Ekonomia dla bystrzaków [PDF]

Zitiervorschau

Spis treści O autorach ....................................................................................................................13 Podziękowania od autorów ...........................................................................................15 Wstęp ............................................................................................................................17 O książce .........................................................................................................................................18 Konwencje zastosowane w książce ......................................................................................................19 Czego nie czytać? ..............................................................................................................................19 Naiwne założenia ..............................................................................................................................20 Jak podzielona jest książka? ...............................................................................................................20 Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem .........................................20 Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze ....................................21 Część III: Mikroekonomia — nauka o zachowaniach konsumentów i przedsiębiorstw ........................21 Część IV: Dekalogi ......................................................................................................................21 Ikony użyte w książce .........................................................................................................................21 Co dalej? ..........................................................................................................................................22

Część I. Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem ........................ 23 Rozdział 1. Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić ............25 Krótkie rozważania o historii ekonomii ................................................................................................26 Rozważania o tym, jak wredne, brutalne i krótkie było dawniej ludzkie życie .....................................26 Instytucje, które odpowiadają za wzrost standardu życia ..................................................................27 Patrząc w przyszłość .....................................................................................................................28 Odesłanie makroekonomii i mikroekonomii do przeciwnych narożników ................................................28 Ekonomia jako nauka o niedoborze ....................................................................................................29 Z oddalenia i całościowo — makroekonomia ......................................................................................30 Analiza stanu gospodarki ..............................................................................................................30 Rozpoznawanie przyczyn recesji ....................................................................................................30 Zwalczanie recesji za pomocą polityki fiskalnej i polityki pieniężnej ..................................................31

6

Ekonomia dla bystrzaków Z bliska i osobiście — mikroekonomia ...............................................................................................31 Równoważenie podaży i popytu .........................................................................................................32 Rozważania o zaletach konkurencji ....................................................................................................32 Analiza problemów związanych z brakiem konkurencji ....................................................................32 Reformowanie praw własności .......................................................................................................33 Sposoby radzenia sobie z innymi częstymi przypadkami zawodności rynku .......................................33 Zrozumieć, w jaki sposób ekonomiści wykorzystują wykresy i modele ....................................................34 Abstrahowanie od rzeczywistości jest rzeczą dobrą ..........................................................................34 Twój pierwszy model: krzywa popytu .............................................................................................34 Rysowanie własnej krzywej popytu .................................................................................................36

Rozdział 2. Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich ........................ 39 Rozważania o modelu ludzkich zachowań ...........................................................................................39 Celem jest maksymalny poziom szczęścia ............................................................................................40 Wykorzystanie użyteczności do pomiaru poziomu szczęścia ..............................................................41 Uwzględnienie altruizmu i hojności ................................................................................................41 Własny interes może prowadzić do wspólnego dobra .......................................................................42 Czerwone światło — analiza własnych ograniczeń ...............................................................................42 Ograniczoność zasobów ................................................................................................................43 Ograniczenia technologiczne .........................................................................................................43 Ograniczenia czasowe ...................................................................................................................44 Koszt utraconych korzyści — nieuniknione ograniczenie ..................................................................44 Dokonywanie ostatecznego wyboru .....................................................................................................45 Analiza ograniczeń i niedoskonałości ekonomicznego modelu wyboru ...................................................47 Zrozumienie procesu decyzyjnego w sytuacji braku pełnej wiedzy .....................................................47 Racjonalność w obliczu nieracjonalności .........................................................................................48

Rozdział 3. Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia to produkcja właściwych dóbr ..................................................................................... 51 Sięgnięcie szczytu: określenie możliwości produkcyjnych ......................................................................52 Klasyfikacja zasobów wykorzystywanych w produkcji ......................................................................53 Im więcej, tym gorzej — malejące korzyści ......................................................................................54 Trochę tu, trochę tam — alokacja zasobów ....................................................................................55 Graficzna prezentacja możliwości produkcyjnych ............................................................................56 Przesunięcie krzywej GMP dzięki lepszej technologii ......................................................................59 Co powinniśmy produkować? ............................................................................................................60 Ocena wad i zalet systemu rynkowego i interwencjonizmu państwowego ...........................................62 Głos za gospodarką mieszaną ........................................................................................................67 Pobudzanie innowacji i rozwoju technologii ........................................................................................70

Spis treści

Część II. Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze ................... 73 Rozdział 4. Analiza makroekonomiczna — w jaki sposób ekonomiści śledzą niemal wszystko ................................................75 PKB jako narzędzie śledzenia stanu gospodarki ..................................................................................76 Czego PKB nie uwzględnia? ........................................................................................................77 Co składa się na PKB? ................................................................................................................77 Przepływ dochodów i aktywów ......................................................................................................78 Obieg pieniądza ...........................................................................................................................80 Uwzględnianie w PKB produktów i usług, kiedy zostały wyprodukowane, a nie kiedy zostały sprzedane .....................................................................................................82 Dobry, zły i brzydki — wszystko zwiększa PKB .............................................................................82 Równanie PKB ................................................................................................................................83 C jak konsumpcja .........................................................................................................................84 I jak inwestycje kapitałowe .............................................................................................................86 G jak państwo ..............................................................................................................................87 NX jak eksport minus import ........................................................................................................88 Handel międzynarodowy i jego wpływ na gospodarkę ..........................................................................89 Deficyt handlowy może być korzystny! ...........................................................................................90 Uwzględnienie aktywów — liczy się nie tylko gotówka ....................................................................91 Wykorzystywanie przewagi komparatywnej .....................................................................................92

Rozdział 5. Frustracja inflacyjna — dlaczego większa ilość pieniędzy nie zawsze jest dobra ........................................95 Kupić inflację — ryzyko związane z nadmiarem pieniędzy w obiegu .....................................................96 Równoważenie podaży pieniądza i popytu na pieniądz ...................................................................96 Uleganie pokusie inflacji ...............................................................................................................98 Podsumowanie konsekwencji inflacji ............................................................................................103 Pomiary inflacji — indeksy cenowe ..................................................................................................105 Tworzenie własnego koszyka dóbr ...............................................................................................106 Obliczanie tempa inflacji .............................................................................................................106 Ustalanie indeksu cen .................................................................................................................107 Określanie faktycznego poziomu życia za pomocą indeksu cen .......................................................108 Problemy związane z indeksami cen .............................................................................................109 Wycenić przyszłość — nominalne i realne stopy procentowe ..............................................................110 Równanie Fishera ......................................................................................................................111 Świadomość niedoskonałości prognoz ..........................................................................................111

Rozdział 6. Zrozumieć przyczyny recesji ......................................................................113 Analiza cyklu koniunkturalnego .......................................................................................................114 Produkcja w warunkach pełnego zatrudnienia ...................................................................................115 Powrót do poziomu Y* — naturalna konsekwencja dostosowania się poziomu cen ..............................116 Reakcja na wstrząs gospodarczy — krótko- i długookresowe skutki .....................................................117

7

8

Ekonomia dla bystrzaków Definicja kilku kluczowych terminów ............................................................................................117 Istota P — dostosowywanie się cen w dłuższej perspektywie czasowej ............................................119 Wstrząs dla systemu — dostosowanie się do zmiany poziomu popytu zagregowanego ......................120 Sztywne ceny w perspektywie krótkookresowej ..............................................................................121 Złożenie perspektyw krótko- i długookresowej ...............................................................................124 Droga do recesji — lepkość cen .......................................................................................................125 Obniżka wynagrodzeń lub poziomu zatrudnienia ..........................................................................126 Sumowanie kosztów wynagrodzeń i zysków ..................................................................................126 Powrót do Y* a interwencja ze strony państwa .............................................................................127 Powrót do równowagi przy lepkich cenach — model Keynesa ............................................................128 Dostosowanie poziomu zapasów zamiast poziomu cen ...................................................................130 Pobudzanie wzrostu PKB zgodnie z modelem Keynesa ................................................................137

Rozdział 7. Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej ................... 141 Pobudzanie popytu w celu zakończenia recesji ..................................................................................142 Cel: poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia .............................................................142 Przesunięcie krzywej AD w prawo — przywrócenie ludzi do pracy ................................................144 Generowanie inflacji — ryzyko nadmiernej stymulacji ........................................................................144 Ćwiczenie z bezcelowości — próba zwiększenia poziomu produkcji ponad Y* ................................145 Chwilowy wzrost — zmiany poziomu płac realnych ......................................................................146 Nieudana stymulacja — co się dzieje, gdy ludzie się jej spodziewają? .............................................148 Arkana polityki fiskalnej ..................................................................................................................151 Wzrost wydatków państwowych w celu przyspieszenia końca recesji ...............................................152 Kwestia deficytu .........................................................................................................................153 Polityka pieniężna rozebrana na czynniki pierwsze ............................................................................155 Korzyści z pieniądza fiducjarnego ................................................................................................155 Można mieć za dużo pieniędzy! ...................................................................................................157 Kilka słów o obligacjach ..............................................................................................................159 Związki cen obligacji i stóp procentowych ....................................................................................160 Zmiana poziomu podaży pieniądza w celu zmiany poziomu stóp procentowych ..............................161 Obniżenie poziomu stóp procentowych w celu pobudzenia gospodarki ...........................................162 Racjonalne oczekiwania a ograniczenia polityki pieniężnej .............................................................163

Część III. Mikroekonomia — nauka o zachowaniach konsumentów i przedsiębiorstw ......167 Rozdział 8. Podaż i popyt łatwo i przyjemnie .............................................................. 169 Sensownie o rynkach .......................................................................................................................170 Istota popytu ...................................................................................................................................170 Wyjaśnienie kilku terminów .........................................................................................................170 Wykres krzywej popytu ...............................................................................................................171 Koszty utraconych korzyści — przebieg krzywej popytu ................................................................174 Elastyczność cenowa popytu ........................................................................................................175

Spis treści O podaży słów kilka ........................................................................................................................177 Ilustracja krzywej podaży .............................................................................................................177 Skrajne przypadki podaży ...........................................................................................................180 Interakcja podaży i popytu w poszukiwaniu równowagi rynkowej ........................................................182 Poszukiwanie równowagi rynkowej ..............................................................................................182 Stabilność równowagi rynkowej ...................................................................................................183 Dostosowywanie się do nowych poziomów równowagi, gdy zmienia się podaż lub popyt ......................185 Reakcja na wzrost popytu ............................................................................................................186 Reakcja na obniżenie podaży .......................................................................................................187 Wprowadzanie utrudnień dla równowagi rynkowej ............................................................................188 Wprowadzenie pułapu cenowego .................................................................................................188 Wprowadzenie ceny minimalnej ...................................................................................................190

Rozdział 9. Homo economicus — konsument maksymalizujący użyteczność ............193 Optymalizacja w warunkach ograniczeń ............................................................................................194 Użyteczność — uniwersalna skala pomiaru szczęśliwości ...................................................................194 Im więcej, tym mniej — malejąca użyteczność krańcowa ....................................................................195 Wybór między wieloma możliwościami w sytuacji dysponowania ograniczonym budżetem ....................198 Jak najwięcej użyteczności (krańcowej) .........................................................................................198 Alokacja pieniędzy między dwa dobra w celu maksymalizacji użyteczności całkowitej ......................200 Wyrównywanie użyteczności krańcowej nabytej za jednostkę pieniądza dla wszystkich produktów i usług ............................................................202 Wyprowadzanie krzywych popytu z malejącej użyteczności krańcowej .................................................205 Wpływ zmian cen na wielkość popytu ..........................................................................................206 Wykres zmian cen i ilości w celu stworzenia krzywej popytu ...........................................................207

Rozdział 10. Esencja kapitalizmu — przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk ..........211 Maksymalizacja zysku jest celem przedsiębiorstwa .............................................................................212 W obliczu konkurencji .....................................................................................................................213 Warunki zaistnienia konkurencji doskonałej ..................................................................................213 Biorcy cen, ale wytwórcy ilości .....................................................................................................214 Zyski księgowe a zyski ekonomiczne .............................................................................................216 Analiza struktury kosztów przedsiębiorstwa .......................................................................................217 Jednostkowe koszty produkcji .......................................................................................................218 Analiza średnich kosztów zmiennych ............................................................................................219 Spadek średnich kosztów stałych ..................................................................................................220 Śledzenie zmian średnich kosztów całkowitych ..............................................................................221 Koncentracja na kosztach krańcowych ..........................................................................................222 Punkty przecięcia się krzywej MC z krzywymi AVC i ATC .........................................................222 Przychody krańcowe a koszty krańcowe ............................................................................................224 Magiczny wzór: tam, gdzie MR = MC .......................................................................................225 Ilustracja zysków .........................................................................................................................227 Ilustracja strat .............................................................................................................................229 Wyciągnięcie wtyczki — gdy najlepszym rozwiązaniem jest zaprzestanie produkcji ..............................231 Warunek wstrzymania produkcji w krótkim okresie: gdy koszty zmienne przewyższają przychody całkowite ...............................................................231

9

10

Ekonomia dla bystrzaków Warunek wstrzymania produkcji w długim okresie: gdy koszty całkowite przewyższają przychody całkowite ..............................................................233 Na łasce ceny rynkowej ...............................................................................................................233

Rozdział 11. Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? .................... 235 Piękno konkurencyjnych wolnych rynków: gwarancja przewagi korzyści nad kosztami ..........................236 Analiza warunków niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania rynków .....................................236 Analiza efektywności wolnych rynków ..........................................................................................238 Wykorzystanie całkowitej nadwyżki do pomiaru uzyskiwanych korzyści ...........................................240 Gdy wolne rynki tracą wolność — zbędne straty społeczne .................................................................246 Pułapy cenowe a zbędne straty społeczne .....................................................................................246 Zbędne straty społeczne spowodowane podatkiem ........................................................................247 Znaki szczególne konkurencji doskonałej: zerowe zyski i najniższe możliwe koszty ...............................250 Przyczyny i konsekwencje konkurencji doskonałej ..........................................................................251 Konkurencja doskonała pod lupą .................................................................................................252 Graficzne przedstawienie zależności między zyskami a wchodzeniem firm na rynek i wychodzeniem z niego ...............................................................253

Rozdział 12. Monopole — jak daleko byś się posunął, gdybyś nie miał konkurencji? ..................................................................................... 259 Analiza maksymalizujących zysk monopoli ........................................................................................260 Problemy powodowane przez monopole .......................................................................................260 Źródło problemu: malejące przychody krańcowe ...........................................................................260 Wybór poziomu produkcji maksymalizującego zysk .......................................................................265 Porównanie monopolistów i firm konkurencyjnych .............................................................................269 Wielkość produkcji i poziom cen ..................................................................................................269 Zbędne straty społeczne — obliczanie szkód spowodowanych przez monopole ...............................271 Skupienie się na efektywności ......................................................................................................271 Przykłady dobrych monopoli ............................................................................................................272 Patenty zachętą do innowacji i inwestycji ......................................................................................272 Ograniczanie nadmiernej liczby konkurentów ...............................................................................273 Utrzymywanie niskiego poziomu kosztów dzięki monopolom naturalnym ........................................274 Regulowanie monopoli ....................................................................................................................274 Subsydiowanie monopolisty w celu zwiększenia jego produkcji .......................................................274 Narzucanie minimalnych poziomów produkcji ..............................................................................275 Regulowanie cen monopolisty ......................................................................................................276 Rozbicie monopolu na kilka konkurujących firm ............................................................................278

Rozdział 13. Oligopol i konkurencja monopolistyczna — warianty pośrednie .......... 279 Konkurencja czy zmowa? ................................................................................................................280 Strategiczne działania w ramach oligopolu ....................................................................................280 Konsekwencje zmowy i konkurencji ..............................................................................................281 Kartele — próba naśladowania monopolistów ...................................................................................281 Koordynacja działań kartelu to ciężka praca .................................................................................282 OPEC jako przykład trudności związanych ze zmową ..................................................................282

Spis treści Dylemat więźnia .............................................................................................................................283 Analiza dylematu więźnia ...........................................................................................................284 Omerta rozwiązaniem dylematu więźnia .......................................................................................287 Dylemat więźnia na przykładzie kartelu ............................................................................................288 OPEC uwikłana w dylemat więźnia ............................................................................................290 Wykorzystanie straszaka, aby zmusić członków OPEC do przestrzegania kwot produkcyjnych .........290 Regulacja oligopoli ..........................................................................................................................291 Postępowanie z dominującą firmą ................................................................................................292 Ustawodawstwo antytrustowe ......................................................................................................292 Wariant hybrydowy: konkurencja monopolistyczna ............................................................................293 Korzyści ze zróżnicowania produktu ............................................................................................293 W obliczu ograniczonego poziomu zysków ....................................................................................294

Rozdział 14. Prawa własności i ich wady ...................................................................299 Pozwolić rynkom na przynoszenie społecznie optymalnych rezultatów .................................................300 Efekty zewnętrzne — odczuwane przez innych koszty i korzyści związane z jednostkowymi działaniami ............................................................................301 Pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne .....................................................................................302 Konsekwencje negatywnych efektów zewnętrznych ........................................................................302 Zapotrzebowanie na dodatnie ilości negatywnych efektów zewnętrznych .........................................304 Przeciwdziałanie negatywnym efektom zewnętrznym .....................................................................305 Konsekwencje pozytywnych efektów zewnętrznych ........................................................................306 Tragedia wspólnego pastwiska .........................................................................................................308 Mieć krowę — zadeptanie wspólnego pastwiska ...........................................................................308 Wymieranie gatunków z powodu kiepsko określonych praw własności .............................................309

Rozdział 15. Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne ................311 W obliczu asymetrii informacji .........................................................................................................312 Asymetria informacji ogranicza handel .........................................................................................312 O kwaskowatości cytryn słów kilka — rynek samochodów używanych ............................................313 Ubezpieczanie klientów, gdy nie ma możliwości ich odróżnienia ....................................................317 Dobra publiczne .............................................................................................................................320 Opodatkowanie w celu sfinansowania dóbr publicznych ................................................................321 Zaangażowanie filantropów w finansowanie dóbr publicznych .......................................................322 Finansowanie dobra publicznego poprzez sprzedaż powiązanego dobra prywatnego ........................322 Nowa technologia jako dobro publiczne .......................................................................................323

Część IV. Dekalogi ............................................... 327 Rozdział 16. (Około) dziesięciu sławnych ekonomistów ............................................329 Adam Smith ...................................................................................................................................329 David Ricardo ................................................................................................................................330 Karol Marks ...................................................................................................................................330 Alfred Marshall ..............................................................................................................................331 John Maynard Keynes .....................................................................................................................331

11

12

Ekonomia dla bystrzaków Kenneth Arrow i Gerard Debreu .....................................................................................................332 Milton Friedman ............................................................................................................................332 Paul Samuelson ..............................................................................................................................333 Robert Solow .................................................................................................................................333 Gary Becker ...................................................................................................................................334 Robert Lucas .................................................................................................................................334

Rozdział 17. Dziesięć atrakcyjnych błędnych tez ekonomicznych .............................. 337 Błędna koncepcja stałej ilości pracy ..................................................................................................337 Świat doświadcza problemu przeludnienia ........................................................................................338 Mylenie następstwa z przyczynowością .............................................................................................339 Protekcjonizm najlepszym rozwiązaniem dla zagranicznej konkurencji .................................................339 Błąd uogólniania .............................................................................................................................340 Jeśli coś jest warte, by to zrobić, zróbmy to w stu procentach ...............................................................340 Wolne rynki są niebezpiecznie niestabilne .........................................................................................341 Niskie płace za granicą oznaczają, że bogate kraje nie są w stanie konkurować .....................................342 Stawki podatkowe nie wpływają na wkładany w pracę wysiłek ............................................................343 Zapominanie o niezamierzonych konsekwencjach działań politycznych ...............................................343

Rozdział 18. Dziesięć koncepcji ekonomicznych drogich naszym sercom ................. 345 Społeczeństwo jest zamożniejsze, jeśli wszyscy dążą do realizacji swoich własnych interesów .................345 Wolne rynki wymagają regulacji .......................................................................................................346 Wzrost gospodarczy zależy od postępu technologicznego ...................................................................346 Wolność i demokracja czynią nas bogatszymi ....................................................................................346 Edukacja podnosi standard życia ......................................................................................................346 Ochrona prawa własności intelektualnej sprzyja innowacjom ..............................................................347 Źle zaprojektowane prawa własności są przyczyną wszelkich problemów ekologicznych ........................347 Międzynarodowy handel jest korzystny .............................................................................................348 Prywatne przedsiębiorstwa nie sprawdzają się w produkcji dóbr publicznych .......................................348 Zapobieganie inflacji jest proste .......................................................................................................349

Dodatek A. Słownik .................................................................................................... 351 Skorowidz ................................................................................................................... 359

O autorach P

eter Antonioni kształcił się w Pembroke College w Oksfordzie i w Birkbeck College w Londynie. Pracował jako ekonomista w przedsiębiorstwach prywatnych i w organizacjach akademickich. Ostatecznie przyjął posadę wykładowcy zarządzania w University College w Londynie. Peter posiada rozległe zainteresowania, zajmuje się bowiem badaniem piłkarskiego rynku transferowego, procesów kształtowania się i rozwoju firm technologicznych oraz technik i praktyk stosowanych w dziedzinie tzw. planowania długofalowych scenariuszy zmian (ang. Long Range Scenario Planning). Pasjonuje się m.in. komponowaniem i rejestrowaniem muzyki elektronicznej, uprawianiem mistycznych sztuk walki rodem ze starożytnych Chin, a także lamentowaniem podczas niekontrolowanych wybuchów rozpaczy będących konsekwencją ostatnich niepowodzeń drużyny koszykarskiej San Antonio Spurs. Wśród jego talentów wymienia się niesamowitą umiejętność przywoływania z pamięci dowolnych scen i dialogów z serialu Battlestar Galactica, jak również supermoc pichcenia kiepskich penne arrabiata. O niektórych swoich sukcesach bloguje na pja.typepad.com. Sean Masaki Flynn obronił doktorat z ekonomii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, ukończywszy studia pod kierunkiem noblistów w dziedzinie ekonomii George’a Akerlofa i Daniela McFaddena. Jest członkiem American Economic Association, American Finance Association, Economic Science Association i Society for the Advancement of Behavioral Economics. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na dziedzinie często mylących i pozornie irracjonalnych zachowań inwestorów giełdowych. Badał on jednak również zagadnienia tak różnorodne, jak czynniki decydujące o dawaniu napiwków w restauracjach czy też przyczyny powstawania silnych organizacji związkowych robotników tylko w niektórych gałęziach przemysłu. Jest także czołowym ekspertem w zakresie funduszy powierniczych typu zamkniętego (ang. closed-end mutual funds). Jego wielką pasją jest japońska sztuka walki aikido, której przez ponad dekadę nauczał tysiące osób w Stanach Zjednoczonych i w innych krajach. Jeśli lubisz sztuki walki, być może zechcesz przeczytać jego książkę Shodokan Aikido: Basics Through 6th Kyu, opisującą mentalne i fizyczne aspekty aikido. Sean spędza coraz więcej czasu na przygotowywaniu materiałów uzupełniających do tej książki i na publikowaniu ich na stronie http://www.learn-economics.com. Zajrzyj!

14

Ekonomia dla bystrzaków Podziękowania od wydawcy oryginału Jesteśmy dumni z tej książki. Prosimy o przesyłanie ewentualnych uwag za pomocą formularza internetowego serii Dummies, który znajduje się pod adresem www.dummies.com/register. W wydaniu tej książki pomogli nam między innymi: Acquisitions, Editorial, and Media Development Composition Services Senior Project Coordinator: Project Editors: Rachel Chilvers Lynsey Stanford Commissioning Editor: David Palmer Layout and Graphics: Joyce Assistant Editor: Ben Kemble Haughey Proofreader: Kelly Cattermole Proofreaders: John Greenough Production Manager: Daniel Mersey Indexer: Sharon Shock Cover Photos: © K-PHOTOS / Alamy Cartoons: Ed McLachlan Publishing and Editorial for Consumer Dummies Diane Graves Steele, Vice President and Publisher, Consumer Dummies Joyce Pepple, Acquisitions Director, Consumer Dummies Kristin Ferguson-Wagstaffe, Product Development Director, Consumer Dummies Ensley Eikenburg, Associate Publisher, Travel Kelly Regan, Editorial Director, Travel Publishing for Technology Dummies Andy Cummings, Vice President and Publisher, Dummies Technology/General User Composition Services Debbie Stailey, Director of Composition Services

Wstęp

Podziękowania od autorów W

iele osób wpłynęło na to, jak podczas podróży przez życie kształtowała się moja osobowość. Czuję się szczęśliwcem, mogąc korzystać z wiedzy i cierpliwości tych ludzi. Na moje podziękowania zasłużyli:

Moi rodzice, którzy nauczyli mnie znaczenia zwrotu z inwestycji w edukację. Paul, który nigdy nie pozwolił mi pójść na łatwiznę. Dzięki, Brachu! Tanya, która nauczyła mnie, jak znaleźć zastosowanie dla ekonomii będącej prawdziwą sztuką i jednocześnie pozostać przy zdrowych zmysłach. Tim Hames — za trzy lata najbardziej inspirujących konsultacji naukowych w historii. Cała kadra Birkbeck College, a zwłaszcza profesor Ron Smith, który sprawił, że ekonometria wreszcie nabrała sensu. Bryan Finn i David Merrick — za to, że pokazali mi, jak to wszystko działa. John Cubbin, wobec którego zawsze będę miał niespłacony dług za to, że wreszcie zacząłem prowadzić konkretne badania naukowe. Ball Michael — za to, że zawsze we mnie wierzył, zwłaszcza wtedy, gdy ja nie potrafiłem. Wszyscy moi koledzy z UCL, a szczególnie Richard Pettinger, który dał mi szansę wejścia do swojego zespołu, Irene Brunskill, Linda Hesselman, Jane Walker i Jane Burns Nurse. Wszyscy moi studenci z City University i UCL, którzy sprowokowali mnie do tego, bym stał się lepszym ekonomistą, który myśli o tym, w jaki sposób wyjaśnić pewne zagadnienia, aby wytłumaczenie miało sens dla kogoś innego. Bo dopóki nie spróbujesz wyjaśnić komuś tego, co wiesz, tak naprawdę nigdy tego nie wiesz. Cała ferajna, a szczególnie: Eggman, Tenth Emanation, The Church Uggy, Cap’n Jules, Krazza, Noel i Leah, Phil i Sunita, Karen, Alice, Mao, Merv Dawg i wszyscy inni. Wielkie dzięki! Wielkie brawa dla Andrew, AJ i Heather za regularne sprawianie mi lania! Dziękuję Rachael z wydawnictwa Wiley za cierpliwe radzenie sobie z moim dość swobodnym stosunkiem do terminów i moimi całkiem durnowatymi pytaniami. Bardzo wielkie podziękowania należą się oczywiście Seanowi Masakiemu Flynnowi za świetnie napisane amerykańskie pierwsze wydanie.

15

16

Ekonomia dla bystrzaków Jeśli o kimś zapomniałem, to jest to wyłącznie moja wina. A jeżeli czujesz, że zostałeś niesłusznie pominięty, w każdej chwili możesz domagać się ode mnie rekompensaty pod postacią piwa. Być może nawet za nie zapłacę. — Peter Antonioni Chciałbym podziękować wielu wielkim ekonomistom, którym udało się nauczyć mnie wielu rzeczy pomimo mojego zakutego łba. Spośród moich nauczycieli muszę podziękować takim osobom, jak: Caroline Betts, Tim Cason, Richard Ciccetti, Michael DePrano, Richard Easterlin, Robert Kalaba, Timur Kuran, Jeffrey Nugent i Morton Shapiro — za doskonałą edukację, jaką otrzymałem jako student Uniwersytetu Południowej Kalifornii. Podobne szczęście towarzyszyło mi na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, gdzie miałem okazję napisać doktorat pod okiem takich gigantów intelektu, jak: George Akerlof, David Card, J. Bradford DeLong, Jan deVries, Barry Eichengreen, Richard Gilbert, Daniel McFadden, Maurey Obstfeld, Matthew Rabin, David Romer, Christina Romer i Janet Yellen. Szczególnej radości dostarczyło mi otrzymanie kolejno przez profesorów McFaddena i Akerlofa Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w czasie moich ostatnich dwóch lat na uniwersytecie w Berkeley. Często jednak to moi koledzy, studenci ekonomii, pomagali mi bardziej niż profesorowie w zrozumieniu pewnych rzeczy. I nadal pomagają mi poszerzać wiedzę. Serdeczne „dziękuję” dla kilku z nich, a są to: Corinne Alexander, Lorenzo Blanco, Mark Carlson, Carlos Dobkin, Tim Doede, Mike Enriquez, Fabio Ghironi, Petra Geraats, Aaron Greena, Galina Hale, Alan Marco, Carolina Marquez, Marcel Moreira, Petra Moser, Marc Muendler, Stefan Palmqvist, Doug Park, Raj Patel, Steve Puller, Desiree Schaan, Doug Schwalm, Mark Stehra, Sam Thompson, Carla Tully, Jeff Weinstein i Marta Wosinska. Chciałbym również podziękować swoim uczniom z Vassar College. Jesteście bystrzy, dociekliwi i nieprawdopodobnie ciężko pracujecie. Zadając mi tak wiele trudnych i dociekliwych pytań, sprawiliście, że stałem się o wiele lepszym ekonomistą. Wielkie podziękowania należą się mojej agentce literackiej, Lindzie Roghaar, i mojemu staremu przyjacielowi, Mike’owi Jonesowi — za umożliwienie mi napisania tej książki. Usłyszeli hasło „For Dummies”1 i od razu pomyśleli o mnie. Alissa Schwipps, Joan Friedman i cały zespół wydawnictwa Wiley również zasługują na wielką pochwałę. Wszystkie ich sugestie i działania edytorskie uczyniły tę książkę lepszą, niż byłaby, gdybym był zdany sam na siebie. Chciałbym także gorąco podziękować doktorowi Robertowi Harrisowi, redaktorowi technicznemu tej książki. Jego komentarze i sugestie pozwoliły znacznie ją udoskonalić. Wreszcie podziękowania należą się Melissie Lape. Przeczytała tę książkę od deski do deski i zasugerowała wiele zmian, które pomogły uczynić ją łatwiejszą w odbiorze i spójniejszą. — Sean Masaki Flynn

1

Oryginalna nazwa serii — przyp. red.

Wstęp

Wstęp O

bszarem badań ekonomii jest nieustające dążenie ludzi do szczęścia w świecie pełnym ograniczeń. Nigdy nie ma wystarczającej ilości czasu i pieniędzy na zrobienie wszystkiego, czego byśmy chcieli. Wciąż poza naszym zasięgiem są takie rzeczy jak lekarstwo na raka, gdyż dotychczas nie opracowano niezbędnych technologii. Jednak ludzie są mądrzy. Kombinują, ulepszają, wymyślają i wynajdują. Patrzą na to, co już mają, i myślą, co mogą z tym zrobić. Podejmują kroki, by zapewnić sobie jak najwięcej rzeczy, nawet jeśli nie mogą mieć wszystkiego. Kluczowe są kompromisy. Ponieważ nie można mieć wszystkiego, trzeba wybierać. W codziennym życiu trzeba decydować: wydawać czy oszczędzać, studiować czy pracować, rząd powinien przeznaczyć więcej pieniędzy na szkolnictwo podstawowe czy na badania nad rakiem? Przymus wyboru jest fundamentalnym aspektem codziennego życia. Nauka badająca to, w jaki sposób ludzie dokonują wyborów — ekonomia — jest niezbędna, jeśli naprawdę chcemy zrozumieć ludzi, zarówno jako jednostki, jak i jako członków większych zbiorowości. Niestety jednak ekonomia na ogół bywa objaśniana tak źle, że ludzie albo ją odrzucają jako niezrozumiały bełkot, albo odnoszą się do niej z nabożnym lękiem — w końcu jeśli trudno coś zrozumieć, to musi to być ważne, prawda? Napisaliśmy tę książkę, aby umożliwić szybkie i łatwe zrozumienie ekonomii takiej, jaka ona jest, a mianowicie poważnej nauki badającej poważne tematy, która dopracowała się kilku całkiem poważnych narzędzi wyjaśniających ludzkie zachowania w (bardzo poważnym) prawdziwym świecie. Po przeczytaniu tej książki lepiej zrozumiesz ludzi, rząd, stosunki międzynarodowe, biznes, a nawet kwestie ochrony środowiska, takie jak globalne ocieplenie czy gatunki zwierząt i roślin zagrożone wyginięciem. Kwestie ekonomiczne mogą mieć związek z niemal wszystkimi obszarami życia człowieka, dlatego korzyści wynikające z przeczytania tej książki mogą być naprawdę spore.

17

18

Ekonomia dla bystrzaków

O książce W tej książce znajdziesz najważniejsze teorie ekonomiczne, hipotezy i odkrycia, opisane bez trylionów zbędnych szczegółów, nieaktualnych przykładów lub skomplikowanych dowodów matematycznych. Z lektury rozdziałów omawiających szerokie spektrum zagadnień dowiesz się:

 Jak rząd zwalcza recesję i bezrobocie za pomocą polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

 W jaki sposób i dlaczego handel międzynarodowy przynosi nam korzyści.  Dlaczego kiepsko zdefiniowane prawa własności są powodem problemów

ekologicznych, takich jak globalne ocieplenie, zanieczyszczenie środowiska i wymieranie gatunków.

 W jaki sposób zysk przekłada się na to, że firmy produkują dobra i oferują usługi,

bez których trudno nam się dziś obejść i które uważamy za nieodzowne i naturalne.

 Dlaczego konkurencja jest niemal zawsze lepsza dla społeczeństwa niż monopol.  W jaki sposób bank centralny Wielkiej Brytanii kontroluje jednocześnie podaż pieniądza, stopy procentowe i inflację.

 Dlaczego takie instrumenty polityki rządowej jak kontrolowanie cen i subsydia na ogół czynią więcej złego niż dobrego.

 Jak prosty model podaży i popytu może wyjaśnić ceny wszystkiego — od komiksów po operacje na otwartym sercu.

Staraliśmy się jak najlepiej, w sposób jasny i przejrzysty, objaśnić powyższe zagadnienia i wiele innych. Staraliśmy się również, abyś to Ty, Czytelniku, miał kontrolę nad lekturą tej książki. Możesz czytać rozdziały w dowolnej kolejności, przeskakując od razu do tego, co Cię interesuje, bez potrzeby przegryzania się przez zagadnienia niemające dla Ciebie większego znaczenia. Ekonomiści bardzo lubią konkurencję, więc nie powinno Cię dziwić, że w naszej dziedzinie istnieje wiele sprzecznych ze sobą poglądów i paradygmatów ekonomicznych. W istocie to dzięki żywej debacie i dokładnej analizie dowodów nasza dyscyplina się rozwija i lepiej poznajemy zasady funkcjonowania naszego świata. W tej książce staramy się unikać omawiania chwilowych mód i kwestii budzących żywe kontrowersje. Książka ta zawiera kluczowe idee i koncepcje, co do których ważności i prawdziwości ekonomiści z grubsza się zgadzają. (Jeśli chcesz poznać nasze zdanie i ulubione teorie, musisz postawić nam po drinku). Jednakże wśród ekonomistów nie ma pełnej zgody co do tego, jak przedstawiać nawet najbardziej kluczowe koncepcje, dlatego musieliśmy podjąć pewne decyzje dotyczące organizacji i struktury książki. Na przykład makroekonomię przedstawiamy w oparciu o teorie Keynesa, nawet gdy objaśniamy pewne koncepcje niewywodzące się z tego nurtu. (Jeśli nie wiesz, kim jest ten gość — Keynes — i co to jest keynesizm, nie przejmuj się, bo jego koncepcje przedstawimy w dalszej części książki). Niektórzy mogą mieć zastrzeżenia co do takiej formy, jednak uważam, że jest to dobry sposób prezentacji tych zagadnień.

Wstęp

Konwencje zastosowane w książce Ekonomii stale towarzyszą dwa elementy, które możesz uznać za niezbyt atrakcyjne: żargon i algebra. Aby zminimalizować ryzyko nieporozumień, za każdym razem, gdy wprowadzamy nowy termin, wyróżniamy go kursywą i przedstawiamy jego prostą definicję. Podobnie z algebrą: ilekroć się nią posługujemy, wykorzystujemy przydatną kursywę, aby zaznaczyć, że odnosimy się do elementu algebraicznego. Na przykład I oznacza inwestycję, a więc możesz napotkać takie zdanie: „Myślę, że I jest zbyt duża”. Staramy się ograniczać do minimum liczbę prezentowanych równań, jednak czasem pomagają one wszystko wyjaśnić. W takich przypadkach często jesteśmy zmuszeni do użycia wielu równań, jednego po drugim. Aby uniknąć nieporozumień, nadajemy każdemu kolejnemu równaniu numer umieszczony w nawiasie, na przykład: stan szczęścia = piwo + curry²

(1)

I wreszcie: we wszystkich książkach z serii Dla bystrzaków używane są następujące oznaczenia, dzięki którym treść staje się spójna i łatwa do zrozumienia:

 Wszystkie adresy internetowe będą prezentowane tą czcionką.  Pogrubienie jest używane do podkreślenia części opisujących działania w ramach ponumerowanych kroków.

Czego nie czytać? W koncepcji serii Dla bystrzaków zakłada się szybki dostęp do kluczowych informacji z pominięciem różnych zbędnych historyjek, faktoidów i anegdot. Z drugiej jednak strony historyjki, faktoidy i anegdoty często mogą być bardzo zabawne i kształcące. Ale nawet jeśli okażą się fascynujące, wcale nie oznacza to, że masz się zmuszać do ich czytania. Z tego powodu wyraźnie oznaczyliśmy fragmenty książki, które można swobodnie pominąć. Są to informacje, które, choć interesujące i powiązane z tematem, nie są niezbędne do jego zrozumienia:

 Tekst w specjalnych ramkach — Ramki to wycieniowane obszary zawierające interesujące historie i obserwacje, które jednak niekoniecznie trzeba czytać.

 Treść podziękowań autora — Jeśli nie jesteś jednym z naszych przyjaciół potrzebujących połechtania swojego ego, to nie ma tam nic dla Ciebie.

Oczywiście wolelibyśmy wierzyć, że zdecydujesz się przeczytać wszystko, co zostało tu napisane. Nie martw się jednak. I tak nie mamy jak tego sprawdzić.

19

20

Ekonomia dla bystrzaków

Naiwne założenia Napisaliśmy tę książkę, zakładając kilka rzeczy na Twój temat:

 Jesteś bystry, myślący i zainteresowany tym, jak funkcjonuje świat.  Jesteś licealistą lub studentem starającym się dociec, czego tak naprawdę uczysz się na lekcjach, lub obywatelem świata, który uświadomił sobie, że dobra znajomość podstaw ekonomii jest pomocna w zrozumieniu wszystkiego — od biznesu i polityki do kwestii społecznych takich jak bieda i degradacja środowiska naturalnego.

 Chcesz się dowiedzieć czegoś o ekonomii, ale jednocześnie prowadzisz bardzo

aktywne życie. Z tego powodu poszukujesz więc kluczowych faktów i nie chcesz się przegryzać przez opisy zbędnych szczegółów, aby do tych faktów dotrzeć.

 Nie przerażają Cię liczby, fakty i cyfry. Wręcz przeciwnie, chętnie na nie rzucisz okiem, ponieważ wolisz, aby przekazywana Ci wiedza była udowodniona, a nie żebyś musiał wierzyć na słowo jakiemuś jajogłowemu adiunktowi.

 Lubisz się dowiadywać nie tylko co, ale i jak. To znaczy, że chcesz się

dowiedzieć, dlaczego pewne zjawiska mają miejsce i w jaki sposób przebiegają, a nie tylko nauczyć się na pamięć listy faktów.

 Wreszcie: wyglądasz lepiej niż przeciętny zjadacz chleba i masz wyczucie stylu.

Zwłaszcza jeśli naprawdę podoba Ci się ta stylowa żółto-czarna okładka i czujesz niemal hipnotyczną potrzebę zakupu tej książki.

Jak podzielona jest książka? Aby uczynić prezentowane tu treści bardziej zrozumiałymi i przystępnymi, podzieliliśmy książkę na cztery części. Część I opisuje główne koncepcje, które kształtują widzenie świata właściwe ekonomistom. Część II i część III odzwierciedlają tradycyjny podział ekonomii na dwa wielkie działy: makroekonomię zajmującą się kwestiami globalnymi, takimi jak recesja i handel międzynarodowy, oraz mikroekonomię skupiającą się na konsumentach, przedsiębiorstwach i branżach gospodarki. Część IV dotyczy „przebojowych dziesiątek” i zawiera kilka zabawnych, ale i interesujących pod względem zawartości merytorycznej list 10 przebojów.

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Ekonomia to nauka o radzeniu sobie przez ludzi z niedoborami. Nigdy nie mamy dość czasu, a zasoby naturalne, takie jak ropa czy żelazo, są ograniczone. Z tego powodu ludzie muszą wykazywać się inteligencją przy maksymalizowaniu życiowych korzyści — podejmować mądre decyzje dotyczące tego, co zrobić z ograniczonymi zasobami. W części I objaśniamy, jak ludzie radzą sobie z niedoborami, i opisujemy kompromisy, do jakich te niedobory nas zmuszają. Reszta ekonomii to po prostu przykłady kompromisów spowodowanych przez niedobory w pewnych bardziej konkretnych sytuacjach.

Wstęp

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W makroekonomii gospodarkę przedstawia się z perspektywy państwa lub nawet sytuacji międzynarodowej. Makroekonomia mówi o wyborach, przed jakimi stają państwa w związku ze wzrostem gospodarczym, rozwojem i tym, jak najlepiej zarządzać gospodarką, aby unikać recesji. Zajmuje się również konsekwencjami bezrobocia i inflacji. W tej części zapoznasz się z omówieniem polityki fiskalnej i polityki pieniężnej, funkcjonowania banku centralnego Wielkiej Brytanii, wpływu podatków na gospodarkę oraz handlu międzynarodowego i polityki handlowej.

Część III: Mikroekonomia — nauka o zachowaniach konsumentów i przedsiębiorstw Mikroekonomia skupia się na zachowaniach indywidualnych osób i przedsiębiorstw. Zajmuje się tym, co motywuje ludzi i firmy i w jaki sposób działają oni, aby zrealizować swoje cele z uwzględnieniem istniejących ograniczeń. Z tej części dowiesz się, co motywuje firmy do takiej, a nie innej produkcji, jak sprzedający i kupujący wchodzą w interakcje na rynkach przy alokacji tej produkcji, a także w jaki sposób rynki upadają i dlaczego dzieją się na nich dziwne rzeczy, jeśli są niewłaściwie zarządzane. Dowiesz się również, co to takiego podaż i popyt, konkurencja i monopol, „niewidzialna ręka” Adama Smitha, i poznasz wiele przydatnych zastosowań ekonomii w dziedzinach takich jak ubezpieczenia i ochrona środowiska. Ekonomia naprawdę wiąże się z każdą dziedziną życia.

Część IV: Dekalogi Każda książka z serii Dla bystrzaków kończy się listami „dziesiątek” — przebojów równie zabawnych, co pomocnych. W tej części przedstawimy krótkie biogramy dziesięciu znanych ekonomistów (wyjaśniając, co takiego odkryli i dlaczego jest to takie ważne), najistotniejsze (w naszej opinii) idee ekonomiczne i fałszywe twierdzenia ekonomiczne, które są często powtarzane w mediach i przez polityków zapatrzonych tylko we własne interesy.

Ikony użyte w książce Chcąc uczynić tę książkę przyjemniejszą w odbiorze i łatwiejszą w użyciu, będziemy posługiwać się kilkoma ikonami, które pomogą Ci w odnalezieniu i zrozumieniu kluczowych idei i informacji. Przykład — Zagadnienia teoretyczne zawsze łatwiej zrozumieć dzięki odwołaniu do konkretnego przykładu. Jeśli zatem zobaczysz taką ikonę, będziesz wiedzieć, że w tym miejscu znajdziesz pomocne informacje, zazwyczaj odnoszące się do codziennych zagadnień i typowych obiektów, takich jak pizza i piwo. (Uważamy, że pizza i piwo okazują się pomocne na wiele różnych sposobów).

21

22

Ekonomia dla bystrzaków Kluczowe pojęcia — Ta ikona zwraca Twoją uwagę na to, że wyjaśniamy prawdziwie fundamentalną koncepcję ekonomiczną lub fakt. Oszczędza to czas i wysiłek, które Czytelnik musiałby zainwestować w podkreślanie w książce najistotniejszych zdań. Z życia wzięte — Ekonomia to nauka pełna różnych teorii. Czasem więc dobrze jest zastosować te teorie w rzeczywistości i zobaczyć, czy naprawdę działają. Ta ikona zwraca Twoją uwagę na to, że przydatny przykład z życia jest tuż obok.

Co dalej? Ta książka została napisana w taki sposób, żebyś mógł dowolnie przeskakiwać od rozdziału do rozdziału, wciąż rozumiejąc, co czytasz. Na przykład:

 Chcesz się dowiedzieć, jak bank centralny Wielkiej Brytanii zmienia stopy procentowe, aby stymulować wzrost i zwalczać recesję? Przejdź od razu do rozdziału 7.

 Chcesz się dowiedzieć czegoś o związkach ekonomii i środowiska naturalnego i o tym, dlaczego większość problemów ekologicznych jest spowodowana kiepsko zdefiniowanymi prawami własności? Przejdź od razu do rozdziału 14.

 Chcesz się dowiedzieć, dlaczego wszyscy mówią o popycie i podaży? Przejdź od razu do rozdziału 8.

Książka jest podzielona na niezależne od siebie części, tak aby można było, na przykład, przeczytać całą część poświęconą mikroekonomii bez zawracania sobie głowy makroekonomią. Spis treści i indeks pozwolą Ci łatwo znaleźć poszukiwane treści. Ale jeśli nie wiesz, gdzie zacząć, to zrób to w starym stylu i zacznij od początku. Jak w mojej ulubionej piosence z filmu Dźwięki muzyki (ang. The Sound of Music): „Zacznijmy od samego początku. To znakomite miejsce do startu!”.

Część I

Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

24

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

W tej części…

E

konomia bada, jak ludzie radzą sobie z niedoborem, z tym nieuniknionym faktem, że nasze potrzeby są zazwyczaj większe od możliwości ich zaspokojenia. Świadomość, że nasze życie jest pełne ograniczeń, może nie wydawać się dobrym punktem wyjścia dla nauki społecznej, jednak każda decyzja rządu, decyzje przedsiębiorstw czy wreszcie duża część naszych osobistych decyzji sprowadza się do tego, jak osiągnąć maksymalne korzyści przy ograniczonych zasobach. Z tego powodu, co wyjaśniamy w tej części książki, ekonomia ma fundamentalne znaczenie dla niemal każdego aspektu naszego życia.

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić

Rozdział 1

Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić W tym rozdziale: ► Przegląd historii ekonomii. ► Jak ludzie radzą sobie z niedoborem? ► Makro- i mikroekonomia. ► Pobudzanie wzrostu gospodarczego i unikanie recesji. ► Zachowania osób i przedsiębiorstw. ► Parę słów o wykresach i modelach, których ekonomiści uwielbiają używać.

E

konomia to nauka, która bada, jak ludzie i społeczeństwa dokonują wyborów pozwalających im na odniesienie maksymalnych korzyści z wykorzystania ograniczonych zasobów. A ponieważ każde państwo, każde przedsiębiorstwo i każda osoba musi się liczyć z ograniczeniami i przeszkodami, ekonomia ma wpływ dosłownie na każdy aspekt życia ludzkiego. Mógłbyś na przykład nie czytać teraz tej książki, tylko robić coś innego. Ćwiczyć. Oglądać film. Rozmawiać z przyjacielem. Jedyną przyczyną, dla której powinieneś czytać ten rozdział, jest to, że jego lektura jest najlepszym możliwym sposobem wykorzystania Twojego ograniczonego czasu.

Podobnie powinieneś mieć nadzieję, że papier i tusz użyte do wydrukowania tej książki zostały optymalnie wykorzystane i że każda złotówka pochodząca z podatków jest wydawana przez rząd w najlepszy możliwy sposób, a nie roztrwaniana na podrzędne projekty. Ekonomia dociera do sedna tych zagadnień, analizując zachowania konsumentów i przedsiębiorstw, a także instytucji społecznych i politycznych, aby się przekonać, na ile właściwie spożytkowują one ograniczone zasoby ludzkości, by zapewnić ludziom towary i usługi najlepiej zaspokajające ich potrzeby.

25

26

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Krótkie rozważania o historii ekonomii Aby lepiej zrozumieć dzisiejszą sytuację ekonomiczną i to, jaki rodzaj polityki i zmian instytucjonalnych może przynieść największą poprawę, konieczne jest spojrzenie na historię ekonomii, która pokaże nam, w jaki sposób ludzkość znalazła się na obecnym etapie rozwoju. Zostań z nami: uczynimy to doświadczenie możliwie najmniej bolesnym dla każdego historiofoba.

Rozważania o tym, jak wredne, brutalne i krótkie było dawniej ludzkie życie Przez większą część dziejów ludzkości naszym przodkom niezbyt dobrze wychodziło efektywne wykorzystywanie ograniczonych zasobów. Standard życia był niski, ludzie wiedli żywot krótki, ubogi i raczej bolesny. Przypomnijmy kilka statystyk, które uległy zmianie dopiero kilka wieków temu:

 Oczekiwana średnia długość życia człowieka wynosiła około 25 lat.  Ponad 30 noworodków nie dożywało swoich piątych urodzin.  Prawdopodobieństwo śmierci przy porodzie wynosiło 10%.  Większość ludzi osobiście doświadczała straszliwych chorób i (lub) głodu.  Standard życia kolejnych pokoleń nie był wyższy niż poprzednich. Z wyjątkiem szlachetnie urodzonych niemal wszyscy przez kolejne stulecia żyli na poziomie minimum egzystencji.

W ciągu ostatnich 250 lat wszystko zaczęło się zmieniać. Ludzka innowacyjność doprowadziła do wynalezienia i wykorzystywania elektryczności, silników, skomplikowanych maszyn, komputerów, radia, telewizji, biotechnologii, naukowo wspomaganego rolnictwa, antybiotyków, lotnictwa i mnóstwa różnych technologii. Nowe wynalazki pozwalały lepiej wykorzystywać ograniczone zasoby powietrza, wody i ziemi dane ludziom na naszej planecie. W efekcie doszło do diametralnej poprawy standardu życia, wzrostu oczekiwanej długości życia do ponad 60 lat na całym świecie oraz tego, że wiele osób może sobie dzisiaj pozwolić na mieszkanie, odzież i jedzenie znacznie lepsze niż to, o którym kilkaset lat temu zwykli ludzie mogli tylko pomarzyć. Oczywiście wciąż jeszcze nie można mówić o sytuacji idealnej. Duże obszary nędzy są nadal smutną rzeczywistością w wielu rejonach świata i nawet najbogatsze narody muszą radzić sobie z problemami ekonomicznymi takimi jak bezrobocie oraz z brakiem dostępu do zasobów. Jednak pozostaje niezaprzeczalnym faktem, że społeczeństwo się bogaci i że udało nam się podtrzymać wzrost gospodarczy większości narodów, co oznacza, iż standard życia z każdym rokiem wzrasta.

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić

Instytucje, które odpowiadają za wzrost standardu życia Oczywistą przyczyną wyższego standardu życia, który cały czas rośnie, jest to, że ludzie dopiero niedawno odkryli wiele nowych technologii i ciągle odkrywają kolejne. Ale jeśliby pogrzebać głębiej, zaczniesz się zastanawiać, dlaczego technologicznie innowacyjne społeczeństwo nie powstało wcześniej. Starożytni Grecy wymyślili prostą maszynę parową i maszynę sprzedającą na monety. Opracowali nawet podstawy do stworzenia programowalnego komputera. Ale jakoś nie udało im się spowodować rewolucji przemysłowej i wejść na ścieżkę trwałego rozwoju gospodarczego. I pomimo faktu, że w każdym społeczeństwie na Ziemi zdarzali się bardzo bystrzy osobnicy, dopiero w XVIII wieku w Anglii rozpoczęła się w rewolucja przemysłowa i dopiero wówczas standard życia wielu narodów znacząco wzrósł i do dziś z każdym rokiem rośnie. A więc jakie to połączone czynniki spowodowały tak radykalne przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego pod koniec XVIII wieku? Krótka odpowiedź brzmi: stało się tak, bo doszło do nałożenia się na siebie efektów wynikających z istnienia następujących instytucji i zjawisk:

 Demokracja — Owszem, można przecenić znaczenie demokracji dla rozwoju ekonomicznego. Jednak całkiem rozsądne jest założenie, że jesteś bardziej skłonny do inwestowania, gdy Twoje inwestycje są chronione przez przepisy prawne, niż byłbyś, gdyby zależały wyłącznie od kaprysu tyrana. Również przedstawiciele władzy epoki demokracji zaczęli liczyć się z opinią kupców i producentów, którzy odpowiadają za bogacenie się społeczeństwa.

 Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością — Dzięki tej strukturze

biznesowej inwestorzy ponoszą odpowiedzialność tylko do wysokości swojego wkładu, a nie za długi spółki, których nie jest ona w stanie uregulować. Ograniczona odpowiedzialność znacznie zredukowała ryzyko inwestowania i w konsekwencji spowodowała wzrost liczby inwestycji.

 Prawo patentowe chroniące wynalazców — Przed uregulowaniem prawnym

kwestii patentów pomysły były zazwyczaj kradzione, zanim przyniosły twórcom jakiekolwiek pieniądze. Dając wynalazcom wyłączność na sprzedaż ich pomysłów na rynku, patenty stały się finansową motywacją dla wielu różnych wynalazców. W efekcie pojawili się „pełnoetatowi” wynalazcy — ludzie żyjący z wymyślania wynalazków.

 Powszechne wykorzenienie analfabetyzmu i krzewienie oświaty —

Nowe technologie nie powstaną bez wykształconych wynalazców. Natomiast bez wyedukowanej siły roboczej nie może być mowy o rozpoczęciu produkcji na dużą skalę. Dlatego też decyzja wielu państw o wprowadzeniu obowiązku szkolnego, najpierw na poziomie podstawowym, a potem również średnim, utorowała drogę do gwałtownego i stałego wzrostu gospodarczego.

Wymienione powyżej rozwiązania i zmiany w polityce przyniosły wzrost gospodarczy, dały ludziom nowe szanse i zapewniły dostatek, o jakim wcześniej nie słyszano.

27

28

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Społeczeństwa zaczęły korzystać z dobrobytu na tak wielką skalę, że największym wyzwaniem stojącym przed służbą zdrowia wielu krajów stało się rozwiązanie problemu otyłości.

Patrząc w przyszłość Ludzkość ma przed sobą wiele wyzwań. Niektóre z nich są negatywną konsekwencją sukcesów, inne dotyczą rozciągnięcia pozytywnych zmian na większą rzeszę ludzi. Wśród tych pierwszych problemów jest radzenie sobie z potencjalnymi zmianami klimatu oraz zdefiniowanie właściwych procedur, które powinniśmy wdrożyć w reakcji na te zmiany. W grupie tych drugich wymienia się problem podniesienia standardu życia ludzi dotkniętych ubóstwem bez ryzykowania negatywnych zmian środowiskowych. Niektóre problemy, takie jak ubóstwo, można rozwiązać poprzez rozszerzenie na uboższe społeczeństwa działania instytucji, które pomogły rozwiniętym społeczeństwom w osiągnięciu wysokich standardów życia. Jednak inne problemy, takie jak zanieczyszczenie środowiska i zużywanie zasobów, związane z działaniem struktur instytucjonalnych powstających w bogatszych państwach, wymagają nowych wynalazków i nowych instytucji. I dlatego uważamy, że istnieją dwa bardzo dobre i wzajemnie ze sobą powiązane powody, które powinny skłonić Cię do przeczytania tej książki i poznania tajników ekonomii:

 Dowiesz się, jak funkcjonują współczesne gospodarki. To pozwoli Ci nie tylko zrozumieć, dlaczego tak znacznie wzrósł standard życia, ale i dowiedzieć się, gdzie istnieje jeszcze sporo miejsca dla potencjalnych udoskonaleń.

 Zdobędziesz gruntowną wiedzę na temat fundamentalnych zasad ekonomii,

która pozwoli Ci ocenić propozycje polityków (między innymi) dotyczące polityki gospodarczej. Po lekturze tej książki będziesz umieć oddzielić ziarno od plew.

Odesłanie makroekonomii i mikroekonomii do przeciwnych narożników Wiedza zawarta w tej książce została podzielona tak, abyśmy mogli przekazać Ci jak najwięcej materiału tak szybko i bezboleśnie, jak to możliwe. Staraliśmy się również, aby tekst był żywy i dowcipny. Angielski poeta Thomas Carlyle nazwał ekonomię „posępną nauką” (sam był niezłym kawalarzem…), ale my jesteśmy zdania, że to nieprawda. Zamierzamy uczynić, co w naszej mocy, abyś i Ty nie zgodził się z poglądem Carlyle’a. Głównym kryterium, wedle którego podzieliliśmy materiał zawarty w tej książce, jest rozbicie ekonomii na dwa działy:

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić

 Makroekonomia zajmuje się gospodarką jako organiczną całością, koncentrując się na ogólnoekonomicznych czynnikach, takich jak stopy procentowe, inflacja i bezrobocie. Obejmuje również rozważania na temat wzrostu gospodarczego i tego, jak rząd wykorzystuje politykę fiskalną i politykę pieniężną do minimalizowania konsekwencji recesji.

 Mikroekonomia skupia się na pojedynczych osobach i na pojedynczych

przedsiębiorstwach. W przypadku tych pierwszych wyjaśnia, jak się zachowują w sytuacjach, gdy muszą wydać pieniądze lub zainwestować oszczędności, natomiast w przypadku tych drugich — jak zachowują się na rynku firmy dążące do zmaksymalizowania swojego zysku, zarówno rozpatrywane indywidualnie, jak i w kontekście konkurowania z innymi.

U podstaw zarówno mikro-, jak i makroekonomii leżą te same zasady, takie jak niedobór (rzadkie występowanie zasobów) i zasada malejących korzyści1. Z tego powodu zanim przejdziemy do zgłębiania makroekonomii w części II, a mikroekonomii w części III, resztę części I poświęcamy na wyjaśnienie tych zasad. Większość pozostałych treści tego rozdziału służy jako zachęta do lektury dalszych części książki, tak więc jeśli wolisz być zaskakiwany, najlepiej przewróć od razu kilka kartek i przejdź do kolejnego rozdziału. Wyjątkiem jest ostatnia część rozdziału, gdzie omawiamy kwestie wykorzystywania przez ekonomistów wykresów i grafów. Jeżeli uważasz, że przyda Ci się powtórka z odczytywania wykresów, zapoznaj się z tą częścią przed rozpoczęciem lektury kolejnych rozdziałów.

Ekonomia jako nauka o niedoborze Niedobór jest fundamentalnym i nieuniknionym zjawiskiem leżącym u podstaw potrzeby nauki ekonomii. Bez niedoboru czasu, zasobów, informacji, dóbr konsumpcyjnych, pokoju i dobrej woli na Ziemi ludziom niczego by nie brakowało. To z powodu niedoboru nie możesz mieć wszystkiego, nawet jeśli jesteś najbogatszym człowiekiem na świecie. Nawet gdyby nie brakowało Ci pieniędzy, nigdy nie będziesz mieć za dużo czasu i/lub sił fizycznych. Na jakimś poziomie kiedyś trzeba będzie zdecydować się na pewne wybory dotyczące tego, na co wydasz swoje pieniądze. Ekonomista pierwszy chętnie zwróci Ci uwagę, że nie możesz mieć wszystkiego! Na nasze nieszczęście niedobór jest faktem. Nie ma wystarczającej ilości czasu i zasobów, aby zaspokoić wszystkie zachcianki, a więc ludzie są zmuszeni dokonywać trudnych wyborów dotyczących tego, co produkować i konsumować, aby — skoro nie mogą mieć wszystkiego — mogli chociaż mieć to, co najlepsze w danych okolicznościach. W rozdziale 2. zajmiemy się kwestią niedoboru i kompromisów, do jakich niedobór zmusza ludzi. W rozdziale 3. wykorzystujemy informacje zawarte w rozdziale 2., pokazując, jak ekonomiści analizują decyzje podejmowane przez ludzi w celu zmaksymalizowania szczęśliwości w świecie niedoboru. Proces ten okazuje się blisko związany z zasadą 1

Ang. diminishing returns — Zasada, zgodnie z którą każda kolejna jednostka nakładów prowadzi do coraz mniejszego przyrostu korzyści — przyp. red.

29

30

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem malejących korzyści, opisującą smutny fakt, że każda dodatkowa ilość zasobu wprowadzona do procesu produkcyjnego przynosi coraz mniejsze efekty. Podobnie jak niedobór, tak zmniejszanie się korzyści jest nieuniknione, dlatego w rozdziale 3. wyjaśniamy, jak ludzie bardzo mądrze radzą sobie z tym zjawiskiem w celu jak najlepszego wykorzystania ograniczonych zasobów pozostających do ich dyspozycji.

Z oddalenia i całościowo — makroekonomia W części II zajmujemy się makroekonomią, ujmującą gospodarkę jako zunifikowaną całość. Studia makroekonomiczne niosą ze sobą wiele korzyści, ponieważ określone czynniki, takie jak stopy procentowe czy polityka fiskalna, mają wpływ na całą gospodarkę, a ponadto gdy gospodarka przechodzi okres recesji lub gwałtownego ożywienia, efekty są odczuwane przez każdą osobę i firmę.

Analiza stanu gospodarki W rozdziale 4. objaśniamy, jak ekonomiści mierzą produkt krajowy brutto (PKB), czyli wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym okresie, zwykle na przestrzeni kwartału lub roku. Pomiar ten jest niezbędny, gdyż jeśli nie umiemy zmierzyć, jak radzi sobie gospodarka, nie jesteśmy w stanie powiedzieć, czy polityka rządu mająca na celu wzrost gospodarczy spełnia swoje zadanie, czy wręcz przeciwnie. Inflacja to miara tego, jak zmienia się w czasie poziom cen. Temat ten, któremu poświęcamy rozdział 5., jest kluczowy, ponieważ wysoki poziom inflacji zwykle łączy się z wielkimi problemami gospodarczymi, takimi jak głębokie recesje czy niewypłacalność państw. Studia nad inflacją są ważne również dlatego, że kiepska polityka rządowa jest na ogół głównym winowajcą wysokiej inflacji — co oznacza, że odpowiedzialność za wysoką inflację spada w całości na rządy.

Rozpoznawanie przyczyn recesji Recesje trwają, gdyż czynniki instytucjonalne w gospodarce bardzo utrudniają spadek cen. Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., gdyby ceny mogły spaść szybko i łatwo, czas recesji szybko dobiegłby końca. Jednak ponieważ ceny nie mogą szybko i łatwo spadać, ekonomiści muszą opracowywać strategie przeciwdziałające recesji, aby wydobywać gospodarki z recesji najszybciej jak to możliwe.

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić

Zwalczanie recesji za pomocą polityki fiskalnej i polityki pieniężnej Powstanie strategii przeciwdziałania recesji zawdzięczamy przede wszystkim brytyjskiemu ekonomiście Johnowi Maynardowi Keynesowi, który w 1936 roku napisał książkę poświęconą makroekonomii i zagadnieniu zwalczaniu recesji. W rozdziale 6. prezentujemy jego model ekonomii, pokazując, w jaki sposób uwzględnia on explicite fakt, że ceny nie mogą szybko i łatwo spaść, aby zakończyć recesję. Ponieważ model bierze ten fakt pod uwagę, jest on najlepszym sposobem zilustrowania dwóch rzeczy, które mogą pomóc w wydźwignięciu gospodarki z recesji. Te dwie rzeczy to polityka fiskalna i polityka pieniężna, omówione szczegółowo w rozdziale 7.

 Polityka pieniężna wykorzystuje zmiany w podaży pieniądza do zmiany stóp

procentowych, aby stymulować aktywność gospodarczą. Jeśli na przykład rząd decyduje się na obniżkę stóp procentowych, konsumenci pożyczą więcej pieniędzy, aby kupować domy i samochody, a to pobudzi aktywność gospodarczą i pomoże gospodarce szybciej się rozwijać.

 Polityka fiskalna odnosi się do zastosowania wyższych wydatków rządowych

lub niższych stawek podatkowych w celu zwalczania recesji. Na przykład jeśli rząd kupuje więcej usług i dóbr, zwiększa się aktywność gospodarcza. Podobnie jeśli rząd obniża podatki, rosną dochody konsumentów (po opodatkowaniu), a ta nadwyżka, jeżeli zostanie wydana, napędza gospodarkę.

W pierwszych dekadach po ich zastosowaniu pomysły Keynesa na przeciwdziałanie recesji wydawały się funkcjonować bez zarzutu. Jednak w latach siedemdziesiątych przestały się tak dobrze sprawdzać i stało się jasne, że polityka fiskalna i polityka pieniężna, choć są potężnymi narzędziami zwalczania recesji, mają też swoje ograniczenia. Z tego powodu w rozdziale 7. opisujemy również czynniki ograniczające efektywność polityki pieniężnej i polityki fiskalnej. Kluczową koncepcją są racjonalne oczekiwania. Wyjaśniają one, jak racjonalnie postępujący ludzie często w reakcji na zmiany polityki zmieniają swoje zachowania w sposób, który ogranicza efektywność tych zmian. Tę koncepcję musimy zrozumieć, jeśli chcemy móc wyrobić sobie zdanie na temat aktualnego stanu debat o polityce makroekonomicznej.

Z bliska i osobiście — mikroekonomia Podczas gdy makroekonomia zajmuje się polityką rządu mającą na celu wzrost całej gospodarki, mikroekonomia pochyla się nad najmniejszymi trybikami w ekonomicznej maszynie, zajmując się podstawowymi podmiotami sprawczymi, a mianowicie konsumentami i przedsiębiorstwami.

31

32

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Równoważenie podaży i popytu We współczesnej gospodarce przedsiębiorstwa i konsumenci produkują i konsumują wszystko, co zostaje wytworzone. Tak więc opis mikroekonomii w części II rozpoczyna się od rozdziału 8., w którym to pokazujemy, w jaki sposób podaż i popyt determinują ceny i poziom produkcji na konkurencyjnych rynkach. To logiczny punkt wyjścia, ponieważ producenci determinują podaż, a konsumenci popyt, natomiast ich wzajemne relacje rynkowe określają, co zostaje wytworzone i ile kosztuje. W rozdziale 9. przedstawiamy schematy decyzyjne konsumentów dotyczące decyzji ekonomicznych, które mają na celu zmaksymalizowania ich szczęśliwości przy ograniczonych dochodach. Te decyzje kształtują krzywe popytu, które wpływają na ceny i poziom produkcji na rynku. W podobny sposób decyzje mające na celu maksymalizację zysku podejmowane przez przedsiębiorstwa kształtują krzywe podaży wpływające na sytuację rynkową. W rozdziale 10. wyjaśniamy, jak to się dzieje. Mówimy też o tym, jak przedsiębiorstwa dążące do maksymalizacji zysku faktycznie realizują swoje cele. Jeśli nie masz zbyt dobrego zdania o kapitalizmie, w tym rozdziale staniesz oko w oko z wrogiem.

Rozważania o zaletach konkurencji Możesz nie być wielkim zwolennikiem firm dążących do maksymalizacji zysku, jednak ekonomiści je kochają — przynajmniej dopóki funkcjonują one w konkurencyjnych gałęziach gospodarki. Przyczyna tej sytuacji jest taka, że zmuszone do konkurencji przedsiębiorstwa spełniają dwa cudowne warunki:

 Po pierwsze, konkurencyjne przedsiębiorstwa są alokacyjnie efektywne, co oznacza po prostu, że produkują towary i usługi najbardziej pożądane przez konsumentów.

 Po drugie, są one produkcyjnie efektywne, co oznacza, że produkują te towary i usługi po najniższych możliwych kosztach.

Te dwa fakty związane z konkurującymi ze sobą firmami są kluczem do zrozumienia koncepcji niewidzialnej ręki Adama Smitha, głoszącej, że w warunkach ograniczeń narzucanych przez konkurencję przejawiana przez każde przedsiębiorstwo żądza zysku skłania je do działania w społecznie optymalny sposób, tak jakby było kierowane przez niewidzialną rękę i dzięki temu robiło to, co należy. Tę koncepcję (i wiele innych korzyści płynących z konkurencji) omawiamy w rozdziale 11.

Analiza problemów związanych z brakiem konkurencji Niestety nie wszystkie przedsiębiorstwa funkcjonują w warunkach konkurencji. A gdy tak się dzieje, nie działają one w społecznie optymalny sposób. Najbardziej ekstremalnym przypadkiem jest monopol, czyli sytuacja, gdy w jednej branży funkcjonuje tylko jedno przedsiębiorstwo — co oznacza absolutny brak konkurencji. Jak wyjaśniamy w rozdziale 12., monopoliści zachowują się bardzo źle,

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić ograniczając produkcję, aby podnieść ceny i zwiększyć swoje zyski. Te działania, szkodliwe dla konsumentów, nie mają końca, dopóki rząd nie podejmie kroków mających na celu regulację zachowań danego przedsiębiorstwa. Mniej skrajnym przypadkiem braku konkurencji jest oligopol, czyli sytuacja, gdy w danej branży jest tylko kilka firm. W takich przypadkach często dochodzi pomiędzy tymi firmami do zmowy, tak aby nie musiały konkurować ze sobą i dzięki temu mogły utrzymać wysoki poziom cen oraz zwiększać zyski. W rozdziale 13. szczegółowo omawiamy przypadki oligopolu. Wyjaśniamy nie tylko, dlaczego postępowanie oligopolistów jest złe, ale również fakt, że trudno takim firmom dotrzymywać warunków umowy o wzajemnym niekonkurowaniu w celu utrzymania wysokich cen i zwiększania zysków. Oznacza to, że kończy się na tym, iż oligopoliści jednak ze sobą konkurują, pomimo swoich wielkich wysiłków, aby tego nie czynić. Z tego powodu nie zawsze konieczne są regulacje narzucane przez państwo.

Reformowanie praw własności Na zdolności rynków i konkurencji do przynoszenia efektów korzystnych z punktu widzenia społeczeństwa można polegać tylko pod warunkiem stworzenia przez społeczeństwo dobrego sytemu praw własności. Niemal wszystkie przypadki zanieczyszczania środowiska i wymierania gatunków są bezpośrednią pochodną kiepsko zdefiniowanych praw własności generujących zachęty do robienia złych rzeczy. Ekonomiści bardzo poważnie podchodzą do tego problemu i usilnie się starają zreformować prawa własności, tak aby zmniejszyć zanieczyszczenie i zatrzymać wymieranie gatunków. Omawiamy te kwestie w rozdziale 14.

Sposoby radzenia sobie z innymi częstymi przypadkami zawodności rynku Monopole, oligopole i kiepsko zdefiniowane prawa własności prowadzą do czegoś, co ekonomiści nazywają zawodnością rynku — sytuacji, w której rynki generują społecznie nieoptymalne efekty. Dwa inne, częste powody zawodności rynku to asymetria informacji i dobra publiczne.

 Asymetria informacji ma miejsce wówczas, gdy kupujący wie więcej niż sprzedający o jakości dobra, którego zakup negocjuje, albo w sytuacji odwrotnej, czyli gdy sprzedający wie więcej niż kupujący. Z powodu tej nierówności pozycji stron i spowodowanych nią podejrzeń wiele potencjalnie korzystnych transakcji ostatecznie nie zostaje zawartych.

 Dobra publiczne to produkty lub usługi, których nie można zaoferować tylko

jednej osobie. Zaoferowanie ich jednej osobie powoduje konieczność zaoferowania ich wszystkim. (Przykładem niech będzie pokaz sztucznych ogni). Problemem jest to, że większość ludzi stara się czerpać korzyści bez płacenia.

Obie te sytuacje i sposoby radzenia sobie z nimi omawiamy w rozdziale 15.

33

34

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Zrozumieć, w jaki sposób ekonomiści wykorzystują wykresy i modele Ekonomiści lubią być logiczni i precyzyjni, dlatego często posługują się algebrą i matematyką. Lubią również prezentować swoje pomysły w łatwy do przyswojenia i intuicyjny sposób, co wyjaśnia, dlaczego tak często wykorzystują wykresy. Aby uniknąć paniki wywołanej widokiem licznych wykresów zamieszczonych w tej książce, zdecydowaliśmy się poświęcić kilka stron na zapoznanie Czytelnika z tym, co napotka w kolejnych rozdziałach. Weź głęboki oddech — obiecujemy, że nie będzie bolało.

Abstrahowanie od rzeczywistości jest rzeczą dobrą Wykresy wykorzystywane przez ekonomistów są niemal zawsze wizualizacjami modeli ekonomicznych. Model ekonomiczny jest matematycznym uproszczeniem rzeczywistości, pozwalającym skupić się na tym, co prawdziwie istotne, i ominąć masę niepotrzebnych szczegółów. Na przykład ekonomiczny model popytu konsumenckiego skupia się na tym, jak ceny wpływają na ilość dóbr i usług, które chcą nabyć ludzie. Oczywiście inne elementy, takie jak zmienne style i indywidualne gusta, również wpływają na poziom popytu, jednak kluczowe znaczenie ma cena. Weźmy na przykład sok pomarańczowy. Jego cena ma zasadniczy wpływ na to, jaką ilość soku kupią ludzie. (I nieważne, jaka dieta jest akurat na topie — jeśli sok pomarańczowy będzie kosztował 200 zł za litr, znajdziesz sobie prawdopodobnie inną dietę). Z tego powodu pomocne jest abstrahowanie od innych czynników i skupienie się na tym, jak cena soku pomarańczowego wpływa na ilość, jaką chcą zakupić ludzie.

Twój pierwszy model: krzywa popytu Wyobraźmy sobie, że ekonomiści ruszają w teren i zaczynają przepytywać konsumentów, ile litrów soku pomarańczowego kupiliby miesięcznie przy założeniu wystąpienia trzech hipotetycznych cen: 10 złotych, 5 złotych i 1 złoty za litr. Wyniki takiego hipotetycznego sondażu prezentuje tabela 1.1. Tabela 1.1. Ilość litrów soku pomarańczowego, jaką chcą zakupić konsumenci Cena

Litry

10 złotych

1

5 złotych

6

1 złoty

10

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić Ekonomiści mówią o ilościach, jakie byliby skłonni nabyć konsumenci przy określonych cenach, jako o wielkości popytu czy też po prostu o popycie. Gdy spojrzysz na tabelę 1.1, stwierdzisz, że cena i wielkość popytu są do siebie odwrotnie proporcjonalne, co oznacza, że gdy jedna rośnie, to druga spada. Ponieważ ta odwrotna zależność ceny i wielkości popytu jest tak bardzo uniwersalna i sprawdza się w przypadku niemal wszystkich produktów i usług, ekonomiści nazywają ją prawem popytu. Ale szczerze mówiąc, prawo popytu staje się o wiele bardziej zrozumiałe i interesujące, jeśli na nie spojrzysz, a nie tylko sobie je wyobrazisz.

Wykorzystanie danych do tworzenia krzywej popytu Najlepszym sposobem prezentacji danych z tabeli 1.1 jest naniesienie ich na wykres. Na rysunku 1.1 zaznaczyliśmy trzy punkty, nadając im nazwy A, B i C. Na osi poziomej na rysunku 1.1 znajduje się informacja o ilości litrów soku, na jaką wśród konsumentów występuje popyt w ciągu miesiąca przy różnych poziomach cen. Na osi pionowej umieściliśmy ceny. Punkt A reprezentuje dane z górnego wiersza tabeli 1.1. Mówi on nam tyle, że przy cenie 10 złotych za litr ludzie będą skłonni do kupienia miesięcznie zaledwie 1 litra soku pomarańczowego. Podobnie punkt B oznacza wielkość popytu wynoszącą 6 litrów soku miesięcznie przy cenie 5 złotych za litr, podczas gdy punkt C wskazuje, że przy cenie w wysokości 1 złotego za litr ludzie będą skłonni nabyć 10 litrów soku miesięcznie.

Rysunek 1.1. Popyt na sok pomarańczowy

Zauważ, że połączyliśmy punkty A, B i C linią. Zrobiliśmy to dlatego, że przeprowadzający badanie ekonomiści zaproponowali respondentom tylko trzy hipotetyczne ceny. Gdyby dysponowali budżetem pozwalającym zapytać

35

36

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem konsumentów o ich skłonność do zakupu przy każdej możliwej cenie (na przykład 8 złotych i 46 groszy za litr, 2 złote i 23 grosze za litr itd.), to na wykresie mielibyśmy nieskończoną liczbę kropek. Ponieważ jednak tego nie zrobiono, dokonujemy interpolacji, wykreślając prostą linię. Powinna ona umożliwiać w miarę dobre oszacowanie wielkości popytu przy cenach, o które bezpośrednio nie zapytano w trakcie sondażu. Linia prosta łącząca punkty na rysunku 1.1 to krzywa popytu. Wiemy, że wcale nie jest krzywa, jednak dla uproszczenia ekonomiści używają tego terminu w odniesieniu do wszelkich naniesionych na wykres zależności między ceną a wielkością popytu, bez względu na to, czy przyjmują one kształt linii prostej czy krzywej. (Ta konwencja pozostaje nie bez związku z faktem, że ekonomiści są zarazem jajogłowi i kwadratowogłowi). Prosta czy krzywa, ale pozwala wizualizować odwrotnie proporcjonalną zależność między ceną a wielkością popytu. Zależność odwrotnie proporcjonalna oznacza, że krzywe popytu opadają. Można dzięki temu dostrzec, że gdy cena się zwiększa, popyt maleje.

Wykorzystanie krzywej popytu do prognozowania Graficzne przedstawienie krzywej popytu znacznie zwiększa również możliwość dokonywania szybkich prognoz. Linia prosta na rysunku 1.1 może być na przykład podstawą do stwierdzenia, że przy cenie 9 złotych za litr ludzie byliby skłonni do zakupu około 2 litrów soku pomarańczowego miesięcznie. Zaznaczyliśmy to miejsce na wykresie jako punkt E. Załóżmy, że nie miałbyś możliwości zobaczyć rysunku 1.1 i widziałbyś tylko zawartość tabeli 1.1. Czy wówczas mógłbyś szybko oszacować, ile soku miesięcznie byliby skłonni nabyć ludzie, gdyby jego cena wynosiła 3 złote za litr? Patrząc na drugi i trzeci wiersz tabeli 1.1, musiałbyś stwierdzić, że byliby skłonni nabyć 6 – 10 litrów soku. Ale dokładniejsze wskazanie ilości wymagałoby sporo czasu i denerwującej algebry. Wystarczy jeden rzut oka na rysunek 1.1, aby łatwo ocenić, ile soku miesięcznie byliby skłonni nabyć ludzie przy określonej cenie. Zaczynamy od ceny 3 złote na osi pionowej i przesuwamy wzrok poziomo w prawo aż do punktu F na krzywej popytu, który znajduje się na wysokości odpowiadającej 8 litrom nabywanym miesięcznie. (Aby lepiej to unaocznić, na wykresie narysowaliśmy przerywane linie od obu osi do punktu F). Jak widać, wykorzystanie wykresu zamiast tabeli pozwala na znacznie prostsze prognozowanie w oparciu o model.

Rysowanie własnej krzywej popytu Aby się upewnić, że korzystanie w wykresów nie sprawia Ci trudności, zachęcamy do wykonania prostego ćwiczenia, w ramach którego trzeba wyznaczyć kilka punktów i połączyć je liniami. To nie takie trudne, prawda? Wyobraźmy sobie, że rząd zaprezentował raport badawczy, w którym zawarto informacje, że picie soku pomarańczowego powoduje obniżenie ciśnienia krwi, zmniejsza ryzyko zawału serca i wpływa na poprawę jakości życia seksualnego.

Rozdział 1: Czym zajmuje się ekonomia i dlaczego powinno nas to obchodzić Co powinno się w takim razie stać z popytem na sok pomarańczowy? Oczywiście powinien wzrosnąć. Aby zweryfikować tę hipotezę, nasza dzielna grupa ekonomistów po raz kolejny rusza w teren, aby przeprowadzić sondaż i zapytać ludzi, jaką ilość soku pomarańczowego będą skłoni zakupić w takiej sytuacji miesięcznie przy trzech hipotetycznych cenach: 10 złotych, 5 złotych i 1 złoty, podobnie jak w tabeli 1.1. Wyniki tego nowego sondażu prezentuje tabela 1.2. Tabela 1.2. Ilość litrów soku pomarańczowego, jaką byliby by skłonni miesięcznie nabyć konsumenci po opublikowaniu raportu rządowego Cena

Litry

10 złotych

4

5 złotych

9

1 złoty

13

Jeśli zdecydujesz się wykonać zalecane ćwiczenie, Twoje zadanie będzie polegało na naniesieniu tych odpowiedzi na wykres z rysunku 1.1, a następnie połączeniu ich linią prostą. (Tak, możesz pisać po książce!). Właśnie narysowałeś nową krzywą popytu. Odzwierciedla ona preferencje konsumentów zmienione po opublikowaniu raportu rządowego. Zwiększony popyt znajduje wyraz w fakcie, że w każdym przypadku ludzie są teraz skłonni kupić więcej soku niż wcześniej. Na przykład przy cenie 10 złotych za litr byliby teraz skłonni zakupić 4 litry miesięcznie, a nie 1 litr jak poprzednio. Nadal oczywiście mamy do czynienia z odwrotnie proporcjonalnym stosunkiem ceny i wielkości popytu, co oznacza, że pomimo nowo odkrytych zalet zdrowotnych soku pomarańczowego, które wpływają na wzrost skłonności do jego zakupu, poziom jego ceny nadal ma wpływ na ilość, jaką skłonni byliby nabyć konsumenci. Wzrost ceny nadal oznacza spadek wielkości popytu i krzywa popytu nadal opada. Czy jesteś gotowy na ostatnie ćwiczenie przed przejściem do kolejnych rozdziałów? Wykorzystaj swoją nowo narysowaną krzywą popytu, aby oszacować, jaką ilość soku konsumenci byliby skłonni nabyć miesięcznie przy cenie rzędu 7 i 2 złotych za litr. Oszacowanie tego tylko na podstawie tabeli 1.2 może być trudne, jednak przy użyciu nowej krzywej popytu z wykresu powinno być znacznie łatwiejsze.

37

38

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Rozdział 2

Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich W tym rozdziale: ► Co przynosi najwięcej szczęścia? ► Przeszkody ograniczające wybór. ► Ekonomiczny model wyboru. ► Ograniczenia ekonomicznego modelu wyboru.

E

konomia to nauka o tym, jak grupy i jednostki dokonują wyborów i dlaczego te wybory są takie, a nie inne. Ekonomiści spędzili mnóstwo czasu, analizując, jak grupy dokonują wyborów, ponieważ jednak zachowania grup związane z wyborem na ogół okazują się bardzo podobne do zachowań jednostek, w tym rozdziale skupiamy się na tym, jak wybierają jednostki. Aby rzecz uprościć, nasze wyjaśnienia indywidualnych zachowań związanych z wyborem koncentrować się będą na zachowaniach konsumenckich, gdyż większość dokonywanych na co dzień przez ludzi wyborów dotyczy produktów i usług. Oczywiście życiowe wybory wiążą się z wieloma innymi sprawami, czasem znacznie większego kalibru. Na przykład ludzie muszą dokonywać długoterminowych wyborów, takich jak podjęcie pracy czy kontynuowanie nauki, a przedstawiciele władz państwowych muszą decydować, czy kontynuować negocjacje czy wypowiedzieć wojnę. Istoty ludzkie są ciągle zmuszane do dokonywania wyborów, ponieważ nasze potrzeby są zwykle większe niż możliwości ich zaspokojenia. Ograniczoność zasobów lub ich niedobór to kluczowe pojęcie nie tylko ekonomii, ale i ekologii czy biologii. Darwinowska teoria ewolucji dotyczy roślin i zwierząt konkurujących o ograniczone zasoby w celu wydania jak największej liczby potomstwa. Ekonomia zajmuje się istotami ludzkimi podejmującymi wybory w ramach ograniczonej liczby opcji w celu maksymalizacji poziomu szczęścia.

Rozważania o modelu ludzkich zachowań Istoty ludzkie bywają stworzeniami dość skomplikowanymi i zachowują się czasami nieco dziwnie. Jednakże większość ludzi jest na ogół względnie przewidywalna, konsekwentna i podobna w swoich zachowaniach do innych. Z tego powodu

40

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem możemy wiele się nauczyć, studiując zachowania związane z dokonywaniem wyborów, ponieważ jeśli się dowiemy, jak i dlaczego podejmowano określone wybory w przeszłości, mamy dużą szansę na zrozumienie wyborów, jakich ludzie będą dokonywali w przyszłości. Rozumienie (a czasami także przewidywanie) przyszłych zachowań związanych z wyborem jest niezwykle istotne, gdyż znaczące zmiany w otoczeniu ekonomicznym są na ogół wynikiem milionów drobnych indywidualnych decyzji, które sumując się, tworzą znaczący trend. Na przykład okoliczności, w jakich miliony osób podejmują decyzje o tym, czy podjąć pracę czy też kontynuować naukę, mają olbrzymi wpływ na poziom bezrobocia. A decyzje podejmowane przez te same osoby w kwestii tego, jaki procent swoich dochodów zaoszczędzić, a jaki wydać, wpływają na poziom stóp procentowych i to, czy produkt krajowy brutto (PKB) i ogólny poziom produkcji w gospodarce wzrosną czy spadną (o PKB piszemy w rozdziale 4.). Aby przewidzieć, jak dokonują wyborów egoistyczne jednostki, ekonomiści stworzyli model ludzkiego zachowania zakładający racjonalność i zdolność do oceny pewnych subtelnych różnic dotyczących poszczególnych wyborów. Model ten ma formę trójfazowego procesu: 1. Ocena tego, jak bardzo może nas uszczęśliwić wybór danej opcji. 2. Analiza przeszkód i kompromisów ograniczających nasze możliwości wyboru. 3. Wybór opcji maksymalizującej naszą ogólną szczęśliwość. Nie jest to co prawda kompletny opis ludzkiego zachowania decyzyjnego, jednak model ten na ogół umożliwia całkiem trafne przewidywanie. Mimo to wiele osób kwestionuje ten sposób wyjaśniania ludzkiego zachowania. Oto trzy typowe zarzuty:

 Czy ludzie rzeczywiście są aż tak egoistyczni? Czy ludzi nie motywuje często to, co najlepsze dla innych?

 Czy ludzie rzeczywiście są zawsze świadomi wszystkich możliwych opcji? W jaki sposób mają oni racjonalnie dokonać wyboru między nowymi rzeczami, których nigdy wcześniej nie próbowali?

 Czy ludzie rzeczywiście mogą niezależnie podejmować decyzje? Czy nie ograniczają ich normy prawne, moralne i społeczne?

Kilka kolejnych stron niniejszego rozdziału poświęcimy na dalsze wyjaśnianie tego modelu i odniesienie się do wysuwanych przeciw niemu obiekcji.

Celem jest maksymalny poziom szczęścia Ekonomiści lubią myśleć o ludziach w kategoriach obdarzonych wolną wolą niezależnych podmiotów sprawczych. Dla ekonomistów ludzie zachowują się maksymalnie racjonalnie i są zdolni do decydowania o samych sobie. Jednak nasuwa się pytanie, co ludzi motywuje i co wybiorą przy założeniu, że mają wolną wolę.

Rozdział 2: Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich Mówiąc w skrócie: ekonomiści zakładają, że podstawową motywacją większości osób przez większość czasu jest dążenie do szczęścia. To założenie oznacza, że ludzie dokonują wyborów w oparciu o to, czy dany wybór uczyni ich zadowolonymi w największym możliwym w danych okolicznościach stopniu.

Wykorzystanie użyteczności do pomiaru poziomu szczęścia Jeśli ludzie dokonują wyborów w oparciu o to, co uczyni ich najbardziej zadowolonymi, potrzebują sposobu porównania tego, jak duże zadowolenie mogą im dać poszczególne wybory. Ekonomiści zakładają, że ludzie odczuwają satysfakcję lub przyjemność z rzeczy, jakie oferuje im życie. Przyjemnością jest podziwianie zachodów słońca. Jedzenie lodów. Przyjaźń. A niektórym ludziom przyjemność sprawia szybka jazda samochodem. Ekonomiści uważają, że wszystko, czego można doświadczyć, da się porównać z ogólną miarą szczęścia lub satysfakcji zwaną użytecznością. To, co bardzo lubimy, ma wysoką użyteczność, natomiast to, co lubimy tylko troszeczkę, ma niską (lub wręcz ujemną) użyteczność. Koncepcja użyteczności obejmuje szerokie spektrum doznań, zachowań i obiektów. Dla hedonisty użyteczność może być fizyczną przyjemnością doświadczania. Jednak dla osoby uświadomionej moralnie użyteczność będzie czymś w rodzaju moralnej satysfakcji z robienia tego, co jest słuszne w konkretnej sytuacji. Dla ekonomisty ważne jest to, że ludzie są zdolni dostrzegać i porównywać poziom użyteczności różnych zachowań. Użyteczność jest powszechnym narzędziem do racjonalnego porównywania nawet zupełnie różnych rzeczy.

Uwzględnienie altruizmu i hojności Ekonomiści zakładają, że ludzie dokonują życiowych wyborów w celu zmaksymalizowania swojego osobistego poziomu zadowolenia. Ten punkt widzenia prowadzi do pojawienia się obiekcji, ponieważ ludzie często bywają skłonni do wielkich poświęceń na rzecz innych. Jednakże ekonomista będzie postrzegał tę chęć pomagania innym jako rodzaj osobistej preferencji. Matka odmawiająca sobie jedzenia, aby dać tę niewielką ilość pokarmu, jaką posiada, swojemu małemu dziecku, może dążyć do celu (pomocy swojemu dziecku), przez co maksymalizuje swój poziom zadowolenia. To samo można powiedzieć o osobach przekazujących pieniądze na cele charytatywne. Większość ludzi postrzega to zachowanie jako wyraz braku egoizmu, jednak nie stoi to w sprzeczności z założeniem, że ludzie robią różne rzeczy z myślą o swoim osobistym poziomie szczęścia i zadowolenia. Jeśli ludzie dają pieniądze, bo to sprawia, że czują się lepiej, to ich pozornie nieegoistyczna motywacja ma egoistyczne podłoże. Ponieważ ekonomiści postrzegają ludzkie motywacje jako egoistyczne, ekonomia często uważana jest za naukę niemoralną. Te oskarżenia nie do końca są słuszne.

41

42

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Jednakże ekonomia zajmuje się tym, jak ludzie realizują swoje cele, a nie rozważa kwestii moralności tych celów. Są na przykład osoby, które lubią miód, i są też takie, które go nienawidzą. Ekonomiści nie oddzielają tych dwóch grup w oparciu o to, czy ich preferencje są złe czy dobre. Ekonomistę interesuje raczej sposób, w jaki każda z grup zachowuje się na podstawie swoich preferencji. Z tego powodu ekonomia jest raczej nauką amoralną, a nie niemoralną. Ekonomiści są jednak ludźmi i jako takich bardzo interesują ich kwestie społecznej sprawiedliwości, globalnego ocieplenia i ubóstwa. Mają po prostu tendencję do interpretowania moralności i równości jako celów indywidualnych, maksymalizujących jednostkową użyteczność, a nie celów grupowych, które powinny być realizowane dla osiągnięcia czegoś w rodzaju powszechnego dobrobytu.

Własny interes może prowadzić do wspólnego dobra Adam Smith, jeden z ojców współczesnej ekonomii, wierzył, że jeśli społeczeństwo zorganizowane jest właściwie, to osoby dążące do realizacji celów indywidualnych przyczyniają się również do wzrostu zadowolenia innych. Jak to zauważył w swoim słynnym dziele zatytułowanym Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów z 1776 roku: „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny ”. Innymi słowy: rzeźnik, piwowar czy piekarz nie przygotowują dla nas produktów dlatego, że nas lubią, ale dlatego, że chcą naszych pieniędzy. Jednak właśnie dlatego, że chcą naszych pieniędzy, wyprodukują wszystko, czego potrzebujemy, aby przygotować smaczny posiłek. Gdy wydajesz pieniądze, kupując oferowane przez nich produkty, wszyscy są zadowoleni. Dochodzisz do wniosku, że to, iż nie musisz przygotowywać sam wszystkich produktów, warte jest więcej niż pieniądze, którymi płacisz. Tymczasem sprzedawcy oceniają, że wysiłek związany z wyprodukowaniem jedzenia oznacza poniesienie kosztów, które są niższe niż zysk z otrzymanych od Ciebie pieniędzy. Adam Smith rozwinął tę myśl, mówiąc, że osoba dążąca do realizacji swoich indywidualnych celów może być „wiedziona przez niewidzialną rękę do takiego rezultatu, który w żadnym wypadku nie był jej zamiarem”. Ponieważ ekonomiści uznają istnienie tej niewidzialnej ręki za fakt, mniej się przejmują zamiarem i tym, co czyni ludzi zadowolonymi, niż skutkiem i tym, w jaki sposób ludzie dążą do danego poziomu zadowolenia.

Czerwone światło — analiza własnych ograniczeń Życie jest pełne ograniczeń. Na przykład czas jest zasobem ograniczonym, podobnie jak surowce naturalne. Drugim etapem ekonomicznego modelu wyboru jest analiza przeszkód, jakie ograniczają nasz wybór.

Rozdział 2: Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich Na przykład ropa naftowa jest wykorzystywana do produkcji farmaceutyków, które mogą uratować wiele istnień ludzkich. Ale produkuje się z niej też benzynę niezbędną do działania karetek, które również mogą ocalić ludzkie życie. Zarówno produkcja farmaceutyków, jak i benzyny to dobre zastosowanie dla ropy, a więc społeczeństwo musi zdecydować, ile tego surowca przeznaczy na każdy z tych dwóch celów, wiedząc, że każdy litr ropy przeznaczony na jeden cel nie zostanie wykorzystany na drugi. W tej części rozdziału poświęcamy uwagę różnym ograniczeniom, podobnie jak nieuniknionym kosztom — kosztom utraconych korzyści — uzyskania tego, czego pragniemy. Więcej informacji na temat tego, jak rynki wykorzystują podaż i popyt w celu alokacji zasobów w obliczu ograniczeń, znajdziesz w rozdziale 8.

Ograniczoność zasobów Najbardziej oczywistymi ograniczeniami dla ludzkiego zadowolenia są fizyczne ograniczenia nakładane przez naturę. Ograniczone są nie tylko zasoby ropy naftowej, wody czy ryb, ale i liczba częstotliwości umożliwiających nadawanie sygnałów radiowych czy liczba godzin promieniowania słonecznego potrzebnego do napędzania samochodów zasilanych energią słoneczną. Po prostu nie ma wystarczającej ilości zasobów naturalnych, aby każdy mógł mieć ich tyle, ile chce. Ograniczona ilość zasobów naturalnych jest alokowana w różny sposób. W niektórych przypadkach, jak na przykład w odniesieniu do zagrożonych gatunków, prawo gwarantuje, że nikt nie może skorzystać z danego zasobu. Podobnie w przypadku spektrum elektromagnetycznego — władze państwowe przydzielają określone zakresy fal nadawcom radiowym czy operatorom telefonii komórkowej. Jednak w większości przypadków na sposób alokacji zasobów naturalnych wpływa cena i kwestia własności. W takim systemie możliwość wykorzystania zasobów jest dawana temu, kto jest gotów najwięcej za nią zapłacić. Chociaż taki system może dyskryminować biednych, ponieważ nie mogą oni licytować się z innymi, to przynajmniej gwarantuje, że ograniczone zasoby trafiają do tych, którzy je wysoko cenią — innymi słowy: do tych, którzy wybrali dany zasób, aby zmaksymalizować swoje zadowolenie.

Ograniczenia technologiczne Nie dysponujemy dziś większymi zasobami ropy naftowej, promieniowania słonecznego czy drewna, niż mieliśmy do dyspozycji tysiąc lat temu, ale cieszymy się znacznie wyższym standardem życia niż nasi przodkowie. Nasze życie jest wygodniejsze dzięki wynalazkom technologicznym pozwalającym na przekształcanie naturalnych zasobów w przedmioty codziennego użytku. W ciągu ostatnich dwustu lat ludzie wymyślili, jak szczepić dzieci przeciw śmiertelnym chorobom, jak wykorzystywać elektryczność do oświetlenia i do napędzania maszyn, jak zbudować rakietę zdolną przewieźć ludzi na Księżyc i jak znacząco zwiększyć plony z hektara, tak aby można było nakarmić znacznie większą liczbę osób. W ostatnich dwudziestu latach internet i tanie telefony komórkowe zrewolucjonizowały wszystko — od rozrywki po sposoby komunikowania się władzy z obywatelami.

43

44

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Rozwój technologiczny pozwala ludzkości produkować coraz więcej dóbr na bazie ograniczonej ilości zasobów naszej planety. Albo inaczej: wraz z postępami technologii mamy coraz większy wybór. Ponieważ jednak rozwój technologiczny jest dość powolny, w każdym momencie nasze wybory są ograniczone aktualnym stanem rozwoju technologii. A więc naturalne wydaje się myślenie o technologii jako o ograniczeniu możliwości naszego wyboru. Na szczęście jednak technologia idzie naprzód, co oznacza, że jeśli chwilę poczekamy, będziemy mieli znacznie więcej możliwości.

Ograniczenia czasowe Czas jest cennym zasobem. Co więcej, jego podaż ma stałą wielkość. A więc najlepszym, co technologia może zrobić dla ludzi, jest umożliwienie, abyśmy zdziałali więcej w tym ograniczonym zakresie czasu, jaki nam dano, lub zaoferowanie nam kilku dodatkowych lat życia dzięki lepszej technologii medycznej. Ale nawet gdy będziemy żyli dłużej, nie uda nam się być w dwóch miejscach jednocześnie. Gdybyśmy to umieli, czas przestałby być ograniczeniem, gdyż moglibyśmy wykonać podwójną ilość pracy w tym samym czasie. Ponieważ w danej chwili możemy być tylko w jednym miejscu, ciągle jesteśmy zmuszani do dokonywania wyborów, aby jak najlepiej wykorzystać każdą chwilę.

Koszt utraconych korzyści — nieuniknione ograniczenie Ekonomiczna koncepcja kosztu utraconych korzyści (kosztu alternatywnego) jest bliska koncepcji ograniczeń czasowych. Można bowiem robić tylko jedną rzecz w danym momencie, co w nieunikniony sposób oznacza, że nie zrobimy wielu innych rzeczy. Koszt utraconych korzyści dla każdego dokonanego wyboru jest wartością najlepszego alternatywnego wyboru. Wyobraź sobie na przykład, że tego ranka możesz porozmawiać przez telefon z przyjacielem, pooglądać telewizję lub zapoznać się z tym rozdziałem. Jeśli wybrałeś rozmowę z przyjacielem, gdyż dzięki niej jesteś szczęśliwszy, nie będziemy mieli Ci tego za złe. Zakładamy, że spośród dwóch pozostałych, niewybranych opcji lekturę naszej książki cenisz sobie wyżej niż oglądanie telewizji. A więc koszt utraconych korzyści dla rozmowy przez telefon był większy niż koszt lektury tego rozdziału. Koszt utraconych korzyści zależy jedynie od wartości najlepszego alternatywnego wyboru. Nie ma znaczenia, ile jest tych dodatkowych możliwości — 3 czy 3000. Koszt utraconych korzyści to po prostu wartość najlepszego alternatywnego wyboru, ponieważ każdy skomplikowany wybór można zawsze sprowadzić do prostego przeciwstawienia: opcja X lub najlepsza z pozostałych możliwych opcji. Koszt utraconych korzyści może być wskazówką, kiedy czegoś nie robić, a kiedy zrobić. Możesz na przykład lubić lody, ale uwielbiać czekoladowe ciastka. Gdyby ktoś zaproponował Ci lody, pewnie skorzystałbyś bez wahania. Jednak gdyby dano Ci

Rozdział 2: Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich wybór lody albo ciastka, wybrałbyś to drugie. Koszt utraconych korzyści dla lodów to rezygnacja z ciastek. Ponieważ koszt odmówienia sobie ciastek jest wyższy od korzyści wynikających ze zjedzenia lodów, to wybór lodów nie ma sensu. Oczywiście gdybyś wybrał ciastka, musiałbyś poradzić sobie z kosztem utraconych korzyści polegającym na rezygnacji z lodów. Ale to akurat jesteś skłonny zaakceptować, ponieważ koszt utraconych korzyści wynikający z odmówienia sobie lodów jest mniejszy od korzyści uzyskanych ze zjedzenia ciastek. Koszty utraconych korzyści są nieuniknionym ograniczeniem dla naszych zachowań, zawsze bowiem musimy zadecydować, co jest najlepsze, i zrezygnować z opcji znajdującej się na drugim miejscu listy preferencji.

Dokonywanie ostatecznego wyboru W największym uproszczeniu trzecia faza ekonomicznego modelu wyboru jest niczym innym jak analizą kosztów i korzyści. W fazie pierwszej oceniamy, jak bardzo zadowolonymi uczyniłyby nas dostępne opcje, mierząc ich poziom użyteczności. W fazie drugiej określamy ograniczenia i koszty utraconych korzyści wiążące się z każdą z opcji. W fazie trzeciej dokonujemy wyboru opcji, której potencjalne korzyści najbardziej przewyższają koszty. Model podejmowania przez ludzi decyzji oparty o analizę kosztów i korzyści jest potężnym narzędziem, gdyż, jak się wydaje, prawidłowo opisuje sposoby podejmowania przez ludzi większości decyzji. Jednak ta wersja analizy kosztów i korzyści może nam powiedzieć jedynie to, czy ludzie wybiorą daną opcję. Innymi słowy: jest ona dobra jedynie do opisywania wyborów na zasadzie „wszystko albo nic”, jak w przypadku decyzji, czy zjeść loda czy nie. Znacznie doskonalsza wersja analizy kosztów i korzyści uwzględnia koncepcję zwaną użytecznością krańcową, która powie Ci nie tylko to, czy wybierzesz lody, ale również to, ile zamierzasz ich skonsumować. Aby zrozumieć koncepcję użyteczności krańcowej, musisz wiedzieć, że poziom użyteczności określonego dobra na ogół zależy od tego, jaka ilość tego dobra znajdowała się już wcześniej w Twoich rękach. Jeśli na przykład jesteś naprawdę głodny, to pierwszy zjedzony kawałek pizzy da Ci wielką przyjemność — olbrzymią użyteczność krańcową. Zjedzenie kolejnego kawałka jest równie przyjemne, ale nie tak bardzo jak pierwszego, bo nie masz już wrażenia, że umierasz z głodu. Trzeci z kolei ma niższą użyteczność niż drugi. I jeśli nadal będziesz się zmuszać do jedzenia, może się okazać, że dwunasty czy trzynasty kawałek wywoła mdłości, co oznacza użyteczność ujemną. Ekonomiści nazywają to zjawisko malejącą użytecznością krańcową. Każdy dodatkowy (lub, inaczej mówiąc, krańcowy) kawałek pizzy ma niższą użyteczność niż poprzedni, tak więc użyteczność dodatkowa, czyli użyteczność krańcowa, zmniejsza się z każdym kolejnym skonsumowanym kawałkiem pizzy. Aby unaocznić, jak zmniejszająca się użyteczność krańcowa pozwala przewidywać ludzkie decyzje co do wielkości konsumpcji, rozważmy następujący przypadek: mam do wydania na pizzę lub frytki 10 złotych. Załóżmy, że kawałek pizzy kosztuje 2 złote, podobnie jak duża porcja frytek.

45

46

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Ekonomiści zakładają, że celem ludzi dysponujących ograniczonym budżetem jest takie dostosowanie ilości każdej możliwej do skonsumowania rzeczy, które zmaksymalizuje ich całkowitą użyteczność. W rozważanym przypadku, ponieważ masz świadomość, że użyteczność krańcowa pizzy zmniejsza się z każdym zjadanym kawałkiem, nie wydasz na pizzę wszystkich posiadanych funduszy, gdyż piąty kawałek nie miałby dla Ciebie dużej użyteczności krańcowej. Zrobisz lepiej, jeśli przeznaczysz część tych pieniędzy na frytki. Jeśli kupisz tylko cztery kawałki pizzy, zaoszczędzisz 2 złote na zakup porcji frytek. A ponieważ jest to pierwsza porcja frytek, ich zjedzenie z dużym prawdopodobieństwem będzie się wiązało z dużą użytecznością krańcową. Jeśli uzyskana dzięki zjedzeniu frytek użyteczność krańcowa będzie większa od tej utraconej z powodu niezjedzenia piątego kawałka pizzy, z pewnością zamienisz pizzę na frytki. Będziesz tak manipulować ilościami kupowanych produktów, aż znajdziesz kombinację maksymalizującą całkowitą użyteczność, jaką można uzyskać z wydania 10 złotych. Ponieważ różni ludzie mają różne preferencje, ilości dóbr maksymalizujące użyteczność całkowitą będą inne dla każdej osoby. Ktoś, kto nienawidzi frytek, przeznaczy całe 10 złotych na pizzę. Osobnik nielubiący pizzy wyda wszystko na frytki. A dla osób, które wybiorą po trosze jednego i drugiego, proporcje tych dwóch produktów będą różne w zależności od indywidualnych preferencji i od tempa spadku użyteczności krańcowej. W rozdziale 9. znajdziesz więcej informacji na temat malejącej użyteczności krańcowej i jej wpływu na przesunięcia krzywych popytu. Uwzględnienie malejącej użyteczności krańcowej czyni ten model wyboru bardzo potężnym. Możemy się dowiedzieć nie tylko, co ludzie wybiorą, ale i jaką ilość danego dobra będą skłonni nabyć. Model ten nie jest jednak doskonały. Zakłada na przykład, że ludzie mają doskonałe wyczucie użyteczności poszczególnych rzeczy, świadomość szybkości zmniejszania się użyteczności krańcowej i umiejętność dokonywania porównań. Te trzy zasadnicze zarzuty omawiamy w kolejnej części rozdziału.

Użyteczność krańcowa jest dobra dla ptaków! Ekonomiści są przekonani, że analiza kosztów i korzyści oraz malejąca użyteczność krańcowa są dobrymi narzędziami służącymi do opisu procesu podejmowania decyzji, ponieważ jest wiele dowodów na to, że inne gatunki również zachowują się w sposób zgodny z tymi koncepcjami. Na przykład naukowcy umieją nauczyć ptaki, aby naciskały jeden guzik w celu uzyskania pożywienia, a inny w celu spędzenia pewnej ilości czasu na karuzeli. Jeśli badacze zwiększą koszt wyboru jednej z opcji, zwiększając liczbę naciśnięć guzika niezbędną do uzyskania danej korzyści, ptaki reagują racjonalnie, rzadziej ją wybierając. Ale o wiele bardziej interesujący jest fakt, że w takiej sytuacji zaczynają one częściej wybierać drugą opcję.

Ptaki zdają się rozumieć, że mogą wykonać tylko ograniczoną liczbę naciśnięć guzika, zanim wyczerpią swoje siły, a zatem tak rozdzielają te wciśnięcia na obie opcje, aby zmaksymalizować użyteczność całkowitą. Tak więc gdy relatywne koszty i korzyści danych im do wyboru opcji ulegają zmianie, całkiem racjonalnie dostosowują swoje zachowanie. Większość gatunków zdaje się stosować do założeń koncepcji malejącej użyteczności krańcowej i wykazuje obojętność wobec dóbr, których ostatnio miały w nadmiarze. Nawet bakterie zachowują się w taki sposób. Tak więc chociaż ekonomiczny model ludzkich zachowań może pozornie ignorować pewne istotne czynniki, bierze jednak pod uwagę fundamentalne i uniwersalne zachowania.

Rozdział 2: Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich

Analiza ograniczeń i niedoskonałości ekonomicznego modelu wyboru Ekonomiści zakładają, że ludzie dysponują pełną informacją o przedmiocie transakcji i w trakcie podejmowania decyzji zachowują się ze wszech miar racjonalnie. To bardzo daleko idące założenie — dlatego masz pełne prawo zastanawiać się, czy aby na pewno jest słuszne. W rzeczywistości zakres posiadanej wiedzy zmienia się w zależności od podejmowanych decyzji oraz od ocenianego zachowania. Na przykład ocena ryzyka i prawdopodobieństwa oraz uwzględnienie otrzymanych danych przy podejmowaniu decyzji nie jest typową ludzką umiejętnością. Inne sytuacje wcale nie muszą dotyczyć wszystkich przedstawicieli danego społeczeństwa, ale po uśrednieniu wyników i przeniesieniu ich na całą ludzkość można już dokonać pewnych uogólnień. W jeszcze innych przypadkach ludzie podejmują decyzje, które wynikają z przeładowania posiadanymi przez nich informacjami lub z zachowania innych osób (na przykład w sytuacji konieczności podjęcia decyzji o tym, w którym pubie zorganizować spotkanie). Model ludzkiego zachowania preferowany przez ekonomistów dobrze sprawdza się jako punkt wyjścia, ale nie jest w stanie zagwarantować Ci, że we wtorki pani Goździkowa z Tykocińskiej wybierze kremówki, a nie roladę z kremem.

Zrozumienie procesu decyzyjnego w sytuacji braku pełnej wiedzy Gdy ekonomiści stosują model wyboru, zakładają sytuację, w której osoba decydująca ma świadomość wszystkich możliwych opcji, wie, jaką użyteczność niesie ze sobą każda z nich, i zna również koszt utraconych korzyści dla każdej z opcji. Ale jak ocenić, czy lepiej byłoby posiedzieć pięć minut na szczycie Mount Everestu czy przez dziesięć minut unosić się na lotni nad Amazonką? Ponieważ ani jednego, ani drugiego dotychczas nie robiliśmy, zapewne nie wiemy, z jakimi wiążą się ograniczeniami i kosztami, a nawet nie zdajemy sobie sprawy, jaka może być ich użyteczność. Politycy proponujący nowatorskie programy często wymagają od nas dokonywania podobnych wyborów. Dbają o to, by ich propozycje brzmiały możliwie najlepiej, ale w wielu przypadkach nikt nie ma pojęcia, o co tak naprawdę chodzi. Podobnie bywa, gdy decyzja dotyczy zjawisk o charakterze losowym. Ludzie kupujący losy na loterii nie mają na ogół pojęcia o wysokości możliwej wygranej ani o szansach na nią, gdyż zarówno wysokość nagród, jak i prawdopodobieństwo ich zdobycia zależą od liczby osób, które zakupią losy. Ekonomiści radzą sobie z tym faktem, zakładając, że w obliczu decyzji podejmowanej w sytuacji braku pełnej wiedzy ludzie próbują odgadywać nie tylko możliwe konsekwencje, ale i to, na ile dana rzecz (z którą nie mieli wcześniej do czynienia) może im się spodobać. Może to wydawać się mocno naciągane, ponieważ w prawdziwym świecie ludzie w sposób oczywisty podejmują liczne decyzje w podobnych sytuacjach (na przykład kupują mnóstwo losów na loterie), jednak w takich sytuacjach bez wątpienia długo się zastanawiają.

47

48

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem To, czy ludzie dokonują dobrych wyborów w sytuacji braku pełnej wiedzy, jest kwestią trudną do rozstrzygnięcia. To oczywiste, że każdy wolałby posiadać więcej informacji przed podjęciem decyzji. A wiele osób lęka się opcji mniej pewnych. Jednak generalnie ekonomiczny model wyboru zdaje się całkiem dobrze radzić sobie z sytuacjami braku pełnej informacji i niepewności związanej z losowym charakterem wyników.

Racjonalność w obliczu nieracjonalności Nawet gdy ludzie posiadają kompleksową wiedzę na temat możliwych opcji, często popełniają błędy logiczne w ocenie kosztów i korzyści związanych z poszczególnymi opcjami. Poniżej omawiamy trzy najczęstsze błędy, które zdarzają się w sytuacjach wyboru. Nie panikuj. Ludzie na ogół przestają popełniać te błędy, gdy im się je uświadomi. Wiedza sprawia, że zaczynają zachowywać się w sposób zgodny z racjonalnym porównaniem krańcowych kosztów i korzyści.

Koszty utopione należą do przeszłości! Załóżmy, że właśnie wydałeś 15 złotych za wejście do restauracji serwującej sushi, gdzie możesz jeść, ile chcesz (po zapłaceniu za wstęp). Ile powinieneś zjeść? A dokładniej: czy podejmując tę decyzję, powinieneś się martwić, ile zapłaciłeś za wstęp? Dla ekonomisty odpowiedź na pierwsze pytanie brzmi: zjedz dokładnie tyle, ile musisz, aby poczuć zadowolenie. Natomiast odpowiedź na drugie pytanie brzmi: to, ile kosztował wstęp, nie ma znaczenia, bo bez względu na to, czy zjesz 1, czy 80 kawałków sushi, koszt wstępu nie ulegnie zmianie. Innymi słowy: ponieważ koszt wstępu do restauracji jest już przeszłością, nie powinien on w żaden sposób wpływać na decyzję dotyczącą ilości jedzenia, jakie zamierzasz skonsumować. Ekonomiści nazywają poniesione koszty, czyli takie, które nie powinny wpływać na aktualne i przyszłe podejmowanie decyzji, kosztami utopionymi. Racjonalnie rzecz ujmując, powinniśmy rozważać tylko przyszłe, potencjalne krańcowe koszty i korzyści aktualnie dostępnych opcji. W końcu gdyby nagle zaoferowano Ci 1000 złotych za wyjście z tej restauracji i zjedzenie u konkurencji, czy odmówiłbyś tylko po to, aby zjeść za te zainwestowane we wstęp 15 złotych? Oczywiście, że nie! Niestety wiele osób pozwala kosztom utopionym wpływać na podejmowane przez siebie decyzje, dopóki jakiś ekonomista im nie powie, że koszty te są nieistotne, być może za pomocą nieśmiertelnej frazy: „koszty utopione należą do przeszłości!”. (Trzeba jednak zauważyć, że ludzie niebędący ekonomistami szybko mają powyżej uszu powtarzanie im tego zdania). Na szczęście mamy jeszcze kilka sposobów, aby sprawić, że zapamiętasz to przesłanie. Mówimy na przykład o utopijnym projekcie samolotu Concorde, wspominając proces projektowania i produkcji naddźwiękowego samolotu pasażerskiego, który odniósł ekonomiczną porażkę, mimo że kosztował miliony funtów lub franków.

Rozdział 2: Lody czy ciastka? — śledzenie wyborów konsumenckich Mylenie dużego odsetka z dużą kwotą bezwzględną Załóżmy, że postanowiłeś zaoszczędzić 10 na zakupie telewizora, wybierając się w godzinną podróż (w obie strony) do sąsiedniego miasta w celu nabycia telewizora za 900 złotych (który w pobliskim sklepie kosztuje 1000 złotych). Zadaj sobie pytanie, czy byłbyś skłonny jechać godzinę także wówczas, gdybyś chciał zakupić zestaw kina domowego za 19 900 złotych w sąsiednim mieście, a nie zapłacić za ten sam zestaw 20 000 złotych u siebie. Przeliczasz szybko i ponieważ w tym drugim przypadku oszczędność wyniosłaby jedynie 0,5 decydujesz się wydać 20 000 złotych w najbliższym sklepie. Możesz się uważać za spryciarza, ale właśnie zachowałeś się w absolutnie niekonsekwentny i irracjonalny sposób. W pierwszym przypadku byłeś skłonny jechać godzinę, żeby zaoszczędzić 100 złotych. W drugim już nie. Koszty i korzyści są wartościami absolutnymi, jednak ludzie popełniają błąd, myśląc o kosztach i korzyściach jazdy do sąsiedniego miasta w kategoriach procentów lub proporcji. Zamiast tego należy porównać koszty i korzyści całkowite, ponieważ korzyścią z jazdy do sąsiedniego miasta jest zaoszczędzona kwota w złotych, a nie zaoszczędzony procent kwoty.

Mylenie wartości krańcowych i średnich Załóżmy, że władze lokalne w Twoim miejscu zamieszkania wybudowały ostatnimi czasy trzy mosty, które łącznie kosztowały miasto 30 milionów złotych. To daje średnią po 10 milionów na most. Miejscowy ekonomista po dokonaniu analiz dochodzi do wniosku, że całkowita wartość korzyści, jakie z punktu widzenia lokalnej gospodarki przyniesie budowa mostów, wyniesie 36 milionów złotych, co daje średnią 12 milionów na most. W związku z tym lokalny polityk zaczyna gardłować za budową czwartego mostu, twierdząc, że skoro przy przeciętnym koszcie 10 milionów inwestycja przynosi przeciętne korzyści o wartości 12 milionów, głupotą będzie takiego mostu nie wybudować. Czy należy go poprzeć? W końcu jeśli każdy most przynosi społeczeństwu korzyść netto rzędu 12 milionów złotych, to powinniśmy kontynuować zwiększanie liczby przepraw. Jednakże w tym przypadku przy podejmowaniu decyzji o budowie mostu tak naprawdę liczy się to, jakie są krańcowe wartości kosztu i korzyści, a nie średnie koszty i korzyści. (Więcej szczegółów na temat użyteczności krańcowej znajdziesz w punkcie „Dokonywanie ostatecznego wyboru”). Kogo obchodzi, jakie koszty i korzyści były związane z dotychczas wybudowanymi mostami? Porównać trzeba koszty tego dodatkowego, „krańcowego” mostu z potencjalnymi korzyściami, jakie może on przynieść. Jeśli krańcowe korzyści będą wyższe niż krańcowe koszty, most trzeba zbudować. Jeśli jednak to krańcowe koszty będą wyższe, mostu budować nie należy. Przypuśćmy na przykład, że grupa obywateli zatrudni niezależnych ekspertów: inżyniera do oceny kosztów i ekonomistę do oceny korzyści związanych z budową kolejnego mostu. Inżynier ustali, że ponieważ największe zwężenia rzeki zostały już wykorzystane, nowy most będzie musiał być znacznie dłuższy, co zwiększy koszt jego budowy do 15 milionów złotych.

49

50

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem W tym samym czasie ekonomista przeprowadzi badania i dojdzie do wniosku, że kolejny most nie jest potrzebny. W najlepszym przypadku przyniesie on bowiem korzyści rzędu 8 milionów złotych. W związku z tym okaże się, że most w ogóle nie powinien być zbudowany, ponieważ krańcowy koszt jego budowy wyniesie 15 milionów złotych przy krańcowych korzyściach o wartości 8 milionów. Mówiąc wyborcom tylko o średnich kosztach i korzyściach budowy poprzednich mostów, polityk przekonujący do budowy kolejnego mostu wprowadza ich w błąd. Uważaj więc za każdym razem, gdy ktoś będzie Ci chciał wcisnąć jakiś most.

Rozdział 3

Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia to produkcja właściwych dóbr W tym rozdziale: ► Określenie możliwości produkcyjnych. ► Alokacja zasobów w świetle świadomości malejących korzyści. ► Wybór produkcji prowadzącej do maksymalizacji ludzkiego szczęścia. ► Rola państwa i rynków w produkcji i dystrybucji dóbr.

Optymista widzi szklankę wypełnioną do połowy mlekiem i mówi, że naczynie jest w połowie pełne. Pesymista widzi szklankę wypełnioną do połowy mlekiem i mówi, że jest ona w połowie pusta. Ekonomista patrzy na szklankę wypełnioną do połowy mlekiem i zastanawia się, dlaczego naczynie jest dwa razy większe niż być powinno. Anonim

C

hociaż prawdą jest, że ludzie muszą radzić sobie z niedoborem i nie mogą mieć wszystkiego, czego pragną (o czym mówiliśmy w rozdziale 2.), to jednak mają wiele opcji wyboru. Technologie produkcyjne są obecnie tak zaawansowane, że pozwalają przekształcać ograniczone zasoby naszej planety w oszałamiająco różnorodną paletę produktów i usług, takich jak samochody, komputery, samoloty, leczenie nowotworów, gry wideo, a nawet rewelacyjne książki z serii Dla bystrzaków, z których jedną właśnie czytasz.

Prawdę mówiąc, poziom zaawansowania technologicznego spowodował, że ludzie są zepsuci nadmiarem możliwości wyboru. Olbrzymi wybór produktów i usług powoduje, że muszą dokonywać bardzo rozważnych decyzji, aby móc przekształcać ograniczone zasoby planety w produkty i usługi, których konsumpcja zapewni im maksymalnie wysoki poziom zadowolenia.

52

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem W tym rozdziale objaśniamy, jak ekonomiści analizują proces wyboru przez społeczeństwo tego, co należy wyprodukować, aby zmaksymalizować ludzkie zadowolenie. Dla każdego społeczeństwa proces ten można rozdzielić na dwa proste etapy: 1. Społeczeństwo musi zdefiniować wszelkie możliwe kombinacje produktów i usług, jakie jest zdolne wyprodukować przy aktualnym stanie technologii i ograniczonych zasobach, jakimi dysponuje. 2. Społeczeństwo musi dokonać wyboru jednej z tych kombinacji wytwórczych — z założenia takiej, która zmaksymalizuje ludzkie zadowolenie. Ekonomiści oceniają skuteczność realizacji tych dwóch etapów w kategoriach dwóch typów efektywności:

 Efektywność produkcyjna, czyli wyprodukowanie danego towaru lub usługi przy jak najmniejszym nakładzie zasobów.

 Efektywność alokacyjna, czyli produkowanie tych rodzajów towarów i usług, które

uczynią ludzi najbardziej zadowolonymi, jak również produkowanie właściwej ich ilości.

W tym rozdziale pokazujemy, w jaki sposób społeczeństwo osiąga efektywność produkcyjną i alokacyjną, to znaczy, w jaki sposób ustala, co jest możliwe do wyprodukowania oraz co najlepiej jest produkować. Znajdziesz tu także najistotniejsze informacje dotyczące zasady malejących korzyści, wykresy granicy możliwości produkcyjnych (GMP) (tak, wykresy!) oraz opis zależności między rynkami a rządami państw.

Sięgnięcie szczytu: określenie możliwości produkcyjnych Aby określić możliwości produkcyjne gospodarki, ekonomiści biorą pod uwagę dwa główne czynniki wpływające zarówno na maksymalne ilości, jak i na rodzaje dóbr, jakie mogą być wyprodukowane:

 Ograniczone zasoby.  Malejące korzyści. Pierwszy czynnik jest oczywisty. Gdyby zasoby były nieograniczone, podobnie byłoby z produktami i usługami. Drugi czynnik, pomimo swojego wpływu na niemal wszystkie procesy produkcyjne, pozostaje niezrozumiany przez większość ludzi. Ogólnie rzecz ujmując, malejące korzyści oznaczają, że im więcej czegoś produkujesz, tym mniejszy jest z każdym kolejnym obiektem Twój jednostkowy zysk. W końcu koszty produkcji przekroczą wartość osiągniętych korzyści, co sprowadza się do konieczności

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia zdefiniowania limitów produkcji, nawet jeśli dany produkt jest naszym ulubionym1. Twoje zasoby powinny wówczas zostać przeznaczone na produkcję innych dóbr, dla których wartość korzyści nadal będzie przewyższała koszty. Zasada malejących korzyści sugeruje, że na ogół lepiej jest nie wkładać wszystkich jajek do jednego koszyka. W tej części książki przedstawiamy najistotniejsze informacje związane z ograniczonością zasobów i malejącymi korzyściami determinującymi możliwości produkcyjne. Pokazujemy również, jak można przedstawić te możliwości w formie graficznej.

Klasyfikacja zasobów wykorzystywanych w produkcji Nie da się nic wyprodukować, jeśli nie przeznaczy się na to środków. Ekonomiści tradycyjnie dzielą środki (lub, innymi słowy, czynniki produkcji) na trzy kategorie:

 Ziemia — Dla ekonomistów oznacza coś więcej niż tylko nieruchomości w postaci

budynków czy gruntów. Zazwyczaj chodzi o wszystkie zasoby naturalne zdatne do produkcji dóbr, które chcą konsumować ludzie. W tym rozumieniu do kategorii tej zaliczają się zatem także fauna i flora, energia geotermalna, atmosfera i promieniowanie elektromagnetyczne.

 Praca — To działalność fizyczna, jaką muszą podjąć ludzie w celu

wyprodukowania dóbr. Drzewo nie stanie się domem bez ludzkiej interwencji.

 Kapitał — Są to stworzone przez człowieka maszyny, urządzenia, narzędzia

i struktury niepodlegające bezpośredniej konsumpcji, lecz wykorzystywane do produkcji innych dóbr, bezpośrednio konsumowanych przez ludzi. Na przykład samochód, którym jeździsz dla przyjemności, jest dobrem konsumpcyjnym, natomiast identyczny samochód wykorzystywany do przewożenia cegieł w Twojej firmie to już kapitał. Kapitał to fabryki, drogi, kanalizacja, linie energetyczne, dostęp do internetu itd.

Oprócz tych trzech tradycyjnych kategorii ekonomiści często mówią w ostatnim czasie o tak zwanym kapitale ludzkim, czyli zasobie wiedzy i umiejętności wykorzystywanych przez ludzi w procesach produkcyjnych. I tak na przykład autorzy tej książki charakteryzują się sporym zasobem kapitału ludzkiego w zakresie nauczania ekonomii, ale żenująco niskim w dziedzinie malarstwa czy śpiewu. (Uważaj się za szczęściarza, jeśli nigdy nie musiałeś słuchać naszego śpiewu!). Jeśli skierować jakąś osobę do pracy w dziedzinie, w której będzie mogła wykorzystać swój wysoki kapitał ludzki, to sprawdzi się znacznie lepiej lub osiągnie znacznie lepsze wyniki niż osoba charakteryzująca się niskim zasobem kapitału ludzkiego, nawet jeśli w wymiarze czasowym obie przepracują tyle samo godzin. Ważną 1

Dokładnie rzecz ujmując, mowa tu o prawie malejących przychodów (marginalnych). Według tego prawa, zwiększając rozkład jednego czynnika produkcji o kolejną jednostkę, przy niezmiennej ilości pozostałych czynników, przychody (korzyści) związane z tym zwiększeniem będą się zmniejszały. W pewnym momencie mogą nawet zamienić się w straty — przyp. red.

53

54

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem konsekwencją tego faktu jest to, że robotnicy wykwalifikowani (wysoki kapitał ludzki) otrzymują wyższe płace niż robotnicy niewykwalifikowani (niski kapitał ludzki). Dlatego też dobra droga wzbogacania się społeczeństw zakłada podnoszenie kwalifikacji pracowników poprzez edukację i szkolenia. Jeśli społeczeństwo umie podnieść wartość kapitału ludzkiego pracowników, nie tylko osiągnie lepsze wyniki przy tym samym poziomie wykorzystania ziemi, pracy i kapitału, ale również pracownicy ci otrzymają wyższe płace i będą cieszyli się wyższym standardem życia. Łatwo wyjaśnić koncepcję kapitału ludzkiego na przykładzie, porównując dwóch budowlańców, którzy mają taki sam dostęp do narzędzi (kapitału) i pracują przez taki sam czas (praca), ale różnią się zasobami kapitału ludzkiego — być może jeden z nich jest lepiej wyszkolony. W porównaniu z człowiekiem o niższej wartości kapitału ludzkiego budowlaniec posiadający wyższe kwalifikacje może pracować wydajniej (to znaczy będzie w stanie wykonać więcej zadań w tym samym czasie, a na dodatek nie będzie musiał tracić czasu na poprawianie błędów). Jednak budowanie kapitału ludzkiego jest kosztowne i w każdym momencie powinniśmy myśleć o poziomie kapitału ludzkiego w społeczeństwie jako o wartości stałej. W połączeniu z ograniczonymi ilościami ziemi, pracy i kapitału ograniczenia związane z kapitałem ludzkim oznaczają, że społeczeństwo będzie w stanie wyprodukować tylko ograniczoną ilość dóbr. Idąc dalej tym tropem — decyzje na temat najlepszej alokacji ograniczonych zasobów są kluczowe, ponieważ zasoby muszą zostać spożytkowane do produkcji tych towarów i usług, których wytworzenie przyniesie najwyższy poziom zadowolenia. (Więcej informacji na temat ograniczonych zasobów i możliwości produkcyjnych znajdziesz w punkcie „Trochę tu, trochę tam — alokacja zasobów”).

Im więcej, tym gorzej — malejące korzyści Malejące korzyści są prawdopodobnie najważniejszym ekonomicznym czynnikiem decyzyjnym w procesie określania, które z tych wszystkich możliwych do wytworzenia towarów i usług należy wyprodukować, zważywszy na ograniczoność zasobów. Ma to związek z faktem, że w zasadzie dla wszystkiego, co ludzie produkują, wielkość dodatkowej produkcji uzyskiwanej z dodatkowo angażowanych środków produkcji zmniejsza się wraz ze wzrostem poziomu angażowanych środków produkcji. Pamiętaj, że przez cały czas, gdy dyskutujemy o malejących korzyściach, mówimy o zmniejszaniu się jednego z czynników przy zachowaniu pozostałych na tym samym poziomie. To zastrzeżenie ma kluczowe znaczenie. Nasze rozważania na temat malejących korzyści w aspekcie pracy mają sens tylko wtedy, gdy wartość kapitału jest stała. Gdyby wartość w kategorii kapitału także mogła ulec zmianie, musielibyśmy dostosować nasz model, dodając kalkulacje dla zwrotu korzyści z pracy za każdym razem, gdy zmianie ulega wartość wykorzystanego kapitału. Unikamy tego dzięki założeniu, że wartość kapitału pozostaje stała, czyli oceniamy nasze korzyści dla danej wartości zastosowanego kapitału. Koncepcja malejących korzyści często określana jest mianem zasady nisko wiszącego owocu. Wyobraź sobie, że wysłano Cię do sadu jabłoniowego w czasie zbiorów. Twoim zadaniem jest zebranie rosnących na drzewach jabłek. W ciągu pierwszej godziny

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia zbierzesz ich mnóstwo, ponieważ będziesz sięgać tylko do gałęzi znajdujących się nisko nad ziemią i wrzucać do skrzynki owoce najłatwiejsze do zerwania. W ciągu drugiej godziny zbierzesz już znacznie mniej, gdyż będziesz musiał sięgać po owoce wiszące wyżej. W ciągu trzeciej godziny zbierzesz jeszcze mniej owoców, bo będziesz musiał podskakiwać za każdym razem, gdy zechcesz zerwać wysoko wiszące jabłko. Tabela 3.1 pokazuje, jak Twoja produktywność — osiągane wyniki przy założonych nakładach — zmniejsza się z każdą kolejną godziną pracy. Tabela 3.1. Malejące korzyści przy zbieraniu jabłek Przepracowane godziny

Zebrane jabłka

Koszt pracy w przeliczeniu na jabłko

Pierwsza

300

2 grosze

Druga

200

3 grosze

Trzecia

120

5 groszy

Innym sposobem dostrzeżenia efektu malejących korzyści jest zwrócenie uwagi na rosnący koszt produkcji. Gdy zapłacimy zbieraczowi jabłek 6 złotych za godzinę pracy, to w przypadku pierwszej godziny, podczas której zbierze on 300 jabłek, koszt jednostkowy wyniesie 2 grosze za jabłko (patrz tabela 3.1). W drugiej godzinie zebranych zostanie tylko 200 jabłek, co podwyższy koszt jednostkowy do 3 groszy za jabłko (bo stawka godzinowa nadal wynosi 6 złotych). Natomiast 120 jabłek zebranych w ciągu trzeciej godziny pracy jeszcze podwyższy koszt jednostkowy do 5 groszy za jabłko. Ostatecznie malejące korzyści doprowadzą do takiego wzrostu ceny jednostkowej jabłka, że zrezygnujemy z dalszego przeznaczania zasobów (pracy) na zbiór pozostałych na drzewach owoców. Niemal wszystkie procesy produkcyjne (a nie tylko te związane z nakładem pracy) podlegają zasadzie malejących korzyści. Dodatkowe nakłady jednego, określonego środka produkcji (przy stałym poziomie pozostałych) zazwyczaj prowadzą do coraz mniejszych przyrostów wielkości produkcji. (W pewnych wyjątkowych przypadkach zasada ta nie sprawdza się albo przez jakiś czas wydaje się, że się nie sprawdza, ale można założyć, iż dotyczy niemal wszystkich gałęzi produkcji).

Trochę tu, trochę tam — alokacja zasobów Ponieważ czynnik malejących korzyści prowadzi do sytuacji, w której w końcu proces produkcyjny staje się zbyt kosztowny, społeczeństwo na ogół dokonuje szerokiej alokacji swoich zasobów, przeznaczając je na różne procesy. Aby zrozumieć, dlaczego dochodzi do takiej dywersyfikacji, wyobraź sobie, że możesz przydzielić robotników albo do zbioru jabłek, albo do zbioru pomarańczy. Musisz jednak pamiętać, że dysponujesz ograniczoną liczbą drabin. Zarówno jabłka, jak i pomarańcze możesz sprzedać po złotówce za sztukę, ale proces zbioru i jednych, i drugich podlega zasadzie malejących korzyści, więc kolejni robotnicy sukcesywnie zapewniają coraz mniejsze przyrosty wielkości zbiorów, bez względu na to, które z owoców będą zrywać.

55

56

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Przydzielenie wszystkich robotników do zbioru, dajmy na to, pomarańczy jest bezproduktywne, gdyż wydajność ostatniego z robotników zrywających pomarańcze będzie znacznie niższa niż wydajność tego, który zacznie je zbierać jako pierwszy. Mądrym rozwiązaniem jest skierowanie jednego z robotników zbierających pomarańcze do zbioru jabłek. Jako ostatni ze zbieraczy pomarańczy nie był on zbyt produktywny. Ale jako pierwszy zbierający jabłka zbierze ich o wiele więcej niż pomarańczy. Ponieważ płacisz mu tyle samo bez względu na to, które owoce zbiera, to wykorzystanie posiadanego zasobu pracy do zbioru jabłek jest rozwiązaniem bardziej korzystnym, bo jedno jabłko można sprzedać dokładnie za tyle samo co jedną pomarańczę. Możesz zechcieć później przydzielić drugiego robotnika do pracy przy jabłkach (być może nawet trzeciego lub czwartego). Ponieważ jednak zasada malejących korzyści ma dokładnie identyczne zastosowanie zarówno w przypadku zbioru jabłek, jak i pomarańczy, nie powinieneś przerzucać wszystkich robotników na zbiór jabłek. W końcu każdy kolejny człowiek przydzielony do zbierania jabłek przynosi mniejszy przyrost wielkości zbiorów niż poprzedni. W którymś momencie dalsze przerzucanie robotników ze zbioru pomarańczy do zbioru jabłek przestanie być korzystne i znajdziesz się w sytuacji zwanej przez ekonomistów optymalną alokacją zasobów siły roboczej. Kiedy tylko znajdziesz się w tym optymalnym punkcie, dalsze przerzucanie robotników nie będzie się wiązało z dodatkowymi korzyściami, ponieważ nie będzie już możliwości zwiększenia całkowitej liczby zebranych owoców. W tym momencie osiągnąłeś maksymalny poziom efektywności w zakresie zbioru owoców.

Graficzna prezentacja możliwości produkcyjnych Ekonomiści wykorzystują przydatny wykres granicy możliwości produkcyjnych (GMP), pozwalający na wizualizację efektu malejących korzyści i dostrzeżenie kompromisów, na jakie przystajemy, zmieniając alokację zasobów z jednego dobra na drugie. Granica możliwości produkcyjnych, zwana również krzywą możliwości produkcyjnych, pokazuje także, jak ograniczone zasoby ograniczają Twoje możliwości produkcji. Rysunek 3.1 prezentuje wykres GMP dla danych umieszczonych w tabeli 3.2. Tabela 3.2 przedstawia, jak zmienia się całkowita liczba zebranych jabłek i pomarańczy przy zmieniającej się alokacji pięciu dostępnych robotników. Na przykład jeśli przydzielić wszystkich pięciu robotników tylko do zbioru jabłek przez cały dzień, zbiorą oni 700 sztuk jabłek i 0 sztuk pomarańczy. Jeśli przesunąć jednego z robotników do zbioru pomarańczy (czyli czterech robotników nadal będzie zbierać jabłka, a jeden pomarańcze), zebranych zostanie 680 jabłek i 300 pomarańczy. Z powodu działania zasady malejących korzyści jeden robotnik odsunięty od zbioru jabłek spowoduje spadek liczby zebranych owoców o zaledwie 20 sztuk. A jednocześnie przydzielenie tego samego robotnika do zbioru pomarańczy spowoduje wzrost liczby zebranych owoców do 300 sztuk, ponieważ robotnik ten będzie jedyną osobą zbierającą pomarańcze, przez co będzie mógł zrywać najniżej wiszące owoce.

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

Rysunek 3.1. Granica możliwości produkcyjnych (GMP) dla danych z tabeli 3.2

Tabela 3.2. Zmiany w liczbie zbieranych jabłek i pomarańczy przy zmiennej alokacji zasobów pracy Kombinacja 1

2

3

4

5

6

Robotnicy zbierający pomarańcze

0

1

2

3

4

5

Robotnicy zbierający jabłka

5

4

3

2

1

0

Liczba zebranych pomarańczy

0

300

500

620

680

700

Liczba zebranych jabłek

700

680

620

500

300

0

Wykres na rysunku 3.1 przedstawia wszystkie sześć kombinacji wielkości zbiorów wynikających z różnej alokacji robotników, tak jak to pokazuje tabela 3.2, tym samym wizualizując wszystkie możliwości produkcyjne. Punkt A odpowiada przydzieleniu wszystkich robotników do zbioru jabłek. Punkt B odpowiada sytuacji, w której czterech robotników zbiera jabłka, a jeden pomarańcze itd. Zwróć uwagę na fakt, że każdy z tych punktów jest osiągalny, w tym sensie, iż można zebrać odpowiednie ilości jednych i drugich owoców dzięki określonej alokacji pracy pięciu robotników. Natomiast punkt C nie jest osiągalny. Żadna alokacja robotników nie

57

58

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem pozwoli na zebranie takiej ilości jabłek i pomarańczy. Być może gdybyś dysponował większą liczbą robotników, udałoby się tyle zebrać, jednak jesteś ograniczony tylko do pięciu. Wyobraź sobie, że mógłbyś alokować zasoby pracy nie według liczby robotników, lecz według czasu. Każdy z robotników pracuje przez 1 dzień, tak więc możemy dokonać alokacji 5 roboczodniówek. Dzięki temu można dokonać alokacji na przykład 3,2 roboczodniówki do zbioru jabłek, a 1,8 roboczodniówki do zbioru pomarańczy. Takie rozwiązanie pozwala na wypełnienie wykresu i narysowanie linii łączącej sześć punktów odpowiadających sześciu kombinacjom wielkości zbiorów możliwym do osiągnięcia przy alokacji zasobów pracy według liczby robotników. Ta linia nazywana jest granicą możliwości produkcyjnych (GMP), ponieważ dzieli obszar wykresu na dwie części: kombinacje wyników produkcji możliwe do osiągnięcia przy ograniczonych zasobach siły roboczej znajdują się pod linią, a kombinacje niemożliwe znajdują się nad linią. W ten sposób wykres GMP przedstawia wpływ ograniczonych zasobów na poziom produkcji. Pewne poziomy produkcji są po prostu niemożliwe przy danej liczbie robotników. Łukowata krzywizna GMP ilustruje efekt malejących korzyści. Zmienny przebieg krzywej pokazuje, że relacja między ilościami zbieranych jabłek i pomarańczy zależy od miejsca, w którym zaczniemy. Jeśli bowiem znajdujemy się w punkcie A, gdzie przydzielamy wszystkie zasoby do zbioru jabłek, to dzięki niewielkiej realokacji zasobów można zebrać o wiele więcej pomarańczy przy niewielkim tylko spadku liczby zebranych jabłek. Znajdując się jednak w punkcie D, gdzie już zbieramy sporo pomarańczy, musimy poświęcić znacznie więcej jabłek po to, aby zebrać niewielką dodatkową liczbę pomarańczy. W ekonomicznym żargonie zmienny przebieg krzywej GMP w obliczu malejących korzyści jest konsekwencją faktu, że koszty utraconych korzyści wahają się w zależności od aktualnej alokacji zasobów. (O kosztach utraconych korzyści poczytaj w rozdziale 2.). Jeśli już zbierasz dużo jabłek, koszt utraconych korzyści związany z przydzieleniem dodatkowych zasobów pracy w celu zwiększenia ich zbiorów będzie bardzo wysoki, ponieważ rezygnujemy tym samym z dużej liczby pomarańczy, które mogłyby zostać zebrane. Natomiast koszt utraconych korzyści związany z przydzieleniem tych samych zasobów do zbioru pomarańczy będzie bardzo niski, ponieważ liczba zebranych jabłek spadnie tylko nieznacznie. Powinno się przydzielać zasoby siły roboczej do zbioru tych owoców, które wiążą się z niższymi kosztami utraconych korzyści, gdyż w tym przykładzie cena sprzedaży jednych i drugich jest taka sama i wynosi złotówkę za sztukę. GMP jest bardzo przydatna, ponieważ wszystkie leżące na niej punkty wyraźnie pokazują kombinacje wielkości produkcji dostępne przy zachowaniu efektywności produkcyjnej, czyli bez marnowania żadnego z posiadanych zasobów. Nie da się zwiększyć liczby zebranych jabłek bez zmniejszenia liczby zebranych pomarańczy (i odwrotnie). Na przykład jeśli wyjdziemy od punktu B, to jedynym sposobem zwiększenia liczby zebranych jabłek jest przesunięcie się w górę krzywej, co oznacza redukcję liczby zebranych pomarańczy. Musimy pójść na taki kompromis, bo nie

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia dysponujemy żadnymi wolnymi zasobami siły roboczej, dzięki którym moglibyśmy zwiększyć liczbę zebranych jabłek bez zmniejszania ilości zasobów pracy przydzielonych do zbioru pomarańczy. Wszystkie punkty poniżej krzywej są produkcyjnie nieefektywne. Weźmy pod uwagę punkt E na rysunku 3.1, odpowiadający produkcji 300 jabłek i 300 pomarańczy. Produkcja taka jak w punkcie E oznacza, że jesteśmy produkcyjnie nieefektywni. W istocie, jak to można zobaczyć w tabeli 3.2, takie liczby jabłek i pomarańczy są możliwe do zebrania siłami tylko dwóch robotników (jednego zbierającego jabłka, drugiego pomarańcze). Wykorzystujesz więc pracę jedynie dwóch z pięciu robotników. Praca pozostałych trzech jest zmarnowana lub niewykorzystana. (To stwierdzenie pozwala inaczej spojrzeć na żart, na który pozwoliliśmy sobie na początku tego rozdziału — ekonomista może myśleć, że szklanka jest dwa razy większa niż potrzeba, innymi słowy: ta szklanka jest produkcyjnie nieefektywna!). W świecie rzeczywistym produkcja taka jak ta z punktu E jest wynikiem nieefektywnej technologii produkcji lub kiepskiego zarządzania. Z takiego czy innego powodu dostępne zasoby nie są wykorzystywane optymalnie. Każdy menedżer dysponujący pięcioma robotnikami i uzyskujący wyniki na poziomie punktu E powinien być natychmiast zwolniony! W efektywnych gospodarkach powinno się zawsze produkować ilości odpowiadające wartościom na krzywej GMP, ponieważ jeśli wartości te są niższe, to mamy do czynienia z marnotrawieniem ograniczonych zasobów i niemaksymalizowaniem zadowolenia, które mogłoby być dzięki nim uzyskane.

Przesunięcie krzywej GMP dzięki lepszej technologii Krzywa GMP jest uproszczonym przedstawieniem świata rzeczywistego, uwzględniającym alokację tylko jednego zasobu pomiędzy dwoma rodzajami produkcji. Świat realny jest, rzecz jasna, o wiele bardziej skomplikowany. Istnieje w nim wiele różnych zasobów zużywanych do rozmaitych celów produkcyjnych. Jednak zasady ograniczoności zasobów i malejących korzyści tak wyraźnie uwidaczniające się na wykresie GMP stosują się także do wszelkich innych zasobów i rodzajów produkcji w świecie rzeczywistym. Innym uproszczeniem, jakie wiąże się z krzywą GMP, jest założenie niezmienności wszystkich innych środków produkcji (w tym i technologii) oprócz tego jedynego, którego alokację krzywa prezentuje. Jednak poziom rozwoju technologicznego ludzkości ciągle rośnie, co pozwala nam produkować więcej niż kiedykolwiek z ograniczonej ilości zasobów, jaką dysponujemy. A zatem pomimo że jest to atrakcyjny model dobrze opisujący podstawowe zagadnienia problemu, aby wykorzystać jego zasady w realnym świecie, trzeba go poddać adaptacji.

59

60

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem Ekonomiści przedstawiają wzrost produktywności, przesuwając krzywą GMP na zewnątrz. Na rysunku 3.2 szary obszar reprezentuje nowe kombinacje rozmiarów produkcji możliwe do osiągnięcia dzięki lepszej technologii i przy niezmienionym poziomie dostępnych zasobów. Wykres GMP nadal pozostaje linią krzywą, ponieważ nowe technologie nie eliminują wpływu zasady malejących korzyści. Gdy zaczniesz zwiększać poziom jednego zasobu zaangażowanego w produkcję, nawet pomimo zastosowania lepszej technologii efektem będą coraz niższe przyrosty produkcji.

Rysunek 3.2. Technologicznie zrównoważone przesunięcie krzywej GMP na zewnątrz

Na rysunku 3.2 przesunięcie związane z nową technologią jest zrównoważone w tym sensie, że zwiększa możliwości produkcyjnie w zakresie obu dóbr. Przykładem takiej zrównoważonej zmiany technologicznej byłyby nowe nawozy sztuczne zwiększające zbiory zarówno jabłek, jak i pomarańczy. Jednak większość innowacji technologicznych jest nierównomierna. Załóżmy na przykład, że analizujemy krzywą GMP dla dwóch dóbr: pszenicy i stali. Udoskonalenie w dziedzinie hutnictwa w oczywisty sposób pozwoli na zwiększenie produkcji stali przy ograniczonym poziomie zasobów, jednak w żaden sposób nie wpłynie na nasze możliwości produkcji pszenicy. Rysunek 3.3 pokazuje nierównomierne przesunięcie krzywej GMP. Przesunie się ona tylko na tym końcu, gdzie całość danego zasobu (na przykład pracy) jest przydzielona do produkcji stali, natomiast jej przebieg nie ulegnie zmianie na końcu, gdzie całość zasobu jest przydzielona do produkcji pszenicy.

Co powinniśmy produkować? Po ustaleniu przez społeczeństwo granicy efektywnych kombinacji produkcyjnych kolejnym krokiem jest znalezienie takiego punktu na tej krzywej, w którym produkcja określonych dóbr i usług maksymalnie zwiększy poziom zadowolenia społeczeństwa. Wybór tylko pomiędzy punktami na krzywej gwarantuje efektywność produkcyjną. Wybór tej jedynej maksymalizującej zadowolenie kombinacji na krzywej zapewnia efektywność alokacyjną.

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

Rysunek 3.3. Nierównomierne przesunięcie krzywej GMP na zewnątrz wskazujące na większą efektywność produkcji stali

Ponieważ określenie położenia krzywej jest na ogół kwestią odpowiedniej inżynierii i zastosowania najnowszych technologii do przetworzenia dostępnych zasobów, na ogół nie wywołuje to zbyt wielu kontrowersji. Jednak decyzja co do tego, która kombinacja powinna być wybrana przez społeczeństwo jako całość, to już sprawa o wiele bardziej skomplikowana. Ludzie, zarówno jako jednostki, jak i jako członkowie grup, mają określone preferencje dotyczące tego, jakie produkty przynoszą im największe zadowolenie. Jednostka wybierająca jakiś punkt na swojej osobistej krzywej GMP nie napotyka konfliktu. Po prostu decyduje, która kombinacja przyniesie jej największe zadowolenie, i następnie adekwatnie do swojej decyzji produkuje i konsumuje. Proces decyzyjny staje się o wiele bardziej skomplikowany, gdy trzeba podjąć decyzję na podstawie krzywej GMP dla całego społeczeństwa, można bowiem wówczas mieć pewność, że dojdzie do kłótni na temat tego, jak najlepiej alokować ograniczone zasoby. Na przykład Twój sąsiad może w ogóle nie przejawiać zainteresowania kwestiami ekologicznymi i codziennie przemieszczać się swoim paliwożernym jeepem z napędem na cztery koła. Gdyby żył w swoim prywatnym świecie, zanieczyszczenie środowiska nie miałoby dla Ciebie znaczenia, ale ponieważ mieszkasz niedaleko, wytwarzane przez niego spaliny nie są Ci obojętne. Być może zechcesz odwołać się do państwowych regulacji, które mogą wpłynąć na postępowanie sąsiada. Podobnie władze państwowe będą przedstawiały swoje argumenty za tym, co powinno być produkowane z ograniczonych zasobów: niektórzy wybiorą subsydia dla rolników, podczas gdy inni poprą wydatki na obronność czy też programy pomocy dla biednych. Z powodu tych krańcowo różnych priorytetów muszą być ustalone jakieś ramy procesu podejmowania decyzji, aby dało się określić, co faktycznie zostanie wyprodukowane, i zagwarantować (a przynajmniej podjąć taką próbę), że zadowoli to jak największą liczbę ludzi przez większość czasu. We współczesnych gospodarkach proces ten jest wypadkową decyzji prywatnych i publicznych i realizuje się poprzez kombinację działań rynkowych i państwowych. Proces ten nie zawsze przebiega gładko (a negocjacje budżetowe już niejednego

61

62

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem polityka doprowadziły na skraj załamania nerwowego lub choroby alkoholowej), jednak to dzięki niemu społeczeństwo może obecnie cieszyć się najwyższym w dziejach poziomem życia.

Ocena wad i zalet systemu rynkowego i interwencjonizmu państwowego Analizując wybory, jakie leżą obecnie u podstaw kombinacji towarów i usług preferowanych przez gospodarki i społeczeństwa, musimy brać pod uwagę fakt, że aktualne prawo i instytucje gospodarcze są wynikiem różnych nacisków ludzi, którzy z jednej strony domagają się pozostawienia rynków samym sobie w zakresie decyzji produkcyjnych, a z drugiej żądają państwowej interwencji na rynku w celu zapewnienia produkcji określonego zestawu dóbr. Rozważając kwestię pozostawienia rynków samym sobie lub opowiedzenia się za interwencjonizmem państwowym, miej na uwadze trzy czynniki:

 Współczesne gospodarki są mechanizmami bardzo skomplikowanymi, z dosłownie milionami dóbr produkowanych z wykorzystaniem ograniczonych zasobów ziemi, pracy i kapitału. Rynki łatwo radzą sobie z tą złożonością, natomiast państwo nieco gorzej, co oznacza, że interwencjonizm często niesie ze sobą zagrożenie efektywności produkcyjnej i alokacyjnej.

 Niektóre dobra (na przykład kokaina czy elektrownie węglowe) związane są

z pojawieniem się negatywnych konsekwencji. A te konsekwencje powodują wywieranie na władze presji mającej na celu interwencję w gospodarkę, ponieważ rynki tych produktów, jeśli pozostawić je samym sobie, wyprodukują duże ilości tych dóbr.

 Niektórzy ludzie konsumują proporcjonalnie bardzo dużą część produkowanych towarów i usług, a niektórzy bardzo niewielką. Nierówna dystrybucja powoduje olbrzymią presję wywieraną na władze w celu podjęcia w gospodarce działań interwencyjnych zmierzających do większego zrównania standardów życia.

Wymienione czynniki są jednocześnie przyczyną i skutkiem faktu, że nasze współczesne gospodarki są na ogół pewną mieszanką systemu wolnorynkowego i interwencjonizmu państwowego. Przeważnie to, co produkować, ile produkować i do kogo mają trafić wyprodukowane dobra, jest wynikiem dobrowolnych transakcji zawieranych między konsumentami i przedsiębiorstwami. Czasami jednak państwo wykorzystuje dostępne środki przymusu, aby osiągnąć cele, do których realizacji nigdy by nie doszło w wyniku dobrowolnych działań konsumentów i przedsiębiorstw. W obu przypadkach potężny aparat prawny i tradycja rządząca transakcjami gospodarczymi pomaga społeczeństwu w wytworzeniu takiej kombinacji dóbr, która jest, miejmy nadzieję, efektywna zarówno produkcyjnie (a więc zasoby nie są marnowane), jak i alokacyjnie (a więc gospodarka produkuje dobra, jakich ludzie najbardziej pożądają). Poniżej omawiamy wady i zalety, jakie wiążą się zarówno z działaniami wolnorynkowymi, jak i z państwowymi interwencjami.

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia Magia rynków — tam, gdzie żaden człowiek nigdy nie dojdzie System rynkowy to termin używany przez ekonomistów w celu opisania tego, co się dzieje, gdy jednostka jest skłonna wyprodukować lub sprzedać coś innej jednostce po uzgodnionej przez obie strony cenie. Rynki bardzo dobrze sobie radzą z produkowaniem dóbr, za które ludzie są skłonni zapłacić. Dodatkowo rynki są na ogół bardzo efektywne, jeśli jest wielu dostawców danego dobra. Rynek konkurencyjny to taki, na którym wielu sprzedających konkuruje ze sobą, aby przyciągnąć klientów. W takim przypadku każdy sprzedający ma motywację do sprzedaży po najniższej możliwej cenie w celu podważenia pozycji swoich konkurentów i przejęcia ich klientów. Ponieważ podobna motywacja przyświeca każdej firmie, ceny na ogół są sprowadzane do poziomu tak niskiego, że przedsiębiorstwa ledwo osiągają zysk. Rynek konkurencyjny zazwyczaj gwarantuje też efektywność produkcyjną, dla sprzedających najlepszym bowiem sposobem, aby utrzymać niski poziom cen, jest dopilnowanie, aby były efektywnie wykorzystywane wszystkie zasoby i aby nic się nie marnowało. Ponieważ cały czas walczą z konkurencją, nacisk na efektywność jest ciągły. Sprzedający mają również silną motywację do zwiększania efektywności w celu podważania pozycji konkurentów i przejęcia ich klientów. Patrząc z perspektywy GMP (którą omówiliśmy wcześniej w punkcie „Graficzna prezentacja możliwości produkcyjnych”), system rynkowy w warunkach dużej konkurencji na ogół powoduje nie tylko to, że gospodarki produkują dobra w ilościach, które układają się na krzywej GMP, ale także to, że ta krzywa przesuwa się coraz bardziej na zewnątrz w konsekwencji zwiększania przez przedsiębiorstwa swojej efektywności. Rynki mają też tę właściwość, że produkują to, czego potrzebuje społeczeństwo. Aby zrozumieć, dlaczego to takie zadziwiające, wystarczy uświadomić sobie, że na świecie żyje ponad 6 miliardów ludzi. Zebranie informacji niezbędnych do ustalenia, co ci wszyscy ludzie chcieliby mieć, byłoby niezwykle trudnym zadaniem. Porozmawianie z każdą z tych osób, nawet tylko o tym, co akurat zjadłaby na obiad, nie mówiąc już o tym, co chciałaby kupić danego dnia, wykracza poza możliwości jednego człowieka ograniczane długością jego życia. Ponieważ jednak produkcja i dystrybucja we współczesnych gospodarkach nie są scentralizowane, tego rodzaju wiedza dotycząca perspektywy globalnej wcale nie jest nam potrzebna. Tak naprawdę rzeczywista magia gospodarek rynkowych polega na tym, że są one zbiorem miliardów małych transakcji przeprowadzanych bezpośrednio między sprzedającymi a kupującymi. Na przykład osobnik sprzedający Ci telewizor w miejscowym sklepie nie ma pojęcia o całkowitym popycie na telewizory na świecie ani o tym, ile ton stali i plastiku potrzeba do wyprodukowania tych telewizorów, ani też o tym, jak wiele innych rzeczy nie zostało wyprodukowanych, ponieważ stal i plastik potrzebne do produkcji telewizorów zostały wykorzystane do tego właśnie celu. Ten sprzedawca wie tylko, że chcesz mu zapłacić za telewizor. A jeśli osiąga zysk, sprzedając telewizory, zamawia ich więcej u producenta. Producent z kolei zwiększa produkcję, wykorzystując zasoby, które mogłyby zostać przeznaczone na inne branże. Realokacja zasobów ma również miejsce na rynkach, gdyż każdy zasób ma swoją cenę, i kto jest skłonny tę cenę zapłacić, ten zdobywa dany zasób.

63

64

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem W istocie gospodarki rynkowe są nazywane systemami cenowymi, bo to ceny są sygnałami sterującymi mechanizmem alokacji zasobów. Dobra, na które jest wysoki popyt, mają także wysoką cenę, te zaś, na które jest niski popyt, mają niską cenę. Ponieważ firmy chcą zarabiać pieniądze, zwracają uwagę na sygnały cenowe i produkują więcej dóbr o wyższej cenie i mniej tych o niższej cenie. W ten sposób rynki zbierają ograniczone zasoby i wykorzystują je do produkcji najbardziej pożądanych przez ludzi dóbr — lub przynajmniej tych, za które ludzie są najbardziej skłonni zapłacić. I robią to w kompletnie zdecentralizowany sposób.

Komunizm, długie kolejki i papier toaletowy W gospodarce nakazowej cała działalność gospodarcza jest podporządkowana nakazom władz państwowych. Aż do zburzenia muru berlińskiego i upadku komunizmu na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych olbrzymia część światowej populacji żyła w gospodarkach nakazowych. Niestety ludziom tym nie żyło się najlepiej. Braki wszelkich dóbr, od cukru przez ubrania aż po papier toaletowy, były codziennością. Co gorsza, lekarzom często brakowało igieł i leków niezbędnych do leczenia pacjentów, a czasami ludziom brakowało także żywności. Produkty i usługi nie podlegały alokacji na podstawie systemu cen, w którym to produkcja trafia do chętnych i zdolnych za nią zapłacić. Zamiast tego, ponieważ w komunistycznym kraju wszyscy byli ideologicznie równi, państwo próbowało dać każdemu równą ilość wytwarzanych produktów i usług. Efektem tych zamierzeń nie była jednak równa dystrybucja, zamiast niej występowały długie kolejki. Zyskiwali ci, którzy byli na tyle wytrzymali, aby wytrwać w kolejce jak najdłużej — to oni zdobywali większą ilość dóbr. Kolejki były często tak długie, że ludzie musieli nieraz spędzić w nich cały dzień, a nawet noc, tylko po to, aby zdobyć na przykład jedną rolkę papieru toaletowego. Gdy widziałeś, że tworzy się kolejka, to jak najszybciej w niej stawałeś, nie wiedząc nawet, jaki towar „rzucili”. Ale ponieważ wszystkiego brakowało, mogłeś mieć pewność, że Ci się to przyda.

Co powodowało ten bałagan? Centralizacja. W Moskwie urzędnicy państwowi zwani centralnymi planistami próbowali określić właściwe ilości 24 milionów dóbr, jakie miały być wyprodukowane! Było to nierealne zadanie. Weźmy na przykład papier toaletowy. Przede wszystkim należy określić, ile milionów rolek będzie potrzebnych. Potem ustalić, ile drzew trzeba ściąć, aby wytworzyć taką ilość papieru, i ile wagonów kolejowych potrzeba, aby przetransportować ścięte drzewa do tartaków, a także ilu robotników trzeba zatrudnić w tych tartakach. W tym samym czasie musisz próbować zrównoważyć produkcję papieru toaletowego w stosunku do tysięcy innych produktów również wymagających drewna, wagonów i robotników. Cała kwestia jest zbyt skomplikowana i wymaga zbyt dużej ilości informacji, aby dało się ją rozwiązać. Konsekwencją tego faktu była ciągła zła alokacja zasobów i powszechne marnotrawstwo. Na przykład żywność często gniła w gospodarstwach rolnych, ponieważ nie zaplanowano wagonów, aby przewieźć ją do miast, urzędnicy bowiem nie przewidzieli wcześniejszych zbiorów, więc wagony były wykorzystywane gdzie indziej. W systemie rynkowym rolnicy po prostu zapłaciliby, aby móc skorzystać z wagonów. Takie rozwiązanie nie było możliwe w gospodarce nakazowej, w której ceny nie były wykorzystywane do alokacji zasobów.

Wady systemu wolnorynkowego System wolnorynkowy nie jest doskonały. Wśród największych wad wymienia się dwa problemy:

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

 Rynki wytwarzają każde dobro, za jakie są skłonni zapłacić ludzie, nawet jeśli nie jest ono szczególnie korzystne dla ludzi i środowiska.

 Rynki są amoralne, w żaden sposób nie gwarantują bowiem sprawiedliwości i równości.

Fakt, że narkotyki są tanie i łatwo dostępne, choć władze podejmują wielkie wysiłki w celu powstrzymania ich produkcji i dystrybucji, dobitnie świadczy o potędze rynku. Dopóki będą zyski, można mieć całkowitą pewność, że podaż będzie rosła, aby zaspokoić każdy popyt. To bardzo miłe, że rynki są nakierowane na dawanie nam tego, za co chcemy zapłacić, jednak narkotyki są doskonałym przykładem na to, iż rynki wytworzą każdy produkt, nie bacząc na jego społeczną wartość czy negatywne konsekwencje jego produkcji i (lub) użycia. Rozwijając powyższą myśl: aby nam dostarczyć pożądane przez nas towary, producenci często robią rzeczy, które wcale nam się nie podobają. Praca dzieci czy wyzysk pracowników są tego najlepszymi przykładami. Nierzadko, gdy system rynkowy nie zapewnia producentom wystarczającej motywacji do zaprzestania tych kwestionowanych zachowań, musi interweniować państwo. Innym poważnym problemem rynków jest to, że zaspokajają potrzeby tych ludzi, którzy mają pieniądze. System cenowy motywuje do produkcji tylko tych rzeczy, za które ludzie są skłonni i zdolni zapłacić. Jeśli ktoś jest bardzo biedny, nie motywuje producentów do zaspokojenia nawet swoich podstawowych potrzeb, takich jak lekarstwa czy żywność. W czystym systemie cenowym zasoby są zamiast tego kierowane na produkcję dóbr dla tych, którzy są w stanie wydać pieniądze. Problemem powiązanym z systemem rynkowym jest nierówność w zakresie dochodów i majątku. Ponieważ systemy rynkowe wynagradzają tych, którzy są najlepsi w wytwarzaniu towarów i usług, jakie chcą zakupić ludzie, niektórzy sprzedawcy stają się bardzo bogaci, gdyż lepiej zaspokajają potrzeby konsumentów. To nieodmiennie prowadzi do olbrzymich nierówności w poziomie zamożności, które bardzo bolą ludzi, nawet jeśli pieniądze są uczciwie zarobione i pomimo tego, że wysoce produktywne jednostki tak dalece przyczyniają się do zwiększania poziomu produkcji i maksymalizowania poziomu zadowolenia.

Argumenty za interwencjonizmem państwowym W wielu państwach władze państwowe zajmują się interweniowaniem i rozwiązywaniem problemów, które rynki wywołują lub których nie potrafią same rozwiązać. Interwencjonizm państwowy w gospodarce zazwyczaj przybiera jedną z trzech form:

 Kary lub zakazy produkcji lub konsumpcji towarów i usług uważanych za groźne i niemoralne — Państwo może na przykład zakazać handlu narkotykami lub nałożyć „podatek od grzechu” na towary takie jak alkohol czy papierosy — choć są one legalne, uważa się, że należy do nich zniechęcać. Jednakże prohibicja okazuje się skuteczna dość rzadko, ponieważ rynek (który wcale nie musi być rynkiem legalnych towarów i usług) nadal daje silną motywację do produkcji. Z kolei podatki, choć skuteczniejsze, sprawdzają się tylko dopóty, dopóki nie stają się na tyle wysokie, że nielegalny rynek zaczyna dominować nad legalną dystrybucją.

65

66

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

 Subsydia zachęcające do produkcji towarów i usług postrzeganych jako pożądane — Na przykład większość państw silnie subsydiuje edukację i opiekę medyczną. Robią to ze strachu, że w przypadku braku subsydiów nie zostaną zagwarantowane właściwe poziomy wykształcenia i zdrowia.

 Podatki nakładane na zamożnych w celu zapewnienia towarów i usług

biedniejszym obywatelom i zredukowania nierówności w wysokości dochodów i poziomie zamożności — Wpływy z tych podatków są przeznaczane na przykład na tereny zielone, czyste powietrze, sztukę, a także na towary i usługi dla biednych. Państwo opodatkowuje osoby fizyczne i prawne, aby zebrać pieniądze niezbędne do zapewnienia tych dóbr.

Analizując powyższą kwestię w kontekście krzywej GMP, można powiedzieć, iż każdy z tych rodzajów interwencji państwowej powoduje, że gospodarki produkują i alokują kombinację dóbr inną od tej, jaka trafiłaby się społeczeństwu, gdyby to rynki samodzielnie decydowały o produkcji i alokacji. W zależności od sytuacji kombinacja produkowanych dóbr osiągnięta w wyniku interwencji ze strony państwa może być lepsza lub gorsza niż kombinacja rynkowa w kontekście efektywności produkcyjnej, alokacyjnej lub obydwu. To, która kombinacja jest faktycznie lepsza, zależy od okoliczności.

Argumenty przeciw interwencjonizmowi państwowemu Interwencjonizm państwowy jest potężnym narzędziem ukierunkowywania aktywności gospodarczej, ale niekoniecznie ulepsza samą gospodarkę. W istocie istnieją przynajmniej trzy powody, by sądzić, że interwencje ze strony państwa tylko pogorszą sprawę:

 Programy rządowe są często konsekwencją partykularnych nacisków pewnych grup, które dążą do realizacji swoich celów, a nie do maksymalizacji poziomu zadowolenia całej populacji. Taki lobbing prowadzi do zużycia istotnych zasobów, które mogłyby zostać wykorzystane dla przysporzenia korzyści znacznie większej grupie ludzi.

 Programy promowane przez rządy często nie są zbyt skuteczne, nawet jeśli ich celem jest powszechne dobro, ponieważ nie istnieje dla nich konkurencja motywująca do efektywnej produkcji towarów i usług.

 Interwencjonizmowi państwowemu zazwyczaj brakuje elastyczności systemu

rynkowego, który jest zdolny do systematycznego realokowania zasobów w celu zaspokojenia zmieniających się skłonności ludzi do płacenia za te, a nie inne dobra. Polityka rządu pozostaje niezmienna przez lata, a przepisy są zazwyczaj konstruowane w bardzo sztywny sposób, który nie uwzględnia zmiennych okoliczności i gwałtownych innowacji — elementów, z jakimi system cenowy radzi sobie z łatwością.

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

Jeziora wina i góry masła W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej europejscy politycy chętnie zajmowali się analizą przyczyn katastrofy, starając się wyciągać wnioski z tego, co się stało. Stwierdzono na przykład, że spadające ceny produktów rolnych były źródłem zubożenia wielu rolników z małych gospodarstw, które stanowiły znaczny odsetek wszystkich gospodarstw rolnych w Europie. Z wielu powodów politycy chętnie opowiadali się za niepowtarzaniem błędów okresu międzywojnia, dlatego myśleli o jakimś rozwiązaniu problemu z rolnictwem. Rozwiązanie, jakie wymyślili okazało się proste tylko w teorii, ale przyniosło pewne konkretne i praktyczne konsekwencje, choć prawdopodobnie niezamierzone. Otóż opracowano zasady tak zwanej wspólnej polityki rolnej (ang. Common Agricultural Policy, w skrócie CAP). W pewnym uproszczeniu zasady te gwarantowały minimalną cenę płodów rolnych dla rolników i drobnych właścicieli ziemskich, na którą składały się w części dochody z ogólnego opodatkowania (poprzez podatek od wartości dodanej, czyli VAT).

Problem jednak w tym, że ogólny postęp techniczny i wzrastająca wydajność w rolnictwie w połączeniu z gwarantowaną ceną minimalną stanowiły zachętę do nadprodukcji. Ponieważ rolnicy mogą się ubiegać o dotacje do produkcji towarów, których nikt tak naprawdę nie musi potrzebować, pojawiły się bodźce do produkowania dóbr w ilości większej niż definiowana przez popyt na rynku. W konsekwencji nadprodukcji produktów rolnych europejscy konsumenci płacili za nie więcej podczas zakupów (co wynikało z narzuconej, gwarantowanej wysokości cen), płacili wyższe podatki (w celu dotowania nadprodukcji), a w zamian uzyskiwali prawdziwe jeziora wina, którego nikt nigdy nie wypije, i góry masła, którego nikt nigdy nie zje. Reforma wspólnej polityki rolnej uważana jest obecnie za jeden z najtrudniejszych problemów w polityce europejskiej, a jednocześnie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, jak bardzo paląca jest konieczność znalezienia właściwego rozwiązania.

Chociaż rynki czasami nie są w stanie dostarczyć wszystkiego, czego potrzebuje społeczeństwo, interwencje państwowe nie są panaceum na tę sytuację. Rynki bardzo dobrze sobie radzą z dostarczaniem większości dóbr, jakich ludzie potrzebują, i zazwyczaj dostarczają je, ponosząc najniższy możliwy koszt. Z tego powodu każda interwencja ze strony państwa powinna być dobrze przemyślana, aby nie spowodowała skutków przeciwnych do zamierzonych.

Głos za gospodarką mieszaną W prawdziwym świecie niewiele społeczeństw będzie się opowiadać za jakimś skrajnym modelem gospodarki, takim jak gospodarka totalnie rynkowa czy też ciągły interwencjonizm państwowy. Większość społeczeństw optuje za modelem mieszanym z różnymi proporcjami zasad wolnorynkowych i interwencjonizmu państwowego — decydując się na promowanie tego, co ekonomiści nazywają produkcją tradycyjną. W ich najczystszych postaciach wspomniane trzy typy gospodarki można zdefiniować następująco:

 Gospodarka rynkowa — Niemal cała aktywność gospodarcza odbywa się przy

niewielkiej ingerencji ze strony państwa lub bez jego ingerencji. Ponieważ nie ma tutaj interwencjonizmu państwowego, ten system nazywany jest również leseferyzmem, który to termin wywodzi się od francuskich słów laissez faire, oznaczających „pozwólcie robić”.

 Gospodarka nakazowa — Całą aktywnością gospodarczą kieruje państwo.

67

68

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

 Gospodarka tradycyjna — Produkcja i dystrybucja odbywają się tradycyjnymi,

utartymi, stosowanymi od dawien dawna kanałami. Na przykład dopóki w Indiach nie zniesiono w ubiegłym stuleciu systemu kastowego, tylko osoba urodzona w odpowiedniej kaście mogła wytwarzać określone towary lub świadczyć określone usługi. Podobnie w średniowiecznej Europie — na ogół nie można było sprawować władzy czy pełnić wysokich funkcji wojskowych, nie mając arystokratycznego pochodzenia.

Ponieważ niemal każda współczesna gospodarka stanowi pewną mieszankę trzech wyżej opisanych czystych postaci, większość z nich należy do kategorii gospodarek mieszanych. Z wyjątkiem kilku izolowanych społeczeństw zachowawczych tradycyjna część mieszanki zasadniczo traci na znaczeniu, gdyż większość produkcji przejęły rynki, a także dlatego, że tradycyjne restrykcje dotyczące takich cech jak płeć i wiek stały się mniej istotne (i bardziej nielegalne). Konsekwencją tego faktu jest sytuacja, w której współczesne gospodarki są obecnie mieszankami pozostałych dwóch czystych typów: gospodarki rynkowej i gospodarki nakazowej. Mieszanki spotykane w większości krajów zazwyczaj cechują się tym, że państwo pozwala rynkom na podejmowanie decyzji produkcyjnych, aczkolwiek wtrąca się od czasu do czasu z ograniczonymi interwencjami w celu dokonania ulepszeń w stosunku do tego, co by sie stało, gdyby pozostawić rynek samemu sobie. Skład mieszanki jest zależny od kraju, przy czym takie państwa jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania kładą większy nacisk na mechanizmy wolnorynkowe, podczas gdy na przykład Francja i Niemcy pozwalają sobie na większą interwencję władz państwowych. Natomiast nieliczne państwa totalitarne, takie jak Korea Północna, nadal trwają przy gospodarce w pełni nakazowej, która stanowi element autorytarnego reżimu obejmującego wszystkie dziedziny życia. Jednak nawet w krajach totalitarnych czyste systemy nakazowe są rzadkie. Na przykład na Kubie gospodarka nakazowa współistnieje z małymi firmami, a w państwach jednopartyjnych takich jak Chiny czy Wietnam podejmuje się wysiłki w celu uwolnienia biznesowych sektorów gospodarki. Jak wspomnieliśmy w ramce zatytułowanej „Komunizm, długie kolejki i papier toaletowy”, gospodarki nakazowe nie sprawdziły się (jeśli oceniać je pod kątem skuteczności produkcyjnej i alokacyjnej), chociaż wiele osób wspomina je z nostalgią. Nawet mające najlepsze intencje władze nie są w stanie zebrać wystarczającej ilości informacji na temat produkcji i dystrybucji, aby dokonać dobrej alokacji zasobów. W istocie dokonują alokacji w sposób znacznie gorszy niż systemy rynkowe. Z tego powodu opcja odwrotna, czyli absolutny brak państwowych interwencji, jest alternatywą atrakcyjną. Leseferyzm jako pierwsi zasugerowali francuscy ekonomiści kilkaset lat temu w odpowiedzi na nagminne interwencje w gospodarkę uskuteczniane przez ówczesne rządy. Jednakże leseferyzm w czystej postaci tak naprawdę nigdy nie zaistniał ani prawdopodobnie nie mógłby zaistnieć. Dlaczego? Z prostej przyczyny: właściwie funkcjonujące gospodarki rynkowe wykorzystujące mechanizmy cenowe do alokacji zasobów wymagają wielkiego wsparcia ze strony państwa. Gospodarki rynkowe potrzebują państwa między innymi do:

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

 Ochrony praw własności, aby ludzie nie kradli.  Stworzenia systemu prawnego dla zawierania i realizacji transakcji kupna i sprzedaży towarów i usług.

 Wprowadzenia standardowego systemu miar i wag, aby ludzie nie mogli być oszukiwani.

 Zapewnienia stabilnej podaży pieniądza i zabezpieczenia przed fałszowaniem pieniędzy.

 Ochrony patentów i praw autorskich, aby zachęcać do innowacyjności i kreatywności.

Zauważmy, że wszystkie te warunki muszą zostać spełnione, aby rynek mógł w ogóle funkcjonować. Z tego powodu bardziej umiarkowana, bardziej nowoczesna wersja leseferyzmu zakłada, że państwo powinno zapewnić ramy instytucjonalne niezbędne dla zaistnienia gospodarki rynkowej, a następnie usunąć się z drogi i pozwolić ludziom produkować i sprzedawać wszystko, na co tylko jest popyt. Jednakże znakomita większość ludzi oczekuje od państwa o wiele więcej niż tylko zapewnienia tych ram instytucjonalnych. Domagają się oni, aby państwo zatrzymało produkcję i sprzedaż takich produktów jak narkotyki lub aby subsydiowało dziedziny, którymi rynek niezbyt się interesuje, takie jak budowa mieszkań dla ubogich. Często także ludzie oczekują od państwa opodatkowania bogaczy w celu sfinansowania programów dla ubogich. Wiele działań państwa jest tak powszechnych, że nawet nie myślimy o nich w kategoriach interwencjonizmu. Darmowe szkolnictwo publiczne, środki bezpieczeństwa w naszych samochodach, ostrzeżenia na opakowaniach lekarstw, akcyza na alkohol i papierosy czy obowiązkowe składki emerytalne — to przykłady ingerencji państwa w gospodarkę. Interwencje państwa niezbędne do wdrożenia podobnych programów w wielu przypadkach nie są efektywne. Ale wiele osób będzie się upierać, że w życiu chodzi o coś więcej niż tylko o efektywność i że nieefektywność spowodowana dużą interwencją ze strony państwa jest mniej istotna od korzyści, jakie ta interwencja przynosi. Według takich osób kwestionowane interwencje państwowe zwiększają ogólną szczęśliwość pomimo swojej obiektywnej nieefektywności. Ponieważ gospodarki rynkowe w czystej postaci nie dostarczają wszystkiego, czego pragną ludzie, większość społeczeństw opowiada się przynajmniej za pewną — a w niektórych przypadkach nawet za olbrzymią — ingerencją państwa w gospodarkę. Konsekwencją tego faktu jest to, że większość gospodarek to obecnie gospodarki mieszane z pewnymi elementami bezpośredniego sterowania i kontroli aktywności gospodarczej wkomponowanymi w większości rynkową gospodarkę wykorzystującą system cenowy do alokacji zasobów. W końcu każda interwencja państwa — zarówno dobra, jak i zła — jest konsekwencją procesu politycznego. W demokracjach wymiar interwencji państwa jest, ogólnie rzecz biorąc, wyrazem woli obywateli.

69

70

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Pobudzanie innowacji i rozwoju technologii Jednym z najważniejszych zadań władz państwowych jest pomoc w stymulowaniu wynalazczości w zakresie nowych technologii, abyśmy mogli cieszyć się wyższym standardem życia. Technologia jest pod wieloma względami podobna do każdego innego dobra, jakie może wytworzyć rynek. Jeśli pojawia się motywacja polegająca na możliwości osiągnięcia zysku w przypadku wynalezienia nowej technologii, to przedsiębiorstwa znajdą sposób na wynalezienie tej technologii, tak jak znajdują sposoby na wyprodukowanie wszelkich innych dóbr, za które ludzie są skłonni zapłacić. Przedsiębiorstwa i rządy wydają corocznie miliardy na badania i rozwój, starając się odkryć nowe technologie. Państwa zapewniają wysoki poziom bezpośredniego wsparcia poprzez granty badawcze i subsydia dla uniwersytetów. Ale kluczową kwestią w przypadku innowacji jest pośrednia rola, jaką odgrywa państwo, nie poprzez subsydiowanie badań nad nową technologią, lecz poprzez ochronę tej technologii. Olbrzymią ekonomiczną motywacją zarówno dla osób, jak i dla przedsiębiorstw są przede wszystkim patenty przyznawane przez odpowiednie urzędy. Patent gwarantuje wynalazcy nowego produktu lub nowej technologii biznesowej2 wyłączne prawo do korzystania z tego wynalazku przez okres zazwyczaj około 20 lat (w większości krajów). To nie przypadek, że okres szybkiego wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych i w zachodniej Europie rozpoczął się 200 lat temu, tuż po wprowadzeniu na szeroką skalę praw patentowych. Po raz pierwszy w historii powstał bezpieczny bodziec finansowy do korzystania z umysłu w celu wprowadzania innowacji. Zanim to nastąpiło, innowacyjność wiązała się z olbrzymim ryzykiem, ponieważ inni mogli po prostu skopiować wyniki Twojej ciężkiej pracy i sprzedawać je bez Twojej zgody. Prawa autorskie w odniesieniu do dzieł muzycznych, literackich czy filmowych służą podobnym celom. Powstaje o wiele więcej dzieł sztuki, jeśli artyści wiedzą, że mogą żyć ze swojej twórczości. Podobnie rzecz się ma z łatwością kopiowania i dystrybucji mediów w formie elektronicznej w internecie. To kłopotliwy wynalazek, ponieważ ogranicza twórcom możliwości pobierania opłat za dzieła, nad których stworzeniem tak się napracowali. Państwo ma również do odegrania kluczową rolę w zachęcaniu do korzystania z oświaty. Nie powinno dziwić, że każdy zamożny kraj posiada system szkolnictwa podstawowego i średniego, a także prężnie działające uniwersytety. Nowoczesne technologie wymagają błyskotliwych i dobrze wykształconych wynalazców, a nie uda się ich wychować bez dobrego systemu edukacji.

2

Ang. business method (technologia biznesowa, czyli sposób prowadzenia działalności gospodarczej) — w polskim systemie prawa patentowego nie podlega ochronie patentowej — przyp. red.

Rozdział 3: Właściwa droga do maksymalizacji ludzkiego zadowolenia

Szybkie wyrównywanie standardów życia Ludzie żyjący w Stanach Zjednoczonych, w Europie Zachodniej i w Japonii są bogatsi niż mieszkańcy innych zakątków świata. Interesującym faktem jest jednak to, ile czasu zajęło tym krajom wzbogacenie się.

Ważną rzeczą jest uświadomienie sobie, że kraje te są znacznie bogatsze niż inne nie z powodu przypadkowego zrządzenia losu, ale w konsekwencji długiego i powolnego postępu. Ta powolność oznacza jednak, że inne kraje, które nie są jeszcze tak bogate, mogą rozwijać się znacznie szybciej i prędko dorównać Ponieważ kraje te od dawna należą do awangar- standardom życia tych najbogatszych. dy w dziedzinie innowacji technologicznych, jedynym sposobem na przesunięcie na zewnątrz ich Kraje rozwijające się, takie jak Chiny czy Indie, mokrzywych GMP i produkowanie większej ilości dóbr gą rozwijać się znacznie szybciej, ponieważ mają z tej samej ilości zasobów jest wynajdywanie no- możliwość dokonania przeskoku od wykorzystywawych technologii. Z perspektywy historycznej ozna- nia technologii starszych i mniej produktywnych do cza to, że standardy życia w bogatych krajach rosną najbardziej produktywnych i nowoczesnych. W konsetylko o około 2 rocznie, gdyż do ich wzrostu ko- kwencji gospodarki tych państw odnotowują wzrost nieczne jest wynajdywanie nowych technologii. rzędu 6 – 8% rocznie. W tym tempie standard życia W tym tempie trzeba 30 lat na podwojenie stan- podwaja się w czasie krótszym niż dekada i wystarczy jedynie kilka pokoleń, aby Chiny i Indie osiądardu życia. gnęły standard życia porównywalny z tym, jakim cieszą się mieszkańcy Stanów Zjednoczonych, Europy Zachodniej i Japonii.

Rozwinięte gospodarki potrzebują także błyskotliwych i dobrze wykształconych pracowników, aby wdrażać nowe technologie. Z tego powodu bardzo ważne jest, aby edukacja była dostępna dla wszystkich, jeśli gospodarka ma wykorzystywać ciągły napływ innowacyjnych procesów i narzędzi odkrywanych przez badaczy.

71

72

Część I: Ekonomia — nauka o tym, jak ludzie radzą sobie z niedoborem

Część II

Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

74

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

W tej części…

R

ozdziały tej części książki wprowadzą Cię w arkana makroekonomii, nauki o gospodarce jako całości, koncentrującej się na czynnikach ogólnoekonomicznych, takich jak stopy procentowe, inflacja i poziom bezrobocia. Wyjaśniamy, co zdaniem ekonomistów powoduje recesje, i wykorzystujemy słynny keynesowski model do zilustrowania działań, które według ekonomistów najlepiej służą zwalczaniu recesji. Omawiamy także czynniki, które ekonomiści uważają za podstawę do podtrzymywania trwałego wzrostu gospodarczego i podnoszenia poziomu życia.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna

Rozdział 4

Analiza makroekonomiczna — w jaki sposób ekonomiści śledzą niemal wszystko W tym rozdziale: ► Pomiar PKB, czyli całkowitej wartości produktów i usług. ► Dekompozycja PKB na C (Konsumpcja) + I (Inwestycje) + G (Rząd1) + NX (Eksport Netto). ► Dlaczego wolny handel jest dla nas dobry?

M

akroekonomia zajmuje się studiami nad gospodarką jako całością. Widziana w całościowej perspektywie produkcja produktów i usług jest organizowana albo przez przedsiębiorstwa, albo przez rządy. Przedsiębiorstwa prywatne produkują większość dóbr konsumpcyjnych, jednak wytwarzanie wielu towarów i usług leży w gestii rządu. Należą do nich: bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa i dobra publiczne, takie jak drogi i mosty. Ponadto państwo zapewnia ramy prawne, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa, i interweniuje w gospodarce, aby regulować poziom zanieczyszczeń, dbać o bezpieczeństwo i higienę pracy oraz dokonywać redystrybucji dochodu, zabierając bogatym, a dając biednym. (Więcej informacji na temat podziału zadań pomiędzy przedsiębiorstwa a państwo znajdziesz w rozdziale 3.).

Aby ekonomiści mogli sprawnie analizować procesy produkcji, dystrybucji i konsumpcji, potrzebują dokładnych danych na temat poziomu produkcji i tego, co się z wyprodukowanymi dobrami dzieje. Z tego powodu powstał zestaw narzędzi służących do pomiaru aktywności gospodarczej, zwany na przykład rachunkiem dochodu i produktu narodowego (ang. National Income and Product Accounts — NIPA2). 1

Tradycyjnie w makroekonomii w równaniu PKB wydatki państwa oznacza się jako G. Oznaczenie to pochodzi od pierwszej litery angielskiego słowa government (rząd). Dalej stosowane będzie określenie „państwo”, zarówno dla określenia tego składnika PKB, jak i dla określenia wszelkich organów władzy decydujących o polityce fiskalnej i polityce pieniężnej — przyp. red.

2

NIPA ujmuje zgodnie z zasadą podwójnego zapisu wartość i źródła krajowej produkcji, a także podział generowanych w gospodarce dochodów. Umieszczona po lewej stronie sumaryczna wartość dochodów równa się wykazanej po stronie prawej wartości produkcji. W Polsce Główny Urząd Statystyczny również sporządza rachunki narodowe — przyp. red.

75

76

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Pośród narzędzi systemu analizy znajduje się wiele użytecznych wskaźników, na przykład słynny produkt krajowy brutto (PKB), mierzący całkowitą wartość towarów i usług wyprodukowanych w danym kraju w danym okresie. System ten może się wydawać skomplikowany (tak jakby poruszać się w nim mogli tylko wtajemniczeni), jednak znajomość wskaźników służących do analizy jest niezbędna, ponieważ stanowi podstawę wszystkich modeli matematycznych wykorzystywanych przez ekonomistów w celu zrozumienia i przewidywania takich rzeczy, jak cykle biznesowe, inflacja, wzrost gospodarczy, polityka fiskalna i polityka pieniężna. (Niektóre z tych modeli prezentujemy w rozdziałach 6. i 7.). Zatem zachęcamy Cię do uważnej analizy kolejnych stron tej książki.

PKB jako narzędzie śledzenia stanu gospodarki Produkt krajowy brutto, czyli PKB, jest to wskaźnik, w którym zlicza się wartość wszystkich produktów i usług wytworzonych w danym kraju w danym okresie. W Wielkiej Brytanii obliczaniem i regularną publikacją danych, a także wprowadzaniem poprawek na podstawie wpływających informacji, zajmuje się Krajowy Urząd Statystyczny (ang. Office for National Statistics 3), dając wyobrażenie o tym, jak kształtowała się aktywność gospodarcza w poprzednim kwartale lub roku. PKB jest bardzo ważny, ponieważ — przy zachowaniu stałości wszystkich innych czynników — bogatsi obywatele są ludźmi szczęśliwszymi. Nie chcemy wcale przez to powiedzieć, że pieniądze są jedyną rzeczą, jaka się w życiu liczy, ale ekonomiści oceniają gospodarkę według tego, jak skutecznie maksymalizuje ona szczęśliwość. I chociaż za pieniądze nie da się kupić miłości, to z pewnością da się za nie nabyć mnóstwo innych rzeczy, które wpłyną na Twoje zadowolenie, takich jak żywność albo wakacje, czy też nimi zapłacić za edukację (w kontekście ekonomicznym, jeśli wymienione elementy nie czynią Cię szczęśliwszym człowiekiem, po prostu przeznaczasz swoje pieniądze na pozyskanie tego, co jednak wpływa na wzrost poziomu Twojego szczęścia). Z tego powodu wysoka i szybko wzrastająca wartość PKB jest wariantem optymalnym, ponieważ oznacza olbrzymią ilość transakcji gospodarczych, dzięki którym ludzie uzyskują produkty i usługi, jakich pożądają. (Aby zrozumieć powody, dla których PKB nie zawsze musi odzwierciedlać wzrastającą szczęśliwość, zajrzyj do punktu „Dobry, zły i brzydki — wszystko zwiększa PKB”). W rozdziałach 2. i 3. mówiliśmy o tym, że fundamentalnym celem ekonomicznym ludzi jest maksymalizacja zadowolenia w świetle faktu istnienia ograniczonych zasobów, które powstrzymują ich przed osiągnięciem maksimum szczęścia. Ponieważ ludzie lubią konsumować towary i usługi, pomiar PKB pozwala ekonomistom w pewnym sensie skwantyfikować to, jak dany kraj radzi sobie z maksymalizacją szczęśliwości swoich obywateli przy ograniczonych zasobach, jakimi dysponuje. Rosnący PKB oznacza, że kraj skutecznie znajduje sposoby zapewnienia większej ilości towarów i usług uszczęśliwiających obywateli.

3

W Polsce obliczenia te przeprowadza Główny Urząd Statystyczny — przyp. red.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna W tej części książki opisujemy, w jaki sposób ekonomiści tworzący rachunki narodowe rozbijają PKB na jego części składowe. Rozbicie PKB na składowe pozwala analizować każdy składnik z osobna i daje dobre wyobrażenie o głównych czynnikach wpływających na produkcję towarów i usług. Ale najpierw pokrótce wyjaśnimy, czego PKB nie bierze pod uwagę.

Czego PKB nie uwzględnia? Na ramach PKB zliczane są tylko te transakcje, w których jedna strona płaci pieniędzmi. A zatem jeśli opiekujesz się swoimi leciwymi rodzicami lub jeśli matka pozostaje w domu, aby zająć się dziećmi, to tego rodzaju aktywność gospodarcza — chociaż bardzo produktywna i społecznie korzystna — nie zostaje uwzględniona przy obliczaniu PKB. W gospodarkach rozwiniętych PKB jest bardzo dobrym wskaźnikiem ujmującym niemal cały wymiar produkcji, gdyż prawie wszystko, co zostaje wytworzone, zostaje sprzedane. Jednak w kraju, w którym dominuje rolnictwo z przewagą drobnych rolników, większość produkcji przeznaczana jest na konsumpcję w ramach gospodarstwa domowego, co oznacza, że ta produkcja nie zostanie wliczona do PKB. Wraz z przekształceniami struktury gospodarczej krajów z rolniczej, w ramach której dominuje produkcja na własne potrzeby, w rynkową, w której niemal wszystko, co jest produkowane, zostaje sprzedane za pieniądze, następuje olbrzymi wzrost PKB, ponieważ duża część produkcji jest zliczana po raz pierwszy. Jednakże ta zmiana nie musi wcale oznaczać wzrostu poziomu produkcji. Z tego powodu porównywanie PKB różnych krajów może prowadzić do fałszywych wniosków.

Co składa się na PKB? Uwzględnienie transakcji sprzedaży, w których pieniądze przechodzą z ręki do ręki, może być nieco mylące, gdyż w każdej takiej transakcji biorą udział zarówno kupujący, jak i sprzedający. Suma pieniędzy wydawana przez kupującego musi być równa sumie otrzymywanej przez sprzedawcę. W języku ekonomicznym mówi się, że dochody muszą być równe wydatkom. Z tego powodu można obliczać PKB poprzez zsumowanie wszystkich wydatków w gospodarce lub zliczenie wszystkich dochodów. Jeśli Twoje obliczenia są prawidłowe, obie metody powinny dać tę samą wartość PKB. Myśląc o PKB, trzeba również brać od uwagę produkty i usługi sprzedawane za pieniądze. Ekonomiści dokonują tu uproszczenia, mówiąc, że wszystkie zasoby (czynniki produkcji) społeczeństwa, czyli ziemia, praca i kapitał (zobacz rozdział 3.), należą do gospodarstw domowych. Gospodarstwo domowe może składać się z jednej osoby lub z kilku osób, jest to więc albo pojedyncza osoba fizyczna, albo rodzina. Firmy kupują lub wynajmują czynniki produkcji od gospodarstw domowych i wykorzystują je do wytworzenia towarów i usług sprzedawanych potem tym gospodarstwom. Proces ten stanowi obieg zamknięty, w którym następuje przepływ zasobów z gospodarstw domowych do przedsiębiorstw i przepływ towarów i usług w drugą stronę, jak na rysunku 4.1.

77

78

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 4.1. Schemat obiegu zamkniętego

W kierunku przeciwnym do zasobów i dóbr przepływają płatności (w pieniądzu). Kiedy firmy kupują czynniki produkcji od gospodarstw domowych, muszą im za nie zapłacić. Te pieniądze to dochód gospodarstw domowych. A kiedy gospodarstwa te zakupują towary i usługi od firm, też za nie płacą, co również zostało pokazane na diagramie (wydatki). W Muzeum Nauki w Londynie znajduje się model świetnie pokazujący zasadę działania obiegu zamkniętego w gospodarce. Mówiąc „model”, mamy na myśli rzeczywisty, fizyczny obiekt, wykonany z przezroczystych pleksiglasowych rurek i zbiorników wypełnionych zabarwioną wodą, będących metaforą elementów i przepływów składających się na gospodarkę. Woda przepływa rurkami dokładnie w taki sposób jak pokazaliśmy na rysunku 4.1. Kluczem do zrozumienia tej koncepcji jest fakt, że przedsiębiorstwa należą do gospodarstw domowych — i wcale nie chodzi tu o gospodarstwa domowe milionerów. Przedsiębiorstwa nie istnieją bowiem w pustce. Ostatecznie okazuje się, że należą właśnie do gospodarstw domowych: albo bezpośrednio (jak w przypadku małych przedsięwzięć), albo za pośrednictwem inwestycji banków lub funduszy emerytalnych. Z tego względu każda płatność, jaką otrzymuje firma, kiedy sprzedaje towar lub usługę, stanowi dochód jakiejś jednostki lub grupy jednostek. Z powodu tego przepływu dochody na rysunku 4.1 muszą się równać wydatkom.

Przepływ dochodów i aktywów Chociaż do obliczenia PKB można używać dochodów lub wydatków, ekonomiści wolą posługiwać się dochodami, ponieważ państwo wymaga zarówno od osób, jak i od przedsiębiorstw odnotowywania każdego grosza dochodów, jakie otrzymują, tak aby móc je opodatkować. Ten wymóg ze strony państwa daje nam bardzo dokładne informacje na temat dochodów.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Przepływ dochodów W ekonomii rozróżniamy cztery rodzaje dochodu:

 Dochód z pracy nazywamy wynagrodzeniem.  Dochód z ziemi nazywamy czynszem.  Dochód z kapitału nazywamy odsetkami.  Dochód z działalności gospodarczej nazywamy zyskiem. Jak można zauważyć, pierwsze trzy kategorie dochodu wiążą się z trzema tradycyjnymi czynnikami produkcji opisanymi w rozdziale 3. To jasne, że skoro potrzebujesz pracy, ziemi i kapitału do wytworzenia dóbr, musisz za nie zapłacić. Dlatego właśnie część dochodów w gospodarce płynie w ich stronę. Jednak w dynamicznej gospodarce konkurencyjnej potrzeba też ludzi chętnych do podjęcia ryzyka biznesowego i zainwestowania w ryzykowne nowe technologie. Aby ich do tego zachęcić, należy im zapłacić, dlatego część dochodów musi trafiać również do podejmujących ryzyko przedsiębiorców w formie zysków. Stąd wielu ekonomistów skłonnych jest uznawać przedsiębiorczość za czwarty czynnik produkcji, czynnik, który musi być opłacony, jeśli jakiś produkt ma pojawić się na rynku — ta kwestia jest stałym punktem sporów politycznych. Każdy z tych czterech rodzajów płatności jest przepływem pieniędzy stanowiącym rekompensatę za przepływ usług niezbędnych do produkcji.

 Robotnicy otrzymują wynagrodzenie za swoją pracę.  Właściciele gruntów i budynków obciążają dzierżawców i lokatorów czynszami za usługi związane z nieruchomościami.

 Firmy, chcąc pozyskać usługi kapitału, na przykład maszyny i komputery, muszą

za nie zapłacić. Ta płatność nazywana jest odsetkami, ponieważ na przykład koszt uzyskania usług urządzenia wartego 1000 złotych jest kwotą procentu, jaki firma musi zapłacić za 1000-złotową pożyczkę w celu nabycia tego urządzenia.

 I wreszcie zyski firmy muszą trafiać do przedsiębiorców i właścicieli firm, którzy podjęli ryzyko nierentowności lub bankructwa.

Jeśli taki podział wydaje Ci się niezbyt realistyczny, pamiętaj po prostu, że celem tego modelu jest uświadomienie Ci złożoności gospodarki, a nie przedstawienia dokładnego jej opisu.

Kwestia aktywów Jak zmieni się przepływ dochodu, jeśli firma zakupi ziemię i powierzchnie biurowe zamiast je wynajmować? Albo jeśli firma jest właścicielem swojego kapitału, a nie wypożycza go? Jeśli firma staje się właścicielem, nie musi dłużej płacić za uzyskanie usług. Czy w takiej sytuacji wydatki nadal będą równe dochodom? Bez obaw: dochody nadal będą równe wydatkom. Jednak aby to dostrzec, trzeba dokonać pewnych specjalnych obliczeń. Kluczem jest zrozumienie koncepcji aktywów.

79

80

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Aktywa są dobrami trwałymi, niepodlegającymi bezpośredniej konsumpcji, ale generującymi strumień usług, które są konsumowane. Na przykład dom należy do aktywów, gdyż zapewnia schronienie. Nie konsumuje się domu dosłownie, konsumpcji podlegają usługi, jakie ten dom zapewnia. Podobnie składnikiem aktywów może być samochód, mimo że nie konsumujesz samego samochodu, lecz zapewnia on usługi transportowe, które wykorzystujemy. Często stoisz przed wyborem: czy zakupić aktywa i tym samym przejąć na własność wszystkie przyszłe usługi, jakie te aktywa mogą zapewnić, czy też pozwolić komuś innemu być ich właścicielem sprzedającym Ci generowane usługi. Możesz na przykład kupić dom i w ten sposób uzyskać na własność wszelkie przyszłe usługi polegające na dawaniu schronienia, jakie ten dom zapewnia, lub wynająć mieszkanie i otrzymywać te same usługi co miesiąc, płacąc za nie pewną kwotę. Z tego powodu aktywa nazywamy majątkiem, a usługi, jakie można uzyskać z eksploatacji aktywów, nazywamy strumieniem. Dla wszystkich aktywów posiadanych przez firmę księgowi ustalają wartość (w pieniądzu) w odniesieniu do wszystkich usług, jakie wynikają z eksploatacji tych aktywów, w oparciu o to, ile kosztowałyby dane usługi, gdyby firma je wynajmowała. Dzięki temu można dokonać podziału całkowitych dochodów firmy, rozdzielając je na czynsze, odsetki i zyski, tak jakby właściciele firm otrzymywali trzy strumienie dochodów. Ponieważ to właściciele firmy wyłożyli pieniądze na zakup aktywów, część ich dochodu stanowi rekompensatę za fakt nabycia tych produktów i usług, a reszta dochodu jest wyliczana jako nawiązka za przedsiębiorczość i podjęcie ryzyka. Dlatego wszystkie pieniądze wydane na towary i usługi są dochodem kogoś oferującego ziemię, pracę, kapitał lub przedsiębiorczość (cztery przyjazne czynniki produkcji). Ta metodologia pozwala ekonomistom powtarzać, że dochody są zawsze równe wydatkom, nawet jeśli firma posiada własne aktywa.

Obieg pieniądza Prosty schemat obiegu zamkniętego na rysunku 4.1 pokazuje, że dla każdego wydatku istnieje odpowiadający mu dochód. Jednakże ponieważ schemat dzieli gospodarkę tylko na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, tego rodzaju opis nie obejmuje wielu zdarzeń gospodarczych, które mają miejsce w prawdziwym świecie. Na rysunku 4.2 przedstawiamy bardziej dokładny i realistyczny schemat obiegu zamkniętego, dzielący gospodarkę na przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe oraz państwo, które dokonują transakcji na następujących rynkach:

 Rynek czynników produkcji, gdzie za pieniądze nabywa się lub wynajmuje ziemię, pracę, kapitał i przedsiębiorczość wykorzystywane w produkcji.

 Rynek finansowy, gdzie zawierają ze sobą transakcje ludzie chcący pożyczyć pieniądze innym (oszczędzający) i ludzie chcący pożyczyć pieniądze od innych (kredyto- i pożyczkobiorcy). Na tym rynku poziom popytu i podaży kredytów i pożyczek określa poziom stóp procentowych, czyli cenę, jaką trzeba zapłacić, aby otrzymać kredyt lub pożyczkę. Ponieważ większość państw wykorzystuje deficyt budżetowy (innymi słowy — są zawsze pod kreską) i musi pożyczać mnóstwo pieniędzy od innych podmiotów, to właśnie państwa są głównymi graczami na rynkach finansowych.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna

Rysunek 4.2. Szczegółowy schemat obiegu zamkniętego

 Rynek towarów i usług, gdzie ludzie i państwo zakupują dobra wytwarzane przez firmy.

Na rysunku 4.2 strzałki pokazują kierunek przepływu pieniędzy w gospodarce. Firmy dokonują płatności za czynniki produkcji — w formie czynszów, wynagrodzeń, odsetek i zysków — gospodarstwom domowym w celu uzyskania tych czynników — pracy, ziemi, kapitału i przedsiębiorczości. (Więcej informacji znajdziesz w punkcie „Przepływ dochodów i aktywów”). Gospodarstwa domowe wykorzystują otrzymane dochody do zapłacenia za towary i usługi, uregulowania zobowiązań podatkowych lub na oszczędności. Państwo zakupuje towary i usługi, albo wykorzystując wpływy z tytułu podatków, albo pożyczając pieniądze na rynku finansowym. Rynki finansowe są również źródłem finansowania inwestycji dla korporacji. Te środki łączą się z pieniędzmi uzyskiwanymi ze sprzedaży towarów i usług gospodarstwom domowym i państwu. Zwróć uwagę, że nie wszystkie transakcje dokonywane na rynku finansowym są wliczane do PKB. PKB mierzy aktualny poziom produkcji w gospodarce, a większość transakcji na rynku finansowym to sprzedaż praw własności do dóbr wyprodukowanych znacznie wcześniej. (Na przykład dom wybudowany 30 lat temu nie ma nic wspólnego z aktualną produkcją, a więc jego sprzedaż nie jest wliczana do PKB. Tylko sprzedaż nowo wybudowanych domów jest wliczana do tegorocznego PKB).

81

82

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Uwzględnianie w PKB produktów i usług, kiedy zostały wyprodukowane, a nie kiedy zostały sprzedane Wszystkie nowo wyprodukowane dobra są wliczane do PKB, gdy tylko powstaną, nawet zanim zostaną sprzedane. To nieco utrudnia śledzenie przepływu pieniędzy związanych z nową produkcją. Na przykład gdy tylko zostanie ukończona budowa nowego domu, jego wartość rynkowa wynosi około 300 000 złotych i w tym momencie jest wliczana do PKB, nawet jeśli dom nie zostanie sprzedany przez wiele miesięcy. Przypuśćmy, że budowa zakończyła się 29 grudnia 2008 roku, zwiększając o 300 000 złotych PKB za rok 2008. Jeśli dom zostanie sprzedany 21 lutego 2009 roku, nie jest to wliczane do PKB za 2009 rok, nie można bowiem policzyć jednej rzeczy dwukrotnie. Sprzedawany dom uważamy za starą własność, a nie nową produkcję. Ekonomista powie po prostu, że prawo własności tego, teraz już starego domu przeszło z rąk budowniczego do rąk nowego właściciela. Ponieważ sprzedaż starych aktywów w oczywisty sposób nie stanowi nowej produkcji, nie jest wliczana do PKB. Ta konwencja obliczeniowa odnosi się do firm produkujących wszelkie dobra. Jeśli Sony wyprodukuje telewizor dnia 31 grudnia 2008 roku, wartość tego telewizora jest wliczana do PKB za rok 2008, mimo że telewizor ten nie zostanie sprzedany aż do następnego roku. W zrozumieniu tej zależności może pomóc wyobrażenie sobie, że firma Sony produkuje telewizor, a następnie sprzedaje go sama sobie, przenosząc go do magazynu. Owa „sprzedaż” jest tym, co zostaje wliczone do PKB za rok 2008. Później, gdy telewizor jest sprzedawany z magazynu klientowi, jest to po prostu wymiana aktywów (telewizor za pieniądze). Fakt, że produkcja jest zliczana w chwili jej zakończenia, a nie w momencie sprzedaży towaru, oznacza, że nie należy traktować PKB jako miernika stanu gospodarki. Wysoki wskaźnik PKB oznacza jedynie wysoki poziom produkcji i zmagazynowanych zapasów. Nie musi on wcale oznaczać, że firmy sprzedają dużo produktów. (Ta uwaga jest istotnym elementem problemu dotykającego szerszej sfery ekonomii, a dotyczącego interpretacji danych księgowych; może zatem dotyczyć nie tylko firm, ale gospodarki jako całości). W zasadzie całkiem możliwe jest, że pomimo wysokiego PKB gospodarka znajdzie się w obliczu recesji, ponieważ magazyny będą przepełnione, a menedżerowie zaczną wkrótce ograniczać produkcję, aby obniżyć poziom zapasów do docelowego. Dlatego ekonomiści chcący przewidzieć kierunek, w jakim zmierza gospodarka, przykładają większą wagę do poziomu zapasów niż do PKB za zeszły kwartał.

Dobry, zły i brzydki — wszystko zwiększa PKB Ogólnie rzecz biorąc, wysoki PKB jest lepszy od niskiego PKB, ponieważ wyższy poziom produkcji oznacza wyższy potencjalny standard życia, w tym lepszą opiekę medyczną dla chorych i większą pomoc dla biednych.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Ale wyższy PKB nie gwarantuje wzrostu poziomu zadowolenia, do wzrostu PKB często dochodzi bowiem wówczas, gdy mają miejsce pewne nieprzyjemne wydarzenia. Gdy na przykład występująca z brzegów rzeka niszczy dużą część miasta, PKB zaczyna rosnąć, ponieważ rozpoczyna się odbudowa, a wtedy powstaje wiele nowych dóbr, które mają zastąpić zniszczoną infrastrukturę. Czyż nie byłoby lepiej, gdyby do powodzi w ogóle nie doszło? Podobnie wyższy PKB może wystąpić w pewnych sytuacjach tylko pod warunkiem, że jesteśmy skłonni tolerować wyższy poziom zanieczyszczeń lub większe nierówności majątkowe. Kraje przechodzące fazę gwałtownego rozwoju gospodarczego i szybkiego wzrostu standardów życia często mają bardziej zanieczyszczone środowisko i większe problemy społeczne, gdyż jedni ludzie bogacą się znacznie szybciej niż inni. Poziom PKB nie odzwierciedla tych negatywnych okoliczności. PKB nie uwzględnia również wartości odpoczynku. Zapewne wiele najmilszych momentów Twojego życia miało miejsce wtedy, gdy nie pracowałeś ani nie byłeś zajęty konsumowaniem niczego, co jest wliczane do PKB — gdy siedziałeś na plaży, łaziłeś po górach, spacerowałeś... Co więcej, wzrost PKB często wiąże się z poświęceniem czasu wolnego, co oznacza, że nie musi wcale oznaczać poprawy ogólnego samopoczucia lub zwiększenia poziomu zadowolenia. W takiej sytuacji można zadać uzasadnione pytanie o to, czy relatywnie „rozczarowujący” poziom wzrostu gospodarczego, jakiego doświadcza Unia Europejska, nie jest przypadkiem efektem tego, że mieszkańcy miast i wsi przypisują wyższą wartość czasowi spędzonemu na odpoczynku. Badania naukowe pokazują także, że obywatele innych krajów należących do Unii Europejskiej są zasadniczo szczęśliwsi niż ich przyjaciele z Wielkiej Brytanii. To wcale nie musi być przypadek! A zatem chociaż działania powodujące wzrost PKB są na ogół korzystne dla społeczeństwa, zawsze należy uwzględnić przy ocenie koszty związane ze wzrostem poziomu produkcji.

Równanie PKB Do tej pory w tym rozdziale dopiero wprowadzaliśmy Cię w tematykę PKB. Teraz nadszedł czas, aby zaprzyjaźnić się z PKB, tak abyś mógł zrozumieć wszystkie drobne sekrety — w szczególności jego składowe i to, jak się one zachowują. Poniższe omówienie, choć naprawdę interesujące samo w sobie, jest w zasadzie podwójnie użyteczne, ponieważ ułatwia zrozumienie klasycznego modelu makroekonomii Keynesa (który omawiamy w rozdziale 6.). Model ten został zaprezentowany po raz pierwszy w 1936 roku przez ekonomistę z Cambridge Johna Maynarda Keynesa w jego książce Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Publikacja ta wywarła olbrzymi wpływ na teorię ekonomii, w istocie spowodowała oddzielenie makroekonomii jako osobnej dziedziny badań. Książka Keynesa była odpowiedzią na wielki kryzys lat trzydziestych XX wieku. Ponieważ Keynes uważał, że aby zwalczyć kryzys gospodarczy, państwo powinno skupić się na tym, by ludzie zwiększyli wydatki na towary i usługi, wyszedł w swoim modelu od równania PKB polegającego na zsumowaniu wydatków.

83

84

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W jednym z poprzednich punktów tego rozdziału, zatytułowanym „Co składa się na PKB?”, wyjaśniamy, że można wyliczać PKB albo poprzez zsumowanie wszystkich wydatków na towary i usługi, albo poprzez zliczenie dochodów wynikających z produkcji tych dóbr. Te dwie sumy muszą być równe. Tak więc zmiana metody obliczania PKB z sumowania dochodów na sumowanie wydatków pozostaje bez wpływu na wynik. (To również dla Ciebie wielka szansa na zrozumienie gospodarki z punktu widzenia tego, na co wydawane są pieniądze, w przeciwieństwie do spojrzenia z perspektywy podmiotów osiągających dochody). Metoda sumowania wydatków w celu obliczenia PKB polega na zsumowaniu czterech tradycyjnych kategorii wydatków, a mianowicie konsumpcji (C), inwestycji (I), państwa (G) i eksportu netto (NX). W taki sposób uzyskamy wartość w złotówkach (lub jakiejkolwiek innej walucie, używanej w danym kraju) wszystkich towarów i usług wytworzonych w danym kraju w danym okresie, czyli właśnie PKB (Y). Algebraicznie równanie to wygląda następująco: Y = C + I + G + NX

(1)

Chociaż na kolejnych stronach opisujemy to równanie bardziej szczegółowo, najpierw krótko wyjaśnimy, czym są cztery zmienne równania PKB:

 C oznacza wydatki konsumpcyjne ponoszone przez gospodarstwa domowe

na towary i usługi wyprodukowane zarówno w danym kraju, jak i za granicą.

 I oznacza wydatki inwestycyjne ponoszone przez firmy na dobra kapitałowe,

takie jak budynki, fabryki i wyposażenie. Obejmuje również zmiany w poziomie zapasów, jako że wszelkie dobra wyprodukowane i niesprzedane w danym okresie przenoszone są do zapasów danej firmy i zliczane są jako inwestycje w zapasy.

 G oznacza państwowe zakupy towarów i usług (w końcu urzędnicy państwowi muszą kupić spinacze do papieru).

 NX oznacza eksport netto, definiowany jako różnica całkowitych wartości eksportu (EX) i importu (IM) danego kraju, czyli algebraicznie: NX = EX  IM. EX to wartość (w rodzimej walucie) wszystkich dóbr wyprodukowanych w danym kraju, a kupionych przez cudzoziemców. IM natomiast to wartość wszystkich dóbr wyprodukowanych za granicą, a kupionych przez obywateli danego kraju.

Suma tych czterech rodzajów wydatków daje nam PKB, ponieważ cała krajowa produkcja, która jest sprzedawana, trafia do jednej z tych kategorii.

C jak konsumpcja Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych stanowią około 67 PKB, a więc znacznie więcej niż suma pozostałych rodzajów wydatków. Na poziom wydatków konsumpcyjnych i oszczędności gospodarstw domowych wpływa wiele czynników. Mikroekonomia poświęca mnóstwo czasu na studia nad czynnikami wpływającymi na te decyzje, takimi jak oczekiwania związane z przyszłością i wysokość oprocentowania lokat oszczędnościowych. (Z części III dowiesz się wszystkiego, co zawsze chciałeś wiedzieć o mikroekonomii). Makroekonomia nie interesuje się jednak tymi czynnikami,

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna gdyż tym, co dla niej istotne, jest całkowity poziom konsumpcji, a nie powody, dla których gospodarstwa domowe decydują się na określony jej poziom. Makroekonomia stworzyła bardzo prosty model konsumpcji, będący funkcją ludzkich dochodów po opodatkowaniu, inaczej zwanych dochodami rozporządzalnymi. Algebraicznie można obliczyć poziom tych dochodów w trzech krokach: 1. Zacznijmy od Y, czyli całkowitego dochodu w gospodarce. W równaniu Keynesa Y jest sumą wszystkich wydatków, ale ponieważ dochody są równe wydatkom, można też w ten sposób oznaczyć dochody. Pamiętajmy, że każdy wydany przez nas grosz jest dochodem kogoś innego. 2. Ustalmy, jakie podatki ludzie muszą zapłacić. Dla uproszczenia załóżmy, że jedynym podatkiem do zapłacenia jest podatek dochodowy i jego stawkę będziemy oznaczać symbolem t. Na przykład t = 0,25 oznacza 25-procentową stawkę podatku dochodowego, jakim obciążone będą dochody obywateli. Dlatego też całkowita wartość podatków płaconych przez ludzi (T) będzie iloczynem: T=t×Y

(1)

3. Odejmijmy podatki płacone przez ludzi, czyli T, od ich dochodów, czyli Y, aby wyliczyć dochód po opodatkowaniu. Ekonomiści określają taką różnicę mianem dochodu rozporządzalnego (ang. disposable income) i algebraicznie oznaczają ją jako YD. Równanie wygląda następująco: YD = Y  T = Y  t × Y = (1  t) × Y

(2)

Po obliczeniu dochodu rozporządzalnego można za pomocą bardzo prostego modelu określić wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych. Zgodnie z tym modelem konsumpcja (C) jest funkcją dochodu rozporządzalnego i dwóch innych zmiennych CO i c. C = CO + c × YD

(3)

Małe c to krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK). Jest to zawsze wartość między 0 a 1 wskazująca, jaka część dochodu jest przeznaczana na konsumpcję, a jaka na oszczędności. Na przykład c = 0,9 oznacza, że na konsumpcję przeznaczanych jest 90 groszy z każdej złotówki dochodu rozporządzalnego, jakim dysponujemy po zapłaceniu podatków. (Pozostałe 10 groszy oszczędzamy). Faktyczna wartość krańcowej skłonności do konsumpcji, czyli c, jest określana przez konsumentów i jest różna dla różnych osób w zależności od tego, ile kto jest skłonny oszczędzić. Ale co symbolizuje zmienna CO? Pomyśl o tym, ile ludzie konsumują, nawet posiadając zerowe dochody rozporządzalne w danym roku. (Jeśli założysz, że YD = 0 w równaniu C = CO + c × YD, to równanie zredukowane zostanie do C = CO). Ale skąd w takim razie biorą się pieniądze kryjące się za zmienną CO, skoro dochód rozporządzalny wynosi 0? Z osobistych oszczędności gromadzonych przez lata. Ekonomiści mówią w takim przypadku o zjawisku oszczędzania ujemnego (ang. dissaving). Ogólne równanie C = CO + c × YD mówi nam, że całkowite wydatki konsumpcyjne w gospodarce będą sumą poziomu krytycznego (kiedy dochód jest zerowy) CO i części dochodu rozporządzalnego c × YD.

85

86

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Na potrzeby dalszych rozważań w tej książce zakładamy, że równanie C = CO + c × YD jest wystarczająco dobrym modelem określania poziomu wydatków konsumpcyjnych w gospodarce. Nie jest ono może doskonale realistyczne, ale uwzględnia fakt ograniczenia konsumpcji przez podatki i decyzje podejmowane przez ludzi względem poziomu oszczędności i konsumpcji. Równanie to pozwala na analizę efektów zmiennych wysokości stawek podatkowych i innych działań politycznych zachęcających ludzi do wydawania na konsumpcję większych lub mniejszych części ich dochodów.

I jak inwestycje kapitałowe Inwestycje mają kluczowe znaczenie, ponieważ zdolność produkcyjna gospodarki zależy od poziomu kapitału dostępnego do generowania produkcji. Zasoby kapitałowe rosną, gdy firmy kupują nowe narzędzia, budynki, maszyny, komputery itp., aby zwiększyć produkcję dóbr konsumpcyjnych. Inwestycje są to przepływy zwiększające zasoby kapitałowe gospodarki. Oczywiście kapitał się zużywa. Jedne maszyny się starzeją, inne się psują. Z części narzędzi się rezygnuje, gdy są już przestarzałe. Wszystkie te zjawiska zmniejszające wartość kapitału ekonomiści nazywają amortyzacją. Naturalnie, firmy muszą czynić pewne inwestycje po to, aby zastąpić kapitał, który uległ zużyciu. Ale każda inwestycja przekraczająca poziom zużycia powoduje wzrost poziomu kapitału, a tym samym zwiększa potencjalne możliwości produkcyjne dóbr konsumpcyjnych. Poziom wydatków inwestycyjnych w danym okresie zależy od tego, jak wypadnie dokonywane przez firmy porównanie potencjalnych korzyści z kosztami zakupu jednostek kapitału. Potencjalne korzyści są mierzone potencjalnymi zyskami, a koszty zakupu poziomem stopy procentowej, bez względu na to, czy firma korzysta z kredytu, aby zakupić daną jednostkę kapitału. Dlaczego stopa procentowa jest tak ważna? W oczywisty sposób, jeśli firma chce wziąć kredyt, aby zakupić daną jednostkę kapitału, wyższe oprocentowanie zmniejsza prawdopodobieństwo zaciągnięcia długu, ponieważ koszty spłaty będą zbyt wysokie. Jednak nawet gdy firma posiada dość środków na zakup danej jednostki kapitału, wysoki poziom stóp procentowych skłoni ją do zastanowienia się, czy nie lepiej by było pożyczyć te pieniądze komuś innemu. Im wyższe są bowiem stopy procentowe, tym bardziej opłacalne staje się oferowanie pożyczek. Dlatego właśnie wyższy poziom stóp procentowych zniechęca firmy do inwestycji, niezależnie od tego, czy muszą pożyczać w tym celu pieniądze. (W rozdziale 2. omawiamy przyczyny tego, że wyższy poziom stóp procentowych zwiększa koszt utraconych korzyści dla inwestycji). Ekonomiści określają poziom wydatków inwestycyjnych, jakie są skłonne ponieść firmy, czyli I, jako funkcję stopy procentowej r. Prezentowane poniżej równanie można znaleźć w większości podręczników do podstaw makroekonomii (chociaż oznaczenia zmiennych bywają różne): I = IO  Ir × r

(4)

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Równanie to jest podobne do równania konsumpcji omówionego wyżej, z wyjątkiem znaku minus, który oznacza, że gdy rosną stopy procentowe, to spadają inwestycje. Parametr Ir mówi, o ile spadnie I w całej gospodarce w przypadku określonego wzrostu stóp procentowych. Załóżmy, że r rośnie o 1 punkt procentowy. Jeśli Ir wynosi, dajmy na to, 10 miliardów, to wiemy, że każdy punkt procentowy, o jaki wzrośnie poziom stóp procentowych, spowoduje spadek wartości inwestycji o 10 miliardów. Parametr IO mówi, ile inwestycji miałoby miejsce, gdyby poziom stóp procentowych wynosił zero. Wprawdzie stopy procentowe nigdy nie spadają tak nisko, ale załóżmy, że tak jest. Wówczas drugi człon równania byłby równy zero, co zredukowałoby równanie do I = IO. Całe równanie mówi, że gdyby stopy procentowe spadły do zera, to wydatki inwestycyjne osiągnęłyby maksymalną wartość na poziomie IO. Ale wraz ze wzrostem stóp procentowych powyżej zera inwestycje stopniowo maleją. W zasadzie stopy procentowe mogłyby wzrosnąć tak dalece, że inwestycje spadłyby do zera. (W latach dziewięćdziesiątych XX wieku rząd Japonii zdecydował się obniżyć stopy procentowe do zera, co było częścią polityki państwa zmierzającej do zwalczenia przedłużającego się kryzysu japońskiej gospodarki). Związek między stopami procentowymi a inwestycjami jest jednym z powodów, dla których zdolność państwa do ustalania poziomu stóp procentowych ma takie znaczenie dla gospodarki. Ustalając wysokość stóp procentowych, państwo może określić, ile pieniędzy firmy będą chciały wydać na zakup dóbr inwestycyjnych. Państwo może obniżyć stopy procentowe, aby zwiększyć wydatki inwestycyjne — w nadziei, że rozrusza to gospodarkę, zwłaszcza w sytuacji, gdy jest ona pogrążona w recesji.

G jak państwo

4

W większości krajów dużą część PKB konsumuje państwo. Wielkość tej części bywa różna. Z danych Międzynarodowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju wynika, że jest to 42% w gospodarce Stanów Zjednoczonych i średnio 48% w gospodarkach krajów Unii Europejskiej (46% w Wielkiej Brytanii). Jeśliby wyłączyć przy tym płatności transferowe — których źródłem są dochody z opodatkowania, a przeznaczane są na przykład na wypłaty zasiłków — (co też czynimy na potrzeby naszego modelu), część konsumowana przez państwo w przypadku Stanów Zjednoczonych wynosi 23%, a w przypadku Wielkiej Brytanii 27%. Państwo pozyskuje pieniądze na zakup dóbr dzięki podatkom i pożyczkom. Jeśli wpływy podatkowe państwa są równe wydatkom, mówimy o zrównoważonym budżecie. Wpływy podatkowe mogą przekraczać wydatki i wówczas mamy do czynienia z nadwyżką budżetową, ale może być też tak, że wydatki są wyższe od wpływów podatkowych, a państwo pożycza brakującą kwotę na rynku finansowym, czyli występuje deficyt budżetowy. 4

G od ang. Government, czyli rząd = państwo — przyp. red.

87

88

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Państwa pożyczają poprzez sprzedaż obligacji. Zazwyczaj wygląda to tak, że w zamian za 10 000 złotych pożyczonych teraz rząd odda 10 000 złotych za 10 lat, w międzyczasie płacąc po 1000 złotych odsetek rocznie. Jeśli więc nabędziesz obligacje państwowe, pożyczasz państwu 10 000 złotych i otrzymujesz 10 tej kwoty rocznie aż do momentu zwrotu całej kwoty 10 000 złotych za 10 lat. Z określaniem corocznego poziomu wydatków budżetowych wiąże się mnóstwo manewrów politycznych. Zazwyczaj negocjacje budżetowe zaczynają się w czasie przygotowań do jesiennego sprawozdania finansowego ministra skarbu, ale dyskusje trwają prawie cały rok. Wiele grup lobbuje za przyznaniem pieniędzy na specjalne programy dla ich miejscowości lub branż, a bez względu na wszystko państwo musi mieć środki na finansowanie swoich kluczowych funkcji i instytucji, takich jak obronność czy organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Jednakże ekonomiści w dużej mierze ignorują polityczne gierki związane z określaniem poziomu państwowych wydatków (G), ponieważ gospodarcze efekty tych wydatków zależą jedynie od ostatecznego ich poziomu, nie zaś od tego, w jaki sposób ten poziom ustalono. Tak więc na potrzeby tej książki dokonamy następującego uproszczenia, zakładając, że wydatki budżetowe państwa można określić następująco: G = GO

(5)

Zgodnie z tym równaniem G jest równe pewnemu GO, to jest kwocie ustalonej w wyniku procesu politycznego. Ta kwota może być wysoka lub niska, zależnie od polityki, jednak z ekonomicznego punktu widzenia interesuje nas jedynie jej wysokość, a nie to, jak ją ustalono. G uwzględnia tylko wydatki na nowo wyprodukowane towary i usługi. Nie obejmuje wydatków państwowych związanych jedynie z transferem środków pieniężnych z rąk do rąk. Na przykład gdy państwo nakłada na Ciebie podatek i daje uzyskane w ten sposób pieniądze biednym (w każdym razie biedniejszym od Ciebie), to transakcja ta nie ma żadnego związku z aktualnie produkowanymi towarami i usługami i w związku z tym nie jest wliczana do G. A więc pamiętajmy, że mówiąc o G, mówimy jedynie o aktualnie produkowanych towarach i usługach kupowanych przez państwo.

NX jak eksport minus import Jeśli Twój kraj sprzedaje wytworzone na miejscu produkty i usługi kontrahentom zagranicznym, to tę sprzedaż nazywamy eksportem (EX). Gdy jakiś obywatel Twojego kraju kupuje coś wyprodukowanego za granicą, to taki zakup nazywamy importem (IM). Eksport netto, czyli NX, to po prostu różnica całkowitej wartości wszystkich wyeksportowanych i zaimportowanych dóbr w danym okresie. W przypadku obliczania PKB metodą sumowania wydatków dodajemy eksport netto. Ale dlaczego tylko eksport netto? Dobre pytanie, na które ekonomiści zazwyczaj udzielają kiepskiej odpowiedzi, mówiąc o konieczności odjęcia wartości importu od wartości eksportu w tym równaniu. Już wyjaśniamy…

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Celem sumowania wydatków przy obliczaniu PKB jest ustalenie, jaka kwota pieniędzy została wydana na dobra wyprodukowane w danym kraju. Większość tych dóbr zakupują mieszkańcy danego kraju, jednak nikt nie zabrania przecież dokonywania zakupów obcokrajowcom. Tak się właśnie dzieje, gdy płacą nam oni za dobra, które do nich eksportujemy. Z tego powodu trzeba dodać EX, aby otrzymać właściwy poziom wydatków na dobra wytworzone w danym kraju. Przyczyną, dla której od konsumpcji trzeba odjąć całkowitą wartość importu dóbr zagranicznych, jest to, że musimy rozdzielić całkowite wydatki mieszkańców naszego kraju na wszystkie towary i usługi od wydatków poniesionych na towary i usługi wytworzone w naszym kraju. Całkowite wydatki na towary i usługi, zarówno krajowe, jak i zagraniczne, oznaczamy jako C (zobacz wcześniejszy punkt zatytułowany „C jak konsumpcja”). Jeśli chcesz obliczyć poziom wydatków tylko na wytworzone w kraju dobra, musisz odjąć całkowitą wartość importu, czyli IM, ponieważ pieniądze wydane na dobra importowane nie zostały wydane na dobra wytworzone w kraju. Tak więc C  IM daje nam sumę wydaną przez mieszkańców danego kraju na wytworzone w tym kraju dobra. Ze względu na te zależności można rozpisać równanie PKB w sposób podsumowujący wydatki na wszystkie wytworzone w danym kraju dobra w następujący sposób: Y = C  IM + I + G + EX

(6)

Jednak równanie to jest zwykle nieco przekształcane, tak aby eksport i import znajdowały się obok siebie: Y = C + I + G + EX  IM

(7)

Przyczyną takiego przekształcenia jest to, że różnica EX  IM pokazuje nam bilans handlowy danego kraju. Gdy różnica ta ma wartość dodatnią, oznacza to, że eksportujemy więcej, niż importujemy, natomiast gdy wartość jest ujemna, import jest większy od eksportu. Ekonomiści lubią, gdy prezentacja matematyczna coś nam mówi. Handel międzynarodowy jest bardzo ważny i powinniśmy dobrze rozumieć nie tylko przyczyny dodatnich i ujemnych bilansów handlowych, ale i to, dlaczego bilans ujemny nie zawsze powinien nas martwić. Więcej na ten temat dowiesz się z kolejnego punktu.

Handel międzynarodowy i jego wpływ na gospodarkę W obecnych czasach wiele krajów prowadzi bardzo ożywiony handel, przy czym często się zdarza, że wartość eksportu i importu stanowi ponad 50 wartości PKB. Nadszedł czas, by skupić się na parametrze NX z równania PKB w ujęciu wydatkowym Y = C + I + G + NX.

89

90

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Zrozumienie wpływu handlu międzynarodowego na gospodarkę jest kluczowe dla opanowania arkanów makroekonomii. Jest ważne również dlatego, że politycy ciągle się domagają takich rzeczy, jak cła i kontrola kursów walutowych, wymierzonych przeciwko handlowi międzynarodowemu, ale ich konsekwencje odbijają się na gospodarce krajowej. W tej części rozdziału wyjaśniamy, dlaczego deficyt handlowy (ujemna wartość NX) niekoniecznie musi być zły i dlaczego udział w międzynarodowej wymianie handlowej — nawet kosztem ciągłego deficytu — jest na ogół wielce korzystny.

Deficyt handlowy może być korzystny! Jeśli eksport jest większy od importu, to mamy do czynienia z nadwyżką handlową, jeśli zaś większy jest import, mówimy o deficycie handlowym. Niestety słowa „nadwyżka” i „deficyt” mają silne konotacje, które powodują, że nadwyżka brzmi znacznie lepiej niż deficyt. To niekoniecznie zawsze musi być prawdą, jak można by sądzić po wypowiedziach polityków. Według nich deficyt w handlu zagranicznym to samo zło i droga do nieszczęścia. Aby zrozumieć, dlaczego politycy się mylą (tak jakby trzeba było kogoś do tego przekonywać), rozważmy przykład dwóch osób chcących pohandlować. Każda przystępuje do transakcji z kwotą 100 złotych i obie wytwarzają jakiś produkt przeznaczony na sprzedaż. Pierwsza osoba uprawia jabłka i sprzedaje je po złotówce za sztukę. Druga osoba uprawia pomarańcze i również sprzedaje je po złotówce za sztukę. Obie produkują po 50 sztuk owoców. Następnie załóżmy, że producent jabłek uwielbia pomarańcze i chce zakupić 30 sztuk tych owoców za 30 złotych, a producent pomarańczy ma ochotę na jabłka i zamierza nabyć 20 sztuk za 20 złotych. Obaj są szczęśliwi, że mogą wzajemnie zaspokoić swoje potrzeby, tak więc producent jabłek wydaje 30 złotych na pomarańcze, a producent pomarańczy 20 złotych na jabłka. Te transakcje nie powinny jeszcze prowadzić do tego, że w Twojej głowie zabrzmi dzwonek alarmowy, jednak gdy spojrzy się na nią w kontekście deficytu i nadwyżki, można dojść do (fałszywego) wniosku, iż tylko jedna z tych osób odniosła korzyści z transakcji, do której obie strony się paliły. Aby dostrzec przyczynę takich nieuzasadnionych obaw, zauważmy, że — posługując się językiem handlu międzynarodowego — producent jabłek wyeksportował jabłka o wartości 20 złotych, ale zaimportował pomarańcze o wartości 30 złotych. Jednocześnie producent pomarańczy wyeksportował pomarańcze o wartości 30 złotych i zaimportował jabłka o wartości 20 złotych. W związku z tym mamy sytuację, w której producent jabłek ma deficyt handlowy wynoszący 10 złotych, natomiast producent pomarańczy uzyskał nadwyżkę handlową w kwocie 10 złotych. Czy to oznacza, że producent jabłek wyszedł na tym gorzej niż producent pomarańczy? Nie. Obaj przystąpili do wymiany, posiadając zasoby równe 150 złotych każdy: po 100 złotych w gotówce i po 50 złotych w swoich produktach. Po dokonaniu transakcji każdy z nich nadal dysponuje zasobami o wartości 150 złotych: producent jabłek ma 90 złotych w gotówce oraz jabłka o wartości 30 złotych i pomarańcze o wartości 30 złotych, producent pomarańczy zaś ma 110 złotych w gotówce oraz jabłka o wartości 20 złotych i pomarańcze o wartości 20 złotych.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Stwierdzenie, że w wyniku handlu jeden z nich zbiedniał, będzie fałszywe. W istocie obaj są szczęśliwsi po dokonaniu transakcji, niż byli przed nią, gdyż uzyskany w drodze dobrowolnego handlu układ posiadanych zasobów jest dla nich bardziej satysfakcjonujący. Gdyby producent jabłek wolał pozostać przy swoich początkowych 100 złotych gotówką i jabłkach o wartości 50 złotych, nie kupowałby pomarańczy. Podobnie ma się sprawa z producentem pomarańczy. Dopóki handel międzynarodowy jest dobrowolny, wszystkie transakcje zwiększają szczęśliwość. Koncentrowanie się tylko na deficycie lub nadwyżce to przegapienie faktu, że handel międzynarodowy to tylko sposób rearanżacji aktywów pomiędzy krajami, dzięki czemu wszyscy są szczęśliwsi. Nawet kraj posiadający deficyt handlowy jest szczęśliwszy.

Uwzględnienie aktywów — liczy się nie tylko gotówka Dla osób nienawidzących deficytów handlowych fakt, że producent jabłek po dokonaniu transakcji handlowej ma obecnie 90 złotych w gotówce zamiast początkowych 100, jest podejrzany, ponieważ skupiają się oni jedynie na tym, iż producent jabłek po tej transakcji jest uboższy o 10 złotych w gotówce. A jeszcze bardziej irytuje tych ludzi to, że te brakujące 10 złotych trafiło do rąk producenta pomarańczy, przez co ma on przewagę (110 złotych kontra 90 złotych) w ilości zasobów gotówkowych. Patrząc z tej perspektywy, nie dostrzegamy, że wartość całkowitego majątku producenta jabłek nadal wynosi 150 złotych, a struktura posiadanych przez niego obecnie aktywów jest dla niego bardziej satysfakcjonująca niż wcześniej. Ale gdy im to wytknąć, wrogowie deficytów zapytają, co się stanie, gdy producent jabłek zje swoje 30 jabłek i 30 pomarańczy, a producent pomarańczy swoje 20 jabłek i 20 pomarańczy. Pozostaną im wówczas jedynie zasoby gotówkowe. Ponieważ producent jabłek będzie miał o 20 złotych mniej niż producent pomarańczy, oznacza to, że jest gorzej sytuowany z powodu swojego deficytu handlowego. I znowu, tak stawiając sprawę, nie uwzględniamy tego, że producent jabłek był szczęśliwszy po dokonaniu transakcji i uszczupleniu zasobów gotówki do kwoty 90 złotych, niż byłby, jeśli do transakcji nie doszłoby i nadal posiadałby początkowe 100 złotych. Gdyby nie handel, byłby skazany na bardzo monotonną dietę złożoną jedynie z jabłek. Przeciwnicy deficytów handlowych potrafią wywołać strach, kiedy zaczynają mówić o zasobach ziemi przechodzących w obce ręce w wyniku handlu międzynarodowego („O nie, nie pozwólmy obcokrajowcom wykupić naszego kraju!”). Aby zrozumieć ich sposób myślenia, wyobraźmy sobie, że każdy z producentów owoców przystąpił do handlu, posiadając po 100 akrów ziemi o wartości 1 złoty za akr zamiast 100 złotych w gotówce. Dla producenta jabłek jedynym sposobem na zdobycie gotówki w celu pokrycia swojego deficytu handlowego byłaby sprzedaż 10 akrów ziemi producentowi pomarańczy. Z tego powodu wymianie podlegałoby z jednej strony 20 sztuk jabłek i 10 akrów ziemi o łącznej wartości 30 złotych, a z drugiej strony 30 sztuk pomarańczy o wartości 30 złotych. Ponieważ 10 akrów uprzednio należących do producenta jabłek należy obecnie do producenta pomarańczy, przeciwnicy deficytu powiedzieliby, że producent jabłek wyprzedaje swój kraj — dosłownie.

91

92

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W debacie politycznej w Wielkiej Brytanii na ogół akceptuje się zagraniczne inwestycje, uznając je w zasadzie za korzystne dla gospodarki narodowej, chociaż pojawiają się obawy, gdy zagraniczni inwestorzy próbują wykupywać brytyjskie firmy. W 2006 roku rekordowa liczba zagranicznych firm przejęła różne brytyjskie przedsiębiorstwa. Wśród proponowanych i sfinalizowanych przejęć wymienia się transakcję firmy Dubai Ports przejmującej P&O, zakup BAA przez hiszpańską firmę Ferrovial BAA oraz nabycie West Ham FC przez islandzkie konsorcjum Icelandic. Nikt nie podważał wówczas zasadności tych wykupów w świetle faktu, że stanowią one inwestycje, dzięki którym można będzie sfinansować bardziej rentowne działanie przedsiębiorstw, choć każda z tych transakcji wywoływała ożywione dyskusje. Ku rozgoryczeniu ekonomistów argument, że celem handlu jest uczynienie nas szczęśliwszymi, nie zawsze jest przekonujący. Wiele osób postrzega handel jako antagonistyczną rywalizację, której celem jest podporządkowanie sobie innych krajów poprzez ciągłe uzyskiwanie nadwyżek handlowych, tak aby ostatecznie przejąć wszystkie aktywa partnera. Z tego powodu ci sami ludzie opowiadają się za takimi ograniczeniami w handlu, które umożliwią ich krajom ciągłe uzyskiwanie nadwyżek. Jednak taka polityka zawsze sprowadzi nas na manowce, ponieważ za każdym razem, gdy wprowadzimy cło lub podatek importowy, aby ograniczyć import, inne kraje zrobią to samo. W efekcie dochodzi do ograniczenia wartości handlu międzynarodowego i wszystkie strony transakcji stają się mniej szczęśliwe. Może się zdarzyć, że bariery celne i ograniczenia doprowadzą do wybuchu wojen handlowych, które nigdy nie leżą w najlepszym interesie którejkolwiek ze stron. Z tego powodu w ostatnich 50 latach państwa starały się ograniczać liczbę restrykcji wobec handlu międzynarodowego (z mocy takich narzędzi jak GATT, czyli Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu, czy w wyniku działania Światowej Organizacji Handlu). Ten ruch na rzecz wolnego handlu zaowocował setkami milionów nowych miejsc pracy i znaczącym wzrostem standardu życia i szczęśliwości, gdyż ludzie na całym świecie mogą swobodnie kupować i sprzedawać wszystko, co tylko im do szczęścia potrzebne — nawet jeśli oznacza to kupowanie od obcokrajowców. Czy w tej sytuacji argumenty osób, które sprzeciwiają się globalizacji, powinniśmy uznać za niepoważne? Nie. Chociaż zauważyliśmy wcześniej, że handel sprawia, iż obie strony transakcji zyskują zadowolenie, jedna ze stron może uważać się za znacznie szczęśliwszą niż inne, jeśli handel odbywa się na nieuczciwych warunkach. Opinie na temat systemu handlu międzynarodowego mogą być różne, ale bardzo rzadko ktokolwiek ogranicza się do stwierdzenia, że cały handel jest złem. Nieporozumienia i obawy dotyczą sposobów i warunków prowadzenia wymiany oraz systemów nadzorowania transakcji.

Wykorzystywanie przewagi komparatywnej Argument, że nawet kraje doświadczające deficytu handlowego znajdują się w lepszej sytuacji, ponieważ mają okazję konsumować zestaw towarów i usług, jakiego w innym wypadku nie miałyby okazji uzyskać, opiera się wyłącznie na korzyściach z handlu dobrami, które już zostały wyprodukowane. Ale lepszy argument na obronę handlu międzynarodowego jest taki, że zwiększa on całkowity poziom światowej produkcji, co oznacza wyższą wartość produkcji w przeliczeniu na osobę i ogólny wzrost standardu życia.

Rozdział 4: Analiza makroekonomiczna Argument ten, znany pod nazwą przewagi komparatywnej, został sformułowany w 1817 roku przez angielskiego ekonomistę Davida Ricardo jako narzędzie do walki z cłami importowymi nakładanymi przez tzw. ustawy zbożowe (ang. Corn Laws), mocno obciążającymi w owym czasie import zboża z zagranicy. Ustawy te zapewniały tak wysoką cenę zboża, że arystokracja, do której należała większość użytków rolnych, opowiadała się za ich utrzymaniem. Oczywiście ustawom tym przeciwstawiali się ubodzy, powodowały one bowiem wzrost ceny podstawowego artykułu spożywczego, czyli chleba. Ricardo zwrócił uwagę, że zniesienie tych ograniczeń handlowych, oprócz tego, że pomoże brytyjskiej biedocie, faktycznie wzbogaci Anglię i wszystkie kraje, z którymi ona handluje, gdyż da im motywację do wyspecjalizowania się w produkcji tych towarów i usług, które dany kraj jest w stanie produkować po najniższym możliwym koszcie. Pokazał, że ten proces specjalizacji doprowadzi do zwiększenia rozmiarów światowej produkcji, a tym samym podwyższenia standardu życia. Sens argumentu o przewadze komparatywnej najłatwiej pojąć, gdy pomyślimy o nim w kontekście ludzi, a nie firm. Przykładem niechaj będą rzeczniczka patentowa Helena i jej brat Adam, który pracuje jako serwisant rowerów. Helena jest bardzo dobra w składaniu zgłoszeń patentowych dla nowych wynalazków, ale również bardzo sprawnie naprawia rowery. W zasadzie naprawia je szybciej niż jej brat. Z drugiej strony Adam także jest bystry i umie składać zgłoszenia patentowe, chociaż nie tak sprawnie jak Helena. Tabela 4.1 pokazuje, ile zgłoszeń patentowych każde z nich mogłoby złożyć lub ile rowerów naprawić w ciągu jednego dnia, gdyby poświęcili się tylko tej jednej czynności. Tabela 4.1. Dzienna produktywność Heleny i Adama Osoba

Liczba zgłoszeń patentowych

Liczba naprawionych rowerów

Helena

6

12

Adam

2

10

W ciągu jednego dnia Helena jest w stanie przygotować 6 zgłoszeń patentowych lub naprawić 12 rowerów, podczas gdy Adam jest zdolny napisać 2 zgłoszenia lub naprawić 10 rowerów. Helena jest bardziej efektywna niż jej brat zarówno w obsłudze zgłoszeń, jak i w naprawianiu rowerów, ponieważ w ciągu jednego dnia potrafi wyprodukować więcej jednostek obydwu dóbr niż Adam. Ekonomista powie, że Helena ma absolutną przewagę nad Adamem w produkcji obu typów dóbr, co oznacza, iż jest bardziej efektywna w ich produkcji. Przy tym samym nakładzie pracy (1 dzień roboczy) jest w stanie wyprodukować więcej niż brat. Zanim David Ricardo zaproponował koncepcję przewagi komparatywnej, jedyną rzeczą, na którą zwracano uwagę, była przewaga absolutna. I gdy zaobserwowano sytuację taką jak w przypadku Heleny i Adama, konkludowano (błędnie), że skoro Helena jest bardziej efektywna od Adama w obu typach produkcji, to nie ma potrzeby z nim handlować. Innymi słowy — ludzie błędnie zakładali, że ponieważ Helena jest lepsza od Adama w naprawianiu rowerów, to powinna nie tylko pracować ciężko jako rzecznik patentowy przy obsłudze zgłoszeń, ale również naprawiać swój rower, gdyby się zepsuł.

93

94

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Ricardo wykazał, dlaczego takie myślenie w kategoriach przewagi absolutnej prowadzi do błędnych konkluzji oraz to, że Helena nigdy nie powinna naprawiać rowerów, mimo iż robi to najlepiej w okolicy. Odkrywczość Ricarda polega na wykazaniu, że na świecie będzie lepiej, jeśli każda osoba (i każdy kraj) się wyspecjalizuje. Kluczem do zrozumienia przewagi komparatywnej jest uświadomienie sobie faktu, że właściwy miernik kosztów, gdy rozważamy, czy Helena powinna produkować jedno dobro, czy drugie, to nie liczba godzin pracy, jakie musi poświęcić na przygotowanie jednego zgłoszenia lub naprawę jednego roweru (co jest podstawą rozumowania w oparciu o przewagę absolutną). Prawdziwy koszt to wielkość produkcji jednego dobra, z jakiego musimy zrezygnować, aby wyprodukować jednostkę innego dobra. Aby przygotować jedno zgłoszenie, Helena musi zrezygnować z naprawy 2 rowerów. Adam zaś, aby przygotować jedno zgłoszenie, musi zrezygnować z naprawy 5 rowerów. Tak więc koszt produkcji zgłoszeń przez Helenę jest niższy i dlatego powinna ona wyspecjalizować się w przygotowywaniu zgłoszeń patentowych. Adam natomiast powinien się specjalizować w naprawie rowerów, bo robi to niższym kosztem. W skali makro kraje powinny się specjalizować w produkcji tych towarów i usług, które mogą wytworzyć niższym kosztem niż inne. Jeśli kraje mogą tak właśnie postępować, to wszystkie produkowane dobra pochodzą od możliwie najtańszych producentów. Ponieważ taki układ prowadzi do możliwie najbardziej efektywnej produkcji, wzrasta całkowita wielkość produkcji, podnosząc tym samym standard życia. Politycy często utrzymują, że kraje nie powinny być „zależne” od innych w kwestii określonych produktów i usług. Polityka, która poważnie potraktuje to zagrożenie i będzie ograniczała handel i specjalizację, spowoduje wzrost kosztów i ogólny spadek produkcji. Pozwalając przewadze komparatywnej regulować to, co kto będzie produkował, wolny handel zwiększa całkowitą światową produkcję i tym samym standard życia. W warunkach wolnego handlu każdy kraj specjalizuje się w dziedzinie (dziedzinach), w której posiada przewagę komparatywną, i handluje z innymi krajami, aby pozyskać pożądane produkty i usługi konsumpcyjne. Nie daj się oszukać, słysząc gadkę o przewadze absolutnej. Jak to widać na powyższym przykładzie, Helena ma absolutną przewagę we wszystkim, ale przewagę komparatywną tylko w dziedzinie przygotowywania zgłoszeń patentowych. Posiadanie przewagi absolutnej oznacza, że możemy wytworzyć coś niższym kosztem — mierzonym wkładem pracy. (Na przykład Helena potrzebuje mniej czasu niż Adam na przygotowanie zgłoszenia). Jednak tym, co istotne w życiu, nie jest wkład pracy, a rezultaty — czyli rzeczy, które ludzie chcą skonsumować. Dzięki skupieniu się na kosztach mierzonych rozmiarami produkcji innych dóbr, z których produkcji rezygnujemy na rzecz wybranego dobra, przewaga komparatywna staje się gwarancją, że koncentrujemy się na efektywności w takich kategoriach, które naprawdę mają znaczenie — poziomu produkcji.

Rozdział 5

Frustracja inflacyjna — dlaczego większa ilość pieniędzy nie zawsze jest dobra W tym rozdziale: ► Ryzyko inflacji z powodu drukowania nadmiernej ilości pieniędzy. ► Pomiar inflacji za pomocą indeksów cen. ► Ustalanie wysokości stóp procentowych z uwzględnieniem inflacji.

I

nflacja to termin używany przez ekonomistów dla opisania sytuacji wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce. Nie chodzi o to, że rosną ceny wszystkich dóbr (ceny niektórych mogą nawet spadać!). Inflacja oznacza, że mamy do czynienia z ogólnym trendem wzrostu cen. Zazwyczaj ceny rosną rokrocznie o mały procent, jednak ludzie nie lubią nawet niewielkiej inflacji, ponieważ, powiedzmy to otwarcie, nikomu się nie podoba, że musi więcej wydawać. Niewielka inflacja również może powodować problemy. Może na przykład utrudniać planowanie emerytury — w końcu jeśli nie wiesz, jak drogie będzie życie, kiedy już przejdziesz na emeryturę, trudno z odpowiednią dozą pewności oszacować, ile powinieneś teraz odłożyć.

Sytuacja może się jeszcze bardziej pogorszyć, jeśli ceny naprawdę wymkną się spod kontroli i zaczną rosnąć w tempie 20 – 30% miesięcznie, co w poprzednim stuleciu zdarzyło się w więcej niż kilku krajach. Hiperinflacja zazwyczaj towarzyszy ogólnemu krachowi gospodarki charakteryzującemu się wysokim poziomem bezrobocia i znaczącym spadkiem produkcji towarów i usług. (Więcej informacji na temat cen i ich wpływu na gospodarkę znajdziesz w rozdziale 6.) Jest jednak dobra wiadomość: ekonomiści dokładnie wiedzą, co powoduje inflację i jak ją zahamować. Przyczyną jest nadmierna podaż pieniądza, środkiem zaradczym zaś zmniejszenie lub zatrzymanie jej wzrostu. Niestety presja inflacyjna jest na ogół związana z naciskami politycznymi, co oznacza, że znajomość sposobów zapobiegania inflacji niekoniecznie wskazuje, iż ona się nie pojawi.

96

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W tym rozdziale podzielimy się z Tobą wiedzą na temat pieniędzy i inflacji. Pewne rzeczy mogą być dla Ciebie nowością, na przykład odpowiedź na pytanie, dlaczego państwo często ulega pokusie drukowania dużej ilości pieniędzy, aby pokryć deficyt budżetowy, dlaczego takie działanie jest formą opodatkowania i dlaczego zawsze pojawiają się grupy interesów zachęcające władze do drukowania dużych ilości pieniędzy. Wyjaśnimy również, dlaczego drukowanie dużej ilości pieniędzy powoduje inflację oraz jak mierzy się jej poziom i wpływ na stopy procentowe. Jedyna rzecz, o której nie powiemy ani słowa, to jak drukować własne pieniądze — w końcu tytuł tej książki nie brzmi Fałszerstwo dla bystrzaków.

Kupić inflację — ryzyko związane z nadmiarem pieniędzy w obiegu Trudno przecenić znaczenie pieniędzy dla właściwego funkcjonowania gospodarki. W przypadku ich braku tracilibyśmy czas na transakcje barterowe, czyli wymianę towaru za towar (trochę jak w przedszkolu: „Zamienię moje jabłko na twoje ciastko”). Wymiana barterowa działa dobrze tylko w tych rzadkich przypadkach, gdy spotkamy kogoś, kto chce tego, co mamy, i ma to, czego my chcemy. Pieniądze są środkiem wymiany, tak więc nawet jeśli nie mamy jabłka, możemy wymienić je na ciastko posiadane przez kogoś innego. Pieniądzem może być dowolne dobro, przedmiot czy rzecz, ale cechą konstytutywną pieniądza jest to, że jest on akceptowany jako środek płatniczy służący do regulowania płatności za wszystkie towary i usługi. We współczesnej gospodarce ludzie wykorzystują różne formy pieniądza, od monet i banknotów emitowanych przez państwo, przez czeki bankowe, aż po płatności elektroniczne za pomocą kart kredytowych i debetowych. Ponieważ pieniądze uczestniczą niemal w każdej transakcji gospodarczej, stanowią serce makroekonomii, czyli nauki o gospodarce jako całości.

Równoważenie podaży pieniądza i popytu na pieniądz Podobnie jak we wszystkich dziedzinach życia, i tu konieczna jest równowaga. Jeśli państwo drukuje zbyt dużo pieniędzy, ceny idą w górę i mamy inflację. Jeśli państwo drukuje zbyt mało pieniędzy, ceny spadają i mamy deflację. Zatem jaka ilość pieniędzy jest właściwa? I dlaczego nadmiar lub niedobór pieniądza powoduje inflację lub deflację? Najprościej rzecz ujmując, wartość pieniądza określają podaż i popyt (o których piszemy szerzej w rozdziale 8.).

 Podaż pieniądza kontroluje państwo, które może w każdej chwili wypuścić do obiegu więcej pieniędzy.

 Popyt na pieniądz wynika z jego użyteczności jako środka płatniczego i z faktu,

że posiadanie pieniędzy oznacza, iż nie musimy organizować transakcji barterowych.

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna

Koniec z barterem, dawaj pieniądze! W ciągu dziejów ludzie wykorzystywali w roli zboże i łatwo da się przenieść w kieszeni w przecipieniędzy najróżniejsze rzeczy: wieństwie do głazów. Wyrób monet z metalu był jednak późniejszym wynalazkiem. Pierwsze metalowe  W starożytnych Chinach, na wyspach Pacyfiku pieniądze miały zupełnie inne kształty niż dziś, na i wśród Indian amerykańskich w obiegu były przykład Celtowie posługiwali się monetami w kształmuszelki. cie pierścienia, w Mezopotamii używano długich,  Podczas drugiej wojny światowej w obozach je- spiralnych wstążek, Chińczycy zaś wykorzystywali nieckich walutą były paczki papierosów. metalowe pieniądze w kształcie noża lub łopaty.  W wielu kulturach środkiem płatniczym były arty- Bez względu na kształt i materiał niemal każde spokuły rolne, takie jak zboże czy bydło. łeczeństwo wyznaczyło jakieś dobro jako środek  Na wyspie Yap na Pacyfiku walutą były olbrzy- płatniczy. Jeśli zaś tego nie uczyniło, nadal było mie kamienie w kształcie pączka z dziurką. skazane na barter — coś, czego wszyscy chcieli uniknąć. Istnieje wiele przypadków, gdy uznana W większości państw świata starożytnego przekonalokalna waluta została wyparta przez pieniądz kraju no się, że pieniądze najlepiej robić z metalu. Metal nie sąsiedniego. zużywa się i nie kruszy jak muszelki, nie pleśnieje jak

Dla każdego poziomu podaży pieniądza interakcja między podażą i popytem ustala wartość każdej jego jednostki. Gdy podaż pieniądza jest niska, każda jego jednostka ma dużą wartość, a mniej pieniędzy oznacza mniejsze szanse na uniknięcie transakcji barterowych. Jednak gdy państwo znacznie zwiększy podaż pieniądza, każda jego jednostka traci na wartości, ponieważ łatwo jest zebrać wystarczającą ilość pieniędzy, aby uniknąć wymiany barterowej. Ceny dóbr i wartość pieniądza są do siebie odwrotnie proporcjonalne, co oznacza, że gdy rośnie wartość pieniądza, ceny spadają (i odwrotnie). Aby sobie to wyobrazić, załóżmy, że mamy do czynienia z sytuacją małej podaży pieniądza, co powoduje, iż jest on bardzo wartościowy. Ponieważ jest bardzo wartościowy, można zań kupić mnóstwo dóbr. Na przykład za złotówkę można kupić 10 kilogramów kawy (po 10 groszy za kilogram). Jednak gdy pieniędzy jest dużo, nie są już tak wartościowe. W takim przypadku kilogram kawy może kosztować złotówkę. Tak więc im większa podaż pieniądza, tym wyższe ceny. Popyt na pieniądze ma tendencję do powolnego wzrostu w czasie. Rozwijające się gospodarki produkują coraz więcej dóbr, a konsumenci potrzebują większej ilości pieniędzy, aby móc je kupować. W zależności od reakcji państwa na rosnący popyt możliwe są trzy scenariusze:

 Jeśli państwo zwiększa podaż pieniądza dokładnie w takim samym tempie, w jakim rośnie popyt na pieniądz, ceny nie ulegną zmianie. Innymi słowy: jeśli podaż pieniądza i popyt na pieniądz rosną w równym tempie, relatywna wartość pieniądza nie ulegnie zmianie.

 Jeśli państwo zwiększa podaż pieniądza szybciej, niż rośnie popyt na pieniądz,

dojdzie do inflacji, gdyż na rynku będzie relatywnie więcej pieniędzy i każda ich jednostka stanie się relatywnie mniej wartościowa. Jeśli zaś jednostka będzie miała relatywnie niższą wartość, będzie ich potrzeba więcej do zakupu dóbr, co spowoduje wzrost cen.

97

98

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

 Jeśli państwo zwiększa podaż pieniądza, ale wolniej, niż rośnie popyt na pieniądz, zapanuje deflacja, ponieważ nastąpi relatywny wzrost wartości jednostek pieniężnych. Zakup produktu lub usługi będzie wymagał mniejszej ilości pieniędzy.

Możesz się zastanawiać, czy istnieje sposób, aby dokładnie określić, jak wysokiej inflacji można oczekiwać, drukując daną ilość pieniędzy. Masz szczęście! Ilościowa teoria pieniądza zakłada, że ogólny poziom cen w gospodarce jest proporcjonalny do ilości pieniędzy krążących w gospodarce. „Proporcjonalny” oznacza po prostu, że obie wartości rosną równomiernie, a więc teorię ilościową można również sformułować następująco: jeśli podwoimy wielkość podaży pieniądza, dwukrotnie wzrośnie także poziom cen. Ale dlaczego państwo miałoby chcieć powodować jakąkolwiek inflację lub deflację? Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie, czytaj dalej!

Uleganie pokusie inflacji Do inflacji z reguły dochodzi wówczas, gdy państwo drukuje dużą ilość banknotów lub wybija dużą ilość monet o niskiej zawartości cennego kruszcu, co w znaczący sposób zwiększa podaż pieniądza i czyni każdą jego jednostkę mniej wartościową. Sprzedawcy zaczynają żądać za swoje towary coraz wyższych cen, aby zrekompensować sobie fakt, że pieniądze są coraz mniej warte — i mamy inflację.

Krezus i Kubilaj — królowie pieniądza Krezus, król Lidii, jest na ogół uznawany za tego, który jako pierwszy rozwiązał problem fałszywych metalowych pieniędzy. W VI wieku p.n.e. wybił pierwsze oficjalne monety, których wagę i czystość kruszcu gwarantowało państwo. Lidia leżała w zachodniej części obecnej Turcji i wkrótce wszystkie nacje basenu Morza Śródziemnego używały lidyjskich monet, jako najbardziej wiarygodnych z dostępnych środków wymiany. Monety te dały lidyjskim kupcom olbrzymią przewagę i królestwo wkrótce stało się bardzo bogate, tak że Krezus zaczął być postrzegany jako najbogatszy człowiek na świecie — bogatszy nawet niż legendarny król Midas (ten od dotyku zamieniającego w złoto), który miał dostarczać Krezusowi kruszcu na monety. (Stąd wzięły się metaforyczne porównania, jakoby właściciele klubu Chelsea FC byli równie bogaci jak Krezus).

Jednak duża ilość monet może być dość ciężka i dlatego chan mongolski i cesarz chiński Kubilaj jako pierwszy wprowadził w XIII wieku pieniądze papierowe. Były to właściwie certyfikaty metali szlachetnych. Posiadacz takiego certyfikatu mógł udać się do państwowego skarbca i wymienić go na złoto. W efekcie kawałki papieru były równie dobre jak złoto, a kupka papierków była znacznie łatwiejsza w transporcie niż wór metalowych monet. Papierowe pieniądze były tak wielką innowacją, że gdy Marco Polo powrócił z Chin i opowiedział o nich Europejczykom, został wyśmiany, gdyż nie wyobrażano sobie wówczas innych pieniędzy niż złote czy srebrne monety. Ta nieufność była trudna do przezwyciężenia i gdy papierowe pieniądze wypadły z obiegu w Chinach, wieki musiały minąć, zanim inne państwo przywróciło je do łask.

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna Dlaczego więc państwo miałoby kiedykolwiek drukować zbyt wiele pieniędzy? Dobre pytanie. Historycznie rzecz ujmując, państwa wypuszczają do obiegu więcej pieniędzy w trzech sytuacjach:

 Gdy państwo nie jest w stanie uzyskać wystarczających wpływów z podatków, aby spłacić swoje zobowiązania.

 Gdy dłużnicy wywierają na władze presję po to, aby w warunkach inflacji móc spłacić swoje długi mniej wartościowym pieniądzem.

 Gdy państwo stara się pobudzić gospodarkę podczas recesji lub kryzysu. Dowiadując się więcej na temat tych trzech powodów zwiększania podaży pieniądza, nie zapominaj o tym, co przeczytałeś powyżej: jeśli podaż pieniądza rośnie szybciej niż popyt na pieniądz, wówczas pojawia się inflacja. Dlatego nieważne, z jakiego powodu państwo chce zwiększyć podaż pieniądza — tak czy inaczej grozi to inflacją. Zasada ta obowiązuje bez względu na to, czy motywacja państwa jest godna pochwały (jak w przypadku chęci pobudzenia gospodarki w czasie recesji), czy potępienia (gdy państwo chce pomóc dłużnikom w spłacie długów, obniżając wartość pieniądza).

Hiperinflacja i Hitler Najsłynniejsza i najbardziej niesławna hiperinflacja w dziejach dotknęła Niemcy w latach dwudziestych XX wieku, w czasach ekonomicznie nieporadnej Republiki Weimarskiej. Hiperinflacja zrujnowała gospodarkę tak dalece, że Niemcy wybrali na kanclerza Adolfa Hitlera, który obiecał poprawę sytuacji. Pod koniec I wojny światowej Niemcy, oprócz pokrywania wydatków bieżących, stanęły w obliczu konieczności spłaty olbrzymich długów zaciągniętych w czasie wojny. Większość długów była denominowana w krajowej walucie — marce niemieckiej. Ponieważ władze Niemiec miały wyłączność na druk marek niemieckich, zadłużenie wywołało niepohamowaną pokusę drukowania pieniędzy w celu jego spłaty. Wkrótce wszystkie te nowe pieniądze spowodowały pogorszenie się sytuacji na rynku pieniądza. W 1922 roku inflacja przekraczała 100 miesięcznie, a pod koniec roku osiągnęła niemal 6000%! Wtedy sprawy naprawdę wymknęły się spod kontroli.

W 1923 roku ceny wzrosły 1 300 000 000 000 razy (to nie błąd w druku!). Bochenek chleba kosztował wówczas 200 000 marek, a za pół kilo mięsa trzeba było zapłacić 2 000 000 marek. Ceny rosły tak szybko, że kelnerzy w restauracjach musieli kilka razy dziennie zmieniać je ołówkiem w menu. A jeśli ktoś jadł wolno, mógł zapłacić nawet dwukrotność ceny, jaka figurowała w menu przy zamówieniu! W niektórych częściach Niemiec ludzie przestali sobie zawracać głowę liczeniem pieniędzy. Zamiast tego składali papierowe pieniądze w kupki i odważali je na wadze. Na przykład za kilogram banknotów można było kupić kurczaka. Chociaż ta katastrofa jest jedną z najbardziej znanych, prawdopodobnie nie pierwszą (coś takiego mogło się zdarzyć w starożytnym Rzymie), a z pewnością nie ostatnią. Jeszcze całkiem niedawno w Brazylii główne gazety podawały codziennie stopę indeksacji, aby ludzie mogli sami obliczyć nowe ceny na podstawie cen z poprzedniego dnia i wskaźnika inflacji. W ostatniej dekadzie także mieliśmy do czynienia z przypadkami hiperinflacji, na przykład w Zimbabwe.

99

100

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Spłata zobowiązań za pomocą dodrukowanych banknotów — droga do hiperinflacji Państwa niemal zawsze mają długi, a dodrukowanie pieniędzy może być kuszącym sposobem na ich spłatę. Bardzo często państwo chce wydać więcej pieniędzy, niż jest w stanie zebrać z podatków. Jednym rozwiązaniem jest pożyczenie różnicy, innym zaś po prostu dodrukowanie banknotów w celu pokrycia niedoboru. Do niedawna druk nowych banknotów był utrudniony, ponieważ większość papierowych walut na świecie miała pokrycie w metalach szlachetnych, na przykład w złocie. W tym systemie każdy papierowy banknot krążący w gospodarce był wymienialny na określoną ilość złota, tak więc każdy posiadający gotówkę mógł w każdej chwili wymienić banknoty na złoto. Mogłeś na przykład wybrać się do Banku Anglii z plikiem banknotów i wymienić je na określoną liczbę sztabek złota. Ten parytet złota bardzo utrudniał państwu zdewaluowanie waluty poprzez drukowanie nadmiernej ilości pieniędzy, gdyż najpierw trzeba było zdobyć więcej złota, aby zapewnić wymienialność dodatkowych ilości pieniędzy. Ponieważ zakup złota to kosztowna sprawa, władze były skutecznie powstrzymywane przed zwiększaniem podaży pieniądza. Jednak w 1971 roku prezydent Richard Nixon zrezygnował z parytetu złota dla dolara amerykańskiego i przeszedł na system fiducjarny, w którym pieniądz papierowy nie jest wymienialny na kruszec. Ludzie muszą po prostu zaakceptować pieniądz tak, jakby miał on wartość. Pieniądz fiducjarny w języku angielskim jest określany mianem fiat money, co pochodzi od łacińskiego słowa fiat, które oznacza „niech się stanie”. Mówiąc więc o pieniądzu fiducjarnym, odnosimy się do tego, że państwo tworzy pieniądz, po prostu powołując go do życia. Problemem systemu fiducjarnego jest to, że nic nie ogranicza liczby papierowych banknotów, jakie państwo może wydrukować w celu spłaty swoich długów. Problem z drukowaniem pieniędzy w celu spłaty długów i zobowiązań polega na tym, że gdy tylko pieniądze trafią do ludzi, zostaną wydane, podnosząc ceny i powodując inflację. A drukując coraz więcej pieniędzy, doprowadzimy do takiej sytuacji, że ludzie będą wciskać sklepikarzom coraz większe pliki banknotów za tę samą ilość dóbr. To jak gigantyczna aukcja, na której wszyscy licytujący otrzymują coraz to więcej pieniędzy, którymi mogą się posługiwać. Im więcej pieniędzy drukujesz, tym mniejszą rzeczywistą wartość ma każda złotówka, euro, dolar, funt, frank itd. Jeśli państwo wejdzie w nawyk szybkiego drukowania nowych pieniędzy w celu spłaty swoich długów, inflacja sięgnie 20 – 30% miesięcznie albo i nawet przekroczy ten poziom — wówczas mówimy o hiperinflacji. Ekonomiści nienawidzą hiperinflacji, ponieważ bardzo negatywnie wpływa na codzienne życie i rujnuje klimat inwestycyjny. Po pierwsze, hiperinflacja zmusza ludzi do marnowania olbrzymich ilości czasu na próby uniknięcia efektu rosnących cen. Podczas hiperinflacji weimarskiej w Niemczech (o której wspominaliśmy w ramce „Hiperinflacja i Hitler”) robotnikom płacono dwa albo i trzy razy dziennie, pieniądze bowiem tak szybko traciły na wartości. Ich żony czekały przed fabrykami, aby od razu zabrać pieniądze i biec do najbliższego sklepu, starając się je wydać, zanim straciły na wartości. Zakupy mogą być przyjemnością, ale na pewno nie wtedy, gdy ścigasz się z galopującymi cenami!

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna Hiperinflacja niszczy również motywację do oszczędzania, ponieważ jedyną sensowną rzeczą, jaką można zrobić z pieniędzmi w warunkach hiperinflacji, jest ich natychmiastowe wydanie, zanim stracą większość swojej wartości. Ludzie, którzy trzymali oszczędności w markach niemieckich podczas hiperinflacji weimarskiej, odkryli, że ich ciężko zarobione pieniądze nie mają żadnej wartości. A ludzie myślący o oszczędzaniu na przyszłość nie mieli do tego żadnej zachęty, gdyż każda oszczędzona kwota wkrótce traciła na wartości. Ten brak motywacji do oszczędzania spowodował kłopoty dla biznesu, ponieważ zabrakło środków na kredyty inwestycyjne. A bez inwestycji gospodarka nie może się rozwijać.

Presja maszyny drukarskiej — polityka inflacyjna Nawet gdy państwo nie chce wykorzystywać inflacji do zwiększenia wpływów podatkowych, zawsze się znajdzie jakaś grupa interesu, która będzie naciskała na zwiększenie ilości pieniądza w obiegu. Możesz być nawet członkiem tej grupy… To dłużnicy. Aby zrozumieć politykę inflacyjną, najpierw trzeba zrozumieć, że jedną z funkcji pieniądza jest zasilanie systemu odroczonych płatności. Co to znaczy? Wyobraź sobie, że pożyczasz 1000 złotych, aby dokonać w swoim gospodarstwie inwestycji, obiecując oddać bankowi za rok 1200 złotych. Przez ostatnie kilka lat ceny w gospodarce były stabilne, a hodowane przez Ciebie prosiaki były sprzedawane po 100 złotych za sztukę. Zasadniczo pożyczasz z banku równowartość 10 prosiaków, obiecując oddać za rok równowartość 12. Ale masz pomysł. Idziesz do posła ze swojego okręgu wyborczego i przekonujesz go, aby lobbował na rzecz dodrukowania pieniędzy. Te pieniądze spowodują inflację, z powodu której cena jednej świni wzrośnie do 200 złotych. Teraz wystarczy sprzedać zaledwie 6 świń, aby zwrócić 1200 złotych kredytu. Ty cwaniaku! Wierzyciele oczywiście sprzeciwiają się inflacyjnej presji wywieranej przez dłużników. Gdybyś reprezentował bank, zrobiłbyś wszystko, co w Twojej mocy, aby zatrzymać inflację. Gdy ma ona miejsce, nie tylko rujnuje Twoje zyski, ale i robi z Ciebie frajera. W pierwszym roku udzielony kredyt w wysokości 1000 złotych to równowartość 10 świń. Ale w związku z inflacją kwota spłaty będzie równowartością zaledwie 6 świń. Udzielony kredyt przynosi więc 40-procentową stratę. Z powodu wysokiej inflacji pożyczenie pieniędzy może przypominać kupowanie kota w worku. Dopóki w gospodarce funkcjonują pieniądze, dopóty dłużnicy i wierzyciele będą mieli sprzeczne interesy, starając się przeciągnąć władze na swoją stronę.

Stymulacja gospodarki za pomocą inflacji Znacznie bardziej uzasadniona przyczyna drukowania przez państwo pieniędzy nosi nazwę polityki pieniężnej. Polityka pieniężna odnosi się do decyzji podejmowanych przez państwo w zakresie zwiększania lub zmniejszania podaży pieniądza w celu pobudzenia lub spowolnienia gospodarki. Politykę pieniężną omawiamy bardziej szczegółowo w rozdziale 7., jednak teraz powiedzmy tylko, że zasadnicza jej koncepcja sprowadza się do tego, iż jeśli gospodarka jest pogrążona w recesji, to państwo może wydrukować trochę nowych pieniędzy i je

101

102

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze wydać. Wszystkie zakupione za nowe pieniądze produkty i usługi natychmiast pobudzają gospodarkę. Dodatkowo wszystkie firmy, które sprzedały coś państwu, mogą wydać zarobione pieniądze. A ktokolwiek te pieniądze otrzyma, również może je wydać na zakupy. Prawdę powiedziawszy, proces wydawania może się ciągnąć w nieskończoność, wzbudzając dużą aktywność gospodarczą — wystarczającą do wyciągnięcia gospodarki z recesji. Jeśli uważasz, że brzmi to zbyt pięknie, aby mogło być prawdą, to… masz rację. Dlaczego? Z powodu inflacji. Gdy ludzie zaczynają wydawać wszystkie te nowe pieniądze, napędzają wzrost cen. W efekcie jedynym skutkiem dobrych intencji władz jest wzrost cen, któremu nie towarzyszy wzrost sprzedaży. Na przykład jeśli państwo

Inflacja, wściekli farmerzy i Czarnoksiężnik z krainy Oz W drugiej połowie XIX wieku amerykańscy farmerzy na świeżo kolonizowanym zachodzie wpadli w olbrzymie długi (zaciągane w bankach na wschodnim wybrzeżu) z powodu rewolucji technologicznej w rolnictwie. Mechaniczne kombajny, młockarnie oraz inne olbrzymie i drogie maszyny znacznie zwiększały wydajność i wielkość produkcji, jednak gigantyczny wzrost zapasów skutkował spadkiem cen artykułów rolnych. Farmerzy znaleźli się w potrzasku, gdyż otrzymując mniej pieniędzy za swoją produkcję, musieli spłacać ogromne kredyty zaciągnięte na zakup nowych maszyn. Większość farmerów wpadła na pomysł, aby w wyborach poprzeć kandydatów proponujących odejście od parytetu złota na rzecz bimetalizmu, czyli parytetu złota i srebra. Najbardziej znanym z tych polityków był senator z Nebraski i dwukrotny kandydat na prezydenta z ramienia Partii Demokratycznej William Jennings Bryan. Żywiołowo domagał się on wprowadzenia parytetu złota i srebra dla dolara, ponieważ dzięki temu państwo mogłoby wydrukować znacznie więcej pieniędzy niż w przypadku wyłącznie złotego parytetu. Chociaż nie mówił tego wprost, jego celem była wysoka inflacja. W politycznej walce naprzeciw siebie stanęli farmerzy z zachodu i bankierzy ze wschodu. Ci ostatni w końcu wygrali i Stany Zjednoczone pozostały przy parytecie złota. Ówczesna walka o inflację pozostawiła w kulturze amerykańskiej wielki spadek, którego wielu Amerykanów jednak sobie nie uświadamia.

W 1964 roku profesor o nazwisku Henry Littlefield zaprezentował przypuszczenie, że książka Czarnoksiężnik z krainy Oz jest alegorią polityczną mającą na celu wsparcie opozycji farmerów wobec parytetu złota. Dorotka to młoda dziewczyna z farmy w stanie Kansas, reprezentująca mieszkańców amerykańskiego interioru, pod postacią Blaszanego Drwala kryją się robotnicy miejscy, Tchórzliwy Lew to William Jennings Bryan, którego autor uważał za niewystarczająco silnego przywódcę, natomiast Strach na Wróble to przeciętny amerykański farmer. Cała czwórka podróżuje na wschód drogą z żółtych kostek — drogą ze złota — aby zobaczyć Czarnoksiężnika z Oz, reprezentującego diabelskich bankierów ze wschodniego wybrzeża manipulujących gospodarką, pociągając za sznurki w kuluarach. Punkt docelowy Dorotki i jej towarzyszy, Oz, to po prostu skrót od angielskiego słowa ounce (uncja), jak uncja złota. Po tym jak Dorotka i jej przyjaciele demaskują Czarnoksiężnika i parytet złota jako oszukańcze, świat wraca na właściwe tory. Strach na Wróble jest inteligentny, Lew odzyskuje odwagę, Blaszany Drwal nie musi się już nigdy martwić rdzewieniem (to jest bezrobociem). A Dorotka powraca do domu dzięki swoim srebrnym butkom. Według Littlefielda w ekranizacji książki butki były w kolorze rubinowym dlatego, gdyż lepiej wyglądały na ekranie, spowodowało to jednak, że Amerykanie zapomnieli, iż ta historia była w zamierzeniu czymś znacznie więcej niż tylko bajką dla dzieci.

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna podwoi podaż pieniądza, firmy podwoją ceny, ponieważ każda jednostka pieniężna będzie warta o połowę mniej. W efekcie całkowita ilość sprzedawanych produktów i usług pozostanie taka sama jak wcześniej, gdyż tam, gdzie podwaja się ilość pieniędzy w obiegu, podwajają się i ceny. Smutna prawda jest taka, że zwiększenie podaży pieniądza może rozruszać gospodarkę tylko wtedy, gdy jest niespodziewane. Jeśli państwo zdoła wydrukować pieniądze i zacząć je wydawać, zanim ludzie spowodują wzrost cen, można zwiększyć ilość sprzedawanych produktów i usług. W końcu oczywiście ludzie się zorientują i ceny wzrosną, ale zanim tak się stanie, stymulacja rozwoju będzie skuteczna. Niestety trudno jest oszukać ludzi. Można zaskoczyć ich raz, ale za drugim razem jest już ciężej, nie wspominając o trzecim. Prawdę mówiąc, jeśli państwo stara się zaskakiwać ludzi, ludzie zaczynają przewidywać zachowania państwa i podnoszą ceny, zanim państwo wydrukuje dodatkowe pieniądze. Dlatego większość współczesnych rządów zrezygnowała z tego narzędzia polityki pieniężnej i stara się dążyć do zerowej lub bardzo niskiej inflacji.

Podsumowanie konsekwencji inflacji W ciągu ostatnich lat ceny w Wielkiej Brytanii wzrosły tylko nieznacznie (o około 2,5% w stosunku rocznym, chociaż dawniej wzrosty bywały wyjątkowo duże). Jednakże nawet niewielka inflacja powoduje problemy, ograniczając korzyści z używania pieniędzy zamiast wymiany barterowej. Ten fakt można lepiej zrozumieć, jeśli weźmie się pod uwagę cztery główne funkcje, jakie ekonomiści przypisują pieniądzowi, oraz to, w jaki sposób inflacja wpływa negatywnie na każdą z nich.

 Pieniądz jest środkiem gromadzenia wartości (tezauryzacji). Jeśli dziś sprzedasz

krowę za jedną złotą monetę, to gdybyś się rozmyślił, powinieneś mieć możliwość wymiany tej monety na krowę następnego dnia, za tydzień czy za rok. Gdy pieniądz zachowuje wartość, nie musisz lokować go w krowach, nieruchomościach czy jakichkolwiek innych aktywach. Inflacja osłabia wykorzystanie pieniądza jako środka gromadzenia wartości, ponieważ z czasem maleje wartość jednostki pieniężnej.

 Pieniądz jest jednostką obrachunkową. Gdy pieniądze są powszechnie

akceptowane w gospodarce, stają się jednostką obrachunkową używaną przez ludzi przy zawieraniu umów. Ludzie zaczynają używać wyrażeń typu: „drewno o wartości 50 złotych” zamiast „50 metrów sześciennych drewna”. Podobne sformułowania mają sens, o ile pieniądz zachowuje wartość w czasie, ale w przypadku inflacji trudno jest wykorzystywać pieniądz jako jednostkę obrachunkową z powodu spadku jego wartości. Bo jeśli wartość pieniądza szybko spada, to ile dokładnie drewna będzie miało „wartość 50 złotych”?

 Pieniądz jest środkiem płatności odroczonych. Jeśli chcesz mieć krowę, to raczej nie pożyczasz jej od kogoś, obiecując oddać dwie za rok. Bardziej prawdopodobne jest wzięcie kredytu gotówkowego na zakup i spłacenie go za pomocą pieniędzy. To znaczy, że pożyczyłbyś złotą monetę i kupił za nią krowę, obiecawszy za rok oddać dwie złote monety.

103

104

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Postępująca dewaluacja pieniądza w warunkach inflacji powoduje niechęć wierzycieli do wykorzystywania pieniędzy jako środka płatności odroczonych. Załóżmy, że przyjaciel poprosił Cię o 100 złotych pożyczki, obiecując zwrot 120 złotych za rok. Wygląda to na dobry interes — bądź co bądź 20% zysku. Ale gdy ceny gwałtownie rosną i wartość pieniądza spada, to ile będziesz mógł kupić za te 120 złotych za rok?

 Inflacja zniechęca ludzi do udzielania pożyczek, istnieje bowiem obawa, że spłacone pieniądze nie będą miały tej samej siły nabywczej co w chwili ich przekazania pożyczkobiorcy. Ta niepewność ma niezwykle destrukcyjny wpływ na nowe przedsiębiorstwa, które w dużym stopniu finansują swoją działalność w oparciu o pożyczone środki.

 Pieniądz jest środkiem wymiany. Pieniądz jest środkiem umożliwiającym handel

między kupującym a sprzedającym, ponieważ może być bezpośrednio wymieniony na cokolwiek innego, a zatem bardzo ułatwia kupowanie i sprzedawanie. W gospodarce opartej na wymianie barterowej producent pomarańczy chcący kupić piwo może być zmuszony najpierw wymienić swoje pomarańcze na jabłka, a dopiero jabłka na piwo, gdyż producent piwa może chcieć tylko jabłek. Pieniądz eliminuje podobne problemy. Jednak w warunkach dużej inflacji pieniądz przestaje być efektywnym środkiem wymiany. Podczas hiperinflacji gospodarki często wracają do wymiany barterowej, tak aby kupujący i sprzedający nie musieli się martwić spadającą wartością pieniądza. Na przykład w zdrowej gospodarce producent pomarańczy może sprzedać owoce za gotówkę, za którą kupi piwo. Ale gdy panuje hiperinflacja, między momentem sprzedaży pomarańczy a chwilą zakupu piwa cena piwa może wzrosnąć tak dalece, że nie kupi on za otrzymane pieniądze zbyt wiele tego trunku. Podczas hiperinflacji gospodarki wracają do uciążliwych wymian barterowych. W najgorszym razie, jeśli waluta krajowa traci na wartości, ludzie często zwracają się ku cieszącej się zaufaniem walucie obcej (zazwyczaj ku dolarom) i w niej dokonują transakcji.

Kolejnym skutkiem inflacji jest jej działanie przypominające gigantyczną podwyżkę podatków. Wydaje się to dziwne, gdyż normalnie wyobrażamy sobie opodatkowanie przez państwo jako odbieranie nam części zarobionych pieniędzy, a nie drukowanie nowych. Ale podatek to właściwie każda forma przekazywania prywatnej własności w ręce państwa. Obniżanie wartości lub dodrukowywanie pieniędzy może mieć podobne działanie. Załóżmy, że rząd chce kupić dla swojej administracji furgonetkę, wydając na nią 20 000 złotych. Uczciwy sposób jej zakupu to wzięcie 20 000 złotych z wpływów podatkowych. Jednak można też skorzystać z drogi niebezpośredniej i wydrukować nowe banknoty o nominale 20 000 złotych, aby nimi zapłacić za furgonetkę. Wydając dodrukowaną gotówkę, państwo zamieniło wartą 20 000 złotych własność prywatną (furgonetkę) we własność publiczną. Tak więc dodrukowanie pieniędzy działa zupełnie jak podatek. Ponieważ powoduje ono wzrost inflacji, ten typ opodatkowania nazywany jest niekiedy podatkiem inflacyjnym. Podatek inflacyjny jest nie tylko ukryty, ale również niesprawiedliwie dotyka najmniej zarabiających, którzy wydają niemal cały swój dochód na produkty i usługi, których cena zwykle bardzo rośnie z powodu inflacji. Z drugiej strony osoby zamożne mają możliwość oszczędzenia dużej części swoich dochodów zamiast ich wydawania, a więc proporcjonalnie mniej odczują one działanie podatku inflacyjnego. Inwestując

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna oszczędności w zakup aktywów (na przykład nieruchomości), których ceny także idą w górę wskutek inflacji, bogaci mogą się w dużej mierze zabezpieczyć przed jej negatywnymi skutkami.

Pomiary inflacji — indeksy cenowe Inflacja powoduje mnóstwo problemów, tak więc aby móc utrzymywać ją pod kontrolą, państwo potrzebuje narzędzi do jej precyzyjnego pomiaru. Jak wyjaśniamy we wcześniejszym punkcie „Kupić inflację — ryzyko związane z nadmiarem pieniędzy w obiegu”, wartość pieniądza określa interakcja między podażą i popytem. Podaż pieniądza kontroluje państwo, ale nie jest ono w stanie bezpośrednio określić poziomu popytu na pieniądz, zmuszone więc jest obserwować interakcję między podażą i popytem, aby określić, o ile zwiększyć lub zmniejszyć ilość pieniądza w obiegu.

 Jeśli występuje inflacja, państwo wie, że podaż pieniądza rośnie szybciej od popytu nań. Chcąc opanować inflację, musi zmniejszyć podaż.

 Jeśli występuje deflacja, państwo wie, że popyt na pieniądz rośnie szybciej niż jego podaż. Chcąc zwalczyć deflację, musi zwiększyć podaż.

Ponieważ inflacja to ogólny wzrost cen, najlepszym sposobem, by ocenić jej poziom, jest analiza kosztu zakupu koszyka wielu różnych dóbr i zmian tego kosztu w czasie. Jeśli bowiem przeanalizujemy jedynie ceny jednego lub dwóch produktów, narażamy się na ryzyko pomylenia relatywnej zmiany cen z ogólną zmianą cen. (Relatywna zmiana cen ma miejsce, gdy cena jednego dobra rośnie w porównaniu do cen innych dóbr, które pozostają na stałym poziomie). Ekonomiści arbitralnie wyznaczają zestaw produktów i usług i nazywają go koszykiem dóbr. Następnie mierzą poziom inflacji, ustalając, ile pieniędzy potrzeba na zakup tego koszyka w różnych momentach. W Wielkiej Brytanii poziom inflacji oceniano, wykorzystując różne narzędzia. Do niedawna odwoływano się do RPI-X (ang. Retail Price Index), czyli wskaźnika cen detalicznych, pomniejszonego o odsetki od kredytu hipotecznego (aby pozbyć się wpływu stóp procentowych, które znacznie zaciemniają obraz). Ostatnio jednak wprowadzono nowy indeks, CPI (ang. Consumer Price Index), czyli wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, który pozwala osiągnąć w zasadzie identyczne wyniki analizy. Wartości CPI podawane są na stronie internetowej Krajowego Urzędu Statystycznego Zjednoczonego Królestwa (www.statistics.gov.uk). CPI jest obrazem cen koszyka dóbr o zmiennym składzie, w zamierzeniu ma on bowiem uwzględniać zmiany w zakupach konsumpcyjnych zachodzące w społeczeństwie na przestrzeni określonego czasu. Zdarza się zatem, że pewne produkty znikają z indeksu, a na ich miejsce pojawiają się nowe. Inne instytucje, takie jak Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), odpowiadają za gromadzenie danych, które pozwalają na porównywanie wskaźników w skali międzynarodowej (ustalanych w ten sam sposób w poszczególnych krajach)1. 1

Indeks CPI jest najczęściej stosowaną miarą inflacji nie tylko w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych, ale również w innych krajach, odzwierciedlając zmiany cen koszyka produktów i usług konsumowanych przez typową rodzinę w danym kraju. W Polsce indeks co miesiąc publikuje Główny Urząd Statystyczny — przyp. red.

105

106

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W kolejnej części tego rozdziału stworzymy własny koszyk dóbr, aby pokazać, jak działa ta metoda pomiaru inflacji. Sprawdzimy, jak można go wykorzystać do pomiaru inflacji i ująć w formie porównywalnej z poziomem z danego roku bazowego, tak aby w łatwy sposób obliczyć tempo inflacji między dwoma dowolnymi latami.

Tworzenie własnego koszyka dóbr Wskaźnik CPI pozwala analizować ceny olbrzymiego spektrum produktów i usług — dużego koszyka dóbr. Łatwiej będzie nam zrozumieć tę metodę, jeśli stworzymy uproszczony wskaźnik oparty o nieduży koszyk. My stworzymy bardzo mały koszyk, składający się z pizzy, piwa i podręczników. Ponieważ te trzy produkty są często kupowane przez studentów, nazwiemy go studenckim indeksem cenowym. Dla każdego z trzech produktów studenckiego indeksu cenowego ustaliliśmy poziom cen w 2007, 2008 i 2009 roku. Przedstawia je tabela 5.1: Tabela 5.1. Studencki indeks cenowy Produkt

Ilość zakupionych jednostek

2007

2008

2009

9 złotych

9 złotych 2,25 złotego

Pizza

10

10 złotych

Piwo

60

2 złote

2 złote

120 złotych

160 złotych

Podręczniki

1

170 złotych

W 2007 roku średnia pizza serowa kosztuje 10 złotych, butelka piwa 2 złote, a za opasły, nudny źle napisany i niezrozumiały podręcznik do ekonomii trzeba zapłacić 120 złotych. W kolejnym roku cena pizzy faktycznie spada do 9 złotych, ponieważ nowo otwarta pizzeria wywołuje wojnę cenową. Piwo nadal kosztuje 2 złote, jednak księgarnia uniwersytecka postanawia podnieść cenę podręcznika do ekonomii do 160 złotych. (Na razie nie zajmujemy się cenami w 2009 roku, wrócimy do nich w dalszej części rozdziału, dając Ci okazję do wykazania się i policzenia CPI osobiście). Jak na razie wszystko gra. Jednakże analizując indeks, musimy również uwzględniać ilość jednostek produktów, jakie rokrocznie kupuje przeciętny student. Dla uproszczenia załóżmy, że przeciętny student nabywa 10 pizz, 60 piw i 1 podręcznik rocznie.

Obliczanie tempa inflacji Aby wyliczyć poziom inflacji w studenckiej gospodarce (lub deflacji, jeśli koszt życia spadnie), zacznijmy od ustalenia, ile kosztuje koszyk dóbr w każdym z badanych lat. W 2007 kosztuje on w sumie 340 złotych: 100 złotych za pizzę (10 sztuk po 10 złotych), 120 złotych za piwo (60 sztuk po 2 złote) i 120 złotych za podręcznik (1 sztuka za 120 złotych). Koszt zakupu tego samego koszyka w 2008 roku wynosi 370 złotych. Tak więc cena zakupu koszyka wzrosła o 30 złotych. Po wykonaniu dodawania pora na trochę prostej algebry. Ekonomiści używają dużej litery P na oznaczenie ceny określonego koszyka. Tak więc P2007 oznacza koszt zakupu koszyka w 2007 roku, a P2008 to koszt zakupu tego samego koszyka w 2008 roku. Standardowo w ekonomii tempo inflacji oznaczane jest grecką literą π.

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna Do wyliczenia tempa inflacji używamy bardzo prostego wzoru: π = [P drugi rok  P pierwszy rok] / P pierwszy rok

(1)

W naszym przykładzie wzór wygląda następująco: π = [P2008  P2007] / P2007

(2)

Jeśli P2007 = 340 złotych a P2008 = 370 złotych, to π = 0,088. Aby uzyskać wartość procentową, mnożymy otrzymany wynik przez 100, co pozwoli nam ustalić, że na podstawie studenckiego indeksu cenowego inflacja w 2008 roku wyniosła 8,8 w stosunku do roku poprzedniego. Zatem w oparciu o tę liczbę możemy stwierdzić, że student potrzebuje w 2008 roku o 8,8 więcej pieniędzy na zakup podstawowego koszyka produktów.

Ustalanie indeksu cen Studencki koszyk produktów może służyć jako prosty przykład, jednak gdy państwowi statystycy obliczają wskaźnik cen produktów i usług konsumpcyjnych, robią w zasadzie to samo, tylko że z większą liczbą dóbr. Wprowadzają pojęcie indeksu cen (lub indeksu poziomu cen) również po to, aby ułatwić obliczanie i interpretowanie tempa inflacji na przestrzeni wielu lat. Aby stworzyć indeks cen, najpierw wyznaczają rok bazowy (indeksowy). Wracając do naszego przykładu, załóżmy, że rok 2007 będzie rokiem bazowym dla studenckiego indeksu ceno. Następnie możemy dokonać wygodnego matematycznego przekształcenia, tak aby poziom cen w roku 2007 ustalić na 100, a poziomy cen we wszystkich pozostałych latach ustalać tak, aby odnosiły się do poziomu roku bazowego. Aby wartość P2007 = 340 złotych stała się wartością roku bazowego, należy podzielić ją przez nią samą. Wynik, co oczywiste, wyniesie 1, a pomnożony przez 100 da nam 100 (1 × 100 = 100). Może się to wydawać idiotycznym zabiegiem, jednak jeśli to samo uczynimy z wartościami dla pozostałych lat, otrzymamy coś bardzo pożytecznego. Podzielmy wartość parametru P dla 2008 roku przez wartość parametru P dla 2007 roku i pomnóżmy otrzymany wynik przez 100, a otrzymamy 108,8. Tę liczbę łatwo zinterpretować: jest o 8,8 wyższa od 100. Innymi słowy: poziom cen w 2008 roku jest o 8,8 wyższy niż poziom cen w 2007 roku. (Oczywiście za pomocą równania (1) ustaliłeś już wcześniej tę wartość tempa inflacji). Możesz pójść dalej i wykorzystać dane dla roku 2009 zawarte w tabeli 5.1. P2009 = 395 złotych. Podzieliwszy wartość P dla 2009 roku przez wartość P dla roku 2007 i pomnożywszy wynik przez 100, otrzymamy 116,2. Oznacza to, że poziom cen w 2009 roku jest o 16,2 wyższy niż w 2007 roku. Równie proste jest obliczenie tempa inflacji między latami 2008 i 2009 przy wykorzystaniu wartości indeksu. Ponieważ wartość indeksu dla 2008 roku wynosi 108,8, a dla roku 2009 jest to 116,2, to inflacja wynosi po prostu: (116,2  108,8) / 108,8 = 0,068, czyli 6,8. (Wykorzystujemy tu równanie (1), ale zamiast faktycznych cen koszyków podstawiamy wartości indeksu cen).

107

108

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Na rysunku 5.1 przedstawiamy wykres faktycznych wartości wskaźnika RPI-X w Wielkiej Brytanii w latach 1987 – 2006. Wartość bazową indeksu, 100, ustalono na podstawie uśrednienia cen płaconych przez konsumentów w dwuletnim okresie kończącym się w styczniu 1987 roku.

Rysunek 5.1. Wskaźnik RPI-X w latach 1987 – 2006

Jak widać, wartość RPI-X wzrosła od początkowych 100 w 1987 roku do niemalże 200 w roku 2006. To znaczy, że aby zakupić koszyk dóbr konsumowanych przez przeciętną czteroosobową rodzinę, potrzebowalibyśmy w 2006 roku dwa razy więcej pieniędzy niż w 1987 roku. Przy tym wyraźnie widzimy największy wzrost cen, do którego doszło pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych. Innymi słowy: wzrost podaży pieniądza na przestrzeni ostatnich 10 lat spowodował dwukrotny wzrost cen.

Określanie faktycznego poziomu życia za pomocą indeksu cen Oprócz ułatwienia pomiaru i interpretacji poziomu inflacji indeksy cen umożliwiają również badanie bardzo istotnej różnicy między cenami realnymi i nominalnymi. Ceny nominalne to ceny w danej walucie, które mogą się zmieniać z powodu inflacji. Ponieważ ceny nominalne są zmienne, ekonomiści wolą skupiać się na cenach realnych, które pozwalają ustalić, z jak wielu jednostek jednego dobra musimy zrezygnować, aby pozyskać jednostkę innego dobra, bez względu na poziom cen nominalnych. Przypuśćmy, że w 2008 roku zarabiasz 10 złotych na godzinę, pracując na obozie młodzieżowym, a koszt płyty DVD wynosi 20 złotych. Realny koszt płyty DVD to dwie godziny Twojej pracy. Załóżmy, że w kolejnym roku ceny ulegają podwojeniu, podobnie

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna jak Twoja stawka godzinowa. Zarabiasz więc 20 złotych na godzinę, a płyta DVD kosztuje 40 złotych. Nadal musisz przepracować dwie godziny, aby zarobić na płytę. Zatem mimo że cena nominalna płyty uległa podwojeniu, jej cena realna mierzona nakładem pracy — czyli liczbą godzin, jakie musisz przepracować, by zarobić na tę płytę — nie uległa zmianie. Za pomocą indeksów cen takich jak CPI ekonomiści są w stanie określić, jak zmienia się rokrocznie realny standard życia. Analizując na przykład dane z tabeli 5.1, widzimy, że z powodu inflacji na poziomie 8,8 koszt życia przeciętnego studenta w latach 2007 – 2008 wzrósł o 8,8. Jeżeli więc w tym samym czasie dochody studentów wzrosły jedynie o 5, to są oni w gorszej sytuacji, gdyż koszty życia rosną szybciej niż dochody. Realny standard życia — standard życia mierzony ilością dóbr, jakie można nabyć za uzyskiwane dochody — obniżył się.

Problemy związane z indeksami cen Wykorzystanie indeksów cen do analizy kosztów życia ma swoje wady. Oto największe z nich:

 Koszyk dóbr nigdy doskonale nie odzwierciedli wydatków rodziny.

Przy obliczaniu wskaźnika cen produktów i usług konsumpcyjnych statystycy starają się wprawdzie ustalić, jakie dobra nabywa typowa rodzina, jednak rodziny bardzo się różnią nie tylko tym, co kupują, ale też tym, ile danego dobra nabywają.

 Koszyk dóbr się dezaktualizuje. Urzędy statystyczne zazwyczaj zbyt długo

zwlekają z uwzględnieniem nowych rodzajów dóbr w swoim koszyku. Załóżmy, że statystycy zastanawiają się nad wprowadzeniem do koszyka odtwarzaczy DVD, które mają zastąpić starsze magnetowidy VHS. Gdyby czekali z tym zbyt długo, okazałoby się, że nie udaje im się właściwie zdefiniować dóbr kupowanych przez gospodarstwa domowe, ale gdyby wprowadzili odtwarzacze DVD do koszyka zbyt szybko, a tego rodzaju sprzęt nie znalazłby zbyt wielu nabywców i trafił do muzeum mało atrakcyjnych technologii, które się nie przyjęły (tuż obok Sinclaira XZ81 i Betamaksa), efekt byłby taki sam, ponieważ i w tym przypadku dane uzyskiwane dzięki analizie indeksu nie byłyby właściwe.

 Koszyk produktów nie uwzględnia jakości dóbr. Cena nie jest jedynym aspektem istotnym dla konsumentów. Co się dzieje na przykład w przypadku, gdy piwo nadal kosztuje tyle samo, ale z roku na rok poprawia się jego jakość? Za tę samą cenę dostajesz lepsze piwo, jednak dane tego nie odzwierciedlają. Ten problem odnosi się szczególnie do komputerów, telefonów komórkowych i gier wideo. Jakość tych produktów ogromnie rośnie z roku na rok, ich ceny zaś pozostają na niezmienionym poziomie lub spadają.

Każda z tych niedoskonałości koszyka trapi państwowych statystyków, którzy starają się nieustannie ulepszać indeksy cen i statystyczne metody analizy danych. Amerykański Bank Rezerw Federalnych (państwowa instytucja mająca za zadanie określać podaż pieniądza) zasugerował ostatnio, że CPI przeszacowuje inflację o jakieś 1 – 2 punktów procentowych rocznie. Za to przeszacowanie odpowiada w dużej mierze fakt, że CPI nie uwzględnia nowych dóbr i poprawy jakości.

109

110

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Zasadniczą konsekwencją tego przeszacowania jest nadmierna hojność państwa objawiająca się podwyżkami fundowanymi urzędnikom i emerytom, którzy otrzymują coroczne podwyżki w oparciu o wzrost CPI. Te podwyżki mają zagwarantować, że realne dochody obywateli nie zmaleją w wyniku inflacji. Ponieważ jednak CPI najprawdopodobniej przeszacowuje corocznie poziom inflacji, te podwyżki są nazbyt szczodre. W Wielkiej Brytanii regularne zmiany RPI i równie regularnie wracający temat potrzeby zmiany analizowanych danych z koszyka dóbr doprowadziły do pewnego zamieszania w kręgu statystyków. Jednak w tym przypadku poprawki do koszyka są złem koniecznym, a bez nich łatwe porównywanie zmian cen na przestrzeni upływającego czasu nie byłoby tak łatwe.

Wycenić przyszłość — nominalne i realne stopy procentowe Ponieważ inflacja obniża wartość spłacanych długów (zobacz punkt „Podsumowanie konsekwencji inflacji”), ekonomiści muszą dokonywać rozróżnienia między nominalnymi a realnymi stopami procentowymi. Nominalne stopy procentowe to po prostu normalne stopy procentowe, z jakimi mamy na co dzień do czynienia: mierzą one poziom zwrotu z kredytu lub pożyczki na podstawie kwoty pożyczonej i zwróconej. Realne stopy procentowe uwzględniają jednak inflację, mierząc poziom zwrotu w kategoriach jednostek dóbr pożyczanych i jednostek dóbr zwracanych. To bardzo ważne rozróżnienie, gdyż właśnie realne stopy procentowe decydują o tym, czy ludzie inwestują i oszczędzają. Bo w końcu wierzyciele nie tyle martwią się o to, jaką kwotę otrzymają z powrotem, lecz raczej — ile będą za te pieniądze mogli kupić. Przypuśćmy, że pożyczasz 1000 złotych, obiecując oddać za rok 1100 złotych. Nominalna stopa procentowa wynosi 10, ponieważ oddajesz dodatkowe 100 złotych, czyli 10 więcej, niż pożyczyłeś. Ale w przypadku inflacji spada liczba dóbr, jakie można zakupić za te dodatkowe 100 złotych. Załóżmy na przykład, że smaczna kolacja z butelką wina dla dwojga kosztuje dziś 100 złotych, ale za rok będzie kosztowała 105 złotych. Na tę chwilę kwota pożyczki stanowi równowartość 10 takich kolacji (1000 złotych podzielone przez 100 złotych za jedną kolację). Za rok, gdy wierzyciel otrzyma spłatę w wysokości 1100 złotych, będzie to równowartość 10,47 kolacji w cenie 105 złotych. Zatem pożyczył równowartość 10 kolacji, a otrzymał zwrot równowartości 10,47 kolacji, co oznacza, że realna stopa procentowa wyniosła 4,7. Z powodu inflacji realne oprocentowanie pożyczki jest znacząco niższe od nominalnego. Gdy kredyto- i pożyczkodawcy negocjują z kredyto- i pożyczkobiorcami wysokość nominalnego oprocentowania, starają się oszacować poziom inflacji w okresie objętym umową. To oczekiwane tempo inflacji algebraicznie oznaczamy symbolem πe (nie należy mylić inflacji oczekiwanej πe z faktyczną π — ta pierwsza to inflacja oczekiwana w przyszłości, ta druga zaś faktycznie doświadczana). Poniżej opisujemy, jak przebiega oszacowanie tego wskaźnika i jak można go wykorzystać.

Rozdział 5: Frustracja inflacyjna

Równanie Fishera Ekonomista Irving Fisher zaproponował prosty wzór znany jako równanie Fishera, łączący w sobie nominalny i realny poziom stóp procentowych. W poniższym wzorze i oznacza nominalną stopę procentową, natomiast r to realna stopa procentowa: (3) i = r  πe Równanie to mówi nam po prostu, że nominalna stopa procentowa jest sumą realnej stopy procentowej i oczekiwanego poziomu inflacji. Ta zależność jest bardzo istotna dla kredyto- i pożyczkodawców oraz kredyto- i pożyczkobiorców, ponieważ o ile wszystkie umowy kredytowe i pożyczkowe określają nominalne oprocentowanie, o tyle celem wierzyciela jest uzyskanie określonej, realnej stopy procentowej, nawet gdy postępująca inflacja obniży wartość pieniądza. Za pomocą równania Fishera kredyto- i pożyczkobiorcy oraz kredyto- i pożyczkodawcy mogą ustalić, jaki poziom nominalnego oprocentowania należy ustalić teraz, aby uzyskać określony poziom realnego zwrotu przy spłacie, uwzględniając oczekiwany poziom inflacji. Aby sobie to uzmysłowić, przypuśćmy, iż kredytodawca i kredytobiorca ustalają, że 6 to uczciwy poziom realnego oprocentowania, i zgadzają się również co do tego, że w ciągu roku poziom inflacji powinien osiągnąć 3,3. Wykorzystując równanie Fishera, spisują umowę kredytu z nominalną stopą oprocentowania równą 9,3. Rok później, gdy kredytobiorca spłaca kredytodawcy o 9,3 większą kwotę niż pożyczył, to w założeniu ta kwota powinna mieć siłę nabywczą tylko o 6 wyższą od kwoty pożyczonej rok wcześniej, o ile doszło do oczekiwanego wzrostu poziomu cen.

Świadomość niedoskonałości prognoz Negocjacje podobne do tych opisanych powyżej opierają się w dużej mierze na oszacowaniu oczekiwanego poziomu inflacji (πe) i jest mnóstwo ekonomistów, których praca zasadniczo polega na próbach oszacowywania przyszłych poziomów inflacji. Ich prognozy pojawiają się w mediach o tematyce ekonomicznej, ale w zasadzie każdy analityk przedstawia inne przewidywania dokonane inną metodą. Niektórzy słuchają ekspertów, inni zaś wolą sami dokonywać oszacowań w oparciu o swoje codzienne doświadczenia. Zauważmy jednak, że ponieważ prognozy nie są w 100 dokładne, nikt nie jest w stanie z absolutną pewnością określić, jaka będzie realna stopa oprocentowania kredytu lub pożyczki. Na przykład jeśli w powyżej omawianym przykładzie inflacja wyniesie 9,3, to realna stopa oprocentowania kredytu wyniesie 0. Z drugiej jednak strony, jeśli poziom inflacji wyniesie 0, kredytodawca otrzyma o 9,3 więcej pieniędzy, za które będzie mógł kupić o 9,3 więcej dóbr, tak więc realna stopa oprocentowania wyniesie 9,3. (Zajrzyj do punktu „Presja maszyny drukarskiej — polityka inflacyjna”, aby się dowiedzieć, dlaczego dłużnicy lubią inflację, a wierzyciele wręcz przeciwnie). Na rysunku 5.2 przedstawiamy faktyczne i średnie oczekiwane stopy inflacji. Faktyczny poziom stóp wynika z comiesięcznych pomiarów wskaźnika CPI, a poziomy oczekiwane — z badań grupy konsumentów wykonywanych co miesiąc na Uniwersytecie Michigan. Jak można zobaczyć, faktyczna inflacja między styczniem 1980 roku a styczniem 1981 roku wyniosła około 13. Dla porównania: konsumenci zapytani w styczniu 1980 roku o to, jaki ich zdaniem będzie w najbliższych dwunastu miesiącach poziom inflacji, wskazali na średni poziom około 10. W tym więc przypadku szacunki przeciętnych konsumentów rozminęły się z prawdą o około 3.

111

112

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 5.2. Oczekiwane i faktyczne roczne wskaźniki inflacji

Mniej więcej od początku 1980 roku obie liczby były niezwykle podobne, co oznacza, że szacunki ludzi dotyczące inflacji w ostatnich dwóch dekadach zwykle mijały się z prawdą o nie więcej niż 1. Oczywiście ten okres odpowiada okresowi w amerykańskiej historii, w którym państwo dbało o niski i stabilny poziomu inflacji. Jeżeli rządy i banki centralne nie przejawiają równie wielkiego zaangażowania na rzecz niskiej inflacji, wartości przewidywanej i rzeczywistej inflacji prawdopodobnie będą się różniły, ponieważ trudniej się domyślić, jak wyglądać będzie przyszła polityka rządu. Na podstawie danych przedstawionych na rysunku 5.2 możesz stwierdzić, że w przypadku Stanów Zjednoczonych największa rozbieżność wystąpiła w okresie najwyższej inflacji w latach siedemdziesiątych. Przewidywalność w zakresie niskiej inflacji i stabilnej polityki powszechnie uważa się za korzystną cechę gospodarki, pomaga bowiem przedsiębiorstwom i zwykłym ludziom podejmować właściwe decyzje inwestycyjne, a zatem umożliwia bardziej efektywne planowanie. A to z kolei przekłada się na fakt, że ludzie i firmy stają się bardziej skłonni do zwiększenia poziomu inwestycji. Spadający poziom przewidywalności oraz brak gwarancji w zakresie planowania i inwestycji to podstawowe przyczyny tego, że Wielka Brytania osiąga gorsze wyniki inwestycyjne niż na przykład Niemcy (gdzie rząd koncentruje się na działaniach mających na celu utrzymanie niskiej i stabilnej inflacji).

Rozdział 6

Zrozumieć przyczyny recesji W tym rozdziale: ► Cykl koniunkturalny. ► W poszukiwaniu ideału: zwalczanie recesji poprzez dostosowanie poziomu cen. ► Smutna rzeczywistość: lepkie ceny i długotrwałe recesje. ► Powolne dostosowanie poziomu cen a powolne dostosowanie poziomu płac. ► Model Keynesa.

N

ajwiększym wyzwaniem dla makroekonomii jest zapobieżenie recesjom lub co najmniej skrócenie okresów, kiedy w gospodarce spada poziom produkcji wyrobów i usług. Ekonomiści, politycy i większość osób, które muszą zarabiać na życie — wszyscy oni nienawidzą recesji z powodu cierpień, jakie zadaje ona ludzkości. Gdy spada produkcja, firmy potrzebują mniej pracowników, a więc na ogół recesja prowadzi do masowych zwolnień, te z kolei skutkują znacznym wzrostem poziomu bezrobocia. Negatywne skutki recesji mogą być odczuwane bardzo długo: recesji z lat osiemdziesiątych XX wieku towarzyszył trwały wzrost bezrobocia w Wielkiej Brytanii wynikający ze spadku produkcji, a rynek nieruchomości potrzebował wielu lat, aby poradzić sobie z nieprzyjemnymi konsekwencjami załamania koniunktury w latach dziewięćdziesiątych. Przewidywanie negatywnych skutków recesji i zapobieganie im (lub przynajmniej ich minimalizowanie) to temat, który w związku z ostatnim kryzysem ostatnio bardzo zajmuje polityków. W tym rozdziale posłużymy się modelem podaży zagregowanej (popytu zagregowanego), aby pokazać, jak ekonomiści analizują recesję. Zazwyczaj początkiem recesji jest coś, co ekonomiści określają mianem wstrząsów — nieoczekiwane złe wydarzenia, takie jak ataki terrorystyczne, klęski żywiołowe, zainicjowanie przez państwo niewłaściwej polityki lub nagły wzrost cen ważnych zasobów naturalnych, na przykład ropy naftowej. Pierwszą ważną nauką płynącą z tego rozdziału jest przyjęcie zasady, że gdyby ceny produktów i usług w gospodarce mogły swobodnie dopasowywać się do zmian w popycie i podaży spowodowanych przez pewne zdarzenia zewnętrzne wprowadzające niepokój na rynki, to gospodarka zapewne szybko by się podniosła z dołka. Niestety jednak druga nauka wynikająca z tego rozdziału brzmi, że nie wszystkie ceny mogą się swobodnie kształtować w reakcji na wstrząs, są one bowiem, jak mówią ekonomiści, lepkie. W efekcie recesje potrafią ciągnąć się długo i powodować wiele szkód, dopóki państwo nie podejmie skutecznej interwencji. (W rozdziale 7. omawiamy najlepsze sposoby interwencji państwa).

114

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze W całym tym rozdziale, mówiąc o wstrząsach, będziemy mieli na myśli takie wydarzenia, które przynoszą negatywne konsekwencje, czyli wywierają niekorzystny wpływ na gospodarkę. Należy jednak pamiętać, że wstrząsy mogą mieć także charakter pozytywny, wynikający z czynników prowadzących do gwałtownego wzrostu popytu, takich jak odkrycie nowego zasobu czy nagłe znaczne obniżenie podatków.

Analiza cyklu koniunkturalnego Gospodarki przechodzą przez zmienne fazy, w których poziom produkcji na przemian rośnie i maleje. Jak wyjaśniliśmy w rozdziale 4., zmienna Y oznacza całkowity poziom produkcji w gospodarce, zatem w poniższych rozważaniach będziemy wykorzystywali symbol Y, aby skrócić tok myślenia. Zmienny schemat ekspansji i recesji w gospodarce, który przedstawiamy na rysunku 6.1, często nazywany jest cyklem koniunkturalnym. Zmiany wielkości produkcji, jakie cykl ten ze sobą niesie, mają ogromny wpływ na przedsiębiorstwa.

Rysunek 6.1. Cykl koniunkturalny

Linia ciągła na rysunku 6.1 reprezentuje zmiany poziomu produkcji Y w czasie. Naprzemienne okresy niżu i wyżu pomagają nam zidentyfikować okresy recesji i ekspansji. Oto, jak je odróżniamy:

 Recesja lub faza spadkowa gospodarki to okres, w których Y maleje — po dojściu do szczytu wyżu i przed osiągnięciem kolejnego niżu.

 Ekspansja lub faza wzrostowa gospodarki to okres, w których Y rośnie — po osiągnięciu niżu i przed dojściem do kolejnego wyżu.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Przerywana linia na rysunku 6.1 to średni długookresowy trend wzrostowy dla Y. Wykres na rysunku 6.1 przedstawia trend wzrostowy dla Y, dzięki czemu uwzględnia fakt, że gospodarki większości krajów doświadczają trwałego wzrostu. Innymi słowy: średni poziom produkcji ma z roku na rok tendencję wzrostową. Ponieważ wciąż zdarzają się krótkotrwałe okresy recesji, faktyczne zmiany poziomu produkcji, oznaczone linią ciągłą, oscylują w okolicach długookresowego trendu wzrostowego, oznaczonej linią przerywaną. Patrząc na rysunek 6.1, można dostrzec, że polityka makroekonomiczna ma dwa naturalne cele:

 Sprawić, by średnia długookresowa linia trendu wzrostowego była jak

najbliższej pionu — im bardziej stromy przebieg linii, tym szybszy (średnio) wzrost poziomu produkcji i standardu życia.

 Sprawić, by odchylenia cyklu koniunkturalnego od średniej

długookresowej linii trendu wzrostowego były jak najmniejsze — mniejsze różnice między okresami niżu i wyżu oznaczają mniej osób cierpiących z powodu bezrobocia w okresach spadku produkcji.

W rozdziale 7. opisujemy najlepsze (zdaniem ekonomistów) działania, jakie można podjąć w celu osiągnięcia powyższych celów. Jednak aby rozdział 7. miał sens, najpierw musimy wyjaśnić przyczyny wahań cyklu koniunkturalnego, szczególnie zaś recesji i towarzyszącego jej wysokiego poziomu bezrobocia. Jeśli bowiem nie rozumiemy, co jest nie tak, nie jesteśmy w stanie tego sensownie naprawić.

Produkcja w warunkach pełnego zatrudnienia Aby stwierdzić, czy gospodarka ma się dobrze, czy wręcz przeciwnie, potrzeba jakiejś obiektywnej miary tego, co oznacza „mieć się dobrze”. Ekonomiści wykorzystują w tym celu pojęcie produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia (oznaczanej symbolem Y*). Kwestia produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia wiąże się z koncepcją pełnego zatrudnienia, czyli sytuacją, w której każdy, kto chce pracować na pełny etat, taką pracę znajduje. Produkcja w warunkach pełnego zatrudnienia oznacza poziom produkcji w gospodarce, w której wszyscy obecni na rynku pracy posiadają zatrudnienie. Nie należy mylić produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia z maksymalnymi rozmiarami produkcji w gospodarce, czyli sytuacją, w której poziom produkcji byłby jeszcze wyższy, ponieważ wszyscy byliby zmuszani do pracy ponad siły. Nie należy też ulegać złudzeniu, że pełne zatrudnienie oznacza zerowy poziom bezrobocia. Nawet gdy każdy chętny do pracy może ją otrzymać, zawsze znajdą się osoby, które dobrowolnie zrezygnują z posady, aby poszukać czegoś lepszego. Przez okres poszukiwania pracy będą oni traktowani jak bezrobotni. Analogicznie wygląda sytuacja, gdy pomimo dobrej koniunktury gospodarczej niektóre firmy będą zwalniać pracowników, a zwalniani ludzie zaczną szukać nowych zajęć. Ekonomiści nazywają taką

115

116

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze sytuację bezrobociem frykcyjnym, tak jakby opóźnienie w poszukiwaniu lepszej pracy było spowodowane jakimiś tarciami spowalniającymi cały proces. Wraz z rozwojem technologii poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia (Y*) wzrasta, ponieważ lepsza technologia oznacza, że w pełni wykorzystana siła robocza jest w stanie wytworzyć więcej dóbr. Ale w celu uproszczenia swoich analiz ekonomiści zazwyczaj ignorują długookresowy trend wzrostowy i skupiają się na faktycznym poziomie produkcji Y i na tym, czy w danym momencie jest on wyższy czy niższy od ich oszacowań Y*. W pozostałej części rozdziału będziemy się trzymać tej konwencji. Dowiesz się, jak gospodarka dostosowuje się do sytuacji, w których poziom produkcji jest wyższy lub niższy od potencjalnego w danym momencie. Jak pokazujemy w tym rozdziale, gospodarka w naturalny sposób dąży z powrotem do poziomu Y* za każdym razem, gdy się od niego odchyli. Gdyby ten proces dążenia do poziomu Y* był wystarczająco szybki, nie musielibyśmy martwić się o cykle koniunkturalne, recesje i bezrobocie. Gdyby gospodarka wracała do poziomu Y* wystarczająco szybko, recesje byłyby zbyt krótkotrwałe, aby spowodować jakieś negatywne konsekwencje. Niestety naturalny proces dążenia do poziomu Y* może być bardzo powolny, w związku z czym recesje mogą trwać długo i być naprawdę uciążliwe.

Powrót do poziomu Y* — naturalna konsekwencja dostosowania się poziomu cen Po okresie wstrząsu gospodarczego spowodowanego klęską żywiołową lub nagłym wzrostem cen kluczowego surowca dostosowywanie się poziomu cen powoduje powrót gospodarki do poziomu produkcji Y*. Właśnie tak, mówimy o dostosowywaniu się poziomu cen — a nie o działaniach rządu, ministra skarbu czy prezesa banku centralnego. Nie wierzysz w to? To czytaj dalej. Załóżmy, że popyt zagregowany (globalny) na produkty i usługi w gospodarce spada: konsumenci, przedsiębiorstwa i państwo kupują mniej, niż aktualnie produkuje gospodarka. Efektem takiej sytuacji jest nadmierna podaż, która z kolei powoduje spadek cen. Bo w końcu co ma zrobić firma, kiedy nie może sprzedać całej swojej produkcji po aktualnych cenach? Organizuje wyprzedaż. Obniża ceny. Niższe ceny przyciągają więcej kupujących i dzięki temu przedsiębiorstwo jest w stanie sprzedać całą swoją produkcję. Ten proces powtarza się w całej gospodarce w okresie gorszej koniunktury. Gdy w wyniku wstrząsu spada popyt zagregowany, firmy obniżają ceny, aby zagwarantować sobie sprzedaż produktów. Konsekwencje tego procesu są następujące:

 Spadek cen w całej gospodarce (mniejszy lub większy).  Powrót gospodarki do produkcji na poziomie Y*.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Aby proces ten przebiegał bez zakłóceń, ceny muszą zmieniać się szybko. Jeśli tak się dzieje, gospodarka bardzo szybko wraca do produkcji na poziomie Y*. Jeśli jednak ceny nie spadają wystarczająco szybko, firmy przez długi czas produkują na poziomie niższym od Y*. Innymi słowy: jeśli poziom cen nie dostosowuje się wystarczająco szybko, możemy mieć do czynienia z recesją. I dopóki poziom cen się nie dostosuje, będzie ona trwała. Właśnie w najkrótszy możliwy sposób opowiedzieliśmy, jak gospodarka reaguje na wstrząs gospodarczy. W następnej części tego rozdziału znajdziesz więcej szczegółów, które pomogą Ci zrozumieć, jak i dlaczego gospodarka w końcu wraca do poziomu Y* (i zdać kolejny egzamin, jeśli taki jest Twój cel).

Reakcja na wstrząs gospodarczy — krótko- i długookresowe skutki Ekonomiści lubią rozbijać czas po wystąpieniu wstrząsu na części — nazywane perspektywą krótkookresową i perspektywą długookresową. Różnice między nimi najprościej wytłumaczyć następująco:

 Perspektywa krótkookresowa odnosi się do okresu, w którym firmy jeszcze nie dokonały zmian cen w reakcji na wstrząs gospodarczy.

 Perspektywa długookresowa odnosi się do okresu, po którym firmy dokonały już wszelkich niezbędnych korekt cenowych w reakcji na wstrząs gospodarczy.

Definicje uczyniliśmy mało precyzyjnymi z całą świadomością, ponieważ tempo, w jakim firmy dokonują korekt cenowych, jest różne w zależności od wstrząsu. Poniżej pokażemy, że pomiędzy tym, co dzieje się w perspektywie krótko- i długookresowej, występują znaczące różnice. Używamy prostego modelu, w którym utrzymujemy stałą wartość podaży pieniądza. Pamiętaj, że wraz ze wzrostem skomplikowania modelu będziemy mogli pozbywać się niektórych ograniczeń. Aby zrozumieć podstawy wyjdziemy od prostego modelu, a z czasem będziemy podnosić poprzeczkę!

Definicja kilku kluczowych terminów Aby dostrzec różnicę w krótko- i długookresowej reakcji gospodarki na wstrząs gospodarczy, przyjrzyj się rysunkowi 6.2, na którym przedstawiamy model makroekonomiczny. Na osi poziomej znajdują się wartości sprzedanych w gospodarce produktów i usług (Y). Wartość ta jest równa poziomowi PKB (omówionego w rozdziale 4.). Na osi pionowej natomiast znajdują się wartości ogólnego poziomu cen w gospodarce (P). Aby zrozumieć znaczenie parametru P, zastanów się nad następującą kwestią: chociaż każdy produkt czy usługa mają swoją cenę i niektóre z nich mogą drożeć, a inne w tym czasie tanieć, w gospodarce istnieje ogólny trend cenowy. P jest wskaźnikiem

117

118

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 6.2. Model makroekonomiczny

mówiącym, jak zachowują się wszystkie ceny. Jeśli P rośnie, to średni poziom cen wzrasta, jeśli zaś P maleje, spada też średni poziom cen. A jeśli średni poziom cen się nie zmienia, to i P pozostaje niezmienne. W rozdziale 5. znajdziesz szczegóły na temat tego, jak ekonomiści mierzą P. Na rysunku 6.2 znajduje się symbol P*. Oznacza on zrównoważony poziom cen. Co to znaczy? Otóż P* to taki poziom cen, przy którym konsumenci chcą zakupić dokładnie tę ilość dóbr, jaka produkowana jest na poziomie Y*. W jaki sposób ekonomiści wyliczają wartość parametru P*? Ten poziom cen jest określany poprzez punkt przecięcia się linii zwanych długookresową krzywą podaży zagregowanej (ang. long-run aggregate supply curve — LRAS) i krzywą popytu zagregowanego (ang. aggregate demand curve — AD). Zanim zaczniesz nerwowo hiperwentylować, pozwól nam wyjaśnić:

 Krzywa popytu zagregowanego to suma produktów i usług, które chcą nabyć konsumenci.

Zauważ, że na rysunku 6.2 krzywa AD opada. Dzieje się tak dlatego, że między poziomem cen i wielkością popytu istnieje zależność odwrotnie proporcjonalna. Zależność odwrotnie proporcjonalna oznacza, że przy wyższym poziomie cen (Pwysokie) ludzie chcą kupić mniej dóbr (Yniskie). Ale jeśli ceny spadną (Pniskie), to ludzie zechcą kupić znacznie więcej dóbr (Ywysokie). Opadanie krzywej AD odzwierciedla fakt, że przy niższych cenach konsumenci zwykle kupują więcej.

 Długookresowa krzywa podaży zagregowanej odzwierciedla ilość produktów i usług, jakie wyprodukuje gospodarka po dostosowaniu się poziomu cen w następstwie wystąpienia wstrząsu gospodarczego.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Na rysunku 6.2 można zauważyć, że LRAS jest pionową linią prostą — wcale nie krzywą! (Jeśli czujesz się oszukany, przypomnij sobie definicję linii prostej: to przecież tylko szczególny przypadek nieograniczonej z obydwu stron linii krzywej, takiej bez krzywizny!). Linia ta wychodzi z punktu na osi poziomej oznaczającego poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. Dlaczego tak? Ponieważ w długookresowej perspektywie czasowej zmiany poziomu cen zawsze spowodują, że gospodarka wróci do poziomu produkcji Y*. Nadal nam nie wierzysz? Co za sceptycyzm… Czytaj dalej. Już my Cię przekonamy! Najpierw jednak skoncentruj się na odrobinie danych naukowych.

Istota P — dostosowywanie się cen w dłuższej perspektywie czasowej Zastanówmy się, co się stanie, jeśli wyjściowy poziom cen w gospodarce będzie inny niż P*. Na przykład weźmy poziom Pwysokie i odpowiadającą mu wartość parametru Y — Yniskie. W sposób oczywisty Yniskie to mniej niż poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. To ważne, ponieważ firmy wolałyby raczej produkować na poziomie Y*. Przedsiębiorcy zainwestowali w fabryki i sprzęt, które będą się marnować, jeśli poziom produkcji będzie niższy. W związku z tym reagują obniżką cen, aby zwiększyć sprzedaż. I będą te ceny obniżać tak długo, aż ogólny poziom cen w gospodarce spadnie do poziomu P*, ponieważ to właśnie przy tym poziomie cen konsumenci chcą kupić dokładnie tę ilość dóbr, jaka jest produkowana na poziomie Y*. Martwisz się, że te wszystkie obniżki cen spowodują straty dla firm? Bez obaw — firmy niekoniecznie obniżają w takiej sytuacji swoje zyski, gdyż jednocześnie spadają także ich koszty. Dzieje się tak dlatego, że gdy gospodarka produkuje na poziomie niższym od Y*, na rynku jest mnóstwo bezrobotnych osób i wiele niewykorzystanych zasobów, takich jak żelazo i ropa. Bezrobocie obniża presję na poziom wynagrodzeń, co oznacza, że można zatrudnić ludzi za mniejsze pieniądze. A im więcej niezagospodarowanych czynników produkcji, tym bardziej spadają ceny. Dobrze, a więc niższe ceny przyciągają więcej klientów, zwiększają sprzedaż i powodują zatrudnianie bezrobotnych. Ten proces trwa aż do momentu, gdy ceny spadną do poziomu P*, w którym to gospodarka działa w warunkach pełnego zatrudnienia, a więc wszyscy ludzie chcący pracować mogą mieć pracę. Podobnie dzieje się z cenami — nie mogą na dłużej utkwić na poziomie niższym od P*. Przy poziomie cen takim jak Pniskie ludzie chcą zakupić ilość dóbr na poziomie Ywysokie. Ale to więcej, niż firmy są w stanie wyprodukować przy pełnym zatrudnieniu. Jedynym sposobem zwiększenia rozmiarów produkcji jest wydłużenie tygodniowego wymiaru pracy do 40 godzin. Aby skłonić pracowników do dłuższej pracy, trzeba zapłacić im więcej, a aby móc to zrobić, trzeba podnieść ceny produktów lub usług. Tak więc przy popycie wyższym od podaży ceny będą rosły, aż osiągną poziom P*, przy którym to ilość dóbr pożądana przez konsumentów jest dokładnie równa poziomowi produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*.

119

120

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Jak widać, jeśli poziom cen ma wystarczająco dużo czasu na dostosowanie się, to gospodarka zawsze wraca do poziomu produkcji równego Y*. Ponieważ czas niezbędny dla dostosowania się cen nazywamy perspektywą długookresową, to pionową linię nad punktem Y* należy nazwać długookresową krzywą podaży zagregowanej, pokazuje ona bowiem, ile dóbr wyprodukuje gospodarka po tym, gdy poziom cen będzie miał wystarczająco dużo czasu, aby się dostosować w celu zrównania poziomu popytu i podaży na produkty i usługi. (Więcej informacji na temat podaży i popytu znajdziesz w rozdziale 8.).

Wstrząs dla systemu — dostosowanie się do zmiany poziomu popytu zagregowanego Wcześniej w tym rozdziale opisaliśmy, co się dzieje, jeśli ceny produktów i usług są ogólnie zbyt niskie lub zbyt wysokie, i wiemy już, że w końcu dostosowują się one do poziomu równowagi P*, tak aby gospodarka mogła produkować na poziomie Y*. Ale jaka może być przyczyna zbyt niskiego lub zbyt wysokiego poziomu cen? Wstrząs dla popytu zagregowanego — całkowitej ilości produktów i usług, jaką chcą zakupić konsumenci. Najpierw zilustrujmy, jak wygląda taki wstrząs. Rysunek 6.3 pokazuje krzywą popytu zagregowanego przesuwającą się z pozycji ADº na pozycję AD¹. Przesunięcie krzywej AD w lewo nazywamy negatywnym wstrząsem popytowym. Może on być spowodowany na przykład zmniejszeniem się zaufania do gospodarki, co skłania ludzi do większego oszczędzania i mniejszej konsumpcji. (Przesunięcie krzywej AD w prawo nazywane jest pozytywnym wstrząsem popytowym).

Rysunek 6.3. Negatywny wstrząs popytowy

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Pierwotny poziom cen Pº określony był poprzez punkt przecięcia pierwotnej krzywej ADº z pionową krzywą LRAS. W perspektywie długookresowej, po tym, jak firmy dostosują się do skutków wstrząsu, nowy poziom cen P¹ zostanie wyznaczony przez punkt przecięcia się nowej AD¹ z pionową krzywą LRAS. Nowy poziom cen P¹ jest niższy od poziomu pierwotnego Pº. Dlaczego? Popyt na produkty i usługi zmniejsza się w wyniku negatywnego wstrząsu popytowego. Jedynym sposobem przekonania konsumentów do kupowania ilości dóbr produkowanej na poziomie Y* jest obniżenie kosztu zakupu tego poziomu produkcji, tak więc poziom cen musi spaść. Dokonanie niezbędnych redukcji cen może zająć firmom trochę czasu, ale gdy już to zrobią, w długookresowej perspektywie produkcja powróci do poziomu Y*. Mamy nadzieję, że przekonałeś się, iż w długiej perspektywie czasowej, gdy poziom cen ma szansę dostosować się do występujących wstrząsów, gospodarka powróci do poziomu produkcji Y*. To coś zupełnie innego od tego, co dzieje się w krótkiej perspektywie czasowej, którą zaraz omówimy.

Sztywne ceny w perspektywie krótkookresowej Jak już wiesz z lektury wcześniejszych akapitów, po wystąpieniu wstrząsu gospodarczego poziom cen w końcu się dostosuje, tak aby gospodarka mogła produkować na poziomie Y*. Jednakże ten proces może potrwać dłużej, ponieważ w perspektywie krótkookresowej ceny są generalnie sztywne. Nawet menedżerowie najbardziej elastycznych firm potrzebują trochę czasu na podjęcie decyzji o obniżce cen. A wiele firm w ogóle nie jest skłonnych do dokonywania obniżek. Załóżmy, że firma wydrukowała katalogi z cenami produktów. Katalogi są drukowane i rozsyłane kontrahentom tylko raz w roku, co oznacza zobowiązanie się do sprzedaży dóbr po sztywnych cenach aż do momentu wysłania kolejnego katalogu1. W takiej sytuacji firma dostosowuje swój poziom produkcji do takiego poziomu popytu, jaki pojawi się przy sztywnych cenach. Jeśli mnóstwo ludzi zechce dokonać zakupów, to firma zwiększy produkcję, zazwyczaj zatrudniając dodatkowych pracowników. Jeśli zaś chętnych do zakupu będzie niewielu, to firma ograniczy produkcję, zatrudniając mniej pracowników. Na rysunku 6.4 przedstawiamy sytuację, w której firmy zobowiązały się sprzedawać po sztywnych cenach i mogą reagować na zmiany popytu, tylko dostosowując poziom produkcji. Na rysunku widzimy krótkookresową krzywą podaży zagregowanej (ang. short-run aggregate supply curve — SRAS), która w rzeczywistości nie jest żadną krzywą, tylko linią prostą. Ta „krzywa” odpowiada poziomowi cen Pº, ponieważ w krótkiej perspektywie czasowej firmy nie mogą zmienić swoich cen. Ruchy w prawo i w lewo wzdłuż krzywej SRAS odzwierciedlają wzrosty i spadki poziomu produkcji firm będące wynikiem zmiennego popytu na ich produkty przy sztywnym poziomie cen. 1

W Polsce katalog nie stanowi umowy w rozumieniu przepisów prawa, a więc oferent nie jest związany cenami — przyp. red.

121

122

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 6.4. Krótkookresowa krzywa podaży zagregowanej

Rozsądne wydaje się założenie, że w krótszej perspektywie czasu firmy mają większą kontrolę nad poziomem produkcji niż nad cenami, co prowadzi nas do poziomej krzywej SRAS. W dłuższej perspektywie czasu okazuje się jednak, że potencjał produkcji jest ograniczony i pozostaje na pewnym określonym poziomie, wynikającym z kilku podstawowych czynników długookresowych. Istnieje kilka modeli o różnych stopniach złożoności, opisujących, co się dzieje „po drodze”. Na ogół jednak wszystkie modele zgadzają się w jednym aspekcie: SRAS najpierw wspina się do góry (co oznacza, że najpierw rosną zarówno ceny, jak i produkcja), aby następnie przemienić się w linię skierowaną pionowo w górę. Na potrzeby utrzymania prostoty naszego wywodu zrezygnujemy ze środkowej części tej graficznej reprezentacji. Oczywiście w rzeczywistości gospodarka nie przeskakuje od razu z poziomej SRAS do pionowej LRAS, od wzrostu do recesji, lub z jednego poziomu cen na drugi. Jednak uproszczony model łatwiej zrozumieć, nie rezygnując przy tym z istotnych cech. Wystarczy tylko, że na chwilę udamy, iż zmiany mogą zajść skokowo. Jeśli nie masz nic przeciwko takiemu uproszczeniu, w naszej analizie wykorzystamy tylko pierwotną, poziomą krzywą SRAS i końcową, pionową krzywą LRAS. Na rysunku 6.4 widać również dwie krzywe popytu zagregowanego ADº i AD¹, które odzwierciedlają fakt zmniejszania się popytu zagregowanego w efekcie negatywnego wstrząsu popytowego. Pierwotny poziom produkcji firm Yº jest wyznaczony przez punkt przecięcia się pierwotnej krzywej popytu zagregowanego ADº z krzywą SRAS. Innymi słowy: przy poziomie cen Pº ludzie chcą zakupić ilość dóbr na poziomie Yº, a firmy reagują, produkując tę ilość dóbr.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji

Supermarkety i Y* Dwie ostatnie recesje w Stanach Zjednoczonych, w 1991 i 2001 roku, były bardzo łagodne — znacznie bardziej niż wiele poprzednich (a recesję z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku o wiele silniej odczuły inne rozwinięte państwa, takie jak Wielka Brytania i Japonia). Przyczyna tego faktu nie jest do końca jasna, ale wielu ekonomistów doszło do interesujących wniosków, które można streścić w dwóch słowach: zarządzanie zapasami. Połączenie presji konkurencyjnej i nowych rozwiązań technologicznych doprowadziło do sytuacji, w której menedżerowi mogli znacznie efektywniej niż dawniej kontrolować ceny. Właściwe zarządzanie poziomem zapasów magazynowych oznacza, że sklepy mogły utrzymywać w swoich magazynach o wiele mniej produktów niż dawniej, o wiele elastyczniej podchodzić do zamówień oraz lepiej szacować ceny, dzięki czemu produkty nie zalegały już na półkach. Dawniej produkty znajdujące się w sklepie były zliczane ręcznie, ręcznie opatrywane ceną — zazwyczaj raz w miesiącu. Obecnie, dzięki wykorzystaniu skomputeryzowanych systemów, menedżerowie mogą o wiele szybciej dostosowywać ceny niesprzedanych produktów.

Jednym z liderów w tej kategorii jest Wal-Mart, amerykańska sieć tanich supermarketów, której brytyjską filią jest z kolei sieć ASDA, podawana za przykład wzorcowy dla niezliczonych rzesz studentów analizujących system w szkołach biznesowych. Wal-Mart opracował najbardziej wyrafinowany system zarządzania zapasami w sektorze handlu detalicznego. Za pomocą skomputeryzowanego systemu menedżerowie Wal-Martu są w stanie określić, minuta po minucie, który towar się sprzedaje, a który nie. W ten sposób ceny kiepsko sprzedających się produktów są bardzo szybko obniżane, tak że produkty te nie zalegają na półkach tygodniami i miesiącami. Oczywiście system został szybko skopiowany przez konkurentów i można powiedzieć, że obecnie stanowi standard dla rynku supermarketów. Dzięki takim innowacjom ceny mogą zostać bardzo szybko dostosowane do zmian w popycie i podaży. Ceny spadają obecnie znacznie szybciej, tak aby pomóc gospodarce w powrocie do poziomu produkcji Y*. A to oznacza krótsze i łagodniejsze recesje.

Negatywny wstrząs popytowy powoduje przesunięcie poziomu popytu zagregowanego w lewo do pozycji AD¹. Zmniejszony popyt oznacza, że przy sztywnym poziomie cen klienci chcą nabyć mniejszą ilość dóbr. Ponieważ firmy nie mogą zmienić cen, obniżają poziom produkcji do zmniejszonego poziomu popytu. Ten obniżony poziom produkcji Y¹ pojawia się na wysokości przecięcia się krzywej SRAS z krzywą AD¹. Ponieważ niższy poziom produkcji oznacza, że firmy potrzebują mniej pracowników, a efektem jest recesja, spada produkcja i rośnie bezrobocie. Jeśli porównać rysunki 6.3 i 6.4, można zauważyć, że przesunięcie popytu zagregowanego w lewo ma różne konsekwencje w perspektywach krótko- i długookresowej:

 W perspektywie krótkookresowej przy sztywnych cenach spada produkcja i rośnie bezrobocie.

 W perspektywie długookresowej ceny spadają i poziom produkcji wraca do poziomu w warunkach pełnego zatrudnienia.

Skąd ta olbrzymia różnica między obiema perspektywami? Firmy nie będą bez końca utrzymywać sztywnego poziomu cen. W końcu wydrukują nowe katalogi z nowymi cenami. Niższe ceny zachęcą konsumentów do większych zakupów i wkrótce gospodarka powróci do produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia — na poziomie Y*.

123

124

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Złożenie perspektyw krótko- i długookresowej Jeśli przyswoiłeś sobie treści powyższych punktów, jesteś teraz ekspertem w zakresie krótko- i długookresowych reakcji na wstrząs gospodarczy. (Koniecznie zaproś przyjaciół na kolację, aby ich olśnić swoją wiedzą!). Zakończymy teraz ten temat, łącząc dwa rodzaje reakcji w jedną całość. Dane zaprezentowane na rysunku 6.5 pozwalają stwierdzić, jak gospodarka adaptuje się do negatywnego wstrząsu popytowego w perspektywie zarówno długo-, jak i krótkookresowej. Gospodarka wychodzi od punktu A, w którym to przecinają się pierwotna krzywa popytu zagregowanego ADº oraz krzywe LRAS i SRAS. W punkcie A gospodarka znajduje się w równowadze, ponieważ przy poziomie cen Pº popyt zagregowany jest równy poziomowi produkcji na poziomie Y*. Nie ma ani nadmiaru, ani niedoboru, które mogłyby spowodować zmianę cen.

Rysunek 6.5. Krótko- i długookresowe reakcje na negatywny wstrząs popytowy

Krzywa SRAS ma przebieg poziomy na poziomie cen Pº, przez co odzwierciedla fakt, że gdy gospodarka osiągnie stan równowagi (punkt, w którym ADº przecina się z LRAS przy poziomie produkcji Y*), ceny ustalone w tym momencie ulegają usztywnieniu w krótkiej perspektywie czasowej i nie mogą zmienić się natychmiast nawet w przypadku pojawienia się wstrząsu popytowego. Załóżmy na przykład, że krzywa popytu zagregowanego przesuwa się z pozycji ADº na pozycję AD¹ z powodu jakiegoś negatywnego wstrząsu popytowego. Ponieważ w perspektywie krótkookresowej ceny są usztywnione na poziomie Pº, pierwszą reakcją gospodarki będzie przesunięcie z punktu A do punktu B. Innymi słowy:

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji ponieważ ceny są sztywne, produkcja spada z poziomu Y* do poziomu Yniskie w związku z obniżeniem poziomu produkcji przez firmy w odpowiedzi na zmniejszony popyt. (Małe strzałki pokazują przesunięcie się gospodarki z punktu A do punktu B). W punkcie B gospodarka funkcjonuje w warunkach niższego niż pełne zatrudnienia, co oznacza, że wiele osób jest bez pracy. Wysoki poziom bezrobocia powoduje spadek poziomu wynagrodzeń. Wraz ze spadkiem wynagrodzeń spadają również koszty firm, pozwalając im na obniżenie cen w celu przyciągnięcia większej liczby klientów. Spadające ceny powodują wzrost popytu zagregowanego na produkty i usługi, co w efekcie powoduje przesunięcie gospodarki z punktu B do punktu C. (To przesunięcie na rysunku symbolizują strzałki). Gdy gospodarka osiąga punkt C, znowu produkuje na poziomie warunków pełnego zatrudnienia Y*. Krótko- i długookresowe skutki negatywnego wstrząsu popytowego są zasadniczo skrajnie odmienne:

 W perspektywie krótkookresowej przy sztywnych cenach spada poziom produkcji.

 W perspektywie długookresowej ceny spadają, a poziom produkcji wraca do Y*. Jeśli ceny nie pozostają sztywne zbyt długo, to gospodarka może bardzo szybko przemieścić się z punktu A przez B do C. Jednak gdy ceny wolno dostosowują się do negatywnego wstrząsu popytowego, gospodarka może bardzo długo przemieszczać się z punktu A przez B do C. W takich przypadkach następuje długotrwała recesja, podczas której produkcja pozostaje na poziomie niższym od Y* i wiele osób nie ma zatrudnienia. Dlatego musimy ustalić, co wpływa na zdolność cen do szybkiej zmiany. Głównym czynnikiem jest tutaj lepkość cen, a dokładniej lepkość wynagrodzeń.

Droga do recesji — lepkość cen Gdy gospodarka doświadcza negatywnego wstrząsu popytowego, takiego jak zaprezentowany na rysunku 6.5, to elastyczność cen (lub jej brak) określa zarówno dotkliwość, jak i czas trwania recesji, która może nastąpić. Gdyby ceny były nieograniczenie elastyczne — gdyby mogły ulec zmianie w sekundy lub minuty po wystąpieniu wstrząsu — gospodarka natychmiast przeszłaby z punktu A do punktu C i wszystko byłoby w porządku. Ale jeśli ceny pozostają sztywne przez jakiś czas, gospodarka wchodzi w fazę recesji (w trakcie przemieszczania się z punktu A do punktu B), zanim ceny w końcu spadną i przywrócą produkcję do poziomu istniejącego w warunkach pełnego zatrudnienia (punkt C). W świecie rzeczywistym ceny istotnie zmieniają się dość powoli, czyli — jak mawiają ekonomiści — są lepkie. Co ciekawe, stają się bardziej lepkie, gdy maleją, niż gdy rosną, co oznacza, że trudniej im spaść niż wzrosnąć.

125

126

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Głównym winowajcą odpowiedzialnym za ten stan rzeczy wydaje się jeden rodzaj cen: wynagrodzenia. Wynagrodzenia to cena, jaką pracodawcy płacą pracownikom za pracę. Do wynagrodzeń i ich zmian w czasie ludzie są emocjonalnie przywiązani jak do żadnych innych cen. Pracownicy nie lubią obniżek wynagrodzeń. Mają bardzo silne poczucie sprawiedliwości, gdy chodzi o ich wynagrodzenia, co oznacza, że gotowi są ostro zareagować na obniżkę, zazwyczaj pracując mniej wydajnie. (Nie mówiąc już o tym, że prawo pracy obowiązujące w krajach Unii Europejskiej wyróżnia się pewnymi obostrzeniami w kwestii obniżania wynagrodzeń pracownikom etatowym!). W efekcie menedżerowie zazwyczaj dochodzą do wniosku, że obniżanie płac jest kontrproduktywne, nawet jeśli firma ponosi straty i musi ciąć koszty.

Obniżka wynagrodzeń lub poziomu zatrudnienia Załóżmy, że w wyniku negatywnego wstrząsu popytowego poziom sprzedaży w pewnej firmy znacznie spada. Firma ta ponosi straty, a więc menedżerowie muszą znaleźć sposób, by zmniejszyć koszty. Około 70 całkowitych kosztów firmy to koszty pracy (wynagrodzenia). W oczywisty sposób są potencjalnym obiektem cięć. Jednak menedżerowie zdają sobie sprawę z tego, iż obniżka wynagrodzeń rozeźli pracowników i spowoduje, że mniej będą się przykładali do pracy. Prawdę powiedziawszy, ich produktywność może spaść tak dalece, że obniżka wynagrodzeń jeszcze bardziej obniży rentowność firmy. Poziom produkcji spadnie tak bardzo, że przychody ze sprzedaży obniżą się bardziej niż koszty pracy. Z tego powodu obniżka wynagrodzeń nie jest dobrym rozwiązaniem. Tak więc menedżerowie zwalniają dużą część pracowników w celu obniżenia kosztów pracy. Na przykład jeśli sprzedaż spadła o 40, firma może zwolnić 40 pracowników. Jednakże pracownicy, którzy pozostaną na stanowiskach, nadal będą otrzymywali wynagrodzenia na starym poziomie, tak aby nie czuli się urażeni i zachowali dawny stopień produktywności. Z powyżej opisanych powodów efektem recesji jest znaczący wzrost bezrobocia, ale niewielki spadek poziomu wynagrodzeń. Fakt, że menedżerowie są niezbyt skłonni do obniżania wynagrodzeń, ma jednak pewien niemiły skutek uboczny: dalej w tej części rozdziału mówić będziemy o tym, jak pozostawienie wynagrodzeń na niezmienionym poziomie utrudnia firmom obniżenie cen sprzedawanych produktów i usług.

Sumowanie kosztów wynagrodzeń i zysków Rzecz jasna, aby utrzymać się na rynku, firmy muszą przynosić zyski. A to nie będzie możliwe, jeśli jednostkowa cena sprzedaży nie będzie wyższa od jednostkowego kosztu produkcji.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji W czasie recesji niższy popyt zagregowany prowadzi do tego, że firmy ograniczają produkcję i sprzedają mniej jednostek wytworzonych dóbr. Jak mówiliśmy wcześniej, wynagrodzenia stanowią największą część kosztów większości firm, mogą bowiem sięgać nawet 70 kosztów przeciętnej firmy. Jeśli firma nie może obniżyć wynagrodzeń z obawy przed spadkiem produktywności pracowników, to nie jest w stanie również obniżyć jednostkowych kosztów produkcji. W efekcie nie może za bardzo obniżyć cen swoich produktów lub usług, ponieważ cena sprzedaży musi być wyższa od kosztu wytworzenia, jeśli firma ma przynosić zyski i utrzymać się na rynku. Co to wszystko znaczy? Gdy spada popyt, ceny zazwyczaj pozostają lepkie. Pozostają wysokie, mimo że zmniejszył się popyt w gospodarce. To powód, dla którego gospodarka przesuwa się poziomo z punktu A do punktu B na rysunku 6.5 w efekcie negatywnego wstrząsu popytowego. Przy cenach lepkich z powodu niemożności dokonania przez firmy obniżek płac negatywny wstrząs popytowy przynosi recesję wraz ze spadającym poziomem produkcji i rosnącym poziomem bezrobocia, ponieważ wielu pracowników zostaje zwolnionych. Co gorsza, zanim ceny nie zaczną w jakiś sposób spadać, gospodarka nie będzie w stanie przesunąć się z punktu B do punktu C, aby powrócić do poziomu produkcji istniejącego w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. Ceny w końcu spadną, jednak proces ten może zająć sporo czasu, co oznacza, że negatywny wstrząs popytowy może przynieść długotrwałą recesję.

Powrót do Y* a interwencja ze strony państwa W rozdziale 7. wyjaśniamy, jak państwo może wykorzystać stymulację pieniężną i fiskalną do rozwiązania problemu lepkich cen poprzez nakręcenie popytu zagregowanego. Poniżej chcielibyśmy przedstawić zarys tego procesu. Wyobraźmy sobie, że gdy w wyniku negatywnego wstrząsu popytowego, zilustrowanego na rysunku 6.5, następuje przesunięcie się krzywej popytu zagregowanego z pozycji ADº na pozycję AD¹, władze postanawiają nie czekać na samoczynny spadek cen. Zamiast tego stymulują poziom popytu zagregowanego tak dalece, że krzywa AD przesuwa się z powrotem w prawo i wraca na wyjściową pozycję ADº. Podjęcie tych działań przywraca poziom produkcji w gospodarce do poziomu istniejącego w warunkach pełnego zatrudnienia bez potrzeby czekania na spadek cen. A co się dzieje w sytuacji, gdy państwo nie podejmuje działań w celu stymulacji popytu zagregowanego? Co się stanie, jeśli gospodarka tkwi w punkcie B i państwo nie interweniuje? W takich przypadkach ceny w końcu spadną, gdyż koszty produkcji firm wreszcie się obniżą. Jak przekonałeś się z lektury wcześniejszych akapitów, koszty pracy spadają bardzo powoli, bo menedżerowie nie chcą ryzykować reakcji pracowników na obniżkę płac. Ale ponieważ jest tak wielu bezrobotnych w gospodarce w punkcie B, wynagrodzenia w końcu spadną. Niektóre firmy zatrudniają bezrobotnych, płacąc im mniejsze pieniądze, co obniża koszty i oznacza, że mogą one sprzedać więcej niż firmy utrzymujące wysoki poziom wynagrodzeń. W końcu presja konkurencyjna spowoduje spadek wynagrodzeń we wszystkich firmach.

127

128

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Pozostałe koszty również spadają. Dzieje się tak dlatego, że w czasie recesji przy znacznie zmniejszonym poziomie produkcji znaczący procent mocy produkcyjnych istniejących w gospodarce pozostaje niewykorzystany. Niewykorzystane są fabryki, ciężarówki, wagony kolejowe, statki. Występują także niezagospodarowane zasoby, takie jak drewno, stal, ropa i inne. Właściciele tych zasobów obniżają ceny, aby móc je sprzedać. Wraz ze spadkiem cen spadają też koszty firm, co pozwala im sprzedawać produkty taniej. Natomiast wraz ze spadkiem cen sprzedaży gospodarka przesuwa się z punktu B do punktu C (jak na rysunku 6.5), przywracając poziom produkcji do właściwego dla warunków pełnego zatrudnienia Y*. Prawda, że (koniec końców) ładnie się to wszystko układa?

Powrót do równowagi przy lepkich cenach — model Keynesa Nawet jeśli jest to pierwsza książka ekonomiczna, jaką masz w ręce, to pewnie obiło Ci się już o uszy nazwisko Keynes. Kim jest ten facet i dlaczego ekonomiści tak się nim zachwycają? John Maynard Keynes był najbardziej wpływowym ekonomistą XX wieku. To on jako pierwszy uświadomił sobie, że lepkie ceny (wynikające z lepkości wynagrodzeń) są głównym powodem recesji. Jeśli przeczytałeś poprzednie punkty, to pewnie zawarte tam idee nie uderzyły Cię swoją rewolucyjnością, ale uwierz: odkrycia Keynesa zmieniły sposób podejścia do ekonomii. Jak Keynes wpadł na taki pomysł? Do podobnych przemyśleń skłonił go fatalny stan gospodarki w okresie wielkiego kryzysu w latach trzydziestych XX wieku. Już samo określenie „wielki kryzys” daje wyobrażenie o tym, jak źle się wówczas działo. Okresy normalnego spadku gospodarczego nazywamy recesjami, a naprawdę poważnej recesji — kryzysami. Ale ówczesna sytuacja była aż tak ciężka, że ludzie nazwali ją wielkim kryzysem. Wielki kryzys rozpoczął się od długotrwałej recesji i trwał w latach 1929 – 1933. Obecnie mówi się, że recesję poprzedził legendarny już wielki spadek cen akcji giełdowych na Wall Street w 1929 roku (tak zwany czarny czwartek). Na przykład poziom produkcji w amerykańskiej gospodarce zbliżył się do wartości sprzed kryzysu dopiero po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do drugiej wojny światowej w 1941 roku, a zawirowania w gospodarce Wielkiej Brytanii były równie silne, choć tam większe straty przyniosła recesja z 1921 roku. Aby sobie uzmysłowić rozmiary wielkiego kryzysu, porównaj dane zawarte w tabeli 6.1, dotyczące wskaźników gospodarczych z tamtego okresu (pierwszy wiersz w tabeli) i z czasów siedmiu recesji, jakich doświadczyły Stany Zjednoczone od 1960 roku. Odwołujemy się tu do danych dotyczących gospodarki amerykańskiej, ponieważ ich spójność w czasie odrobinę ułatwia nam uzyskanie jasnego obrazu. Podobnie wyglądają jednak dane dla Wielkiej Brytanii i wielu innych państw.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Tabela 6.1. Wielki kryzys z lat 1929 – 1933 i recesje po 1960 roku w Stanach Zjednoczonych Początek 8/1929 4/1960 12/1969 11/1973 1/1980 6/1981 6/1990 3/2001

Koniec 3/1933 2/1961 11/1970 3/1975 7/1980 11/1982 3/1991 11/2001

Czas trwania (w miesiącach)

Najwyższy poziom bezrobocia

43 10 11 16 6 16 8 8

24,9 6,7 5,9 8,5 7,6 9,7 7,5 6,0

Zmiana w realnym PKB (w %) 28,8 2,3 0,1 1,1 0,3 2,1 0,9 0,5

Źródło: NBER, Economic Report of the President, Bureau of Labor Statistics

Jak widać, wielki kryzys był znacznie gorszy niż jakakolwiek normalna recesja. Niemal 25 siły roboczej pozostawało bez pracy, a początkowy spadek produkcji trwał czterokrotnie dłużej niż wynosi średni czas trwania recesji mających miejsce po 1960 roku (10,7 miesiąca). Całkowity poziom produkcji gospodarki mierzony w kategoriach realnego PKB (omówionego przez nas w rozdziale 5.) również spadł znacznie bardziej niż w przypadku zwykłej recesji. Ponieważ realny poziom PKB uwzględnia inflację, odzwierciedla on zmiany w fizycznej ilości produkowanych dóbr. W czasie ostatnich recesji produkcja spadła o 2 – 3 punkty procentowe, a w okresie wielkiego kryzysu aż o 28,8!

Co czyni recesję recesją? Na początku tego rozdziału zdefiniowaliśmy recesję jako okres, w którym spada poziom produkcji i rośnie poziom bezrobocia. Ale to nie jedyna definicja. W podręczniku lub w gazecie możesz przeczytać, że gospodarka jest w recesji, jeśli realny poziom PKB spada przez dwa kolejne kwartały. Jednak patrząc na tabelę 6.1, można zauważyć, że podczas niektórych recesji (jak tej, która rozpoczęła się w kwietniu 1960 roku) faktyczny poziom produkcji wzrósł, a nie spadł. Dlaczego więc ten okres został uznany za recesję? Wiele czynników wpływa na to, że można nazwać dany okres recesją. Autorem najlepszej i najpowszechniej uznawanej definicji recesji jest NBER, czyli Narodowe Biuro Badań Gospodarczych (ang. National Bureau of Economic Research) z siedzibą w Cambridge w stanie Massachusetts. Jest ona akceptowana przez inne instytucje, na przykład takie jak OECD, (ang. Organisation for Economic

Cooperation and Development), choć z niejasnych przyczyn rządy różnych państw wolą swoje własne definicje. NBER posługuje się pewnym spektrum kryteriów, takich jak spadek produkcji czy wzrost bezrobocia i inne — na przykład to, jak szybko fabryki otrzymują nowe zamówienia. Czasem to te inne czynniki skłaniają NBER do stwierdzenia, że gospodarka przekroczyła szczyt wyżu i weszła w fazę recesji, nawet gdy produkcja nie spada. Dobrą zasadą wyjściową, zazwyczaj akceptowaną przez komentatorów w Wielkiej Brytanii, jest stwierdzenie, że recesja charakteryzuje się spadkiem produkcji określonym na podstawie PKB z dwóch kolejnych kwartałów. Każdy gorszy scenariusz można już nazwać kryzysem. Ekonomiści powtarzają sobie taki oto żart, wiele mówiący na temat różnicy między recesją i kryzysem: „Gdy jest recesja, twój sąsiad traci pracę. Gdy przychodzi kryzys, ty tracisz pracę”.

129

130

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Keynes, będący naocznym świadkiem wielkiego kryzysu, chciał oczywiście ustalić, co spowodowało aż taki drastyczny spadek produkcji — i poznać odpowiedź na pytanie o to, jak zapobiec podobnym zdarzeniom w przyszłości.

Dostosowanie poziomu zapasów zamiast poziomu cen Keynes ustalił nie tylko to, że przyczyną recesji są lepkie ceny, ale zaproponował również pewien model gospodarczy, który wywarł na ekonomistach wielkie wrażenie i który nadal jest przedstawiany w podręcznikach do makroekonomii. Ów model to mały wycinek całościowego podejścia do zarządzania kwestiami makroekonomicznymi zwanego keynesizmem — podejścia promującego duży zakres interwencjonizmu państwowego w gospodarce zamiast leseferystycznych praktyk nieingerencji propagowanych przez inne szkoły. (Omówienie kosztów i korzyści ingerencji państwa w gospodarkę znajdziesz w rozdziale 3., w punkcie „Co powinniśmy produkować?”). Szczerze mówiąc, nie wypada nie wspomnieć o tym, że model Keynesa spotkał się z ostrą krytyką i nie stanowi prawdy objawionej w makroekonomii. Ale prezentowany przez nas fragment modelu nie jest zbyt kontrowersyjny. Wyjaśnia on, w jaki sposób gospodarka dopasowuje się do poziomu równowagi — czyli punktu, w którym podaż zagregowana jest równa popytowi zagregowanemu — w niezwykle krótkim czasie po wystąpieniu wstrząsu gospodarczego, kiedy ceny w ogóle nie ulegają zmianie. Spójrz jeszcze raz na rysunek 6.4. Model Keynesa szczegółowo opisuje, jak gospodarka przechodzi od poziomu produkcji Yº do poziomu produkcji Y¹, gdy ma miejsce wstrząs popytu zagregowanego i ceny są ustalone na poziomie Pº. Model Keynesa każe skoncentrować uwagę na poziomie zapasów firm, czyli dóbr wyprodukowanych, a nie sprzedanych. Według Keynesa zmiany w poziomie zapasów skłaniają firmy do obniżenia lub zwiększenia produkcji w sytuacji, gdy ceny są lepkie i nie mogą być sygnałem do podjęcia działań. Aby dostrzec nowatorstwo idei Keynesa, trzeba zrozumieć, że gdyby ceny mogły ulec zmianie, wówczas właśnie one (a nie poziom zapasów) wpływałyby na decyzje przedsiębiorstw co do wielkości produkcji.

 Gdyby ceny rosły, firma wiedziałaby, że produkt jest popularny, i to powinno zwiększyć poziom produkcji.

 Gdyby ceny spadały, firma wiedziałaby, że produkt nie radzi sobie najlepiej,

i powinna raczej obniżyć poziom produkcji (a może nawet zupełnie zmienić produkt!).

W gospodarce sztywnych cen firmy potrzebują jednak innych wskazówek co do zwiększenia lub zmniejszenia poziomu produkcji. Keynes uświadomił sobie, że taką wskazówką będą zmiany w poziomie zapasów.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Pilnowanie poziomu zapasów Poziom zapasów ciągle się zmienia — jedne dobra są wydawane z magazynów, inne są do nich przyjmowane. Produkcja zwiększa poziom zapasów, podczas gdy sprzedaż go obniża. Interakcja między tymi dwoma czynnikami określa to, czy poziom zapasów wzrasta, spada czy też pozostaje na tym samym poziomie. Na przykład jeśli aktualna produkcja jest równa aktualnej sprzedaży, to poziom zapasów pozostaje bez zmian, jeśli zaś poziom produkcji jest wyższy od poziomu sprzedaży, to poziom zapasów rośnie. Stosunek produkcji i sprzedaży jest ważny, ponieważ każda firma ma określony docelowy poziom zapasów, jaki chciałaby mieć na stanie na wypadek sytuacji, w której poziom sprzedaży byłby chwilowo wyższy od poziomu produkcji, do jakiego firma jest zdolna. Poziom docelowy zależy od kosztów i korzyści związanych z posiadaniem mniejszych lub większych zapasów. Posiadanie zapasów mniejszych od poziomu docelowego jest groźne, ponieważ firma może nie być w stanie zareagować na nagły wzrost sprzedaży. Posiadanie zapasów większych niż to konieczne jest marnotrawstwem, gdyż nie ma sensu latami trzymać niesprzedanych dóbr. Każde przedsiębiorstwo dokonuje analizy tych kosztów i korzyści w celu określenia własnego docelowego poziomu zapasów. Docelowe poziomy zapasów mogą być różne w różnych latach w zależności od tego, jakiego poziomu sprzedaży firma oczekuje. Jeśli menedżerowie spodziewają się wzrostu sprzedaży, mogą zaplanować zwiększenie poziomu zapasów, natomiast gdy spodziewany jest niski poziom sprzedaży, zaplanowane może być obniżenie poziomu zapasów. Keynes uświadomił sobie, że wstrząsy popytu zagregowanego (z definicji nieoczekiwane) ujawnią się jako nieoczekiwane zmiany poziomu zapasów firm.

 Nieoczekiwanie niski poziom popytu zagregowanego oznacza, że sprzedaż spada tak bardzo, iż poziom zapasów rośnie i osiąga poziom wyższy, niż firmy zaplanowały.

 Nieoczekiwanie wysoki poziom popytu zagregowanego oznacza taki wzrost

sprzedaży, że poziom zapasów się obniża i osiąga poziom niższy od tego, jaki firmy zaplanowały

Wzrost lub spadek poziomu produkcji wskutek fluktuacji poziomu zapasów Nieoczekiwanie duże zmiany poziomu zapasów skłaniają przedsiębiorstwa do następujących zmian wielkości produkcji:

 Jeśli poziom zapasów rośnie powyżej poziomu docelowego, firmy reagują

ograniczeniem poziomu produkcji. Obniżenie tempa produkcji poniżej tempa sprzedaży umożliwia stopniowy spadek poziomu zapasów do poziomu docelowego.

 Jeśli poziom zapasów spada poniżej poziomu docelowego, firmy reagują

zwiększeniem poziomu produkcji. Poprzez zwiększenie tempa produkcji powyżej tempa sprzedaży następuje stopniowy wzrost poziomu zapasów do poziomu docelowego.

131

132

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Zmiany poziomu produkcji związane ze zmianami poziomu zapasów są wielce istotne, ponieważ określają nie tylko to, czy poziom produkcji Y rośnie czy maleje, ale również poziom bezrobocia (wzrost lub spadek). I tak na przykład jeśli przedsiębiorstwa zwiększają poziom produkcji z powodu spadku poziomu zapasów poniżej poziomu docelowego, muszą zatrudnić dodatkowych pracowników i bezrobocie spada. Jeśli zaś firmy ograniczają produkcję, ponieważ poziom zapasów rośnie powyżej poziomu docelowego, muszą zwalniać pracowników i bezrobocie wzrasta.

Dostosowanie poziomu zapasów w oparciu o planowane i faktyczne wydatki W modelu Keynesa wyróżnia się dwa rodzaje wydatków:

 Wydatki planowane są kwotą pieniędzy, jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i obcokrajowcy chcieliby wydać na produkowane w danym kraju produkty i usługi.

 Wydatki faktyczne są równe produktowi krajowemu brutto (PKB), omówionemu w rozdziale 4. Jest to suma, jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i obcokrajowcy rzeczywiście wydają na produkowane w danym kraju produkty i usługi.

Co się stanie, jeśli faktyczne wydatki będą różne od planowanych? Nastąpi automatyczna zmiana poziomu zapasów. Na przykład jeśli na produkty i usługi zostanie wydane więcej pieniędzy, niż było to planowane, to ludzie kupią więcej dóbr, niż jest aktualnie produkowane. Ta sytuacja jest możliwa, gdyż firmy wyprzedają zapasy nagromadzone w poprzednich okresach. Z drugiej strony, jeśli ludzie wydają mniej pieniędzy na produkty i usługi, niż to zaplanowano, poziom zapasów rośnie, ponieważ firmy muszą zmagazynować niesprzedane produkty. Keynes zaproponował następujące równanie dla wyliczenia poziomu planowanych wydatków PE: PE = C + IP + G + NX

(1)

Co oznaczają te wszystkie litery? Omawiamy to szczegółowo w rozdziale 4., a tutaj podamy jedynie wersję skróconą:

 C oznacza ilość dóbr, jaką chcą skonsumować ludzie. P  I oznacza ilość dóbr inwestycyjnych, jakie planują zakupić przedsiębiorstwa, na przykład fabryk czy urządzeń, a także wszelkie planowane przez przedsiębiorstwa zmiany w poziomie zasobów.

Jeśli w późniejszym terminie przedsiębiorstwa muszą zwiększyć lub zmniejszyć poziom zapasów ponad zaplanowany poziom, wówczas faktyczny poziom inwestycji I nie będzie równy planowanemu poziomowi inwestycji IP.

 G oznacza ilość dóbr, jakie chce zakupić państwo, na przykład materiały na budowę szkół czy papier na potrzeby biurokracji.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji

 NX to eksport netto, czyli różnica wartości eksportu i importu. Jest to popyt netto zagranicznego sektora gospodarki na wytwarzane w naszym kraju dobra.

Dla obliczenia faktycznych wydatków (Y) Keynes wykorzystał to samo równanie, za pomocą którego obliczaliśmy w rozdziale 4. wartość produktu krajowego brutto (PKB): Y = C + I + G + NX

(2)

Dlaczego możemy wykorzystać równanie PKB do obliczenia faktycznych wydatków? Zgodnie z wyjaśnieniami znajdującymi się w rozdziale 4., faktyczne wydatki są równe poziomowi dochodu narodowego, ponieważ każdy grosz wydany w gospodarce jest czyimś dochodem. Ponadto faktyczne wydatki są równe pieniężnej wartości wszystkich produktów i usług produkowanych w gospodarce, gdyż każde wyprodukowane dobro jest komuś sprzedawane. (Ten proces jest w gruncie rzeczy zgodny z założeniami dotyczącymi zapasów na potrzeby księgowości: każde dobro wyprodukowane przez firmę i niesprzedane klientowi jest również zliczane jako „sprzedane” przez firmę samej sobie, gdy tylko jest przenoszone do magazynu. Te zmiany w poziomie zapasów są znane jako inwestycje w zapasy i są wliczane do PKB jako część całkowitych inwestycji — I). Te trzy perspektywy spojrzenia na Y są w istocie bardzo przydatne w trakcie poznawania modelu Keynesa. Czasem łatwiej będzie Ci go zrozumieć, jeśli uznasz, że Y to faktyczne wydatki, a innym razem łatwiej będzie myśleć o Y jak o poziomie dochodu narodowego albo poziomie produkcji. My korzystamy na zmianę z trzech definicji, jeśli tylko pozwala to Czytelnikowi łatwiej zrozumieć przedstawiany model. Jedyna różnica między prawymi stronami równania (1) i (2) to parametr inwestycji: planowane inwestycje (IP) w pierwszym równaniu i faktyczne inwestycje (I) w drugim. Innymi słowy: jedynym powodem, dla którego Y i PE się różnią, jest różnica w poziomie inwestycji związana z nieoczekiwanymi wahaniami poziomu zapasów wynikającymi z wyższych lub niższych od planowanych poziomów sprzedaży.

Trochę algebry Wiedziałeś, że ten moment nadejdzie… Pora na algebrę. Nasz cel? Określenie równowagi ekonomicznej modelu Keynesa z wykorzystaniem tajemnych mocy matematycznych. (Biegnij szybko do najbliższej budki telefonicznej!). Po pierwsze, musimy zdefiniować funkcję konsumpcji — sposób wyliczenia całkowitej konsumpcji — aby móc podstawić tę wartość w równaniu (1). W rozdziale 4. pojawiło się następujące równanie konsumpcji: C = Co + c (1  t) Y

(3)

Po szczegóły odsyłamy do rozdziału 4. A tymczasem wystarczy, że będziesz pamiętać, iż wyższy poziom dochodu Y prowadzi do wyższego poziomu konsumpcji C. Jeśli podstawić równanie (3) zamiast parametru C do równania (1), otrzymamy: PE = Co + c (1  t) Y + IP + G + NX

(4)

Jeśli dokładnie przyjrzysz się równaniu, stwierdzisz, że wynika z niego, iż całkowite planowane wydatki na produkty i usługi w gospodarce PE zależą od całkowitego

133

134

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze dochodu Y. Im wyższy całkowity dochód, tym więcej pieniędzy planują wydać konsumenci. Dobrym sposobem na uproszczenie tego równania jest stworzenie zmiennej A i zdefiniowanie jej w następujący sposób: A = Co + IP + G + NX Jeśli zaś tak zdefiniowaną zmienną podstawimy do równania (4), będzie ono znacznie bardziej czytelne: PE = A + c (1  t) Y

(5)

Zmienna A oznacza wydatki autonomiczne, za które ekonomiści uznają tę część planowanych wydatków, która jest niezależna od poziomu dochodu Y. Część planowanych wydatków zależna od dochodu, c (1  t) Y, to wydatki indukowane. Aby zrozumieć koncepcję wydatków indukowanych, trzeba sobie uświadomić, że ponieważ t oznacza stawkę podatku dochodowego, (1  t) Y to suma, jaka zostaje ludziom do dyspozycji po opodatkowaniu. A z tej sumy ułamek c zostaje wydany na konsumpcję, tak więc c (1  t)Y mówi nam, jaka ilość wydatków jest „indukowana” przez poziom dochodu Y. Na rysunku 6.6 przedstawiamy równanie (5) i reprezentację graficzną linii planowanych wydatków.

Rysunek 6.6. Linia planowanych wydatków

Aby odnaleźć punkt równowagi modelu Keynesa, trzeba zdać sobie sprawę, że wszystkie potencjalne punkty równowagi zostały ujęte w równaniu: PE = Y

(6)

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Równanie to można odczytać następująco: planowane wydatki równają się wydatkom faktycznym. (Pamiętajmy, że Y jest równe zarówno całkowitym dochodom, jak i całkowitym wydatkom w gospodarce, ponieważ każdy wydatek jest czyimś dochodem). Każda sytuacja, w której PE = Y, jest sytuacją równowagi. Dlaczego? Bo gdyby gospodarka znalazła się w punkcie, w którym PE = Y, nikt nie miałby powodu do zmiany swojego zachowania. Konsumenci konsumowaliby dokładnie tyle, ile zaplanowali (C). Państwo kupowałoby dokładnie tyle, ile chciało (G). Obcokrajowcy importowaliby od nas dokładnie tyle, ile zamierzali (NX). I co najważniejsze, przedsiębiorstwa wydawałyby na inwestycje dokładnie tyle, ile zaplanowały — co oznaczałoby, że poziom zapasów nie ulega nieoczekiwanym wahaniom. Jeśli planowane wydatki są równe wydatkom faktycznym, mamy do czynienia z sytuacją prawdziwej równowagi, ponieważ wszyscy dostają to, czego chcą, i nikt nie ma motywacji do zmiany swojego zachowania. Wartość produkcji poziomu równowagi (oznaczaną symbolem Ỹ) da się wyliczyć, podstawiając równanie (5) do równania (6). Otrzymamy wówczas: Ỹ = A + c (1  t) Y

(7)

Graficzna prezentacja równowagi Jeśli ostatnie równanie Cię przeraziło — zostań z nami. O wiele łatwiej jest bowiem odnaleźć keynesowską równowagę na wykresie. Aby to uczynić, należy dołączyć równanie PE = Y do tego wykresu, na którym już znajduje się równanie PE = A+c(1t)Y, jak to robimy na rysunku 6.7. Punkt przecięcia się dwóch linii to punkt równowagi. W tym punkcie planowane wydatki są dokładnie równe faktycznym wydatkom w gospodarce.

Rysunek 6.7. Równowaga Ỹ w modelu Keynesa

135

136

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Taka równowaga jest stabilna, co oznacza, że jeśli gospodarka wychodzi od poziomu dochodów innego niż Ỹ, to i tak szybko wróci do Ỹ. Tym, co powoduje powrót do Ỹ, są zmiany poziomu zapasów. Aby się przekonać o prawdziwości tego stwierdzenia, spójrzmy na rysunek 6.8, przedstawiający geometryczną sztuczkę związaną z linią reprezentującą równanie PE = Y w celu zaprezentowania, jak zachowuje się gospodarka, gdy poziom produkcji jest różny od poziomu równowagi, Ỹ.

Rysunek 6.8. W jaki sposób dostosowywanie się poziomu zapasów zawsze spowoduje przywrócenie poziomu produkcji Ỹ

Sztuczka polega na tym, że linia odzwierciedlająca równanie PE = Y na wykresie przebiega pod kątem 45 stopni, co oznacza, iż może być wykorzystana do wyznaczania kwadratów — kształtów o równych bokach. To znaczy, że można odnieść każdą wartość Y na oś pionową. Aby to uczynić, wybierzmy dowolną wartość Y i przesuwajmy się ku górze, dopóki nie przetniemy linii biegnącej pod kątem 45 stopni, a następnie skręćmy w lewo i przesuwajmy się aż do przecięcia z osią pionową. Punkt przecięcia z osią pionową oznacza tę samą kwotę w ujęciu pieniężnym, jaką Y oznacza na osi poziomej. Na przykład na rysunku 6.8 zacznijmy na osi poziomej od poziomu produkcji Y2, który jest niższy od poziomu równowagi Ŷ. Jeśli przesuniemy się pionowo do góry w kierunku linii nachylonej pod kątem 45 stopni, a następnie w lewo, możemy nanieść poziom produkcji Y2 na oś pionową. Dlaczego jest to użyteczne? Ponieważ wówczas można bezpośrednio porównać poziom produkcji Y2 z poziomem planowanych wydatków PE2, który uzyskamy, jeśli wyjdziemy od poziomu produkcji Y2 na osi poziomej.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji Jak widać, PE2 > Y2, co oznacza, że planowane wydatki są wyższe od poziomu produkcji w gospodarce. Z tego wynika, że poziom zapasów będzie nieoczekiwanie malał wraz z tym, jak firmy będą je wyprzedawać, aby zaspokoić popyt wyższy od poziomu bieżącej produkcji. Ten spadek poziomu zapasów przywróci gospodarkę do równowagi. Gdy niespodziewanie spada poziom zapasów, firmy zwiększają poziom produkcji. Wskutek tego Y rośnie. Co więcej, rośnie, aż osiągnie poziom , ponieważ dla każdej wartości Y < Ỹ (jak widać na wykresie) planowane wydatki będą wyższe od poziomu produkcji. Dostosowywanie się poziomu zapasów również przywraca gospodarkę do równowagi, jeśli wychodzi ona z punktu takiego jak Y1, wyższego od . Jak widać na rysunku 6.8, wykorzystując linię nachyloną pod kątem 45 stopni, faktyczny poziom produkcji Y1 jest wyższy od poziomu planowanych wydatków PE1. Innymi słowy: ludzie kupują mniej (PE1), niż firmy aktualnie produkują (Y1), tak więc zapasy zaczną rosnąć. Firmy reagują na wzrost poziomu zapasów zmniejszeniem poziomu produkcji. Zwalniają pracowników i zmniejszają produkcję. W efekcie tych działań Y spada. I spada aż do poziomu Ỹ, ponieważ dla każdej wartości Y > Ỹ (jak widać na wykresie) poziom produkcji będzie przewyższał faktyczny poziom wydatków.

Pobudzanie wzrostu PKB zgodnie z modelem Keynesa Keynes nie opracował swojego modelu tylko po to, aby wyjaśnić, jak gospodarki przy lepkich cenach osiągają stabilną równowagę. Przede wszystkim chciał użyć modelu, by pokazać, co państwo mogłoby zrobić w czasie recesji, aby polepszyć sytuację. Wróćmy raz jeszcze do rysunku 6.8. Załóżmy, że dostosowywanie się poziomu zapasów doprowadziło gospodarkę do poziomu dochodów równowagi Ỹ, który jednak jest niższy od poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. Keynes zadał pytanie: co powinno w takich wypadkach zrobić państwo i czy powinno cokolwiek robić? Rząd może zdecydować o niepodejmowaniu żadnych działań. W końcu, jako że Ỹ < Y*, ceny spadną i gospodarka powróci do poziomu pełnego zatrudnienia (czyli przesunie się z punktu B do punktu C, jak na rysunku 6.5). Jednak Keynes uważał, że państwo może przyspieszyć tempo uzdrawiania gospodarki, zwiększając poziom planowanych wydatków. Załóżmy, że państwo planuje zwiększyć G, czyli poziom wydatków państwowych na produkty i usługi. Jeśli tak uczyni, to parametr PE w równaniu (4) w oczywisty sposób wzrośnie. Ponieważ G to część wydatków autonomicznych A, wyższe G oznacza wyższe A w równaniu (5). Graficznie — większe A oznacza, że linia poziomu planowanych wydatków przesunie się z pozycji PE1 na pozycję PE2, jak to widać na rysunku 6.9. Uwzględniając fakt, że linia faktycznych wydatków PE = Y nadal przebiega identycznie, pionowe przesunięcie linii planowanych wydatków spowoduje wzrost poziomu produkcji równowagi z Ỹ1 do Ỹ2.

137

138

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 6.9. Wzrost wydatków państwowych zwiększa poziom produkcji równowagi z Ỹ na Ỹ 1

2

Sugestia Keynesa odnosiła się do wykorzystania polityki państwa do zwiększenia poziomu planowanych wydatków o kwotę potrzebną do zwiększenia poziomu produkcji Ỹ, towarzyszącego równowadze gospodarczej w krótkim okresie i przy lepkich cenach, do poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. (Słynne jest jego przeniesienie tej koncepcji na działania praktyczne, które w teorii wydawały się nielogiczne: płacenie jednym robotnikom za kopanie dołów, a innym za ich zasypywanie. Innymi słowy: każde działanie jest lepsze niż bezruch!). W rozdziale 7. nieco szerzej omawiamy ten rodzaj polityki państwa, opisując także, dlaczego nie zawsze sprawdza się ona w praktyce.

Rozdział 6: Zrozumieć przyczyny recesji

Wszystko razem: ekonomia w erze kryzysu kredytowego Wyjaśnienie przyczyn i przebiegu kryzysu kredytowego jest równie trudne jak opisanie całej fabuły Morderstwa w Orient Expressie — uwaga! spoiler! — wszyscy są winni. Aby przejść do wydarzeń, które wywołały kryzys bankowy, najpierw musisz poznać warunki bazowe, a te charakteryzują się korzeniami sięgającymi wiele lat wstecz. Spróbujmy jednak — krótko i węzłowato — wyłożyć pewne podstawy. Otóż przede wszystkim prosperity lat dziewięćdziesiątych XX wieku doprowadziła do zgromadzenia dużych kapitałów przez instytucje udzielające kredytów. Posiadacze tych kapitałów naturalnie szukali nowych sposobów, aby kapitał znów dla nich pracował — poprzez znalezienie nowych rynków do inwestowania. Jednocześnie rządy (a konkretnie państwa anglosaskie, w tym Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) próbowały znaleźć nowe sposoby zachęcania obywateli do zakupu mieszkań i domów. (Wszak ludzie, którzy mają na własność dom mogą brać pożyczki i kredyty hipoteczne, przeznaczając pieniądze na finansowanie nowych przedsięwzięć, a to z kolei oznacza tworzenie nowych miejsc pracy). Jednakże umożliwienie posiadania własnych domów osobom dotychczas niebędącym w stanie kupić nieruchomości oznaczało konieczność znalezienia sposobu zarządzania ryzykiem biedniejszych dłużników zalegających ze spłatami. Pomysł z łączeniem produktów wysokiego ryzyka z produktami niskiego ryzyka i sprzedawania ich w pakiecie pozwalał pożyczać więcej kapitału tym, którzy w innych warunkach nie posiadaliby wystarczającej zdolności kredytowej (pożyczka dla nich uważana byłaby za zbyt ryzykowną). W rezultacie doszło do wzrostu liczby kredytów hipotecznych (co w pewnym stopniu dodatkowo napędzało boom na rynku kredytowanych mieszkań), a coraz więcej ludzi mogło zadłużać się na większe kwoty na zakup własnych mieszkań.

I wszystko było w porządku dopóty, dopóki rynek się rozwijał i rósł. Tymczasem jednak podwyżka stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych doprowadziła do pojawienia się coraz większej liczby klientów banków, którzy zalegali z płatnościami rat kredytów, a klienci wyższego ryzyka coraz gorzej radzili sobie ze spłatą zadłużenia. W rezultacie coraz więcej instytucji posiadało w swoich aktywach coraz bardziej ryzykowne długi. Dopóki banki mogły pożyczać pieniądze od siebie nawzajem, problemu nie było. Ale pewne banki zaczęły odkrywać, że inne podmioty z branży miały w swoim posiadaniu sporą liczbę „złych” długów, przez co udzielanie im kredytów stawało się ryzykowne. Bardzo szybko (zanim zdążysz powiedzieć „rynek bubli”) banki inwestycyjne przestały udzielać kredytów mało wiarygodnym kredytobiorcom ze swojego środowiska. Rynek kredytów bankowych zaczął wysychać, tak jak sugeruje model Akerlofa (który omówimy w rozdziale 15.). Konsekwencją tego stanu rzeczy w zakresie podaży pieniądza było to, że trudniejszy dostęp do kapitału mieli nie tylko niedoszli właściciele nieruchomości, ale również i firmy pragnące przeznaczyć te pieniądze na inwestycje lub rozwój. Problem na rynku kredytów uderzył rykoszetem w całą gospodarkę i rynek pożyczek konsumpcyjnych, doprowadzając także do spadku popytu zagregowanego, który nazywamy recesją. Wydaje się, że w 2010 roku ekonomiści doszli do porozumienia, a odpowiedzią na kryzys mają być zastrzyki gotówki, które powinny zadziałać stabilizująco. Wiadomo jednak, że takie zastrzyki kapitału są kosztowne, a pieniądze przeznaczone na gospodarkę trzeba będzie odzyskać. Obecnie trwają dyskusje na temat tego, jak szybko powinno się to zrobić.

139

140

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rozdział 7

Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej W tym rozdziale: ► Wykorzystywanie polityki pieniężnej i polityki fiskalnej do pobudzania gospodarki. ► Inflacja jako skutek nadmiernej stymulacji gospodarki. ► Racjonalne oczekiwania i ich negatywny wpływ na politykę pieniężną i politykę fiskalną. ► Szczegóły polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

P

olityka pieniężna i polityka fiskalna to dwa spośród najważniejszych zadań współczesnego państwa. Polityka pieniężna koncentruje się wokół zwiększania lub zmniejszania podaży pieniądza w celu pobudzania gospodarki, natomiast polityka fiskalna to działania w obszarach wydatków państwa i podatków mające na celu stymulację rozwoju gospodarczego. Dzięki rozwojowi teorii ekonomicznej współczesne państwa mogą wykorzystywać politykę pieniężną i politykę fiskalną do skracania okresu recesji i łagodzenia jej skutków. Ma to olbrzymie znaczenie, ponieważ daje państwu szansę na dokonanie pozytywnych zmian w życiu miliardów ludzi. Dobra polityka gospodarcza może wprowadzić naród na drogę ekonomicznej prosperity, zła zaś może kraj zrujnować. Polityka pieniężna i polityka fiskalna nie stanowią jednak leku na całe zło i dlatego w tym rozdziale opisujemy nie tylko najlepsze możliwe scenariusze, ale także ograniczenia i problemy, jakie pojawiają się w świecie rzeczywistym. Dzięki analizie całościowego obrazu sam będziesz mógł zdecydować, kiedy i jak zastosować narzędzia polityki pieniężnej i polityki fiskalnej. Dzięki informacjom zawartym w tym rozdziale znajdziesz się o dwa kroki przed wieloma politykami i będziesz umiał ocenić, kiedy ekonomiści z ambicjami politycznymi będą chcieli Cię omamić, obiecując złote góry. Jak to ujęła jedna z największych ekonomistek XX wieku Joan Robinson: „Celem studiowania ekonomii nie jest uzyskanie zestawu gotowych odpowiedzi na pytania związane z gospodarką, ale nauczenie się tego, jak uniknąć bycia oszukanym przez ekonomistę”. Absolutnie zgadzamy się z tym stwierdzeniem. Chociaż jesteśmy ekonomistami… Ale bez obaw, nam możesz zaufać. Jeśli pominęliście w lekturze rozdział 6., to gorąco zachęcam do jego przestudiowania przed rozpoczęciem zmagań z treścią tego rozdziału. Chociaż podczas pisania tej książki naszym celem było uczynienie z każdego z rozdziałów osobnej całości,

142

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze tak aby można było dowolnie przeskakiwać pomiędzy wybranymi fragmentami, to jednak większość używanej w tym rozdziale terminologii została wyjaśniona właśnie w rozdziale 6. Dlatego zmagania z polityką fiskalną i polityką monetarną mogą okazać się łatwiejsze, jeśli posiada się podstawową wiedzę na temat recesji i jej przebiegu, na którym to właśnie zagadnieniu skupia się rozdział 6.

Pobudzanie popytu w celu zakończenia recesji Zanim przyjrzymy się polityce pieniężnej i polityce fiskalnej dokładnie i z osobna, powinniśmy sobie uświadomić, że celem obydwu jest dokonanie zmian w poziomie popytu zagregowanego na wyroby i usługi. (Popyt zagregowany to całkowity popyt na produkty i usługi w gospodarce). Oba te rodzaje polityki mogą być wykorzystywane w szczególności do zwiększania popytu zagregowanego w trakcie recesji.

Cel: poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Zdolność do wykorzystywania polityki pieniężnej i polityki fiskalnej do pobudzania gospodarki jest bardzo istotna, ponieważ celem działań jest zawsze zakończenie recesji i przywrócenie poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia najszybciej jak to możliwe. Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., poziom produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia (Y*) to wielkość produkcji, jaka jest wytwarzana w gospodarce przy pełnym zatrudnieniu, to jest w sytuacji, gdy każda osoba pragnąca podjąć pełnoetatową pracę ma taką możliwość. Jeśli gospodarka znajduje się w recesji i produkuje na poziomie niższym od Y*, miliony ludzi tracą pracę, ponieważ firmy potrzebują mniej pracowników, aby produkować mniejsze ilości dóbr. Co gorsza, wskaźnik bezrobocia pozostaje na wysokim poziomie, dopóki gospodarka nie zacznie znów produkować na poziomie warunków pełnego zatrudnienia. Polityka pieniężna i polityka fiskalna są użyteczne właśnie dlatego, że mogą pomóc gospodarce powrócić do poziomu produkcji Y* tak szybko, jak to tylko możliwe. Mogą one pomóc w skróceniu okresu ubóstwa i frustracji spowodowanego bezrobociem. Spójrz na rysunek 7.1, pokazujący, w jaki sposób polityka pieniężna i polityka fiskalna mogą być wykorzystane do jak najszybszego pobudzenia popytu zagregowanego i przywrócenia poziomu produkcji Y* w gospodarce po wystąpieniu negatywnego wstrząsu popytowego. (Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., negatywny wstrząs popytowy to zdarzenie powodujące nieoczekiwany spadek popytu zagregowanego, na przykład spadek poziomu zaufania konsumentów).

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej

Rysunek 7.1. Wpływ negatywnego wstrząsu popytowego na gospodarkę

Na rysunku 7.1 gospodarka wychodzi od poziomu równowagi w punkcie A (gdzie przecinają się biegnąca w dół krzywa popytu zagregowanego AD0 i pionowa długookresowa krzywa podaży zagregowanej LRAS). Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., ceny w gospodarce są sztywne w krótkiej perspektywie czasowej. Z tego powodu krótkookresowa krzywa podaży zagregowanej SRAS jest linią poziomą przebiegającą na wysokości pierwotnego poziomu cen P0, określonego przez poziom, na którym przecinają się AD0 i LRAS. (W rozdziale 6., w punkcie „Sztywne ceny w perspektywie krótkookresowej”, wyjaśniamy, dlaczego dla uproszczenia wykorzystujemy w tej książce poziome krzywe SRAS zamiast prezentowanych w innych książkach krzywych biegnących w górę. Jeśli jesteś przyzwyczajony do skierowanych ku górze krzywych SRAS, zapoznaj się z naszymi wyjaśnieniami). Negatywny wstrząs popytowy przebiega następująco:

 Krzywa popytu zagregowanego przesuwa się na pozycję AD1, co odzwierciedla ograniczenie poziomu wydatków na produkty i usługi.

 Przy cenach usztywnionych na poziomie P0 w perspektywie krótkookresowej punkt równowagi gospodarki przesuwa się w lewo z punktu A do punktu B, natomiast poziom produkcji w gospodarce spada z Y* do Yniskie.

 W konsekwencji spadku poziomu produkcji rośnie bezrobocie, ponieważ firmy nie potrzebują tak wielu pracowników.

Jak widać, ogólnym skutkiem wstrząsu jest recesja, czyli okres malejącej produkcji i rosnącego bezrobocia. Niestety recesja może potrwać bardzo długo. Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., jeśli państwo nie podejmie żadnych działań, to jedynym sposobem, aby gospodarka powróciła do poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia, jest spadek cen, który

143

144

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze spowoduje przesunięcie się punktu równowagi gospodarki wzdłuż krzywej AD1 z punktu B do punktu C. Proces ten jest zazwyczaj bardzo powolny z powodu lepkości cen, a szczególnie wynagrodzeń, co opisujemy w rozdziale 6. W efekcie gospodarka doświadcza wysokiego poziomu bezrobocia i długo zajmuje jej powrót do poziomu produkcji Y* (chyba że państwo interweniuje, aby skrócić ten okres transferu).

Przesunięcie krzywej AD w prawo — przywrócenie ludzi do pracy Sztuczką, jakiej dokonujemy z pomocą polityki pieniężnej i polityki fiskalnej, jest zwiększenie popytu zagregowanego, co eliminuje konieczność przechodzenia przez powolny proces dostosowywania się umożliwiający gospodarce przesunięcie się z punktu B do punktu C (zobacz rysunek 7.1). Ma to miejsce dzięki przesunięciu krzywej popytu zagregowanego w prawo. Na przykład jeśli państwo zdołałoby przesunąć krzywą popytu zagregowanego z pozycji AD1 z powrotem na pozycję AD0, to gospodarka powróciłaby do punktu równowagi A. To dobre rozwiązanie, gdyż umożliwia gospodarce powrót do poziomu produkcji Y* bez konieczności przechodzenia przez powolny proces dostosowywania się potrzebny do przesunięcia gospodarki z punktu B do punktu C. Mówiąc po ludzku, oznacza to, że okres bezrobocia dla milionów osób skończy się znacznie szybciej, ponieważ znów będą mogli znaleźć pracę, aby zapewnić byt sobie i swoim rodzinom. Niestety doprowadzenie do faktycznego przesunięcia popytu zagregowanego w celu zwalczenia recesji nie jest rzeczą łatwą. Może pojawić się mnóstwo problemów, takich jak inflacja i oczekiwania ludzi co do wpływu wzrostu popytu zagregowanego na ceny. Tak więc zanim przejdziemy do szczegółowego opisu tego, jak polityka pieniężna i polityka fiskalna mogą zostać wykorzystane do podniesienia popytu zagregowanego, chcielibyśmy najpierw wyjaśnić, jak inflacja (i obawy związane z inflacją) może ograniczyć ich skuteczność.

Generowanie inflacji — ryzyko nadmiernej stymulacji Najlepszym sposobem zrozumienia ograniczeń dla działań z zakresu polityki gospodarczej pobudzających popyt zagregowany jest uświadomienie sobie, że w dłuższej perspektywie czasowej mogą one jedynie zmienić poziom cen, a nie poziom produkcji. Dlaczego? Aby w pełni wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy, będziemy potrzebowali kilku stron, jednak wyjaśnienie zaczyna się od pewnej omówionej przez nas w rozdziale 6. kwestii: nieważne, gdzie znajdzie się krzywa popytu zagregowanego, nieważne, ile dóbr chcą (lub nie chcą) kupić konsumenci — ceny w końcu dostosują się tak, aby gospodarka produkowała na poziomie Y*. Gospodarka po prostu nie chce zbyt długo produkować na poziomie innym niż Y*. Wpływ Y* na gospodarkę wyjaśniamy w rozdziale 6., przedstawia go również rysunek 7.1. Negatywny wstrząs popytowy powoduje przesunięcie krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1. Jeśli państwo nie pobudzi w jakiś sposób

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej gospodarki, samoczynnie przesunie się ona powoli z punktu A poprzez B do C. W punkcie C poziom cen spadnie i poziom produkcji powróci do Y*. Jednak nawet jeśli państwo podejmie próby pobudzenia popytu zagregowanego, tak aby przesunąć jego krzywą w prawo z pozycji AD1, to w dłuższej perspektywie czasowej gospodarka zawsze powróci do punktu równowagi, w którym krzywa popytu zagregowanego przecina długookresową krzywą podaży zagregowanej (LRAS). I jak to wyjaśniliśmy w rozdziale 6., LRAS jest linią pionową odpowiadającą poziomowi produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*.

Ćwiczenie z bezcelowości — próba zwiększenia poziomu produkcji ponad Y* Ponieważ gospodarka zawsze powraca do poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*, państwo nie jest w stanie przez dłuższy czas utrzymywać w gospodarce poziomu produkcji wyższego od Y*. Aby przekonać się, dlaczego tak jest, załóżmy, że państwo wykorzystuje politykę pieniężną i (lub) politykę fiskalną, aby spowodować przesunięcie krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1, jak to widać na rysunku 7.2.

Rysunek 7.2. Konsekwencje zwiększania popytu zagregowanego

Przed przesunięciem krzywej mamy następującą sytuację: gospodarka znajduje się w równowadze w punkcie A, gdzie pierwotna krzywa popytu zagregowanego AD0 przecina długookresową krzywą podaży zagregowanej LRAS, będącą linią pionową nad Y*. W tej wyjściowej równowadze poziom cen wynosi P0, a ponieważ ceny są lepkie w perspektywie krótkookresowej (zobacz rozdział 6.), krótkookresowa krzywa podaży zagregowanej SRAS0 jest poziomą prostą biegnącą na poziomie P0.

145

146

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Gdy państwo pobudza gospodarkę i powoduje przesunięcie krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1, gospodarka początkowo przesuwa się z punktu A do punktu B — ponieważ ceny są sztywne w perspektywie krótkookresowej, gospodarka dostosowuje się do tymczasowej równowagi w punkcie B (gdzie przecinają się krzywe AD1 i SRAS0). Poziom produkcji gospodarki w punkcie B jest wyższy od poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*. Z tego powodu punkt B to punkt jedynie czasowej równowagi. Dzieje się tak dlatego, że jedynym sposobem, aby gospodarka produkowała na poziomie wyższym niż Y*, jest wykorzystanie większej ilości pracy, niż ma to miejsce przy produkcji na poziomie Y*. Sytuacja taka może się wydarzyć tylko w przypadku wystąpienia dwóch rodzajów okoliczności:

 Firmy przekonają obecnych pracowników do pracy w nadgodzinach.  Firmy zwiększą całkowitą liczbę zatrudnionych, zachęcając do pracy na przykład emerytów, którzy normalnie nie zostaliby zaliczeni do siły roboczej.

Oba te sposoby zwiększenia podaży zasobów pracy zwiększają koszty pracy:

 Aby zachęcić obecnych pracowników do regularnego pozostawania po godzinach, firmy muszą im więcej zapłacić.

 Aby skłonić do pracy emerytów, firmy muszą podwyższyć wynagrodzenia (ponieważ, co oczywiste, ludzie ci nie byli skłonni podjąć zatrudnienia przy starym poziomie stawek).

Tak czy inaczej, koszty produkcji wzrosną. A firmy przerzucą je na konsumentów, podnosząc ceny sprzedawanych produktów i usług. To właśnie jest przyczyna, dla której gospodarka przemieszcza się z punktu B do punktu C na rysunku 7.2. Wraz ze wzrostem cen spowodowanym wzrostem wynagrodzeń gospodarka przemieszcza się w górę wzdłuż krzywej AD1 (jak to pokazują strzałki). Wynagrodzenia, a więc i ceny rosną aż do momentu, w którym gospodarka znów będzie produkowała na poziomie Y* w punkcie C. Po jego osiągnięciu nie ma dalszej potrzeby zwiększania wynagrodzeń — gospodarka znów produkuje na poziomie Y* i firmy nie muszą podwyższać zarobków, aby próbować produkować ponad ten poziom.

Chwilowy wzrost — zmiany poziomu płac realnych Jeśli spojrzeć na rysunek 7.2 i rozważyć przemieszczenie z punktu A przez B do C spowodowane pobudzaniem gospodarki przez państwo, można dostrzec, że jedyną długookresową konsekwencją tego przemieszczenia jest wzrost poziomu cen z P0 na P1. Po okresie wzmożonej produkcji gospodarka znów produkuje na poziomie Y*. Z tego przykładu płyną dwa kluczowe wnioski:

 Państwo nie jest w stanie ciągle utrzymywać poziomu produkcji wyższego niż Y*.

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej

 Państwo nie jest w stanie ciągle utrzymywać poziomu zatrudnienia wyższego niż ten przy poziomie produkcji Y*.

Przyczyną prawdziwości dwóch powyższych wniosków są płace realne. Czym one są? To wynagrodzenia mierzone nie kwotą otrzymywanych pieniędzy, a ich siłą nabywczą (czyli tym, ile dóbr pracownik może zakupić za swoje wynagrodzenie). Płace realne są kluczowe dla zrozumienia, jak państwowa stymulacja wpływa na gospodarkę, ponieważ ludzie pracują ciężko nie dla samych pieniędzy, lecz dla tych rzeczy, które mogą za nie kupić. To ważne rozróżnienie, gdyż reakcja gospodarki na wywołane przez państwo przesunięcie krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1 powoduje jedynie tymczasowy wzrost płac realnych. Gdy płace rosną, pracownicy muszą więcej pracować. Ale gdy płace spadną do pierwotnego poziomu, pracownicy znów będą pracować tak jak wcześniej.

Podnoszenie płac nominalnych przy sztywnym poziomie cen Gubisz się? Zostań z nami. Aby zrozumieć, o co w tym chodzi, skoncentrujmy się na przykładzie uwielbiającego banany robotnika imieniem Rafał. Załóżmy, że gdy gospodarka znajduje się w punkcie A na rysunku 7.2, Rafał otrzymuje 10 złotych na godzinę, a banany, jego ulubiony produkt żywnościowy, kosztują złotówkę za kilogram. To oznacza, że jego realna płaca — mierzona poziomem siły nabywczej — to 10 kilogramów bananów na godzinę. Przy tym poziomie płacy realnej Rafał jest skłonny pracować w pełnym wymiarze godzin. Gdy państwo pobudza gospodarkę i powoduje przesunięcie krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1, robotnicy tacy jak Rafał z początku zyskują, ponieważ płace realne początkowo rosną. Dzieje się tak, bo aby zwiększyć produkcję ponad poziom Y*, firmy podnoszą płace nominalne (o wartości mierzonej kwotą otrzymywanych pieniędzy), by skłonić robotników do produkowania większej ilości dóbr. Ponieważ ceny są początkowo lepkie na poziomie P0, wzrost płacy nominalnej oznacza również wzrost płacy realnej. W przypadku Rafała załóżmy, że cena kilograma bananów pozostaje na poziomie 1 złotego z powodu lepkości cen, ale nominalna płaca Rafała rośnie do 12 złotych na godzinę, ponieważ jego pracodawca potrzebuje, aby pracownicy pracowali więcej. Realna płaca Rafała rośnie z 10 do 12 kilogramów bananów na godzinę. Ten wzrost płac realnych motywuje robotników do tego, aby pracować więcej w celu wytworzenia większej ilości dóbr. (Na rysunku 7.2 to właśnie dzieje się w punkcie B). Ponieważ płace nominalne wzrosły, a ceny nie, wynikający z tego faktu wzrost płac realnych skłania robotników do większego wkładu pracy, co w efekcie pozwala firmom produkować na poziomie wyższym niż Y*.

Powrót do Y* i pierwotnego poziomu płac realnych Niestety wraz z przerzucaniem przez firmy kosztów wyższych płac na konsumentów (poprzez wyższe ceny sprzedawanych dóbr) płace realne zaczynają spadać. Załóżmy, że z powodu wyższych kosztów pracy cena kilograma bananów wzrasta do 1,10 złotego za kilogram. Przy takiej cenie realna płaca Rafała spada z 12 do 10,91 kilograma bananów na godzinę. (Aby otrzymać 10,91, należy podzielić godzinową stawkę Rafała — 12 złotych, przez cenę kilograma bananów — 1,10 złotego).

147

148

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Na rysunku 7.2 spadek płac realnych ma miejsce wraz z przesuwaniem się gospodarki wzdłuż krzywej popytu zagregowanego z punktu B do punktu C. Wraz ze wzrostem cen spadają płace realne. Ceny będą rosnąć aż do momentu, w którym płace realne powrócą do poziomu, na jakim były pierwotnie w punkcie A, zanim państwo pobudziło poziom popytu zagregowanego. Cena bananów będzie rosła aż do poziomu 1,20 złotego za kilogram. Przy tej cenie wyższa nominalna stawka godzinowa Rafała, 12 złotych, znów będzie równowartością 10 kilogramów bananów. Jego płaca realna powróci do pierwotnego poziomu. Efekt bumerangu w przypadku płac realnych jest całkiem zrozumiały i uzasadniony. Ponieważ gospodarka powraca do poziomu produkcji Y*, trzeba zmotywować robotników jedynie do tej ilości pracy, która pozwoli wytworzyć dobra na poziomie Y* i nic ponadto. W punkcie A robotnicy tacy jak Rafał byli skłonni wykonać tę ilość pracy za płacę realną w wysokości 10 kilogramów bananów na godzinę. Po przesunięciu się gospodarki do punktu C znów będą skłonni świadczyć tę ilość pracy za tę samą płacę realną. Oczywiście nie każdy pracownik, jak Rafał, jest fanem bananów. Mamy jednak nadzieję, że rozumiesz istotę rzeczy. Jeśli zarówno ceny, jak i płace wzrosną o 20, to płace realne pozostaną na niezmienionym poziomie i z tego powodu ilość świadczonej przez robotników pracy nie ulegnie zmianie. Ze względu na powyżej opisaną zależność płac i cen działania państwa mające na celu pobudzenie gospodarki, jak te uwidocznione na rysunku 7.2, polegające na przesunięciu krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1, nie są w stanie trwale zwiększyć zapotrzebowania na pracę w firmach. Działania te również nie spowodują trwałego wzrostu płac realnych. Skutki mogą być jedynie tymczasowe — będą odczuwalne tylko do momentu, aż gospodarka dokona przesunięcia z punktu A przez B do C. Może się wydawać, że czasowy wzrost zatrudnienia i poziomu produkcji jest całkiem korzystny i państwo powinno nadal dążyć do przesuwania krzywej popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1. Niestety. Za chwilę przekonamy Cię, że jeśli ludzie zawczasu wiedzą o mającej nastąpić stymulacji, to gospodarka może bezpośrednio przesunąć się z punktu A do punktu C i wyeliminować możliwość zaistnienia nawet czasowego pobudzenia gospodarki wskutek przesunięcia popytu zagregowanego.

Nieudana stymulacja — co się dzieje, gdy ludzie się jej spodziewają? Na poprzednich stronach tego rozdziału skoncentrowaliśmy się na wyjaśnieniu, dlaczego wzrost popytu zagregowanego, który ma na celu zwiększenie poziomu produkcji ponad Y*, może skutkować tylko tymczasowo, dopóki nie dostosuje się poziom cen. Teraz pokażemy, że ceny mogą dostosować się tak szybko, iż stymulacja nie spowoduje nawet tymczasowego wzrostu poziomu produkcji.

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej Docenić znaczenie lepkości cen Jak to widać na rysunku 7.2, każdy wzrost poziomu produkcji po przesunięciu krzywej popytu zagregowanego w prawo z pozycji AD0 na pozycję AD1 zależy od lepkości cen w krótkiej perspektywie czasowej. Innymi słowy: gospodarka przesuwa się z punktu A do punktu B wzdłuż poziomej krótkookresowej krzywej podaży zagregowanej SRAS0 tylko wówczas, jeśli ceny są sztywne na poziomie P0 w krótkiej perspektywie czasowej. W rozdziale 6. wyjaśniamy, że jest wiele dowodów na to, iż cenom trudno jest spaść w czasie recesji. Zwłaszcza firmy nie przepadają za obniżkami wynagrodzeń i ryzykowaniem negatywnej reakcji swoich pracowników. Firmy zdają sobie sprawę, że jeśli obniżą wynagrodzenia, robotnicy się zdenerwują i nie będą skłonni do ciężkiej pracy, a wynikający z tego spadek produktywności pogorszy jeszcze wyniki finansowe. W efekcie mamy do czynienia z odgórną lepkością płac w gospodarce, co oznacza w żargonie ekonomistów, że płace nominalne rzadko spadają. Jak wyjaśniamy w rozdziale 6., odgórna lepkość płac powoduje odgórną lepkość cen, ponieważ firmy nie mogą obniżyć cen poniżej kosztów, jeśli chcą mieć zyski i pozostać na rynku. (Pamiętaj, że koszty pracy są dla większości firm największą składową kosztów produkcji. Jeśli firmy nie mogą obniżyć płac, nie są również w stanie obniżyć cen wytwarzanych dóbr).

Brak oddolnej lepkości cen Zauważmy, że powyżej była mowa jedynie o odgórnej lepkości cen, nie wspominamy o kłopotach cen i płac ze wzrostem. Tak naprawdę w gospodarce nie ma zbyt wielu czynników, które mogłyby spowodować oddolną lepkość płac czy cen. Wręcz przeciwnie, płace i ceny wydają się całkiem swobodnie rosnąć, jeśli popyt rośnie odpowiednio do podaży. Zawarte umowy handlowe i umowy o pracę mogą na jakiś czas przyhamować wzrost cen i płac, ale gdy tylko zakończy się okres obowiązywania tych umów, ceny i płace będą mogły swobodnie rosnąć.

Przewidywanie (i sabotowanie) stymulacji Brak oddolnej lepkości cen ma znaczące konsekwencje dla każdego państwa chcącego pobudzić gospodarkę do produkowania na poziomie wyższym niż Y*. Są one dwojakiego rodzaju:

 Jeśli ceny i płace mogą wzrosnąć szybko, gospodarka będzie produkowała na

poziomie wyższym od Y* tylko przez bardzo krótki czas. To oznacza, że bardzo szybko dokona się przesunięcie z punktu A przez B do C (jak na rysunku 7.2) — tak szybko, że stymulacja gospodarki spowoduje wzrost poziomu produkcji i zatrudnienia powyżej Y* jedynie na bardzo krótki czas.

 Jeśli ludzie są w stanie przewidzieć planowaną stymulację, to (choć będzie miała na

celu zwiększenie poziomu produkcji powyżej Y*) najprawdopodobniej spowoduje ona jedynie inflację i w żaden sposób nie zwiększy poziomu produkcji. Innymi słowy: jeśli ludzie są w stanie przewidzieć wzrost popytu zagregowanego, gospodarka może bezpośrednio przeskoczyć z punktu A do punktu C, tak że poziom cen rośnie nawet bez czasowego wzrostu poziomu produkcji.

149

150

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Aby zrozumieć przebieg tego procesu, załóżmy, że władze ogłaszają planowany zestaw działań stymulacyjnych w celu przesunięcia popytu zagregowanego z pozycji AD0 na pozycję AD1 w ciągu kilku miesięcy (zobacz rysunek 7.2). Ponieważ pracownicy i przedsiębiorcy znają się na makroekonomii nie gorzej niż politycy, mają świadomość, że jedynym długofalowym skutkiem planowanej stymulacji będzie wzrost poziomu cen z P0 na P1. Co więcej, pracownicy mają świadomość, że płace realne pozostaną niezmienione w dłuższej perspektywie czasowej, gdyż zarówno płace nominalne, jak i koszt życia (określany poziomem cen) wzrosną równomiernie. Zatem wiedzą, że w dłuższej perspektywie czasowej stymulacja w żaden sposób im nie pomoże. Tak naprawdę ich jedyna nadzieja na jakieś korzyści wiąże się z perspektywą krótkookresową, w której nominalne płace powinny wzrosnąć, a poziom cen nie powinien się zmienić. Innymi słowy: chcą zyskać na przemieszczeniu gospodarki z punktu A do punktu B (rysunek 7.2). Jednak firmy również nie są głupie. Nie chcą narażać się na zmniejszenie zysków tylko dlatego, że płace rosną przy sztywnym poziomie cen. Tak więc po prostu przewidują wszystko. Ponieważ ceny w końcu muszą wzrosnąć z poziomu P0 do poziomu P1, przy czym płace także muszą się odpowiednio zwiększyć, firmy wyprzedzają podwyżki płac, podnosząc ceny najszybciej jak to możliwe. Nic nie powstrzyma firm przed podwyżką cen, ponieważ nie ma w gospodarce niczego takiego, co powodowałoby oddolną lepkość cen. Zatem jeśli firmy są w stanie dostrzec nadchodzącą stymulację z wyprzedzeniem, to po prostu podniosą ceny najszybciej jak to możliwe, tak aby ceny i płace rosły w tym samym tempie. W efekcie poziom cen rośnie z P0 na P1. Oczywiście w tym samym czasie firmy podnoszą płace o dokładnie ten sam procent, tak aby poziom płac realnych nie uległ zmianie. Chcą bowiem utrzymać motywację robotników do świadczenia ilości pracy niezbędnej do wyprodukowania dóbr na poziomie Y*. Jak widać, jeśli państwo stara się pobudzić gospodarkę do produkcji na poziomie wyższym od Y* i jeśli ta stymulacja zostaje dostrzeżona i przewidziana przez uczestników rynku, to może w ogóle nie poskutkować. Ceny i płace mogą po prostu przeskoczyć z punktu A do punktu C, co oznacza, że stymulacja nie nakręciła gospodarki, ponieważ poziom produkcji pozostaje na poziomie Y*, podczas gdy ceny i płace rosną równomiernie.

Racjonalne oczekiwania Opisywane zjawisko jest przykładem racjonalnych oczekiwań, którym to terminem ekonomiści określają to, w jaki sposób ludzie racjonalnie zmieniają swoje bieżące zachowanie wskutek przewidywania przyszłych zdarzeń. W tym przypadku firmy podejmują racjonalne decyzje natychmiastowego podniesienia cen, gdy się dowiadują, że państwo będzie w przyszłości podnosiło popyt zagregowany z pozycji AD0 na pozycję AD1. W zasadzie jedynym racjonalnym sposobem działania z punktu widzenia firm jest natychmiastowe podniesienie cen. Jeśli bowiem pozostawiono by je na poziomie P0, byłoby to równoznaczne z dobrowolną zgodą na obniżenie zysków, co miałoby miejsce wskutek przesunięcia się gospodarki z punktu A do punktu B (gdy rosną płace

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej nominalne, a ceny pozostają sztywne). Natychmiastowe podniesienie cen i przesunięcie gospodarki bezpośrednio z punktu A do punktu C pozwala na uniknięcie podobnej sytuacji. Racjonalne oczekiwania to jedna z najważniejszych idei makroekonomicznych, ponieważ uświadamia nam, że zdolność państwa do kontrolowania gospodarki jest silnie ograniczona. Ludzie nie siedzą bowiem w bezruchu jak rośliny w doniczkach, gdy władze ogłaszają zmianę polityki. Ludzie zmieniają swoje zachowania. A czasami, jak w opisanym przez nas na poprzednich stronach przypadku, ta zmiana zachowania może całkowicie zrujnować zdolność państwa do osiągnięcia założonego celu pobudzenia gospodarki. W dalszej części rozdziału przechodzimy do szczegółów związanych z polityką pieniężną i polityką fiskalną, podając inne przykłady tego, jak racjonalne oczekiwania ograniczają efektywność polityki państwa. Za każdym razem zwróć uwagę, jak zmiany zachowań ludzi ograniczają skutki państwowych inicjatyw.

Arkana polityki fiskalnej Polityka fiskalna obejmuje zagadnienia związane z opodatkowaniem i wydawaniem pieniędzy przez państwo. Wiąże się ona mocno z makroekonomią, ponieważ współczesne państwa mają wiele możliwości zwiększania popytu zagregowanego poprzez dokonywanie zmian w polityce fiskalnej. Zmiany te na ogół można podzielić na dwie kategorie:

 Niebezpośrednie zwiększenie popytu zagregowanego poprzez obniżkę

podatków w taki sposób, że pozostawia się konsumentom wyższy dochód po opodatkowaniu, który mogą wydać na produkty i usługi.

 Bezpośrednie zwiększenie popytu zagregowanego poprzez zakup większej ilości produktów i usług.

Pierwszy rodzaj zmian wiąże się ze zmniejszaniem wpływów podatkowych państwa, a drugi oznacza zwiększenie jego wydatków. Ponieważ deficyt budżetowy państwa jest definiowany jako kwota, o którą wydatki przeważają nad wpływami z podatków , to oba te rodzaje polityki fiskalnej prowadzą do powiększenia deficytu. Ten fakt jest bardzo istotny, duże i długotrwałe deficyty mogą bowiem być przyczyną wielu problemów gospodarczych, w tym inflacji. W związku z tym obawa przed dużym deficytem budżetowym ogranicza wymiar inicjatyw w ramach polityki fiskalnej. Zagłębiając się w dalszą lekturę na temat polityki fiskalnej, zawsze miej na uwadze tę obawę przed olbrzymim deficytem, ponieważ ogranicza on skalę przesunięć popytu zagregowanego, jakich może podjąć się państwo. Na przykład jeśli spojrzeć na rysunek 7.1, państwo może chcieć wykorzystać politykę fiskalną do przesunięcia popytu zagregowanego w prawo z pozycji AD0 na pozycję AD1, jednak jeśli przesunięcie takie wiązałoby się z nadmiernym deficytem budżetowym, państwo może dokonać mniejszego przesunięcia, które spowoduje przemieszczenie się gospodarki tylko częściowo w stronę poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia Y*.

151

152

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Wzrost wydatków państwowych w celu przyspieszenia końca recesji Jeśli gospodarka wpada w tarapaty, to jedną z pierwszych rzeczy, jakich domagają się politycy, jest wzrost wydatków państwowych. Założenie jest takie, że jeśli ludzie są bezrobotni, a niesprzedane towary kurzą się na półkach, państwo może wkroczyć na rynek z dużą ilością pieniędzy i skupić niesprzedane dobra. W efekcie państwo generuje tak wielki popyt, że przedsiębiorstwa zaczynają przyjmować do pracy bezrobotnych w celu zwiększenia poziomu produkcji, aby zaspokoić zwiększony popyt. Władze mają nadzieję, że taka stymulacja pobudzi dalszy popyt. Gdy byli bezrobotni zaczną otrzymywać wynagrodzenia, będą wydawać więcej pieniędzy, co oznacza wzrost popytu. Gdy to nastąpi, proces zdrowienia gospodarki powinien sam się napędzać, tak aby państwo nie musiało nadal wydawać tak wielkich ilości pieniędzy.

Koszty zwiększonych wydatków państwa Politycy bardzo lubią sugerować zwiększenie wydatków państwowych, ponieważ taki wzrost stawia ich w dobrym świetle, szczególnie gdy część pieniędzy z tych zwiększonych wydatków trafi bezpośrednio do ich wyborców. Niestety w życiu nie ma nic za darmo. Są tylko trzy sposoby pokrycia zwiększonych wydatków państwowych:

 Państwo może obniżyć stopę redyskontową, aby zwiększyć podaż pieniądza.  Państwo może podnieść podatki.  Państwo może pożyczyć więcej pieniędzy. Jak mówiliśmy już w rozdziale 5., zwiększenie podaży pieniądza w celu pokrycia zwiększonych wydatków państwowych prowadzi do dużej inflacji, która z kolei przekłada się na chaos gospodarczy i recesję. Z tego powodu państwa niemal nigdy nie decydują się obecnie na dodrukowywanie pieniędzy w celu pokrycia kosztów zwiększonych zakupów produktów i usług. W gruncie rzeczy wiele państw powierzyło kontrolę podażą pieniądza niezależnym bankom centralnym. Chociaż, jak zauważamy w rozdziale 5., można wykorzystać to narzędzie (dodruk) w celu wyjścia z recesji, współcześnie nikt tak naprawdę tego nie robi1. Podnoszenie podatków to również problematyczna kwestia, ponieważ chcąc wyjść z recesji, musimy zachęcić konsumentów do wydawania jak największych kwot na produkty i usługi. Jeśli podniesiemy podatki, konsumenci ograniczą wydatki. Można zrekompensować w jakiejś części zmniejszony poziom wydatków prywatnych poprzez natychmiastowe wydanie wpływów podatkowych, jednak w oczywisty sposób nie jest to droga do stymulacji popytu zagregowanego w dłuższej perspektywie czasowej. Państwo może równie dobrze po prostu pozwolić obywatelom wydawać ich pieniądze.

1

Od początku międzynarodowego kryzysu finansowego, który zaczął się w 2008 roku, w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono już trzy operacje mające na celu dodrukowanie pieniędzy, tzw. QE, czyli Quantitive Easing — przyp. red.

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej Pożyczanie i wydawanie — najczęstsze rozwiązanie Aby walczyć z recesją, państwo musi znaleźć sposób na zwiększenie swoich wydatków bez zmniejszania poziomu wydatków osób prywatnych. Rozwiązaniem jest pożyczanie. Poprzez pożyczenie pieniędzy w czasie recesji i wydawanie ich państwo może zwiększyć ilość nabywanych produktów i usług, nie zmniejszając zakupów sektora prywatnego. Od kogo pożycza państwo? Od Ciebie. Zawsze istnieją ludzie, którzy chcą oszczędzić pewną część swoich dochodów. Mogą wykorzystać te oszczędności do nabywania różnego rodzaju aktywów, takich jak akcje i obligacje przedsiębiorstw albo nieruchomości, a także do inwestowania w fundusze inwestycyjne czy lokaty rentierskie. Ale mogą również nabyć obligacje skarbowe, które są w zasadzie pożyczkami dla państwa. Oferując więcej obligacji, państwo może przekierować część oszczędności obywateli z zakupu innych aktywów na zakup obligacji skarbowych i zebrać mnóstwo pieniędzy, które może przeznaczyć na zakup produktów i usług, tym samym zamieniając prywatne wydatki na różnego rodzaju aktywa na publiczne wydatki na produkty i usługi.

Kwestia deficytu Zwiększenie wydatków państwowych i finansowanie ich z pożyczek jest bez wątpienia dobrym sposobem na zwiększenie ogólnego popytu na produkty i usługi. Jednak niesie ze sobą zagrożenie efektem ubocznym w postaci deficytu budżetowego, czyli kwoty pieniężnej, o jaką wydatki państwa przewyższają wpływy podatkowe w danym roku. Każdy bieżący deficyt wlicza się do długu publicznego, to znaczy skumulowanej, całkowitej kwoty, jaką państwo jest dłużne wierzycielom. Problem z deficytami i długiem publicznym polega na tym, że kiedyś trzeba je spłacić. Załóżmy, że 10-letnie obligacje przewidują coroczne płatności kuponowe w wysokości 6. Kupując obligację od państwa, dajemy mu 1000 złotych. W zamian państwo obiecuje nam dwie rzeczy:

 Oddać nam 1000 złotych za 10 lat.  Płacić nam 60 złotych rocznie (6-procentowe płatności kuponowe) aż do momentu, w którym otrzymamy z powrotem nasze 1000 złotych.

Zatem państwo otrzymuje w danym momencie 1000 złotych do wydania na produkty i usługi, aby pobudzić gospodarkę, ale musi też znaleźć odpowiedź na to, skąd wziąć 60 złotych rocznie, aby spłacić nam odsetki, i skąd wziąć 1000 złotych za 10 lat, gdy minie termin wykupu obligacji.

Pewność przyszłych wpływów podatkowych Jedyną oczywistą przyczyną, dla której ludzie są skłonni pożyczyć państwu pieniądze poprzez kupno obligacji, jest ich wiara w to, że państwo w końcu odda im pożyczkę. Powodem tej wiary jest świadomość wyłączności państwa w zakresie nakładania podatków. Zasadniczo wszystkie pożyczki brane przez państwo są zabezpieczone przyszłymi wpływami podatkowymi.

153

154

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Jednak zależność między podatkami i spłatą obligacji nie jest bezpośrednia. Innymi słowy: fakt, że państwo ma do wykupienia mnóstwo obligacji, których termin wymagalności wkrótce upływa, nie oznacza, iż musi koniecznie dokonać nagłej podwyżki podatków, aby spłacić obligacje. Dzieje się tak dlatego, że państwa często refinansują obligacje, których termin wykupu wkrótce upływa — po prostu wypuszczają kolejne obligacje, aby spłacić te poprzednie. Ten proces nazywamy rolowaniem długu i jest on rutynową praktyką wszystkich państw. Nie należy jednak sądzić, że jest to jedynie wielkie oszustwo mające na celu odsuwanie w nieskończoność konieczności spłacenia długu. Jedyną przyczyną, dla której inwestorzy chcą brać udział w rolowaniu długu, jest ich wiara w to, że państwo może zawsze wykorzystać swoją pozycję do nałożenia podatków, by spłacić zadłużenie. Dzięki zaufaniu inwestorów państwo może ciągle pożyczać, czy to na zupełnie nowe cele, czy to w ramach rolowania długu. Jeśli inwestorzy tracą zaufanie do państwa, może dojść do prawdziwej katastrofy.

Spłata długu poprzez drukowanie pieniędzy — katastrofalny wybór Czasem zaufanie inwestorów do państwa okazuje się pomyłką. Jak to opisujemy w rozdziale 5., państwa mają inny (cokolwiek szatański) sposób finansowania wykupu swoich obligacji oprócz wykorzystania wpływów podatkowych: mogą zwiększyć podaż pieniądza. Odpowiedzialne rządy zwykle nie decydują się już na tego rodzaju działanie, ale trzeba mieć świadomość, że coś takiego zdarzało się w przeszłości i szansa na dodruk w przyszłości zawsze jest realna. Obligacja o wartości 1000 złotych jest dla państwa zobowiązaniem do spłaty kwoty 1000 złotych. Jednak nie określa, skąd te 1000 złotych zostanie wzięte. Zatem państwo może swobodnie wydrukować nowe banknoty na sumę 1000 złotych i nam je wręczyć. Na pierwszy rzut oka trudno się dopatrzyć czegoś niewłaściwego w takim rozwiązaniu, ale gdy wraz z innymi posiadaczami obligacji będziemy chcieli świeżo wydrukowane pieniądze wprowadzić do obiegu gospodarczego i zacząć je wydawać, możemy spowodować wzrost cen i inflację. W rozdziale 5. zwracamy uwagę, że wysoka inflacja niszczy aktywność gospodarczą. W warunkach wysokiej inflacji ceny niewiele znaczą, a ludzie są o wiele bardziej nieufni i niechętni do angażowania się w długoterminowe umowy lub inwestycje, ponieważ nie wiedzą, ile w przyszłości będą warte ich pieniądze. Mając świadomość potencjalnych złych następstw inflacji, ludzie zaczynają się martwić za każdym razem, gdy państwo ma duży deficyt budżetowy lub na dużą skalę się zadłuża. Boją się sytuacji, w której państwo nie będzie mogło podnieść podatków na tyle, aby spłacić swoje zobowiązania (lub nie będzie chciało denerwować wyborców podnoszeniem podatków do tak wysokiego poziomu). Inwestorzy boją się, że jeśli taka sytuacja będzie miała miejsce, państwo może zdecydować się na drukowanie pieniędzy w celu spłaty długów. A to zrujnuje gospodarkę. Dodrukowanie pieniędzy w celu spłaty długów państwa bardzo negatywnie odbije się na posiadaczach obligacji, ponieważ większość z nich otrzyma gotówkę po tym, jak ceny wzrosną, co oznacza, że będą mogli kupić za nią mniej dóbr. Dlatego gdy ludzie naprawdę zaczynają się martwić, że państwo może zacząć drukować pieniądze na pokrycie długów, państwu coraz trudniej jest znaleźć chętnych na zakup obligacji. W takiej sytuacji jedynym sposobem, aby zachęcić ludzi do zakupu obligacji, jest

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej oferowanie coraz wyższego oprocentowania w celu zmniejszenia obaw o to, że pieniądze, jakie dostaną z powrotem, nie będą wiele warte. Wyższe oprocentowanie obligacji sprawia, że sytuacja państwa staje się jeszcze bardziej desperacka, gdyż każde rolowanie długu musi być dokonane przy coraz wyższym oprocentowaniu. Co więcej, ponieważ inflacja wpływa na wszystkie obligacje, nie tylko skarbowe, to jeśli ludzie obawiają się nadejścia inflacji, rosną stopy procentowe w całej gospodarce. Ta sytuacja może mieć natychmiastowe negatywne konsekwencje ekonomiczne, wyższe stopy procentowe zniechęcają bowiem konsumentów do pożyczania pieniędzy na domy i samochody, firmy zaś niechętnie biorą kredyty na zakup nowych fabryk i urządzeń. Z tego powodu samo oczekiwanie, że państwo może dodrukować pieniądze kiedyś w przyszłości, aby spłacić obligacje, może spowodować natychmiastowe negatywne konsekwencje dla gospodarki. (To kolejny przykład racjonalnych oczekiwań w praktyce; zobacz punkt zatytułowany „Racjonalne oczekiwania” wcześniej w tym rozdziale). Większość państw stara się trzymać poziom długu i deficytu pod kontrolą, tak aby nikt nie musiał się poważnie martwić możliwością wydrukowania przez rząd dodatkowych pieniędzy w celu sfinansowania wykupu obligacji.

Polityka pieniężna rozebrana na czynniki pierwsze Polityka pieniężna to regulowanie podaży pieniądza i stóp procentowych w celu ustabilizowania lub pobudzenia gospodarki. We współczesnych gospodarkach polityka pieniężna jest postrzegana jako najpotężniejszy mechanizm, jakim dysponuje państwo w walce z recesją i redukcjami zatrudnienia — potężniejszy nawet od polityki fiskalnej. Polityka pieniężna realizowana jest w praktyce przez zmianę poziomu podaży pieniądza w celu wpłynięcia na poziom stóp procentowych. Ponieważ stopy procentowe wpływają na wszystko, od popytu konsumenckiego na kredyty hipoteczne do popytu przedsiębiorstw na dobra inwestycyjne, mają one olbrzymi i wszechogarniający wpływ na pobudzenie lub obniżenie aktywności gospodarczej. Aby pokazać pełen zakres działań składających się na politykę pieniężną, najpierw zdefiniujemy, czym właściwie są pieniądze. Następnie udowodnimy, że naprawdę możliwe jest posiadanie zbyt wielu pieniędzy, i zastanowimy się, jak ten fakt przekłada się na stopy procentowe i inflację. To z kolei pozwoli zrozumieć, w jaki sposób państwo może wpływać na stopy procentowe poprzez zmianę ilości pieniądza krążącego w gospodarce.

Korzyści z pieniądza fiducjarnego Pieniądze to rodzaj aktywów, co oznacza, że zachowują one wartość mimo upływu czasu. Inne rodzaje aktywów to nieruchomości, metale szlachetne (na przykład złoto), a także aktywa finansowe (na przykład akcje i obligacje). Jednak pieniądz jest jedyny w swoim rodzaju, ponieważ to jedyny rodzaj aktywów powszechnie akceptowany jako środek, który można wymienić na produkt lub usługę.

155

156

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Aby uprościć kilka spraw, wielokrotnie używaliśmy wyrażenia „drukowanie pieniędzy”. Warto jednak pamiętać, że pod pojęciem „pieniądze” nie zawsze kryją się papierowe banknoty lub metalowe monety znajdujące się w obiegu, a definicja pieniądza jest szersza i obejmuje na przykład wpłaty gotówkowe w bankach, kredyty i pożyczki, obligacje skarbowe o różnym stopniu płynności. W rezultacie możemy również mówić o zwiększeniu podaży pieniądza, czyli działaniach, które zwiększają podaż wszystkich powyższych form pieniądza. W rozdziale 5. wyjaśniamy, że pieniądze czynią gospodarkę znacznie bardziej efektywną, ponieważ eliminują potrzebę transakcji barterowych. Ale potrzeba weryfikacji autentyczności pieniądza (tak aby ludzie chcieli go przyjmować) oznacza, że odpowiedzialność za jego produkcję i zapobieganie fałszerstwom spadła na państwo. To z kolei niesie ze sobą ryzyko pojawienia się kolejnych problemów, państwo bowiem nieustannie walczy z pokusą dodrukowywania pieniędzy w celu spłaty starych długów lub zakupu nowo wyprodukowanych towarów i usług. Jednym z historycznych sposobów ograniczenia możliwości dodrukowywania przez państwo pieniędzy w celu spłaty zobowiązań było wprowadzenie parytetu kruszcowego. W takim systemie państwo nie mogło dodrukowywać banknotów, jeśli nie posiadało dla nich pokrycia w zasobach szlachetnych kruszców (takich jak złoto). Na przykład w Stanach Zjednoczonych przelicznik wynosił 35 dolarów za uncję złota. Można było dosłownie przynieść banknoty o wartości 35 dolarów do Skarbu Państwa (U.S. Treasury) i wymienić je na uncję złota. Konsekwencje parytetu kruszcowego dla polityki pieniężnej były takie, że państwo nie mogło arbitralnie zwiększyć podaży pieniądza papierowego, bo dla każdych 35 dolarów w postaci nowo wydrukowanych banknotów musiało nabyć uncję złota, na którą byłyby one wymienialne. Wysoka cena zakupu złota ograniczała więc podaż pieniądza. W rozdziale 5. wyjaśniliśmy już, że taki system znakomicie się sprawdza przy zapobieganiu wysokiej inflacji, ponieważ jedynym powodem wysokiej inflacji jest drukowanie przez państwo olbrzymiej ilości nowych pieniędzy. (Gdy nowe pieniądze zaczynają krążyć w gospodarce, podnoszą ceny). Zapobieganie inflacjom jest dobrą rzeczą, jednak parytet kruszcu ma liczne wady. Powoduje on między innymi to, że poziom podaży pieniądza w czasie jest dość sztywny, co oznacza, iż nawet gdyby gospodarce wyszła na dobre niewielka obniżka lub zwyżka podaży pieniądza, państwo nie może nic w tym kierunku zrobić, ponieważ poziom podaży pieniądza zależy od tego, jaką ilość złota zmagazynowano w skarbcach. Parytet kruszcu oznacza, że nie możemy wykorzystywać polityki pieniężnej do pobudzania gospodarki, jeśli znajdzie się ona w recesji. Jedną z przyczyn tak ogromnych kłopotów gospodarczych w czasie wielkiego kryzysu na całym świecie był fakt, że niemal wszystkie państwa przestrzegały zasad parytetu złota w chwili, gdy zaczynało się nieszczęście. To sprawiło, że nie były w stanie zwiększyć podaży pieniądza, by wesprzeć swoje gospodarki. Wyjaśnia to również, dlaczego kraje, które najwcześniej pożegnały się z parytetem złota, doświadczały najkrótszych i najłagodniejszych recesji. Po rezygnacji z parytetu mogły swobodnie drukować nowe pieniądze, aby pobudzać gospodarkę.

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej Natomiast takie kraje jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, które uparcie trwały przy parytecie złota, przeżywały najbardziej długotrwałe i bolesne kryzysy gospodarcze. Parytet kruszcowy był oczywistym problemem. Próba zachowania go spaliła jednak na panewce, kiedy rząd Stanów Zjednoczonych zmuszony był dodrukować pieniądze, by opłacić rosnące koszty wojny w Wietnamie. Ostatecznie wszystkie kraje na świecie zrezygnowały z parytetu złota na rzecz pieniądza fiducjarnego (ang. fiat money). W systemie pieniądza fiducjarnego państwo po prostu drukuje tyle banknotów, ile chce, ogłasza, że są to pieniądze, i wprowadza je do obiegu (po łacinie słowo fiat oznacza „niech się stanie”). Wielka korzyść tego systemu polega na tym, że państwo może arbitralnie zwiększać lub zmniejszać podaż pieniądza, tak aby móc odpowiednio pobudzać gospodarkę. W pozostałej części rozdziału będziemy posługiwali się symbolem M na oznaczenie całkowitej podaży pieniądza krążącego w gospodarce. Na przykład „M  1,3 biliona złotych” oznacza, że suma nominałów wszystkich monet i banknotów w gospodarce wynosi 1,3 biliona złotych.

Można mieć za dużo pieniędzy! Polityka pieniężna polega na wpływaniu na podaż pieniądza w celu zmiany ceny pożyczania pieniędzy, czyli stopy procentowej. Kluczem do skuteczności polityki pieniężnej jest fakt, że popyt na pieniądz zależy od stopy procentowej. Załóżmy, że wręczamy Ci 1 milion złotych i możesz z nim zrobić, co chcesz. Przypuśćmy, że jesteś sknerą i decydujesz się oszczędzać cały ten milion co do grosza przynajmniej przez rok, bo przez ten czas masz nadzieję wymyślić najlepszy sposób wydania tych pieniędzy. Nasze pytanie brzmi: czy powinieneś cały ten majątek trzymać w gotówce? Właściwa odpowiedź brzmi: „NIE!”. Trzymanie całego majątku w gotówce jest, szczerze mówiąc, naprawdę głupie, bo gotówka nie przynosi procentów. Nawet gdy wpłacisz pieniądze na rachunek bieżący w banku, uzyskasz przynajmniej jakieś marne odsetki. A przecież nawet 1 od miliona złotych to 10 000 złotych. Dlaczego masz z tego rezygnować? Jeszcze lepszym rozwiązaniem jest zakup obligacji skarbowych, na których można zyskać 5 – 6. To od 50 000 do 60 000 złotych więcej, niż miałbyś, trzymając cały majątek w gotówce. Co oczywiste, im większy procent zysku przynoszą inne rodzaje aktywów, tym większa nasza motywacja do zamiany na nie naszej gotówki. W zasadzie jedyną rzeczą powstrzymującą ludzi od zamiany całego majątku na aktywa inne niż gotówka jest to, że pieniądze pozwalają im kupować dobra. Poza tą funkcją pieniądz nie jest lepszy od innych rodzajów aktywów. Można nawet powiedzieć, że jest gorszy, jeśli rozpatrywać sprawę w kontekście stopy zwrotu — ponieważ stopa zwrotu z posiadania gotówki wynosi zawsze zero.

157

158

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Na rysunku 7.3 przedstawiamy wykres pokazujący, jak duży jest popyt na pieniądz przy określonym poziomie stóp procentowych. Popyt na pieniądz oznaczamy symbolem MD. Nominalna stopa procentowa (i), znajduje się na osi pionowej. (Pojęcie nominalnej stopy procentowej omawiamy w rozdziale 5.). Oś pozioma prezentuje ilość jednostek pieniężnych.

Rysunek 7.3. Wartość stopy procentowej w punkcie równowagi jest określana przez przecięcie krzywej popytu na pieniądz z krzywą podaży pieniądza

Jak widać po skierowanym w dół przebiegu krzywej popytu na pieniądz, im wyższa stopa procentowa, tym mniej pieniędzy ludzie chcą trzymać w gotówce. Ten wykres odzwierciedla ideę, że gotówka ze swoją zerową stopą zwrotu jest coraz gorszą formą lokaty majątku, jeśli rosną stopy zwrotu dla innych typów aktywów. Innymi słowy: im wyższa stopa procentowa w przypadku innych aktywów, tym bardziej będziesz chciał dokonać optymalizacji swoich zasobów gotówkowych. Na rysunku 7.3 znajduje się również pionowa krzywa podaży pieniądza oznaczona symbolem MS. Jest pionowa, ponieważ to państwo decyduje, ile pieniędzy wydrukować i wprowadzić do obiegu bez zważania na poziom stopy procentowej. Krzywe MS i MD krzyżują się na wysokości stopy procentowej i*. Ten poziom stopy procentowej jest poziomem równowagi, gdyż tylko na tym poziomie całkowita liczba jednostek pieniężnych, jaką chcą posiadać ludzie, jest równa całkowitej liczbie jednostek pieniężnych, jaką do obiegu wprowadził rząd. Co więcej, poziom i* to poziom stabilnej równowagi, co oznacza, że jeśli poziom stopy procentowej kiedykolwiek się odchyli, to siły rynkowe spowodują powrót do wartości i*. Ale zanim to wszystko nabierze sensu, musimy poświęcić parę akapitów na

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej wyjaśnienie, jak określane są stopy procentowe na rynku obligacji. Zwróć na to szczególną uwagę, ponieważ rynek obligacji to miejsce, gdzie ustalane są poziomy stóp procentowych dla całej gospodarki. Rynki obligacji mają olbrzymi wpływ na wszystkie pozostałe obszary gospodarki.

Kilka słów o obligacjach Obligacja jest formą aktywów finansowych, za którą płaci się pewną sumę pieniędzy w zamian za serię wypłat w przyszłości. Istnieją dwa rodzaje płatności związanych z obligacjami:

 Wykup po2 cenie nominalnej — Odbywa się po cenie podanej na certyfikacie obligacji w terminie zapadalności obligacji.

 Płatności kuponowe — Mają zazwyczaj miejsce dwa razy do roku, aż do

momentu upływu ważności obligacji. Nazwa „kuponowe” pochodzi z czasów, kiedy rozliczenia nie były skomputeryzowane i odrywało się kupon u dołu certyfikatu obligacji, który należało wysłać, aby otrzymać wypłatę.

Zazwyczaj mamy do czynienia z obligacjami rocznymi, 5-, 10- lub 20-letnimi. Obligacje nie gwarantują jakiejkolwiek stopy zwrotu. Jedyne, co gwarantują, to wykup po cenie nominalnej w odpowiednim czasie oraz ewentualnie płatności kuponowe. Stopa zwrotu zależy od tego, jak wiele zapłacimy za prawo otrzymania tych płatności. Jeśli nic z tego nie rozumiesz, wytrzymaj! Wyobraź sobie naprawdę prosty rodzaj obligacji — obligację zerokuponową (zwaną tak z powodu braku płatności kuponowych). Otrzymasz za nią tylko jednorazową płatność w terminie zapadalności w wysokości jej wartości nominalnej. I aby rzecz uprościć, załóżmy, że przykładowa obligacja zostanie wykupiona za dokładnie 100 złotych dokładnie za rok od tej chwili. Jeśli posiadasz taką obligację, musisz wiedzieć, że stopa zwrotu z obligacji zależy do tego, ile za nią zapłaciłeś. Przypuśćmy, że byłeś na tyle naiwny, aby zapłacić za tę obligację dokładnie 100 złotych. Twoja stopa zwrotu wyniesie 0 procent, ponieważ zapłaciłeś 100 złotych za coś, co przyniesie za rok dokładnie 100 złotych. Załóżmy jednak, że zapłaciłeś za obligację jedynie 90 złotych. Twoja stopa zwrotu wyniesie około 11, ponieważ (100 złotych – 90 złotych) / 90 złotych = 0,111, czyli 11,1. Jeśli udałoby Ci się kupić tę obligację za jedyne 50 złotych, to stopa zwrotu wyniosłaby 100, bo w ciągu roku zainwestowana kwota zostałaby podwojona. Oto, co powinieneś zapamiętać: stopa zwrotu z obligacji zależy odwrotnie proporcjonalnie od kwoty, jaką za nią zapłaciłeś. Ponieważ kwota, jaką otrzymasz w przyszłości, jest z góry określona, to im więcej teraz zapłacisz, tym niższa jest stopa zwrotu. Wyższa cena obligacji oznacza niższą stopę zwrotu.

2

Certyfikat obligacji — dokument potwierdzający władanie obligacji — przyp. red.

159

160

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Związki cen obligacji i stóp procentowych Fakt, że ceny obligacji są odwrotnie proporcjonalne do stóp procentowych, jest kluczem do zrozumienia, dlaczego i* jest poziomem stabilnej równowagi na rysunku 7.3. Poniżej wyjaśniamy tę zależność. Na początek zajmijmy się stopami procentowymi wyższymi od i*, takimi jak iH. Gdy stopy procentowe są wyższe od i*, podaż pieniądza przewyższa popyt na niego. To znaczy, że ludziom dano więcej pieniądza w gotówce niż chcą trzymać, dlatego próbują dokonać realokacji swojego portfela aktywów, wykorzystując nadmiar pieniędzy do zakupu innych aktywów. Kupują między innymi obligacje. Ale przy tych wszystkich nowych pieniądzach, które mogą zostać wydane na ograniczoną ilość dostępnych obligacji, ich cena rośnie. A teraz uwaga: co się dzieje ze stopami procentowymi, gdy rosną ceny obligacji? Spadają. To dlatego, jeśli wyjdzie się od poziomu stopy procentowej wyższego niż i*, poziom stóp powróci do tego poziomu. Nadmiar pieniądza powoduje wzrost cen obligacji, co obniża stopy procentowe. Z drugiej strony, jeśli stopy procentowe są niższe od i* — na przykład są na poziomie iL — popyt na pieniądz jest wyższy od jego podaży. Ponieważ ludzie chcą więcej pieniędzy, niż mają, będą chcieli je uzyskać, sprzedając aktywa niepieniężne, takie jak obligacje, aby otrzymać pożądaną gotówkę. Wyobraźmy sobie, że wszyscy chcą osiągnąć ten cel, sprzedając swoje obligacje. Przy takim poziomie sprzedaży ceny obligacji spadają, co oznacza, że stopy procentowe wzrosną. W zasadzie ceny będą nadal spadały, a poziom stóp procentowych będzie rósł, dopóki nie powróci do poziomu i*, ponieważ to jedyny poziom stóp procentowych, przy którym ludzie są usatysfakcjonowani, posiadając ilość pieniędzy MS, jaką państwo zdecydowało się wprowadzić do obiegu. Ważne jest, aby zrozumieć, że powrót stóp procentowych do równowagi na poziomie i* jest bardzo szybki. Żaden okres nadmiernego popytu na pieniądz lub nadmiernej podaży pieniądza nie trwa długo, gdyż gwałtowne dostosowanie się cen obligacji powoduje powrót poziomu stóp procentowych do równowagi. Ważną konsekwencją szybkiego dostosowywania się poziomu stóp procentowych jest to, że państwo może wydrukować dowolną ilość pieniędzy, wiedząc, iż poziom stóp procentowych dostosuje się tak, aby ludzie chcieli posiadać dokładnie tę ilość pieniędzy. Jest to więc bardzo użyteczne narzędzie zarządzania gospodarką. Jednak jeśli obywatele wiedzą, że rząd może wprowadzić zmiany, po prostu uwzględniają to podczas podejmowania swoich decyzji i zachowują się tak, jak by się zachowywali, gdyby rząd rzeczywiście planował interweniować. I tym samym skuteczność tej polityki państwa jest ograniczona. Fakt ten jest jednym z podstawowych argumentów przemawiających za tym, by politykę pieniężną powierzyć innej instytucji (na przykład Bankowi Anglii).

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej

Zmiana poziomu podaży pieniądza w celu zmiany poziomu stóp procentowych Polityka pieniężna jest skuteczna, ponieważ państwo wie, że poziom stóp procentowych dostosowuje się tak, aby ludzie chcieli posiadać taką ilość pieniędzy, jaką państwo zdecyduje się wydrukować. Stopa procentowa jest w pewnym sensie ceną pieniądza i zachowuje się podobnie jak inne ceny. Gdy podaż pieniądza gwałtownie rośnie, cena pieniądza spada (i odwrotnie). Tę zależność prezentuje wykres na rysunku 7.4. Państwo zwiększa podaż pieniądza z poziomu MS0 do poziomu MS1. To powoduje przesunięcie pionowej krzywej podaży pieniądza w prawo i obniża poziom równowagi stopy procentowej z i*0 do i*1. Oto, w jaki sposób system ten działa w Wielkiej Brytanii. Bank Anglii kontroluje podaż pieniądza, ponieważ ma prawny monopol na takie działanie. Do 1997 roku Bank Anglii działał według wytycznych kanclerza skarbu, ale po uzgodnieniu dramatycznej zmiany polityki nowy rząd laburzystów zadecydował o uniezależnieniu banku centralnego od rządu. Zasadniczo Bank Anglii nie zmienia podaży pieniądza poprzez nakazanie dodruku mniejszej lub większej ilości pieniędzy, które trafią do obiegu, ale poprzez coś, co nazywamy stopą bazową — najniższą możliwą stopę procentową, z której korzystają banki komercyjne, pożyczając pieniądze od rządu. Innymi słowy: Bank Anglii robi wszystko, o czym mówiliśmy wcześniej, tylko że odwrotnie! Inną możliwością, o której warto wspomnieć, jest zastosowanie nieco bardziej subtelnej metody, zwanej operacjami otwartego rynku. Przyjrzymy się jej teraz na przykładzie hipotetycznego banku centralnego, jako że większość systemów w wielu krajach wygląda obecnie podobnie (może dlatego, że banki centralne są teraz największymi pracodawcami dla absolwentów kierunków makroekonomicznych).

Rysunek 7.4. Wzrost podaży pieniądza obniża poziom równowagi nominalnej stopy procentowej

161

162

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze Termin operacje otwartego rynku odnosi się do sprzedaży i skupu obligacji skarbowych przez bank centralny. To znaczy, że operacje otwartego rynku są transakcjami odbywającymi się na publicznym, czyli otwartym, rynku obligacji. W zależności od tego, czy bank centralny sprzedaje czy kupuje obligacje, poziom podaży pieniądza w obiegu rośnie lub maleje:

 Jeśli bank centralny chce zwiększyć podaż pieniądza, kupuje obligacje, ponieważ aby je nabyć, musi zapłacić gotówką, która wówczas krąży w obiegu gospodarczym.

 Jeśli bank centralny chce zmniejszyć podaż pieniądza, sprzedaje obligacje,

ponieważ ich nabywcy muszą zapłacić gotówką, którą bank centralny umieszcza w skarbcu, tak więc nie znajduje się ona już w obiegu gospodarczym.

W efekcie sprzedaży lub kupna obligacji w powyżej opisany sposób ilość pieniądza w obiegu (MS), może być bardzo precyzyjnie kontrolowana, co oznacza, że bank centralny może sprawować ścisłą kontrolę nad poziomem stóp procentowych.

Obniżenie poziomu stóp procentowych w celu pobudzenia gospodarki Skoro już rozumiesz mechanizm, za pomocą którego banki centralne manipulują poziomami stóp procentowych, pokażemy Ci, jak polityka pieniężna wpływa na gospodarkę. Podstawowym założeniem polityki pieniężnej jest to, że niższe stopy procentowe powodują zarówno wyższy poziom konsumpcji, jak i wyższy poziom inwestycji, tym samym przesuwając krzywą popytu zagregowanego w prawo. Mechanizm ten wygląda następująco:

 Niższe stopy procentowe pobudzają poziom wydatków konsumpcyjnych, gdyż sprawiają, że zaciąganie kredytów i pożyczek, na przykład na zakup samochodów i domów, jest bardziej atrakcyjne.

 Niższe stopy procentowe pobudzają wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw,

ponieważ przy niższych stopach procentowych większa liczba potencjalnych inwestycji staje się zyskowna. To znaczy, że jeśli stopa procentowa wynosi 10, przedsiębiorstwa chcą pożyczać tylko na takie inwestycje, których stopa zwrotu jest wyższa niż 10. Ale gdy stopa procentowa spada do 5, wszystkie projekty ze stopami zwrotu powyżej 5 stają się zyskowne, zatem przedsiębiorstwa biorą więcej kredytów i pożyczek i realizują większą liczbę projektów. (Więcej informacji na temat wpływu stóp procentowych na inwestycje znajdziesz w rozdziale 4.)

Chcąc zapamiętać, jak wygląda mechanizm polityki pieniężnej, zwróć uwagę na fakt, że w zasadzie jest to prosty, trzyetapowy proces. Gdy bank centralny chce zwiększyć poziom produkcji, inicjuje następujący łańcuch zdarzeń: 1. Skupuje obligacje skarbowe, aby zwiększyć podaż pieniądza. 2. Zwiększona podaż pieniądza powoduje spadek stóp procentowych, ponieważ cena obligacji zostaje podbita.

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej 3. Konsumenci i przedsiębiorstwa reagują na niższe stopy procentowe, biorąc więcej kredytów i pożyczek i wykorzystując te pieniądze na zakup większej ilości dóbr. Trudny do zapamiętania jest nieintuicyjny fakt, że wyższa cena obligacji oznacza niższe stopy procentowe. Ale jeśli trudno Ci to zapamiętać, nie martw się. Wielu ekonomistów też ma z tym problem.

Racjonalne oczekiwania a ograniczenia polityki pieniężnej Zdolność państwa do wpływania na podaż pieniądza w celu pobudzenia gospodarki ograniczają racjonalne oczekiwania i obawy ludzi związane z inflacją. Zwłaszcza inwestorzy mają świadomość, że zwiększanie podaży pieniądza może powodować inflację (co omawiamy w rozdziale 5.). W takiej sytuacji, jeśli bank centralny zwiększa podaż pieniądza, aby obniżyć nominalne stopy procentowe, musi to robić z pewnym umiarkowaniem, żeby uniknąć obaw inflacyjnych, które mogą zniweczyć efekt pobudzenia gospodarki.

Graficzna prezentacja efektów zwiększania podaży pieniądza Przyjrzyjmy się rysunkowi 7.5, prezentującemu gospodarkę w czasie recesji (punkt A), gdzie krzywa popytu zagregowanego AD0 przecina krótkookresową krzywą podaży zagregowanej SRAS0, usztywnioną na poziomie cen P0. Bank centralny zwiększa wówczas podaż pieniądza, aby obniżyć stopy procentowe i pobudzić gospodarkę, co powoduje przesunięcie się krzywej popytu zagregowanego w prawo na pozycję AD1. W tej sytuacji możliwe są dwa scenariusze, w zależności od oczekiwań inflacyjnych ludzi:

 Jeśli ludzie wierzą, że poziom cen pozostanie sztywny na poziomie P0,

przesunięcie popytu zagregowanego w prawo przesunie punkt równowagi gospodarki w prawo wzdłuż krzywej SRAS0, z punktu A do punktu B.

 Jeśli ludzie uważają, że poziom cen podskoczy w reakcji na wzrost podaży

pieniądza, krzywa krótkookresowej podaży zagregowanej przesunie się pionowo o wartość równą oczekiwanemu wzrostowi poziomu cen. To oznacza, że punkt równowagi gospodarki przesunie się z punktu A do punktu C, gdzie krzywa AD1 przecina nową krzywą krótkookresowej podaży zagregowanej SRAS1.

Ponieważ poziom produkcji wzrasta mniej, jeśli gospodarka przesuwa się z punktu A do punktu C, niż jeśli przesuwa się z punktu A do punktu B, bank centralny musi w oczywisty sposób postępować ostrożnie, mając na uwadze obawy inflacyjne, gdy stara się pobudzić gospodarkę, zwiększając podaż pieniądza. Jeśli ludzie oczekują wystąpienia inflacji, ich działania mogą ograniczyć skutki pobudzenia, jakie ma przynieść wzrost podaży pieniądza.

163

164

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 7.5. Wpływ zwiększenia podaży pieniądza zależy od oczekiwań inflacyjnych

Oczekiwania względem inflacji a poziom stóp procentowych Problemem jest to, że bank centralny ma jedynie częściową kontrolę nad stopami procentowymi. Chodzi tu o to, że kontroluje podaż pieniądza, ale nie popyt nań. Jest to problem, bo jeśli ludzie myślą, że zwiększenie podaży pieniądza spowoduje inflację, zwiększą popyt na pieniądz, ponieważ zakładają, iż będą potrzebować więcej gotówki, aby zakupić dobra po wyższych cenach. Tak więc podczas gdy zwiększenie podaży pieniądza na ogół obniża poziom stóp procentowych, jak to widać na rysunku 7.4, to zwiększony popyt na pieniądz spowodowany obawami inflacyjnymi powoduje zazwyczaj wzrost stóp procentowych. Ponieważ wyższe stopy procentowe obniżają poziom inwestycji, każda podwyżka tych stóp spowodowana obawami inflacyjnymi przeciwdziała pobudzeniu, jakie próbuje zaaplikować gospodarce bank centralny, zwiększając podaż pieniądza. Obniżenie efektywności pobudzenia za pomocą polityki pieniężnej jest powodem, dla którego wielkie przesunięcie popytu zagregowanego na rysunku 7.5 nie powoduje powrotu gospodarki do poziomu produkcji Y*. Ponieważ ludzie oczekują inflacji, stymulacja gospodarki częściowo skutkuje inflacją, a nie pobudzeniem gospodarki do zwiększenia produkcji. Jak zatem bank centralny ustala założenia polityki pieniężnej, jeśli wydaje się, że jego działania przynoszą tylko niewielki efekt (lub nie przynoszą żadnego)? Ma do dyspozycji dwa dyskretnie pracujące mechanizmy:

Rozdział 7: Zwalczanie recesji za pomocą polityki pieniężnej i fiskalnej

 Wstępne zobowiązanie — Przez zapewnienie wiarygodnych zobowiązań

w ramach polityki pieniężnej bank jest w stanie zagwarantować uczciwość wszystkich stron. Jeśli bank mówi: „Będę działać tak, aby utrzymać inflację poniżej 5%”, wiesz, że ta instytucja naprawdę zrobi wszystko, co w jej mocy, aby zapobiec wzrostowi inflacji. W rezultacie ludzie uwzględniają politykę banku centralnego w ramach swoich decyzji i działają tak, jakby bank już dotrzymał swojego zobowiązania.

 Przewaga — Bank wie, co może zrobić, podczas gdy my możemy się tego

tylko domyślać. Dlatego jeśli uzna, że nasze oczekiwania są obecnie zgodne z polityką, zanim się zorientujemy może wykonać ruch będący dla nas niespodzianką i dać albo krótkookresowy impuls stymulujący, albo impuls powodujący uspokojenie sytuacji na rynku.

Niskie oczekiwania inflacyjne wspomagają skuteczność polityki pieniężnej Od lat 70. XX w. większość państw bardzo ostrożnie korzysta z narzędzi polityki pieniężnej. Dzieje się tak dlatego, że wówczas kraje te doświadczyły sytuacji opisanych powyżej — jeśli ludzie wierzą, że zwiększona podaż pieniądza spowoduje inflację, to takie zwiększenie na ogół spowoduje jedynie inflację, a nie pobudzi gospodarki. Ekstremalny przypadek podobnej sytuacji widać na rysunku 7.6, gdzie produkcja pozostaje na niezmienionym poziomie właściwym dla recesji (Yniskie) pomimo wzrostu podaży pieniądza powodującego przesunięcie popytu zagregowanego w prawo z pozycji AD0 na pozycję AD1. Problemem są wyższe oczekiwania inflacyjne, sprawiające, że krótkookresowa krzywa podaży zagregowanej przesuwa się pionowo w górę z pozycji SRAS0 na pozycję SRAS1, całkowicie neutralizując wzrost popytu zagregowanego. Krótkookresowy punkt równowagi przesuwa się z punktu A do punktu B, ale jedynym efektem jest wyższy poziom cen bez wzrostu poziomu produkcji. Sytuacja widoczna na rysunku 7.6 nazywana jest stagflacją. Pod tym pojęciem ekonomiści rozumieją jednoczesne występowanie inflacji i stagnacji w poziomie produkcji. Doświadczenie stagflacji w latach siedemdziesiątych nauczyło Bank Anglii (i banki centralne w innych krajach), że polityka pieniężna działa najskuteczniej, gdy ludzie wierzą, iż bank centralny nie zamierza spowodować inflacji. Z tego powodu obecnie Bank Anglii dokonuje jedynie niewielkiego podwyższenia poziomu podaży pieniądza, gdy chce pobudzić gospodarkę. Takie niewielkie ruchy są w efekcie bardziej skuteczne od dużych, ponieważ nie wzbudzają obaw przed inflacją. Obecnie większość banków centralnych (zwłaszcza te europejskie), przykłada wielką wagę do celu inflacyjnego. Wymaga się od nich (z mocy umowy z państwem lub z mocy prawa) utrzymania inflacji na określonym poziomie, dlatego instytucje te starają się bardzo ostrożnie podchodzić do zagadnienia zwiększenia podaży pieniądza. Dawny Bundesbank, który stworzył wzorce działania dla Europejskiego Banku Centralnego, miał reputację instytucji bardzo dobrze radzącej sobie z tego rodzaju wyzwaniami inflacyjnymi w gospodarce.

165

166

Część II: Makroekonomia — nauka o wzroście gospodarczym i równowadze

Rysunek 7.6. Przykład stagflacji

Co wiemy? Po przedstawieniu narzędzi, jakie mają do dyspozycji decydenci sprawujący kontrolę nad zjawiskami makroekonomicznymi, zupełnie uzasadnione byłoby Twoje stwierdzenie, że w obecnych warunkach ekonomicznych wszelkie problemy można łatwo rozwiązać i nie ma potrzeby się nimi zajmować. Jednak (prawdopodobnie nie polubisz tego stwierdzenia) nie wszystko jest aż tak proste.

Drugą ważną kwestią jest to, że ekonomia to nie mechanika. Jeśli masz maszynę, która szwankuje, zazwyczaj możesz zlokalizować zepsutą część i po prostu ją wymienić. Tymczasem gospodarka bardziej przypomina lasy deszczowe niż maszyny. To skomplikowana sieć relacji, które mogą zmieniać się na wiele nieprzewidzianych sposobów. Ludzie zmieniają swoje zachowania w oparciu o swój osąd na teSęk w tym, że działania podejmowane przez decy- mat tego, jak wygląda świat (albo jak będzie wydentów zależą od wielu różnych czynników. Przede glądał), a interwencje ekonomiczne zmieniają wywszystkim terapia zależy od diagnozy. Wiele osób gląd świata. może podważać diagnozę, nawet jeśli panuje zgoda co do objawów „choroby” (spadek produkcji). A zatem to, jaką politykę będziesz popierać, zależy Jedni uważają, że popyt jest wciąż niewystarcza- od przekonań na temat świata, zarówno Twoich, jący, a inni że narzędzia polityki fiskalnej, które mogą jak i innych elementów systemu. Jeśli zatem biorąc złagodzić najgorsze skutki recesji, są nadużywane. pod uwagę dostępne dane, uważasz, że nadużywa Problem w tym, że chociaż dane dotyczące stanu gospodarki mogą ostatecznie rozstrzygnąć spra- się mechanizmów polityki fiskalnej, będziesz zwowę, decydenci działają w warunkach, w których lennikiem cięć. Jeśli jednak jesteś zdania, że wciąż czekanie na efekty i konsekwencje negatywnych mamy potencjał albo że wciąż grozi nam recesja, prognoz jest po prostu. Zatem muszą podejmować będziesz prawdopodobnie opowiadać się za dalszym decyzje na podstawie dostępnych danych, a te nie stymulowaniem gospodarki. Mało prawdopodobne zawsze dają pełny obraz sytuacji. jest natomiast, abyś zawsze był w stanie wybrać idealne rozwiązanie godząc się w pełni z jednym lub drugim stanowiskiem.

Część III

Mikroekonomia — nauka o zachowaniach konsumentów i przedsiębiorstw

168

Część III: Mikroekonomia

W tej części…

M

ikroekonomia skupia się na zachowaniach związanych z dokonywaniem wyborów przez pojedynczych konsumentów i pojedyncze przedsiębiorstwa. W tej części opisujemy przyjmowane w modelach ekonomicznych założenie, że konsumenci podejmują decyzje, próbując zmaksymalizować swoją szczęśliwość, natomiast decyzje przedsiębiorstw podyktowane są chęcią maksymalizacji zysku. Miłym, acz zaskakującym akcentem jest fakt, że w kontekście rynkowej konkurencji firmom goniącym za zyskiem i osobom poszukującym szczęścia udaje się wykorzystywać w możliwie najbardziej efektywny sposób ograniczoną ilość zasobów dostępnych społeczeństwu, co oznacza, że prawidłowo funkcjonujące rynki konkurencyjne produkują najlepszą kombinację produktów i usług z dostępnych zasobów. Jednakże rynki nie zawsze funkcjonują prawidłowo, tak więc omawiamy również monopole i asymetrię informacyjną, aby pokazać, jakie są konsekwencje wypaczeń rynku i jak można im zaradzić.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie

Rozdział 8

Podaż i popyt łatwo i przyjemnie W tym rozdziale: ► Dlaczego wyższa cena obniża popyt na produkt lub usługę? ► Dlaczego wyższa cena zwiększa podaż produktu lub usługi? ► Krzywe popytu opadają, a krzywe podaży się wznoszą. ► Równowaga rynku. ► Zmiany popytu i podaży i ich wpływ na równowagę rynku. ► Działania niesprzyjające równowadze rynku.

W

e współczesnych gospodarkach stale dochodzi do wymiany jednych dóbr na inne, albo bezpośrednio, albo z wykorzystaniem środka płatniczego, jakim są pieniądze. Aktywność tego rodzaju może przybrać bardzo skomplikowane formy, dlatego potrzebujemy prostego modelu, dzięki któremu uda nam się połapać we wszystkich zawiłościach systemu. W tym rozdziale wprowadzamy pojęcie modelu popytu i podaży, który pozwoli Ci zrozumieć jak określone ilości dóbr sprzedanych mają wpływ na ich ceny.

Model ten może nam na przykład wyjaśnić, dlaczego latem rosną ceny noclegów w hotelach, a także dlaczego cena jęczmienia spada po dobrych zbiorach. Pozwoli również trafnie przewidzieć, że dopłaty rolnicze spowodują nadprodukcję żywności, a skutkiem kontroli wysokości czynszów będzie niedobór lokali mieszkalnych. Jeśli masz czas na opanowanie tylko jednego zagadnienia ekonomicznego, powinien to być model podaży i popytu. Żadne inne pojęcie wyjaśnione w tej książce nie przyniesie Ci tak wielkich praktycznych korzyści, jak informacje zawarte w tym rozdziale. Po zapoznaniu się z jego treścią zyskasz całkiem nowe spojrzenie na praktycznie wszystkie zagadnienia, które wiążą się z handlem, biznesem i polityką. Z drugiej jednak strony pamiętaj, żeby nie przeceniać wagi modelu popytu i podaży. Wyjaśnia on, jak zachowuje się rynek, a nie wszystko w życiu jest rynkiem. Ekonomiści zdobyli złą sławę, ponieważ czasem się zachowują, jakby chcieli wszystko wytłumaczyć za pomocą tego modelu. To dlatego słynny angielski historyk Thomas Carlyle ironizował: „Naucz papugę słów »podaż« i »popyt«, i już masz ekonomistę”. Rozpoczynamy ten rozdział od przedstawienia koncepcji rynków. Następnie osobno objaśniamy definicje podaży i popytu, pokazując, jak rysować krzywe popytu (odzwierciedlające zachowania kupujących) i podaży (odzwierciedlające zachowania sprzedających) oraz jak na nie wpływać. Kolejnym krokiem będzie obserwowanie interakcji obu krzywych, które pozwoli nam zobaczyć, jak funkcjonują rynki — zarówno pozostawione samym sobie, jak i wówczas, gdy podlegają państwowym regulacjom lub interwencjom.

169

170

Część III: Mikroekonomia

Sensownie o rynkach We współczesnej gospodarce większa część aktywności gospodarczej odbywa się na rynkach, a więc w miejscach, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający, aby zamienić pieniądze na produkty i usługi. Rynek nie musi być fizycznym miejscem. Wiele współczesnych rynków jest w pełni skomputeryzowanych i istnieje jedynie w cyberprzestrzeni (choćby takie sklepy muzyczne online). Ale bez względu na formę wszystkie rynki zachowują się podobnie, co oznacza, że możemy analizować rynki w ogólności, a nie każdy z osobna. Okazuje się, że bardzo prosty model — podaży i popytu — znakomicie opisuje sposób funkcjonowania rynków, niezależnie od tego, jakie produkty i usługi są na nich sprzedawane i kupowane. Model ten w bardzo logiczny sposób oddziela od siebie kupujących i sprzedających, a następnie podsumowuje zachowanie każdej grupy za pomocą linii na wykresie. Zachowanie kupujących odzwierciedla krzywa popytu, a zachowanie sprzedających reprezentuje krzywa podaży. Nanosząc obie krzywe na jeden wykres, ekonomiści mogą pokazać, w jaki sposób przebiega interakcja obu grup, i określić, ile jednostek danego dobra zostanie sprzedanych i po jakiej cenie. Jednak zanim przejdziemy do tego użytecznego wykresu, musimy dokładnie wyjaśnić, skąd się biorą obie krzywe i jak można nimi manipulować w celu ujęcia różnych typów ludzkich zachowań. Rozpoczniemy od krzywej popytu, a krzywą podaży zajmiemy się w drugiej kolejności.

Istota popytu Ludzie chcą kupować dobra i tę chęć ekonomiści nazywają popytem. Nie mają oni jednak na myśli gwiazdek z nieba czy też życzeń w rodzaju: „Chcę milion kulek lodów”. Popyt to dla ekonomisty raczej ilość dóbr, jaką ludzie są skłonni nabyć i za jaką są w stanie zapłacić. Tak więc chociaż możemy chcieć milion kulek lodów, to nie jest to popyt w rozumieniu ekonomicznym. Popyt w tym przypadku to raczej trzy kulki, ponieważ to właśnie taką ilość jesteś skłonny i jesteś w stanie nabyć za cenę, w jakiej sprzedaje je lokalna lodziarnia.

Wyjaśnienie kilku terminów Aby doprecyzować terminologię, musimy znaleźć różnice między dwoma dość podobnymi do siebie koncepcjami. W scenariuszu z lodziarnią opisujemy tak naprawdę wielkość popytu, a więc ilość dóbr, jaką chciałbyś nabyć po określonej cenie przy określonych dochodach i preferencjach. Z kolei gdy ekonomista używa słowa „popyt”, ma na myśli wszystkie kombinacje ilości i ceny, jakie osoba dysponująca określonym dochodem i mająca określone preferencje będzie skłonna nabyć po różnych możliwych cenach. Może się wydawać, że właśnie dzielimy włos na czworo, ale różnica między tymi pojęciami jest istotna, a wiedza na ten temat pozwoli nam uniknąć ewentualnej pomyłki: pamiętaj po prostu, że popyt dotyczy wszystkich cen i preferencji, a wielkość popytu dotyczy tylko jednej ceny.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie Aby lepiej uzmysłowić sobie różnicę między tymi dwoma terminami, trzeba zrozumieć, że ekonomiści dzielą wszystko, co może wpłynąć na wielkość popytu, na dwie grupy: cenę i wszystko inne. Ceny są odwrotnie proporcjonalne do wielkości popytu. Innymi słowy: im wyższa cena, tym mniejszy popyt (o ile wszystkie pozostałe czynniki mogące wpłynąć na wielkość popytu pozostają niezmienione). Najważniejsze czynniki wpływające na wielkość popytu to (oprócz ceny) gusta, preferencje i dochody. I tak na przykład niezależnie od tego, jak tanie byłyby bilety na mecz Arsenalu, fani drużyny San Antonio Spurs nie kupią ani jednego, bo po prostu nie zależy im na obecności na stadionie. Jednocześnie dla wielu kibiców Arsenalu wysoka cena biletów nie będzie stanowiła przeszkody w obejrzeniu na żywo meczu z udziałem ich drużyny (a oglądanie spotkań na stadionie stało się ostatnio bardzo drogą formą spędzania czasu). Bez względu na to, ile kosztować będzie bilet na mecz, pewna grupa kibiców kochających swój zespół zawsze będzie charakteryzować się większym popytem ilościowym niż grupa fanów Spurs. Ponieważ zależność ta nie ma związku z poziomem ceny, można powiedzieć, że kibice Arsenalu przejawiają wyższy poziom popytu (w odniesieniu do konkretnych biletów na mecze) niż fani Spurs. Innym ważnym czynnikiem jest poziom dochodu. Im jesteśmy bogatsi, tym bardziej zwiększamy zakupy określonych dóbr, które zawsze lubiliśmy i na których większą ilość możemy sobie teraz pozwolić. Te dobra nazywamy dobrami normalnymi. Z drugiej strony zmniejszamy zakupy dóbr, które nabywaliśmy tylko dlatego, że byliśmy zbyt ubodzy, aby kupić to, na co naprawdę mieliśmy ochotę. Te dobra nazywamy dobrami niższego rzędu. Na przykład nowe samochody to dobra normalne, a zdezelowane rzęchy to dobra niższego rzędu. Podobnie świeże sałatki z ekologicznych warzyw to dobra normalne, a trzydniowy chleb to dobro niższego rzędu. Zważywszy na złożoność zmiennych takich jak preferencje i dochód, dlaczego ekonomiści dzielą wszystkie czynniki mogące mieć wpływ na wielkość popytu jedynie na dwie grupy, cenę i wszystko inne? Otóż są ku temu dwa powody:

 Gdy nie oddzielisz cen od pozostałych czynników, nie uzyskasz wyraźnego obrazu, a ekonomiści chcą skoncentrować się na cenach.

 Gdyby zilustrować popyt w formie graficznej i stworzyć krzywą popytu, okaże się, że ceny będą miały zupełnie odmienny wpływ na wyniki niż pozostałe zmienne. Zaraz się o tym przekonasz.

Wykres krzywej popytu Po zsumowaniu popytów różnych konsumentów na rynku, otrzymujemy krzywą popytu opisującą sytuację na tymże rynku. Krzywą popytu możesz zobaczyć na rysunku 8.1. Załóżmy, że ilustruje ona popyt na kapustę. Na osi pionowej oznaczono cenę kapusty w jednostkach pieniężnych. Na osi poziomej oznaczono ilość główek kapusty, jakie konsumenci chcą nabyć przy danej cenie.

171

172

Część III: Mikroekonomia Wiedzę na temat łącznego przychodu ze sprzedaży określonej liczby produktów po określonej cenie uzyskasz, odczytując cenę i wielkość popytu. I tak w punkcie A sprzedajesz 5 główek kapusty po 2 złote za sztukę, otrzymując łącznie 10 złotych. Jak widać, krzywa popytu z rysunku 8.1 opada, odzwierciedlając fakt odwrotnej zależności między ceną kapusty i liczbą główek kapusty, jaką chcą kupić ludzie. Przyjrzyjmy się punktowi A. Przy cenie 2 złote za główkę ludzie są skłonni kupić 5 główek. Jednak jeśli cena spadnie do 1 złotego, popyt wzrośnie do 8 główek, co widać w punkcie B. A gdy cena spadnie do zaledwie 50 groszy, popyt wyniesie 15 główek, jak w punkcie C.

Zmiany cen — przesuwanie się wzdłuż krzywej popytu Gdy analizujemy zależność ceny i wielkości popytu przy różnych poziomach cen, kluczową kwestią jest zrozumienie faktu, że podwyżka lub obniżka ceny powoduje przesunięcie wzdłuż krzywej popytu, co pozwala odczytywać cenę i ilość w każdym punkcie krzywej. Wcześniej wspominaliśmy, że ekonomiści dzielą wszystkie zmienne, jakie mogą wpływać na popyt, na dwie grupy: cenę i wszystko inne. Na rysunku fakt ten odzwierciedla to, że zmiany cen powodują przemieszczanie się wzdłuż krzywej popytu, pozostałe zmienne zaś określają położenie i kształt krzywej.

Rysunek 8.1. Krzywe popytu opadają, ponieważ gdy ceny spadają, ludzie kupują więcej

Na przykład gdyby ludzie nienawidzili kapusty, nie byliby skłonni kupować 5 główek po cenie 2 złote za sztukę (jak to robią na rysunku 8.1 w punkcie A). Gdyby ludzie nienawidzili kapusty, nie byliby skłonni nabyć ani jednej, niezależnie od ceny, a krzywa wyglądałaby wówczas zupełnie inaczej.

Inne zmiany — przesunięcia krzywej popytu Ponieważ czynniki pozacenowe określają, gdzie znajduje się krzywa popytu i jaki ma kształt, to jeśli któryś z nich ulegnie zmianie, krzywa zmienia swoje położenie.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie Załóżmy na przykład, że rządowy ośrodek badań nad zdrowiem ogłasza, że spożywanie kapusty czyni nas bardziej atrakcyjnymi dla przedstawicieli przeciwnej płci. Taki komunikat oczywiście zwiększy popyt na kapustę. W ujęciu graficznym efektem jest przesunięcie krzywej w prawo. Przedstawiamy to na rysunku 8.2, gdzie krzywa popytu przed ogłoszeniem oznaczona jest jako D, natomiast krzywa po ogłoszeniu oznaczona jest symbolem D'. Każde przemieszczenie krzywej popytu ekonomiści nazywają przesunięciem popytu. W tym przypadku popyt wzrósł, natomiast gdyby krzywa przesunęła się w lewo, powiedzielibyśmy, że popyt zmalał.

Rysunek 8.2. Wzrost popytu powoduje przesunięcie krzywej w prawo z pozycji D na pozycję D'

Domyślnym założeniem tego sposobu opisywania przemieszczeń jest fakt, że wielkość popytu rośnie lub maleje, podczas gdy ceny pozostają niezmienne. Pamiętajmy, że trzeba odróżniać zmiany wielkości popytu związane ze zmianą poziomu cen (przemieszczenia wzdłuż krzywej) i zmiany wielkości popytu spowodowane czynnikami pozacenowymi (zmiany pozycji całej krzywej). Aby dostrzec różnicę, porównajmy punkty A i A' (na rysunku 8.2). W obu przypadkach cena główki kapusty wynosi 2 złote, ale dzięki opublikowanemu przez rząd studium wielkość popytu wynosi obecnie 15 główek (punkt A') przy cenie 2 złote, a nie 5 główek (punkt A) przy tej samej cenie. Ponieważ w obu przypadkach cena jest ta sama, wiesz, że zmiana wielkości popytu była spowodowana czymś innym niż cena. Podobne zjawisko da się zaobserwować przy cenie na poziomie 1 złotego. Wielkość popytu wzrosła z 8 do 18 główek, przesuwając się z punktu B do punktu B'. Bardzo istotne jest, aby zapamiętać, że wszystkie czynniki pozacenowe wpływające na wielkość popytu powodują przemieszczenie krzywej popytu. W naszym przykładzie wyniki badania naukowego zwiększyły popyt na kapustę. Ale na wielkość popytu

173

174

Część III: Mikroekonomia wpływa wiele innych czynników, takich jak zmiany poziomu dochodu czy zamożności oraz zmiany gustów i preferencji. Ilekroć zmienia się któryś z tych czynników pozacenowych, krzywa popytu przemieszcza się w prawo lub w lewo.

Koszty utraconych korzyści — przebieg krzywej popytu Przebieg krzywej popytu zależy od tego, jak ludzie postrzegają kompromisy, do których zmuszają ich zmieniające się ceny. Załóżmy na przykład, że cena aktualnie kupowanego przez Ciebie dobra spada z 10 na 9 złotych. Jak zareagujesz? Cóż, zależy to od tego, jaki jest Twój relatywny stosunek do danego dobra w porównaniu do innych, na które mógłbyś wydać pieniądze.

 Możesz kupić znacznie więcej jednostek danego dobra, ponieważ przyniosą Ci one mnóstwo radości i będziesz bardzo wdzięczny za możliwość nabycia ich po 9 złotych zamiast po 10.

 Możesz zwiększyć swoje zakupy jedynie w niewielkim stopniu, ponieważ chociaż to miło, że dane dobro można nabyć po 9 złotych zamiast po 10, to dodatkowe jednostki tego dobra nie uczynią Cię o wiele szczęśliwszym. W takiej sytuacji największą korzyścią ze spadku ceny jest to, że uwalnia on pieniądze na zakup innych dóbr.

W kontekście krzywych popytu te dwa rodzaje reakcji prowadzą do różnego przebiegu krzywych. Osoba, która wskutek spadku ceny kupuje o wiele więcej, ma płaską krzywą popytu, natomiast osoba, która kupuje zaledwie trochę więcej, ma znacznie bardziej stromą krzywą. Aby ukonkretnić te rozważania, przyjrzyjmy się rysunkowi 8.3, na którym widać dwa wykresy i dwie różne krzywe popytu. Ta po lewej prezentuje mój osobisty poziom popytu na landrynki, ta po prawej zaś przedstawia poziom popytu mojej siostry na to samo dobro.

Rysunek 8.3. Dwie krzywe popytu na landrynki

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie Zauważ, iż moja krzywa ma niezwykle stromy przebieg, podczas gdy krzywa mojej siostry jest spłaszczona. Ta różnica wynika z naszej różnej reakcji na zmiany cen. Można to dostrzec, porównując wielkość mojego popytu w punktach A i B. Pomimo podwojenia się ceny z 1 złotego do 2 złotych mój popyt spadł jedynie z 6 na 5 torebek landrynek. Natomiast wzrost ceny z 1 złotego do 2 złotych spowodował olbrzymi spadek popytu mojej siostry — z 15 do 5 torebek. Ogólnie rzecz ujmując, oznacza to, iż moja siostra jest o wiele mniej przywiązana do landrynek niż ja. Gdy cena się podwaja, to poziom zakupów obniża się tylko nieznacznie, czyli jestem skłonny wyrzec się wielu innych rzeczy, na które mógłbym wydać pieniądze, po to, aby móc kupować niemal tyle samo paczek landrynek co wcześniej. Moja siostra z kolei reaguje inaczej. Chociaż początkowo kupuje o wiele więcej landrynek ode mnie (przy cenie 1 złotego za torebkę), to podwojenie ceny powoduje ograniczenie przez nią zakupów o 10 torebek. Oznacza to, że gdy cena się podwaja, to zdaniem mojej siostry będzie dla niej lepiej, jeśli radykalnie ograniczy ilość kupowanych słodyczy, aby przeznaczyć te pieniądze na inne cele. Krótko mówiąc: nie jest tak przywiązana do landrynek jak ja. (Nic dziwnego… czegoż można bowiem oczekiwać od kibica Arsenalu!).

Elastyczność cenowa popytu Ekonomiści zapożyczyli słowo elastyczność, aby opisać, jak zmiany jednej zmiennej wpływają na inną. Jeśli mówią o elastyczności cenowej popytu, mają na myśli to, o ile zmieni się jego wielkość, jeśli cena spadnie lub wzrośnie. Na rysunku 8.3 moja krzywa popytu ma o wiele mniejszą elastyczność niż krzywa mojej siostry, ponieważ ta sama zmiana ceny powoduje znacznie mniejszy spadek mojego poziomu popytu niż w przypadku mojej siostry. Skrajne przypadki elastyczności cenowej popytu ilustruje rysunek 8.4. Widać na nim dwie krzywe popytu — jedną doskonale poziomą, a drugą doskonale pionową. Pionowa krzywa popytu (D), nazywana jest doskonale nieelastyczną, ponieważ bez względu na cenę wielkość popytu wynosi Q jednostek. Możesz się zastanawiać, jaki rodzaj dobra mógłby mieć podobną krzywą popytu, a odpowiedź brzmi: leki ratujące życie.

Rysunek 8.4. Dwa skrajne przypadki elastyczności cenowej popytu

175

176

Część III: Mikroekonomia Jeśli potrzebujesz dokładnie Q jednostek, aby nadal żyć, to zapłacisz każdą cenę. Podobnie ma się chyba sprawa okupów za porwanych, ponieważ ludzie zapłacą każdą cenę za odzyskanie bliskich. Tak naprawdę krzywą o takim wyglądzie można opisać popyt na każde dobro, za które gotów jesteś zapłacić każde pieniądze. Natomiast pozioma krzywa popytu D' nazywana jest doskonale elastyczną. Aby zrozumieć tę nazwę, wyobraź sobie krzywą popytu opadającą w znikomym stopniu, która jest niemal — chociaż nie całkiem — pozioma. Na tak płasko opadającej krzywej nawet drobna zmiana ceny powoduje duże zmiany wielkości popytu. W zasadzie im bardziej spłaszczona krzywa popytu, tym większa zmiana wielkości popytu dla każdej zmiany cen. Spójrz ponownie na rysunek 8.3. Porównaj o wiele większy efekt zmiany ceny torebki landrynek o 1 złotego widoczny na spłaszczonej krzywej popytu mojej siostry z niewielkim, widocznym na znacznie bardziej stromej krzywej mojego popytu. Doskonale elastyczna krzywa jest najbardziej skrajnym przypadkiem tego zjawiska. Nawet minimalna zmiana ceny powoduje nieskończoną zmianę w wielkości popytu. To znaczy, że jeśli ceny są wyższe od P' na prawym wykresie na rysunku 8.4, nie kupujesz nic, natomiast jeśli ceny są na poziomie P' lub o grosz niższym, to kupujesz dużo. (Nieskończoność to bardzo dużo). Załóżmy, że pracujesz dla dużej sieci restauracji i musisz kupować tony keczupu. Masz do wyboru marki X i Y, ale ponieważ oba produkty smakują identycznie, liczy się tylko cena. Z tego powodu, jeśli cena produktu X jest chociażby minimalnie niższa niż cena produktu Y, kupujesz tony tego pierwszego i ani grama drugiego. Jeśli zaś cena produktu X jest chociażby minimalnie wyższa niż cena produktu Y, kupisz tony tego drugiego i ani grama pierwszego. Można też użyć innego sformułowania: jeśli marka X może być bez problemu zastąpiona marką Y, popyt na X także ma tendencję, by stać się doskonale elastycznym. W tym przypadku można zauważyć pewną interesującą cechę rynku podaży: jeśli wiesz, że popyt jest elastyczny, możesz odpowiedzieć sobie na pytanie, czy mądrym posunięciem będzie podniesienie cen. Pamiętaj, że krzywa popytu obrazuje zależność między ceną dobra a jego ilością. Pomnóż cenę przez ilość, a otrzymasz dochody, jakie można otrzymać dzięki sprzedaży produktu w określonej cenie. Twoim wynikiem będzie powierzchnia prostokąta wyznaczonego przez linie współrzędnych ceny i ilości oraz osie układu współrzędnych. Jeśli teraz zmienisz cenę dobra, otrzymasz inny prostokąt o polu powierzchni równym przychodom, jakie można uzyskać, sprzedając towar po nowej cenie. Możesz porównać wielkość dwóch pól i ocenić, czy lepiej będzie sprzedawać oferowane dobro po wyższej czy po niższej cenie. (Oczywiście przy zachowaniu niezmienności wszystkich innych czynników). Doskonale elastyczne i doskonale nieelastyczne krzywe popytu nie zdarzają się zbyt często. Niemal wszystkie krzywe popytu opadają, co oznacza, że umiarkowane zmiany cen powodują umiarkowane zmiany wielkości popytu. O tym, dlaczego tak się dzieje, mówić będziemy w rozdziale 9., gdzie przeprowadzimy analizę dokonywanych przez konsumentów kompromisów między różnymi dobrami, mających na celu maksymalizację szczęśliwości przy ograniczonym budżecie, jakim dysponują. Jednak wcześniej przedstawimy Ci wspólniczkę krzywej popytu, czyli krzywą podaży.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie

O podaży słów kilka Przechodzimy teraz do tego, jak ekonomiści postrzegają podaż produktów i usług. U podstaw tej koncepcji leży fakt, że wytworzenie dóbr kosztuje, dlatego trzeba zapłacić wytwórcom za dostarczenie pożądanych dóbr. Co ciekawe, im więcej jakiegoś dobra chcemy zakupić, tym wyższy jest koszt wytworzenia każdej dodatkowej jednostki. Innymi słowy: pierwsze jednostki są relatywnie niedrogie w produkcji, natomiast kolejne stają się coraz droższe. (W rozdziale 10. wyjaśniamy, dlaczego tak się dzieje). Ponieważ koszty produkcji rosną wraz ze wzrostem jej poziomu, jeśli chcemy, aby producenci wytwarzali coraz więcej towarów, trzeba im płacić więcej i więcej. To oznacza, że krzywa podaży będzie się wznosiła.

Ilustracja krzywej podaży Wróćmy do naszego przykładu z kapustą. Załóżmy, że uprawia ją rolnik o nazwisku Babiński. Krzywa podaży z rysunku 8.5, oznaczona literą S, przedstawia ilość uprawianej przez pana Babińskiego kapusty.

Rysunek 8.5. Krzywe podaży wznoszą się z powodu rosnących kosztów wytworzenia

Na osi poziomej oznaczono ilość sztuk uprawianej kapusty, natomiast oś pionowa prezentuje cenę za główkę, jaką musimy zapłacić Babińskiemu za dostarczenie nam określonej liczby sztuk. Dlatego punkt A oznacza, że musimy zapłacić 50 groszy za główkę, jeśli chcemy, aby Babiński sprzedał nam 5 główek kapusty. Ponieważ koszty produkcji rosną, gdy stara się on hodować coraz więcej kapusty, trzeba mu zapłacić złotówkę za sztukę, jeśli chcemy, aby wyprodukował 10 główek, co pokazuje punkt B. Natomiast punkt C pokazuje, że jeśli chcemy 15 główek, cena wzrośnie do 1,5 złotego za sztukę.

177

178

Część III: Mikroekonomia Pamiętaj, że punkty na krzywej podaży nie reprezentują cen, jakie Babiński chciałby otrzymać za wyprodukowanie określonych ilości kapusty — jest oczywistym, że wolałby zarobić na każdej główce jak najwięcej. Każda wartość pieniężna na krzywej podaży oznacza minimalną cenę, jaką moglibyśmy zapłacić, jednocześnie skłaniając go do produkcji pożądanej przez nas ilości. W punkcie A skłonimy go do wyprodukowania 5 główek, jeśli zapłacimy po 50 groszy za sztukę; jeśli zaoferujemy mu 49 groszy, nie zachęcimy go do pracy. Dlaczego? Ponieważ ponosi on koszty i jest w stanie je pokryć przy cenie 50 groszy za sztukę, ale nie przy cenie 49.

Oddzielenie ceny sprzedaży i kosztu produkcji Podobnie jak w przypadku krzywych popytu, ekonomiści rozdzielają czynniki mogące wpłynąć na wielkość podaży na dwie grupy: cenę i wszystko inne. To wszystko inne to koszty wytworzenia danego dobra. Gdy widzisz określoną krzywą podaży, powinieneś sobie wyobrazić, że wynika ona z określonej technologii produkcji stosowanej przez dostawcę (Kiedy ekonomista mówi o technologii, ma na myśli określony sposób wykorzystania zasobów w celu osiągnięcia określonej produkcji). Ponieważ każda technologia generuje charakterystyczną dla siebie zależność pomiędzy poziomem produkcji a kosztami, to niektóre technologie prowadzą do bardzo nachylonych krzywych podaży, zaś inne do stosunkowo płaskich. (Wszelkie szczegóły na temat krzywych podaży firm w rozdziale 10.). Bez względu na to, jakie nachylenie ma krzywa i gdzie się znajduje, fakt, że koszty rosną wraz ze wzrostem poziomu produkcji, oznacza, że dostawcy trzeba oferować coraz wyższe ceny, jeśli chcemy otrzymać więcej jednostek danego dobra. I to jest w zasadzie powód, dlaczego ceny powodują przesunięcia wzdłuż krzywych podaży. Dalej znajdziesz więcej szczegółów związanych z tym zagadnieniem.

Zmiany cen — przesuwanie się wzdłuż krzywej podaży

Zmieniająca się cena jednostkowa przesuwa nas wzdłuż krzywej podaży, ponieważ reprezentuje ona minimalną cenę, jaką musimy zapłacić, aby otrzymać określoną ilość wyprodukowanych dóbr. Aby zobaczyć, jak to działa, wróćmy raz jeszcze do przykładu z kapustą. Zastanówmy się, co się stanie, jeśli zaoferujemy Babińskiemu złotówkę za główkę kapusty i pozwolimy mu zdecydować, ile sztuk chce wyprodukować. Mając na uwadze krzywą podaży na rysunku 8.5, możemy założyć, że będzie chciał wyprodukować dokładnie 10 główek. Dzieje się tak dlatego, że dla kapusty numer 1 aż do kapusty numer 9 koszt wytworzenia jest niższy od ceny, jaką oferujemy. Przyjrzyjmy się punktowi A. Koszty produkcji wynoszą tutaj 50 groszy za sztukę. To oznacza, że jeśli będziemy chcieli zapłacić złotówkę za główkę, będzie to dla Babińskiego niezły zysk. Podobnie, ponieważ jednostkowy koszt produkcji w przypadku 6 główek jest również niższy niż złotówka za sztukę, będzie on chciał wyprodukować kapustę numer 6. A także numer 7, 8 i 9. Przy dziesiątej główce Babińskiemu będzie wszystko jedno, gdyż jednostkowy koszt produkcji wynosi 1 złoty, a my również chcemy mu tyle zapłacić. Babiński będzie zatem zainteresowany uprawą dziesięciu główek i nic ponad to. Zauważmy, że nie będzie produkował na poziomie punktu C, jeśli mu zaoferować złotówkę za sztukę. Nie zrobi tego, bo w tym punkcie jednostkowy koszt produkcji wzrasta do 1,5 złotego i straciłby wówczas pieniądze.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie Oto, jak należy myśleć o krzywej podaży i jej reakcjach na zmiany cen: producenci sprawdzają, jaka cena jest oferowana za dane dobro i wytwarzają dokładnie tyle sztuk, ile przynosi im zysk. Ani jednej więcej. Ponieważ koszty rosną wraz z każdą kolejną produkowaną jednostką, jedynym sposobem zachęcenia producentów do wytwarzania większych ilości jest zaoferowanie im wyższych cen. Dlatego wzrost lub obniżka cen przesuwa nas wzdłuż krzywej podaży, w miarę jak zmienia się wielkość podaży producentów w odpowiedzi na zmiany cen.

Zmiany kosztów — przemieszczenie krzywej podaży

Ponieważ struktura kosztów producenta określa, gdzie znajduje się jego krzywa podaży i jak przebiega, zmiany w strukturze kosztów powodują zmiany krzywej podaży. Na rysunku 8.6 koszty produkcji Babińskiego wzrastają, bo rząd wprowadza nowe przepisy na temat upraw ekologicznych, nakazujące uprawiać kapustę bez użycia pestycydów. W efekcie Babiński musi zatrudnić mnóstwo dodatkowych pracowników do zabijania szkodników, które normalnie wytępiłby chemikaliami.

Rysunek 8.6. Wzrost kosztów produkcji powoduje przemieszczenie krzywej podaży

Ponieważ koszty wytworzenia wzrosły, rośnie również minimalna cena, jaką trzeba zapłacić, aby rolnik wyprodukował określoną ilość kapusty. Dlatego jego krzywa podaży przesunie się pionowo w górę z pozycji S0 na pozycję S1. Przy nowej krzywej zakładamy, że jednostkowy koszt wytworzenia zawsze rośnie o 50 groszy, bez względu na poziom produkcji Babińskiego. Porównajmy punkty A i A'. Przed wprowadzeniem nowej ustawy Babiński był skłonny wytworzyć 5 główek

179

180

Część III: Mikroekonomia kapusty, jeśli zaoferowaliśmy mu 50 groszy za sztukę. Po zmianie przepisów musimy zapłacić złotówkę za sztukę, jeśli chcemy skłonić go do wyprodukowania tych samych 5 główek. Podobnie punkty B i B' pokazują, że przed regulacją Babiński wyhodowałby 10 główek kapusty, gdyby zaoferować mu cenę 1 złoty za sztukę. Teraz trzeba zaoferować 1,5 złotego, aby skłonić go do wyprodukowania 10 sztuk. Należy zapamiętać, że wszystko, co zmienia strukturę kosztów wytwórcy, wpływa również na zmianę krzywej podaży. Wzrost kosztów wytworzenia przesuwa krzywą podaży w górę, zaś zastosowanie rozwiązań obniżających koszty wytworzenia przesuwa ją w dół. Pamiętajmy, że krzywe podaży przesuwają się też w prawo i w lewo, gdy zmieniają się struktury kosztów. Zastanówmy się na przykład nad wielkością podaży przy cenie 1 złoty za sztukę, przed wzrostem kosztów i po nim. Przed wzrostem Babiński jest skłonny dostarczyć 10 główek po złotówce za sztukę — chodzi o punkt B na pierwotnej krzywej podaży. Po wzroście dostarczy jedynie 5 główek po złotówce za sztukę — tym razem jest to punkt A' na przemieszczonej krzywej podaży. Podobnie rzecz się ma przy cenie 1,5 złotego za sztukę, kiedy to przed wzrostem kosztów produkcji był skłonny dostarczyć 15 główek (punkt C), a po wzroście może dostarczyć za tę cenę jednostkową jedynie 10 sztuk (punkt B'). Całkowicie uzasadnione będzie stwierdzenie, że krzywa podaży przesunęła się w lewo, gdy wzrosły koszty. Możesz od razu zakładać, że spadek kosztów spowoduje przesunięcie krzywej podaży w prawo (i będzie to prawda). Możliwość odwołania się do dwóch interpretacji przesunięć krzywej podaży jest w zasadzie całkiem przydatna. W pewnych sytuacjach łatwiej jest myśleć o przesunięciach w prawo lub w lewo, w innych zaś o przemieszczeniach w górę lub w dół.

Skrajne przypadki podaży Dwa skrajne przypadki krzywej podaży pomogą nam zilustrować, jak koszty produkcji i ceny łączą się, aby zdefiniować ilość dóbr po określonej cenie. Oba przypadki przedstawiamy na rysunku 8.7. Na lewym wykresie znajduje się pionowa krzywa podaży, która ilustruje zjawisko nazywane przez ekonomistów doskonale nieelastyczną podażą. Prawy wykres, na którym widzimy poziomą krzywą podaży, ilustruje z kolei zjawisko zwane przez ekonomistów doskonale elastyczną podażą. Obie krzywe omawiamy poniżej.

Zapłacić każdą cenę — doskonale nieelastyczna podaż Lewy wykres na rysunku 8.7 odzwierciedla sytuację, w której cena nie ma znaczenia dla wielkości podaży. Jak widać na wykresie, bez względu na cenę wielkość podaży wynosi Q. Ponieważ ilość dostarczanych dóbr zupełnie nie zależy od ceny,

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie

Rysunek 8.7. Skrajne przypadki krzywej podaży

ekonomiści nazywają tę sytuację doskonale nieelastyczną podażą, a całkowicie niewrażliwa na cenę podaż (w takiej sytuacji) nazywana jest analogicznie doskonale nieelastyczną podażą. Ciekawi Cię pewnie, jakie dobra charakteryzują się doskonale nieelastycznymi krzywymi podaży. Odpowiedź brzmi: przedmioty unikalne, których nie da się skopiować. Na przykład:

 Diament „Hope”

1

— Ponieważ jest tylko jeden taki diament, nieważne, ile ktoś chciałby zapłacić, jego krzywa podaży i tak będzie pionowa.

 Ziemia — Jak to powiedział komik Will Rogers na początku XX wieku: „Kupuj ziemię. Już jej nie produkują”.

 Widmo promieniowania elektromagnetycznego — Istnieje tylko jedno widmo, którego częścią są fale radiowe. Musimy się nim dzielić, ponieważ niemożliwe jest „wyprodukowanie” nowych częstotliwości.

Interesującą cechą przedmiotów unikalnych jest brak kosztów wytworzenia. Dlatego też oferowanie właścicielowi jakiejś ceny nie jest dla niego motywacją w takim sensie, jak to się dzieje w przypadku, gdy oferujemy wytwórcy kwotę wystarczającą do tego, aby coś dla nas zrobił. Cena służy w zasadzie tylko do przekazania prawa własności i prawa do użytkowania w ręce innej osoby. W tym kontekście dobrym przykładem mogą być przetargi na koncesje dla operatorów telefonii komórkowej, które w 2000 roku przyniosły rządowi Wielkiej Brytanii dochód w wysokości 22,5 miliarda funtów. Ponieważ pasmo radiowe ma charakter produktu unikalnego, a rząd — na mocy prawa i konwencji — może sprawować kontrolę nad podażą częstotliwości radiowych, firmy zainteresowane ich wykorzystywaniem gotowe były zapłacić duże pieniądze. Dostawcy usług telefonii komórkowej płacili spore sumy, gdyż nie było innego sposobu uzyskania dostępu do pasma transmisji.

1

Diament pochodzący z Golkondy w Indiach. Uchodzi za największy barwny diament — szafirowoniebieski. Więcej na http://pl.wikipedia.org/wiki/Hope_%28diament%29 — przyp. tłum.

181

182

Część III: Mikroekonomia Produkować, ile dusza zapragnie — doskonale elastyczna podaż Prawy wykres na rysunku 8.7 ilustruje sytuację przeciwną do wcześniej opisanej, w której krzywa podaży jest pozioma. Chodzi tutaj o dobro, którego koszty wytworzenia nie rosną. Nieważne, ile jednostek danego dobra chcemy wyprodukować, jednostkowy koszt wytworzenia zawsze wyniesie P' złotych. Z tego powodu bez względu na to, czy chcemy, aby wyprodukowano jedną sztukę, czy też milion sztuk danego dobra, zawsze płacimy jedynie P' złotych za sztukę. W świecie rzeczywistym nie spotkamy prawdopodobnie żadnej doskonale elastycznej krzywej podaży, ponieważ koszty wytworzenia zazwyczaj rosną wraz z poziomem produkcji (co objaśniamy w rozdziale 10.). Natomiast w światach wirtualnych tego rodzaju krzywe spotyka się dość często. Na przykład Google dostarcza wyniki każdego kolejnego wyszukiwania, ponosząc koszty bliskie zeru. Jeden z wiążących się z tym zagadnieniem problemów dotyczy trudności obciążenia kosztami konkretnych użytkowników sieci (o konsekwencjach tego stanu rzeczy będziemy mówić w rozdziale 15.).

Interakcja podaży i popytu w poszukiwaniu równowagi rynkowej Na poprzednich stronach tego rozdziału omawialiśmy krzywą podaży i krzywą popytu z osobna. Teraz pora je z sobą zestawić, tak aby mogło dojść do interakcji, która pokaże nam, w jaki sposób rynki ustalają ilości i ceny sprzedawanych produktów i usług.

Poszukiwanie równowagi rynkowej Na rysunku 8.8 pokazujemy krzywą podaży i krzywą popytu na jednym wykresie, oznaczając je odpowiednio literami S i D. Patrząc na ten wykres, musimy pamiętać o trzech rzeczach związanych z modelem podaży i popytu.  Punkt równowagi w modelu podaży i popytu znajduje się w punkcie przecięcia krzywej podaży i krzywej popytu.

 Cena i ilość w punkcie przecięcia znaczą odpowiednio: ile kosztuje dany produkt lub usługa oraz ile tego dobra zostanie sprzedane. Ta cena i ilość są znane jako cena rynkowa i ilość rynkowa.

 Cena rynkowa i ilość rynkowa reprezentują stabilną równowagę, to znaczy taki

poziom, do jakiego siły rynkowe zawsze będą spychały cenę i ilość. Z tego powodu cena rynkowa i ilość rynkowa zwane są również ceną równowagi i ilością równowagi.

Cenę rynkową i ilość rynkową oznaczamy odpowiednio symbolami P* i Q*. Tym, co czyni je tak wyjątkowymi, jest fakt, że przy cenie P* wielkość popytu konsumentów jest równa wielkości podaży producentów.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie

Rysunek 8.8. Poziom równowagi ilości i ceny to punkt, w którym krzywa popytu przecina krzywą podaży

Inaczej rzecz ujmując, można zobaczyć, wychodząc od symbolu P* i przesuwając się poziomo w prawo wzdłuż linii przerywanej, że przy tej cenie konsumenci są skłonni nabyć ilość Q* i producenci są skłonni wyprodukować również ilość Q*. Ponieważ podaż jest równa popytowi, zadowoleni są zarówno konsumenci, jak i producenci. Konsumenci otrzymują dokładnie tę ilość dóbr, jaką chcą zakupić przy cenie P*, a producenci sprzedają dokładnie tę ilość dóbr, jaką chcą sprzedać przy cenie P*. Sytuacje, w których wszystkie strony są zadowolone, ekonomiści nazywają równowagą. Nazwa ta bierze się stąd, że ponieważ wszyscy dostają to, czego chcą, nikt nie będzie skłonny do dokonywania zmian. Jeszcze bardziej interesujący jest fakt, że przy każdym innym poziomie cen niż P* zawsze pojawi się jakaś presja wywierana albo przez kupujących, albo przez sprzedających, aby przywrócić model do cenowego i ilościowego poziomu równowagi. Na szczęście bez względu na to, gdzie rynek znajduje się na początku, zawsze skończy w punkcie równowagi. Zanim przejdziemy do dalszego omawiania równowagi w modelu podaży i popytu, trzeba wspomnieć o jeszcze jednej ważnej rzeczy. Zauważ, że przy rynkowej ilości równowagi, czyli Q*, cena, jaką płacą konsumenci, czyli P*, znajduje się na krzywej podaży. To oznacza, że producenci otrzymują zaledwie tyle pieniędzy, aby mieć motywację do wytworzenia ilości Q*. Innymi słowy: producenci nie są w stanie wyzyskiwać kupujących. W efekcie dowiadujemy się, że kapitalizm nie jest z natury rzeczy nastawiony na wyzysk. Wręcz przeciwnie. Jeśli istnieje prawdziwa konkurencja, producenci ledwo zarabiają na to, aby opłacało im się pozostać w biznesie. (O wiele więcej na ten temat znajdziesz w rozdziale 11.).

Stabilność równowagi rynkowej Równowaga rynkowa nazywana jest stabilną równowagą, ponieważ niezależnie od tego, z jakiego punktu wychodzi model podaży i popytu, zawsze powraca on do punktu

183

184

Część III: Mikroekonomia równowagi rynkowej (a przynajmniej dzieje się to tak długo, jak długo swojej roli nie odgrywają wprowadzone przez nas zewnętrzne siły). I bardzo dobrze, oznacza to bowiem, że rynki są samokorygujące, i jeśli umiesz określić położenie krzywych podaży i popytu, wiesz również, jaka cena i wielkość sprzedaży ukształtuje się ostatecznie na rynku. Szczególnie cieszy fakt, że działania uczestników rynku — kupujących i sprzedających — przesuwają rynek ku równowadze bez konieczności zewnętrznej interwencji, takiej jak regulacje państwowe. Pragniemy udowodnić, że równowaga rynkowa naprawdę jest formą stabilną. Dalej w tym rozdziale skupiamy się na następującym przypadku: jeśli ceny znajdują się początkowo na poziomie wyższym od P*, to spadną do poziomu P*. Następnie pokażemy, że jeśli ceny znajdują się początkowo na poziomie niższym od P*, to wzrosną do poziomu P*. Fakt, że ceny zawsze dążą do poziomu P*, oznacza, że równowaga rynkowa jest stabilna.

Nadwyżka podaży — obniżanie cen aż do poziomu równowagi Na rysunku 8.9 można zauważyć, co dzieje się, gdy pierwotna cena PH jest wyższa od ceny P*. Przy cenie na poziomie PH wielkość popytu konsumentów (QD) jest niższa od wielkości podaży producentów (QS). (Używamy linii przerywanych, aby pokazać, gdzie krzywa podaży i krzywa popytu przecinają się z poziomem cen PH). Ekonomiści nazywają taką sytuację nadwyżką podaży, i odbiega ona od równowagi, ponieważ producenci nie są w stanie sprzedać wszystkiego, co chcieliby sprzedać przy cenie na poziomie PH.

Rysunek 8.9. Nadwyżka podaży

Tak naprawdę z całkowitej ilości, jaką chcą sprzedać producenci, czyli QS, tylko ilość QD zostaje sprzedana, co oznacza, że reszta, czyli QS – QD, pozostaje niesprzedana, dopóki nie zajdą jakieś zmiany. Cóż, zmiany zachodzą. Producenci, widząc masę niesprzedanych dóbr, robią to, co każdy sklep, w którym zalega towar: wyprzedaż.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie Sprzedawcy zaczynają obniżać ceny i robią to do momentu, kiedy podaż przestaje przewyższać popyt. Jak widać na rysunku 8.9, oznacza to, że producenci będą obniżali cenę aż do poziomu P*, jest to bowiem jedyna cena, przy której popyt konsumentów jest równy podaży producentów.

Nadwyżka popytu — podnoszenie cen aż do poziomu równowagi Na rysunku 8.10 widzimy sytuację odwrotną do opisanej powyżej. Pierwotna cena PL jest niższa od rynkowej ceny równowagi P*. W tym przypadku problemem nie jest nadwyżka podaży, lecz nadwyżka popytu, ponieważ przy poziomie cen PL ilość dóbr, jaką chcą nabyć konsumenci (QD), jest większa od ilości, jaką chcą sprzedać producenci (QS).

Rysunek 8.10. Nadwyżka popytu

Innymi słowy: mamy do czynienia z niedoborem w wysokości QD – QS jednostek dobra. W efekcie konsumenci zaczynają podbijać cenę w górę, rywalizując ze sobą o niewystarczające ilości dobra. Dopóki cena jest niższa od P*, istnieje pewien niedobór i cena jest podbijana w górę. To oznacza, że jeśli wyjdziemy od ceny pierwotnej niższej od P*, jest ona wypychana w górę na poziom P*, co przywraca rynek do równowagi — jedynego punktu, w którym nie mamy do czynienia z niedoborem ani z nadwyżką podaży.

Dostosowywanie się do nowych poziomów równowagi, gdy zmienia się podaż lub popyt Jak pokazaliśmy na poprzednich stronach tego rozdziału, dla dowolnych krzywych podaży i popytu siły rynkowe dostosowują rynek aż do momentu, w którym cena i ilość będą odpowiadały popytowi i podaży w punkcie przecięcia się obu krzywych.

185

186

Część III: Mikroekonomia Gdy osiągną ten punkt — punkt równowagi rynkowej — cena i ilość nie będą dalej ulegały zmianom. Pozostaną na tym poziomie dopóty, dopóki nie zmieni się krzywa popytu lub krzywa podaży. W tej części rozdziału opiszemy, jak dopasowują się ceny i ilości, jeśli zmienia się krzywa popytu lub krzywa podaży. Najpierw pokażemy przemieszczenie krzywej popytu, a następnie krzywej podaży.

Reakcja na wzrost popytu Przyjrzyjmy się dokładnie rysunkowi 8.11, na którym widać, co się dzieje, jeśli krzywa popytu przemieści się w prawo z pozycji D0 na pozycję D1, podczas gdy krzywa podaży S nie zmienia położenia. Przed przemieszczeniem rynkowa cena równowagi jest równa P*0, a rynkowa ilość równowagi Q*0. Gdy krzywa popytu przemieszcza się w prawo na pozycję D1, cena chwilowo pozostaje na tym samym poziomie P*0. Ale nie jest ona w stanie się utrzymać, gdyż po zmianie krzywej popytu mamy do czynienia z nadwyżką popytu. To znaczy, że przy cenie P*0 wielkość popytu QD1 jest wyższa od wielkości podaży Q*0.

Rysunek 8.11. Przemieszczenie krzywej popytu w prawo

Zgodnie z tym, co stwierdziliśmy wcześniej, każdy podobny niedobór skłania konsumentów do podbijania ceny w górę. W efekcie cena rośnie aż do momentu, w którym osiągnie poziom P*1, gdzie przecinają się krzywa podaży S i krzywa popytu D1. Zauważmy, że w trakcie przemieszczania się z pierwszego punktu równowagi do drugiego ilość równowagi rośnie z Q*0 do Q*1. Taka zmiana jest uzasadniona, ponieważ jeśli rośnie popyt i konsumenci są skłonni zapłacić więcej za jakieś dobro, można oczekiwać wzrostu jego podaży. Również cena rośnie z jednego poziomu równowagi do drugiego, gdyż aby zachęcić producentów do zwiększenia podaży w świecie rosnących kosztów, trzeba zapłacić im więcej.

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie O wiele trudniejszym do uświadomienia sobie niuansem tej sytuacji może być fakt, że nachylenie krzywej podaży razem z krzywą popytu decyduje o tym, jak duże będą zmiany ceny i ilości. Wróćmy na chwilę do lewego wykresu na rysunku 8.7, prezentującego doskonale pionową krzywą podaży. Dla takiej krzywej każdy wzrost popytu zwiększa jedynie cenę, ponieważ ilość nie może ulec zmianie. Natomiast gdy mamy do czynienia z doskonale poziomą krzywą podaży, jak na prawym wykresie rysunku 8.7, przemieszczenie popytu w prawo zwiększa jedynie ilość, gdyż cena jest usztywniona na poziomie P'. Gdy rozważamy te dwa skrajne przypadki, uderza nas to, że w sytuacji takiej jak ta na rysunku 8.11 ani popyt, ani podaż (z osobna) o niczym nie decydują. To ich wzajemna interakcja określa poziom ceny i ilości w punkcie równowagi i to, jak wielkości te się zmieniają, jeśli nastąpi przesunięcie krzywej podaży lub krzywej popytu.

Reakcja na obniżenie podaży Aby zaobserwować, jak zmienia się równowaga rynkowa, gdy przemieszcza się krzywa podaży, przyjrzyjmy się rysunkowi 8.12, na którym krzywa podaży przemieszcza się z pozycji S0 na pozycję S1 z powodu wzrostu kosztów wytworzenia. (Jak to wyjaśniamy powyżej w punkcie „Zmiany kosztów — przemieszczenie krzywej podaży”, taki wzrost kosztów może być rozważany jako przesunięcie krzywej w lewo lub w górę. Na rysunku 8.12 umieściliśmy pionową strzałkę, aby pokazać przemieszczenie w pionie, ale równie dobrze mogła to być strzałka w lewo, symbolizująca przemieszczenie w lewo).

Rysunek 8.12. Pionowe przemieszczenie krzywej podaży

Przemieszczenie krzywej podaży wymusi dostosowanie się punktu równowagi rynkowej. Pierwotny poziom równowagi przy cenie P*0 i ilości Q*0 to punkt, w którym krzywa popytu (D) i pierwotna krzywa podaży (S0) przecinają się. Gdy rosną koszty wytworzenia, krzywa podaży przesuwa się na pozycję S1. Cena tylko przez krótki czas pozostaje na poziomie P*0. Nie zagrzewa tam za długo miejsca, ponieważ wielkość popytu przy tej cenie (Q*0) jest wyższa od wielkości podaży

187

188

Część III: Mikroekonomia (QS1). Sytuacja nadwyżki popytu powoduje podbicie ceny w górę aż do momentu osiągnięcia nowego punktu równowagi przy cenie P*1, na którym wielkość popytu jest równa wielkości podaży Q*1. Jeśli porównamy tę sytuację wzrostu kosztów z sytuacją wzrostu popytu opisaną powyżej, zauważymy, że w obu przypadkach poziom ceny równowagi rośnie. Jednak zaważmy, że ilości równowagi przemieściły się w przeciwległych kierunkach. Wzrost popytu powoduje wzrost ilości równowagi, ale wzrost kosztów wytworzenia powoduje zmniejszenie się tej ilości. Powodem, dla którego ilość równowagi spada, jest to, że wzrost kosztów wytworzenia dotyczy nie tylko producenta. Aby utrzymać się na rynku, musi on jakoś zrekompensować sobie ten wzrost. Ale gdy będzie chciał go przerzucić na konsumentów, ryzykuje ich zniechęceniem. Tak więc ilość równowagi zmniejsza się, ponieważ nie wszyscy dotychczasowi konsumenci będą skłonni do zapłacenia wyższej ceny. Ci, którzy nadal chcą kupić dane dobro, są skłonni zapłacić więcej — i fakt ten znajduje odzwierciedlenie w wyższej cenie rynkowej.

Wprowadzanie utrudnień dla równowagi rynkowej Rynek pozostawiony samemu sobie zawsze dostosuje ceny i ilości tak, aby były one określane przez punkt przecięcia krzywej podaży i krzywej popytu. Rynkowa cena równowagi ma tę miłą właściwość, że każdy, kto chce dokonać zakupu po danej cenie, może to uczynić, podobnie jak każdy, kto chce sprzedać po danej cenie. (Wielkość popytu jest równa wielkości podaży). Pamiętajmy, że cena rynkowa nie zawsze jest wygodna z politycznego punktu widzenia, dlatego państwa często podejmują działania, aby zapobiec samoczynnemu osiągnięciu przez rynek punktu równowagi. Takie interwencje mają miejsce, ponieważ albo politycznie wpływowi kupujący sądzą, że cena rynkowa jest zbyt wysoka, albo politycznie wpływowi sprzedający uważają ją za zbyt niską. Niestety, jeśli państwo interweniuje, aby pomóc niezadowolonym, tworzy cały szereg nowych problemów, a czasem nawet krzywdzi tych, którym interwencja miała pomóc. Aby móc wyjaśnić to zjawisko, najpierw wprowadzimy pojęcia cen minimalnych i pułapów cenowych. Cena minimalna powstrzymuje ceny przed spadkiem do poziomu równowagi, a pułap cenowy powstrzymuje je przed podniesieniem się do poziomu równowagi. (Oczywiście w danym momencie możemy mieć do czynienia tylko z jedną z tych sytuacji).

Wprowadzenie pułapu cenowego Czasem państwo dokonuje interwencji na rynku, aby zapewnić pozostanie ceny na poziomie niższym od poziomu równowagi P*. Ponieważ ceny na poziomie niższym od poziomu równowagi normalnie by wzrosły, podobna sytuacja określana jest mianem pułapu cenowego — zapobiega ona wzrostowi cen, który normalnie miałby

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie miejsce, gdyby rynek pozostawiono samemu sobie. Ceny osiągają założony pułap i nie mogą dalej wzrosnąć. Aby to zilustrować i zobaczyć, jakie problemy niesie ze sobą taka sytuacja, spójrzmy na rysunek 8.13, na którym pułap cenowy (PC) znajduje się poniżej rynkowej ceny równowagi (P*). Aby było jasne, że mamy do czynienia z pułapem cenowym, na rysunku pojawia się ciągła linia biegnąca od punktu PC w prawo do krawędzi wykresu.

Rysunek 8.13. Pułap cenowy

Problemem jest to, że przy cenie na poziomie PC wielkość popytu (QD) znacznie przewyższa wielkość podaży (QS). To może nie wydawać się wielkim problemem, ale niedoborowi trzeba jakoś zaradzić. Konieczne jest znalezienie sposobu alokacji niewystarczającej ilości oferowanego dobra pośród chcących je nabyć konsumentów. Efektem takiej sytuacji są kolejki, w których ludzie stoją, aby nabyć deficytowe dobra. Na rynku mieszkaniowym w Wielkiej Brytanii stosowano dawniej pułapy cenowe w celu określenia dozwolonych stawek czynszu za wynajem — w systemie nazywanym eufemistycznie, zgodnie z ideą politycznej poprawności, kontrolą cen najmu. Praktyka ta właściwie jest już tylko wspomnieniem, w związku z czym wiele osób (a zwłaszcza studenci) uważa, że stawki czynszu najmu są obecnie zbyt wysokie. Chociaż niektórzy nie są zadowoleni z obecnej sytuacji, zmiana (z wielu powodów) wyszła rynkowi na dobre. W latach 70. XX w., w czasach regulowanych czynszów, często trudno było znaleźć dom lub mieszkanie do wynajęcia, ponieważ właściciele niechętnie wynajmowali swoje nieruchomości osobom, które mogły zapłacić tylko ściśle określone, limitowane kwoty. Dlatego na rynku powstała nadwyżka popytu. Po zniesieniu systemu kontroli czynszów na rynek trafiło więcej nieruchomości, choć dostępnych po nieco wyższej cenie. Po usunięciu przeszkody dla wolnorynkowej regulacji podaży i popytu, nadwyżka popytu została w dużej części zredukowana. Mimo że wiele osób jest obecnie zdania, że sytuacja na rynku mieszkaniowym w Wielkiej Brytanii nadal jest problematyczna, to przynajmniej teraz zmieniły się tego powody!

189

190

Część III: Mikroekonomia

Wprowadzenie ceny minimalnej Innym rodzajem rynkowej interwencji są ceny minimalne, których wyznaczenie przez państwo ma służyć utrzymywaniu ceny powyżej jej rynkowego poziomu równowagi. Przykład takiej sytuacji ilustruje rysunek 8.14, gdzie cena minimalna (PF) jest wyższa od poziomu rynkowej ceny równowagi (P*). Aby podkreślić, że ceny nie mogą spaść poniżej poziomu PF, narysowaliśmy poziomą linię ciągłą. Problemem w tej sytuacji jest to, że przy poziomie cen PF wielkość podaży (QS) jest znacznie wyższa od wielkości popytu (QD). Normalną reakcją w sytuacji nadwyżki podaży byłby spadek cen. Jednak państwo zapobiega temu i podtrzymuje wysoki poziom cen, skupując całą nadwyżkę podaży. Innymi słowy: z całkowitej podaży QS przy poziomie ceny PF zwyczajni konsumenci kupują jedynie ilość QD. Pozostała ilość, czyli QS – QD, musi być zakupiona przez państwo. Sytuacja nie wydaje się zła, dopóki nie uświadomisz sobie, jakim problemem są ceny minimalne w rolnictwie, zwane eufemistycznie wsparciem cenowym. (Jak w zdaniu: „Ty biedaku! Potrzebujesz tylko niewielkiego wsparcia!”). Wsparcie cenowe prowadzi do gromadzenia olbrzymich ilości plonów, których nikt nie chce kupić. I tak na przykład wspólna polityka rolna w Unii Europejskiej wykorzystuje mechanizm cen minimalnych. Dzięki takiemu wsparciu europejscy rolnicy produkują niemożliwe do zjedzenia góry niechcianego masła oraz niemożliwe do wypicia jeziora — jeśli nie oceany — wina. Co się tyczy pułapów cenowych i cen minimalnych, powinieneś uświadomić sobie, że największe zło jest zazwyczaj spowodowane ingerencją w mechanizmy rynkowe. Nie uważamy, że rządy nigdy nie powinny wpływać na funkcjonowanie rynku. Chodzi raczej o to, aby działania te były przemyślane i mądre — takie, o których wiadomo, że przyniosą oczekiwane efekty. (Jednak w głębi duszy mamy nadzieję, że rząd zacznie dopłacać do pensji nauczycieli akademickich ekonomii — z wielką chęcią bralibyśmy pieniądze za to, żeby nie uczyć).

Rysunek 8.14. Cena minimalna

Rozdział 8: Podaż i popyt łatwo i przyjemnie

Pierwszy Świat wspiera, Trzeci Świat cierpi Niezamierzonym wynikiem wsparcia cenowego dla rolnictwa w bogatych krajach, takich jak Stany Zjednoczone i państwa należące do Unii Europejskiej, są wielkie szkody dla krajów rozwijających się. Na przykład cena cukru w Stanach Zjednoczonych jest trzykrotnie wyższa od ceny światowej, ponieważ kraj ten ogranicza import tańszego cukru z zagranicy, aby pomóc gigantom przemysłu spożywczego. W rezultacie tysiące rolników z krajów Trzeciego Świata, którzy mogliby żyć z eksportu cukru do Stanów Zjednoczonych czy Europy, żyją w biedzie.

z tamtejszego rynku rodzimych rolników. Nietrudno się domyślić, jakie konsekwencje niesie takie działanie dla miejscowej gospodarki.

Ingerencja w mechanizmy rynkowe jest na ogół bardzo złą rzeczą. Niemal zawsze występują nieoczekiwane skutki uboczne takiej polityki, które niechcący dotykają ludzi. Co więcej, podobne działania są zazwyczaj mało efektywne, przynoszą bowiem większe straty przegranym niż korzyści wygranym. Warto dokładnie się zastanowić, gdzie ujawniają się ukryte koszty. Chociaż lubimy podejście „czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal”, koszty takiego Jeszcze gorsze jest to, co Amerykanie i Europejczy- odsunięcia od siebie odpowiedzialności mogą być cy robią z górami skupionych w wyniku wsparcia bardzo realne i ostatecznie mogą przynieść znaczne cenowego nadwyżek żywności. Nie chcąc sprzeda- straty. wać ich na krajowych rynkach, a tym samym powodować spadku cen, rządy wysyłają tę nadprodukcję do krajów rozwijających się jako bezpłatną pomoc żywnościową. To brzmi pięknie, jednak gdy na przykład nadwyżka zboża trafi do Nigerii, wypiera

191

192

Część III: Mikroekonomia

Rozdział 9

Homo economicus — konsument maksymalizujący użyteczność W tym rozdziale: ► Sposoby maksymalizowania szczęśliwości przez ludzi. ► Koncepcja malejącej użyteczności krańcowej. ► Sposoby ważenia alternatyw przy dokonywaniu wyboru. ► Wybór właściwych ilości przy ograniczonym budżecie.

W

tym rozdziale, analizując proces decyzyjny konsumentów, odkryjemy, co kryje się za krzywą popytu (wprowadzoną w rozdziale 8.). Ten proces podejmowania decyzji jest bardzo ważny, ponieważ gospodarkę napędzają ludzkie potrzeby. Przedsiębiorstwa nie produkują przypadkowych towarów i usług. Wytwarzają dobra, jakie ludzie pragną nabyć i na jakie chcą wydać pieniądze. Analizę tego procesu niezwykle utrudnia fakt, że ludzie mają tak wiele możliwości wydawania swoich pieniędzy. Gdyby poproszono ekonomistę, aby zbadał, jak można wydać 100 złotych w sklepie oferującym jedynie bułki z jagodami, to zadanie nie byłoby trudne. Wrażenie robi to, że ekonomiści wymyślili sposób, aby wyjaśnić, jak można wydać 100 złotych w sklepie z setkami lub tysiącami towarów. Jeszcze bardziej imponujące jest to, że ekonomista wie nie tylko, jakie dobra zakupisz, lecz również ile sztuk każdego z nich nabędziesz. Innymi słowy: ekonomiści potrafią wyjaśnić nie tylko, czego potrzebujemy, ale też ile tego potrzebujemy, czyli skąd się bierze krzywa popytu. Rozpoczynamy ten rozdział od omówienia kwestii użyteczności, czyli jednostki stosowanej przez ekonomistów do mierzenia ludzkiej szczęśliwości. Ekonomiści zakładają, że człowiek działa w sposób maksymalizujący jego szczęśliwość, jednak ma ograniczone pole manewru, szczególnie przez budżet, jakim dysponuje. Wyjaśniamy, w jaki sposób ludzie radzą sobie z tymi ograniczeniami, aby mimo to zmaksymalizować swoją szczęśliwość. Wreszcie opisujemy, w jaki sposób te decyzje kształtują nachylenie i położenie krzywych popytu.

194

Część III: Mikroekonomia

Optymalizacja w warunkach ograniczeń W dalszej części rozdziału omawiamy, w jaki sposób ludzie wybierają, co kupić, gdy robią zakupy. Najpierw skupimy się jednak na pytaniu, dlaczego ludzie muszą wybierać. Przyczyną, dla której ludzie muszą dokonywać wyborów, jest to, że dysponują ograniczonymi środkami na zaspokojenie swoich potrzeb. Nigdy nie ma dość czasu i pieniędzy na zrobienie wszystkiego, na co mamy ochotę. Dlatego trzeba mądrze wybierać, aby z posiadanych ograniczonych zasobów uzyskać maksimum szczęścia. Ekonomiści i inżynierowie mówią w tej sytuacji o problemach optymalizacji w warunkach ograniczeń, ponieważ ludzie starają się zoptymalizować swoją szczęśliwość z uwzględnieniem swoich ograniczonych zasobów. Pozostała część rozdziału poświęcona jest temu, jak ekonomiści modelują sposób, w jaki ludzie na co dzień rozwiązują problem z optymalizacją, w jaki decydują, jak najlepiej wydać swoje ograniczone dochody na dostępne produkty i usługi, wybierając nie tylko, co kupić, ale i ile.

Użyteczność — uniwersalna skala pomiaru szczęśliwości Aby ludzie mogli wybierać w coraz bardziej zróżnicowanej ofercie produktów i usług dostępnych w gospodarce, muszą mieć sposób ich porównywania. Porównywanie kosztów jest proste — po prostu porównujemy ceny. Ale jak porównać zalety różnych produktów i usług? Jak ocenić, czy lepiej jest wydać 20 złotych na szwajcarską czekoladę, czy na nową bawełnianą koszulkę? Jak w ogóle porównywać czekoladę i koszulki? Ludzie znajdują jednak sposób na porównanie i ocenę różnych dóbr. Ekonomiści uważają, że ludzie dokonują tego poprzez przypisanie każdemu dobru, jakie mogą nabyć, odpowiedniej wartości na uniwersalnej skali pomiaru szczęśliwości. Ekonomiści nazywają tę uniwersalną skalę użytecznością i wyobrażają sobie, że gdyby mogli się dostać do naszych mózgów i dokonać w nich pomiarów użyteczności, to zrobiliby to, używając jednostek, które bardzo mało twórczo nazwali utylami. Okazuje się jednak, że odwoływanie się do tak zaawansowanych metod oceny poziomu zadowolenia wcale nie jest konieczne. Wiele osób naturalnie będzie niechętnie zapatrywać się na przypisywanie określonej liczby utyli różnym rzeczom — na przykład 25 utyli dla ciastka w czekoladzie, a 75 dla zachodu słońca (chociaż filozof Jeremy Bentham opracował schemat świetnie wpisujący się w tego typu mechanizm). Dokonywanie podobnych ocen nazywane jest użytecznością kardynalną (określającą absolutny poziom użyteczności). Ludzie przeciwstawiają się użyteczności kardynalnej, ponieważ nie jest jasne, czy faktycznie takie oceny mają rację bytu — bo w końcu ile utyli uzyskałby słoneczny dzień albo uśmiech dziecka? Znacznie mniej kwestionowane jest myślenie w kategoriach użyteczności porządkowej, to znaczy zwyczajnego uszeregowania różnych dóbr. Tak więc zamiast mówić, że zachód słońca ma użyteczność 75 utyli, co czyni go bardziej pożądanym od ciastka w czekoladzie (o użyteczności równej 25 utylom), można po prostu powiedzieć, że zachody słońca są

Rozdział 9: Homo economicus bardziej pożądane od ciastek w czekoladzie. System ten jest dla większości ludzi o wiele bardziej intuicyjny i eliminuje potrzebę dokonywania pomiaru w wydumanych jednostkach. Co więcej, matematycznie udowodniono, że to samo ludzkie zachowanie związane z wyborem można opisać za pomocą użyteczności porządkowej, a nie kardynalnej, co oznacza, że ekonomiści nie muszą się posługiwać użytecznością kardynalną. Ale my i tak będziemy ją wykorzystywali! Dlaczego? Ponieważ o wiele łatwiej jest wyjaśnić kluczowe pojęcie malejącej użyteczności krańcowej za pomocą systemu użyteczności kardynalnej. Można również wyjaśniać malejącą użyteczność krańcową za pomocą systemu użyteczności porządkowej, jednak związane z tym obliczenia matematyczne są tak skomplikowane, że zostawimy je prawdziwym geekom. Zatem wybacz, jeśli system użyteczności kardynalnej wydaje Ci się cokolwiek nierealistyczny, ale to naprawdę najlepszy sposób na przekazanie tej niesamowicie ważnej koncepcji.

Im więcej, tym mniej — malejąca użyteczność krańcowa Ludzie nudzą się nawet tym, co lubią, i męczy ich powtarzalność i identyczność. Ekonomiści muszą brać ten fakt pod uwagę, gdy analizują, w jaki sposób ludzie decydują się wydawać swoje pieniądze. Jeśli uwielbiasz pizzę i dawno jej nie jadłeś, skosztowanie jednego kawałka będzie miało dla Ciebie wielką użyteczność. Roztopiony ser, bazylia i czosnek, a także to rozchodzące się w ustach ciepło uczynią Cię bardzo, bardzo szczęśliwym. Ale to przyjemne odczucie traci intensywność po zjedzeniu pierwszego kawałka. Tak więc drugi kawałek, choć smaczny, już nie będzie Ci smakował tak bardzo jak pierwszy. Jeśli zjesz trzeci, będzie Ci smakował mniej niż drugi. I jeśli nadal będziesz wciskać w siebie kolejne kawałki, pizza zacznie wywoływać raczej nudności i dyskomfort zamiast przyjemności. To zjawisko nie ogranicza się tylko do pizzy, odnosi się niemal do wszystkiego. O ile nie jesteś od czegoś uzależniony, to męczy Cię nadmiar tej rzeczy, a każda kolejna jej jednostka przynosi mniej zadowolenia niż poprzednia. Aby zilustrować tę prawidłowość, spójrzmy na rysunek 9.1, który prezentuje skumulowaną, całkowitą użyteczność pizzy dla smakosza, który zjada kolejne kawałki. I tak całkowita użyteczność po zjedzeniu pierwszego kawałka pizzy wynosi 20 utyli, po zjedzeniu drugiego — 36 utyli, a po trzecim — 50 utyli. Jeśli przyjrzeć się tym wynikom uważniej, da się zauważyć, że w miarę jedzenia pizzy przyrost jej użyteczności maleje:

 Pierwszy kawałek — Całkowita użyteczność rośnie o 20 utyli, czyli z 0 do 20.  Drugi kawałek — Użyteczność wzrasta jedynie o 16 utyli, czyli z 20 do 36.  Trzeci kawałek — Użyteczność wzrasta jedynie o 14 utyli, czyli z 36 do 50.

195

196

Część III: Mikroekonomia

Rysunek 9.1. Użyteczność całkowita na przykładzie zjadania kolejnych kawałków pizzy

Ekonomiści określają to zjawisko mianem malejącej użyteczności krańcowej, ponieważ przyrost użyteczności, czyli użyteczność krańcowa, maleje z każdym kolejnym zjedzonym kawałkiem pizzy (to znaczy zmniejsza się w porównaniu z użytecznością krańcową zjedzenia poprzedniego kawałka). Malejąca użyteczność krańcowa jest po prostu odbiciem faktu, że ludzie nudzą się monotonią lub odczuwają przesyt. Albo, jak w przypadku jedzenia i picia, apetyt maleje z każdym kęsem czy łykiem. Przyjrzyj się rysunkowi 9.1 i zauważ, co dzieje się po skonsumowaniu ósmego kawałka pizzy. Całkowita użyteczność faktycznie się zmniejsza, ponieważ zjedzenie dziewiątego kawałka może sprawić, że nawet największy amator pizzy poczuje pewien dyskomfort. Po zjedzeniu kolejnego, dziesiątego, całkowita użyteczność znów spada. Ten spadek użyteczności całkowitej oznacza, że użyteczność krańcowa dziewiątego i dziesiątego kawałka musi być ujemna. Spójrzmy na tabelę 9.1, prezentującą zarówno użyteczność całkowitą, jak i użyteczność krańcową dla każdego zjadanego kawałka pizzy. Jak widać, dane te odpowiadają danym z rysunku 9.1 i można na ich podstawie wyciągnąć wniosek, że chociaż całkowita użyteczność rośnie od pierwszego do siódmego kawałka, przestaje rosnąć dla kawałka ósmego i zaczyna spadać dla kawałków dziewiątego i dziesiątego. Prawa kolumna pokazuje malejącą użyteczność krańcową wraz ze zjadaniem kolejnych kawałków pizzy, ponieważ użyteczność krańcowa każdego zjadanego kawałka jest zawsze niższa niż poprzedniego, zwłaszcza jeśli spojrzeć na użyteczność krańcową o wartości 20 utyli dla pierwszego kawałka, tę dla ósmego równą 0 i jej ujemne wartości dla kawałków dziewiątego i dziesiątego, których zjedzenie powoduje nudności. Na rysunku 9.2 nanieśliśmy wartości użyteczności krańcowej dla każdego kawałka pizzy. Na podstawie pozycji punktów na wykresie można wywnioskować, że wraz z konsumpcją kolejnych kawałków pizzy mamy tu do czynienia z tendencją malejącą — tendencją do zmniejszania się użyteczności krańcowej.

Rozdział 9: Homo economicus Tabela 9.1. Całkowita i krańcowa użyteczność dla konsumpcji 10 kawałków pizzy Kawałek

Użyteczność całkowita

Użyteczność krańcowa

1

20

20

2

36

16

3

50

14

4

58

8

5

64

6

6

68

4

7

70

2

8

70

0

9

68

2

10

64

4

Rysunek 9.2. Użyteczność krańcowa na przykładzie zjadania kolejnych kawałków pizzy

Warto pamiętać, aby odróżniać malejącą użyteczność krańcową i ujemną użyteczność krańcową. Jak widać w tabeli 9.1 i na rysunku 9.2, dla wszystkich kawałków pizzy, od drugiego począwszy, można mówić o malejącej użyteczności krańcowej, ponieważ każdy kolejny kawałek ma niższą użyteczność od poprzedniego. Jednak użyteczności krańcowe kawałków do siódmego włącznie są ciągle dodatnie, a ujemne są tylko dla dziewiątego i dziesiątego. Fakt ten oznacza, że cieszy Cię pochłanianie kolejnych kawałków (do siódmego włącznie), gdyż zwiększa to użyteczność (poziom zadowolenia). Tak więc nie należy uważać, że tylko z powodu malejącej użyteczności krańcowej każdego kawałka nie

197

198

Część III: Mikroekonomia będziemy chcieli go zjeść. Użyteczność krańcowa może się zmniejszać, ale nadal będzie dodatnia. Dopiero dziewiątego i dziesiątego kawałka zdecydowanie będziesz chciał uniknąć.

Wybór między wieloma możliwościami w sytuacji dysponowania ograniczonym budżetem Zjawisko malejącej użyteczności krańcowej czyni badanie ludzkich wyborów bardzo interesującym, ponieważ to, czy wolisz lody czekoladowe, czy waniliowe, nie może być zdefiniowane w kategoriach abstrakcyjnych. Zależy raczej do tego, co już zjadłeś. Jeśli w sytuacji, gdy od miesięcy nie jadłeś lodów, ktoś Cię zapyta, czy wolisz czekoladowe, czy waniliowe, być może wybrałbyś te pierwsze. Ale jeśli właśnie zjadłeś litrowy kubek lodów czekoladowych, wybierzesz raczej waniliowe, ponieważ Twoje zapotrzebowanie na czekoladę zostało już zaspokojone. Zatem odpowiedź na pytanie: „Czekoladowe czy waniliowe?” nie jest tak prosta, jakby się mogło wydawać. Preferencje odzwierciedlają malejącą użyteczność krańcową i nawet coś, co normalnie bardzo lubimy, nie przyniesie nam dużej użyteczności krańcowej (dodatkowej szczęśliwości), jeśli właśnie najedliśmy się tym do syta. To odkrycie prowadzi nas do bardzo prostej zasady związanej z podejmowaniem przez ludzi decyzji w sytuacji, gdy ich budżet jest ograniczony. Zanim jednak przejdziemy do wzoru, przedstawimy pewien przykład, który pomoże nam w objaśnieniu związanych z nim kwestii.

Jak najwięcej użyteczności (krańcowej) Załóżmy, że masz do wydania 10 złotych. Udajesz się właśnie do lokalnego baru studenckiego, gdzie za tę kwotę możesz kupić albo piwo, albo pizzę. Zastanawiasz się, jak najlepiej wydać te pieniądze, a najrozsądniej będzie, jeśli rozważysz sprawę w kategoriach możliwości nabycia maksymalnej użyteczności przy tym ograniczonym budżecie. Zarówno piwo, jak i pizza przyniosą Ci zadowolenie, ale zadowolenie nie jest Twoim jedynym celem, chcesz bowiem być zadowolony przy ograniczonym budżecie. Tak więc chcesz, aby każda wydana złotówka zapewniła Ci maksymalną możliwą użyteczność. Nie interesuje Cię przy tym, skąd się bierze ta użyteczność. Jeden utyl uzyskany z konsumpcji piwa czyni Cię dokładnie tak samo szczęśliwym jak jeden utyl z konsumpcji pizzy, toteż jedyne, co Cię interesuje, to zakup tylu utyli, ile się tylko da. Aby tego dokonać, trzeba wziąć pod uwagę cenę użyteczności. Piwo i pizza mają ceny wyrażone w pieniądzu, ale jaka jest cena utyla?

Rozdział 9: Homo economicus To zależy. Spójrz na tabelę 9.2. W pierwszych trzech kolumnach powtarzają się dane z tabeli 9.1 dotyczące użyteczności całkowitej i użyteczności krańcowej wynikających ze zjedzenia 10 kawałków pizzy. Jednak dwie dodatkowe kolumny zawierają nowe informacje: użyteczność krańcową nabytą za 1 złoty przy cenie 1 złoty za kawałek pizzy i użyteczność krańcową nabytą za 1 złoty przy cenie 2 złote za kawałek pizzy. Tabela 9.2. Określenie ceny użyteczności dla pizzy Użyteczność całkowita

Użyteczność krańcowa

Użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty przy cenie 1 złoty za kawałek pizzy

Użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty przy cenie 2 złote za kawałek pizzy

1

20

20

20

10

2

36

16

16

8

3

50

14

14

7

4

58

8

8

4

5

64

6

6

3

6

68

4

4

2

7

70

2

2

1

8

70

0

0

0

9

68

2

2

1

10

64

4

4

2

Kawałek

W tych dwóch dodatkowych kolumnach znajduje się wyliczenie, ile kosztuje nabycie dodatkowej szczęśliwości (użyteczności krańcowej), jeśli sposobem jej osiągnięcia jest zakup kawałków pizzy. Spójrz na czwartą kolumnę. Zakładamy w niej, że każdy kawałek pizzy kosztuje 1 złoty. Zakup jednego kawałka przynosi Ci użyteczność krańcową w wysokości 20 utyli za cenę 1 złoty. Zatem użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty dla pierwszego kawałka wynosi 20 utyli. Teraz rozważasz jednak wydanie kolejnej złotówki na drugi kawałek pizzy. Ponieważ ten kawałek przyniesie Ci użyteczność krańcową w wysokości jedynie 16 utyli, użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty wyniesie jedynie 16 utyli. A ponieważ malejąca użyteczność krańcowa będzie malała wraz z każdym kolejnym kawałkiem pizzy, każdy kolejno wydany złoty przynosi Ci mniejszą użyteczność krańcową niż poprzedni. Ostatnia kolumna tabeli 9.2 pokazuje, że użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty w przypadku zakupu kawałków pizzy zależy od ceny tych kawałków. Jeśli kawałek pizzy kosztuje 2 złote, to każdy wydany złoty przynosi Ci mniejszą użyteczność krańcową, niż gdyby kawałek pizzy kosztował 1 złoty. Na przykład, ponieważ każdy kawałek kosztuje teraz 2 złote, zakup pierwszego kawałka przynoszącego 20 utyli oznacza, że za złotówkę nabywasz jedynie 10 utyli. Podobnie jest z drugim kawałkiem, zapewniającym 16 utyli szczęśliwości — ponieważ kosztuje on 2 złote, za złotówkę kupujesz jedynie 8 utyli użyteczności krańcowej.

199

200

Część III: Mikroekonomia Tabela 9.3 zawiera ten sam rodzaj informacji co tabela 9.2, ale tym razem jest to użyteczność całkowita i użyteczność krańcowa oraz użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty w przypadku zakupu puszki piwa po 2 złote za sztukę. Tabela 9.3. Określenie ceny użyteczności dla piwa Puszka

Użyteczność całkowita

Użyteczność krańcowa

Użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty przy cenie 2 złote za puszkę

1

20

20

10

2

38

18

9

3

54

16

8

4

68

14

7

5

80

12

6

6

90

10

5

7

98

8

4

8

104

6

3

9

108

4

2

10

110

2

1

Jak widać, w trzeciej kolumnie wyraźnie da się zauważyć malejącą użyteczność krańcową w odniesieniu do piwa, ponieważ spada ona z 20 utyli w przypadku pierwszej puszki do zaledwie 2 utyli w przypadku dziesiątej puszki. W efekcie użyteczność krańcowa nabywana za 1 złoty (w czwartej kolumnie) spada z 10 utyli w przypadku pierwszej puszki do zaledwie 1 utyla w przypadku ostatniej.

Alokacja pieniędzy między dwa dobra w celu maksymalizacji użyteczności całkowitej Tabele 9.2 i 9.3 pokazują, ile użyteczności można zdobyć, wydając pieniądze albo na pizzę, albo na piwo. Pytanie brzmi: jak uzyskać maksymalny poziom użyteczności, wydając posiadaną kwotę 10 złotych? Na początek rozważmy dwie skrajne opcje: wydanie wszystkich pieniędzy na pizzę lub piwo (pizza kosztuje 1 złoty za kawałek, piwo 2 złote za puszkę). Jeśli wydasz wszystko na pizzę, zakupisz 10 kawałków, które przyniosą Ci całkowitą użyteczność w wysokości 64 utyli. Natomiast jeśli wydasz wszystko na piwo, zakupisz 5 puszek po 2 złote, a takie zakupy zapewnią Ci całkowitą użyteczność w wysokości 80 utyli. Jeśli miałbyś tylko te dwie możliwości, wolałbyś wydać wszystko na piwo, a nie na pizzę, ponieważ przyniosłoby Ci to więcej utyli. Jednakże można zrobić coś lepszego. Możesz zyskać jeszcze więcej utyli, jeśli dokonasz mądrej konsumpcji mieszanej, wydając trochę pieniędzy na pizzę, a trochę na piwo.

Rozdział 9: Homo economicus Jeśli się pogubiłeś, nie panikuj! Najważniejsze to zapamiętać, że interesuje Cię nie tyle rzecz, którą nabywasz, co poziom zadowolenia, czyli użyteczność, jaka dzięki temu zakupowi stanie się Twoim udziałem. Sposób, by uzyskać maksimum użyteczności z 10 złotych, jest prosty: weźmiesz do ręki po kolei każdą złotówkę i wydasz ją na to dobro, które przyniesie Ci większą użyteczność. Nie myśl, że masz kupić piwo lub pizzę. Pamiętaj, że Twoim zadaniem jest raczej zakup użyteczności. Za każdą wydaną złotówkę chcesz kupić jak najwięcej użyteczności i nie interesuje Cię, czy jej źródłem będzie pizza, czy piwo. Jedyną rzeczą komplikującą ten proces wydawania każdego złotego na dobro, które przyniesie Ci najwięcej użyteczności, jest malejąca użyteczność krańcowa zarówno w przypadku piwa, jak i w przypadku pizzy, co oznacza, że liczba utyli, jakie będziesz w stanie nabyć za każdą kolejną złotówkę, będzie zależała od tego, ile pizzy lub piwa już kupiłeś. Ale dzięki informacjom z tabel 9.2 i 9.3 jesteć w stanie ustalić najlepszy sposób wydania każdego złotego:

 Złoty pierwszy — Co powinieneś zrobić z pierwszą złotówką? W czwartej

kolumnie tabeli 9.2 widać, że wydanie jej na pizzę da 20 utyli użyteczności. Natomiast z czwartej kolumny tabeli 9.3 wynika, że jeśli wydasz tę złotówkę na piwo (razem z drugą, gdyż puszka kosztuje 2 złote), to zyskasz jedynie 10 utyli użyteczności. Tak więc oczywisty wniosek jest taki, że lepiej wydać tę złotówkę na pizzę, a nie na piwo.

 Złoty drugi — Jeśli wydasz drugiego złotego na zakup kolejnego kawałka

pizzy, uzyskasz 16 utyli użyteczności. Jeśli kupisz za tego złotego piwo (razem z trzecim złotym, gdyż puszka kosztuje 2 złote), uzyskasz jedynie 10 utyli, ponieważ tyle wynosi użyteczność krańcowa nabyta za złotego przy pierwszej puszce piwa. Więc znowu lepiej jest wydać tego złotego na pizzę niż na piwo.

 Złoty trzeci — Tym razem również korzystniej jest wydać złotówkę na pizzę

niż na piwo, ponieważ lepiej jest uzyskać 14 utyli niż 10. (Jak pamiętamy, za tego złotego kupilibyśmy pierwszą puszkę piwa, dla której użyteczność krańcowa nabyta za 1 złotego wynosi 10 utyli).

 Złoty czwarty i piąty — Przy czwartym złotym wszystko ulega zmianie.

Dzieje się tak dlatego, że wydanie go na pizzę przyniesie tylko 8 utyli. Jednakże zainwestowanie go (wraz z piątym) w piwo przyniesie po 10 utyli za każdego wydanego złotego. Zatem powinieneś wydać czwartą i piątą złotówkę na zakup puszki piwa.

 Złoty szósty i siódmy — Złotego szóstego i siódmego również powinieneś

wydać na piwo, bo pozwoli Ci to nabyć za 1 złotego użyteczność krańcową o wartości 9 utyli (druga puszka), podczas gdy wydanie szóstego złotego na czwarty kawałek pizzy przyniesie tylko 8 utyli, a siódmego na piąty kawałek — tylko 6 utyli. W sumie 14 utyli, a więc mniej, niż dostarcza druga puszka piwa.

 Złoty ósmy, dziewiąty i dziesiąty — Dla ósmego złotego uzyskiwane

wartości użyteczności krańcowej przypadającej na 1 złotego są równe. Jeśli wydasz go na czwarty kawałek pizzy, zyskasz 8 utyli. Tyle samo zyskasz, wydając tę złotówkę na trzecią puszkę piwa. Tak więc za ostatnie 3 złote powinieneś kupić czwarty kawałek pizzy i trzecią puszkę piwa.

201

202

Część III: Mikroekonomia W tabeli 9.4 znajduje się podsumowanie wydatków. Zauważ, że całkowita użyteczność, jaką można zakupić za 10 złotych, wynosi 112 utyli. To znacznie więcej niż 64 utyle, jakie uzyskałbyś, wydając całe 10 złotych na pizzę, lub 80 utyli, jakie przyniosłoby Ci wydanie całej kwoty na piwo. Wydając każdą złotówkę w sposób przynoszący maksymalną użyteczność, zyskałeś o wiele więcej, niż gdybyś zainwestował wszystko w jeden produkt. Tabela 9.4. Optymalny wydatek każdej złotówki w budżecie Złoty

Wybrany produkt

Użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty

1

Pizza

20

2

Pizza

16

3

Pizza

14

4

Piwo

10

5

Piwo

10

6

Piwo

9

7

Piwo

9

8

Pizza

8

9

Piwo

8

10

Piwo

8

Suma utyli

112

Zauważ również, że ostatecznie kupujesz 4 kawałki pizzy i 3 puszki piwa. Przy tym poziomie dostępnego budżetu i cenach poziom popytu na pizzę wynosi 4 kawałki, na piwo zaś 3 puszki. Proces maksymalizacji użyteczności jest także podstawą krzywych popytu i związku między poziomem popytu a ceną. (Krzywe popytu omawiamy w rozdziale 8. i powracamy do nich w tym rozdziale w punkcie zatytułowanym „Wyprowadzanie krzywych popytu z malejącej użyteczności krańcowej”). Na następnych stronach przedstawiamy magiczny wzór na obliczenie najlepszej możliwości wydania pieniędzy w każdej sytuacji.

Wyrównywanie użyteczności krańcowej nabytej za jednostkę pieniądza dla wszystkich produktów i usług Wcześniej w tym rozdziale opisaliśmy nieco nużący proces określania, jaką część 10 złotych wydać na piwo, a jaką na pizzę. Podejmowanie tego typu decyzji nie zawsze zabiera aż tyle czasu. W tym miejscu zaprezentujemy prosty wzór umożliwiający ludziom maksymalizowanie użyteczności całkowitej przy dowolnej kwocie — bez względu na to, ile dóbr jest do wyboru i ile kosztują.

Rozdział 9: Homo economicus Aby wszystko uprościć, zaczniemy od zaprezentowania wzoru przydatnego przy podejmowaniu decyzji dotyczących tego, jak najlepiej wydać pieniądze, gdy mamy do wyboru zaledwie dwa rodzaje produktów lub usług. Gdy opanujesz wersję dla dwóch produktów, wersja multi również nie będzie stanowiła problemu. Oznaczmy dwa dobra symbolami X i Y i załóżmy, że ich ceny jednostkowe wyrażone w jednostkach pieniężnych to odpowiednio PX i PY, natomiast ich użyteczności krańcowe to odpowiednio MUX i MUY. Wzór przedstawia się następująco:

MU x MU y  Px Py

(1)

Z równania tego wynika, że jeśli ktoś dokonał optymalnej alokacji swojego ograniczonego budżetu między dwa dobra, to przy optymalnych ilościach dóbr X i Y ich użyteczności krańcowe nabywane za jednostkę pieniądza będą równe. Ta zależność jest prawdziwa w przypadku wcześniejszego przykładu. Spójrzmy ponownie na tabelę 9.4. Gdy wydasz swoje 10 złotych optymalnie na piwo i pizzę, optymalne ilości wyniosą 4 kawałki pizzy i 3 puszki piwa. W trzeciej kolumnie tabeli 9.4 widać, że użyteczności krańcowe nabyte za 1 złoty dla czwartego kawałka pizzy i trzeciej puszki piwa są równe 8 utylom, tak jak to wynika z równania (1).

Dlaczego wartości użyteczności krańcowej nabywanej za jednostkę pieniądza muszą być równe? Poniżej pokażemy, dlaczego użyteczności krańcowe nabywane za jednostkę pieniądza muszą być równe, jeśli chcemy zmaksymalizować użyteczność, wydając ograniczone fundusze. Jeśli bowiem użyteczności krańcowe nabywane za jednostkę pieniądza nie są równe, będziemy skłonni do zmiany kupowanych ilości dóbr do momentu, aż wartości użyteczności krańcowych się wyrównają. Przytoczone dalej przykłady pokażą, dlaczego tak się dzieje. Na początek załóżmy, że wybrałeś jakieś inne ilości dóbr, tak aby dla ostatnich nabywanych jednostek dóbr X i Y prawdziwa była nierówność:

MU x MU y  Px Py

(2)

Niech pizza będzie dobrem X, a piwo dobrem Y. Z danych zawartych w tabelach 9.2 i 9.3 wynika, że jeśli kupisz 4 puszki piwa i 2 kawałki pizzy, to użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty dla czwartej puszki piwa wyniesie 7 utyli, a dla drugiego kawałka pizzy 16 utyli. Jak widać, użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty jest o wiele większa w przypadku pizzy niż piwa, jeśli zdecydujesz się w ten sposób wydać pieniądze. Jednak ten sposób wydania pieniędzy nie jest optymalny. A to dlatego, że w takim przypadku pieniądze wydane na zakup aktualnie ostatniej jednostki dobra X (pizzy) przynoszą większą użyteczność krańcową niż pieniądze wydane na ostatnią jednostkę dobra Y (piwa). Jeśli wydając złotówkę na dobro X, możesz zyskać większą użyteczność, niż przeznaczając ją na dobro Y, to nie powinieneś wydawać tych pieniędzy

203

204

Część III: Mikroekonomia na dobro Y, lecz na dobro X. I dopóki nierówność w równaniu (2) jest prawdziwa, powinieneś zmniejszać wydatki na dobro Y, a zwiększać na dobro X. Rozważmy bardziej skrajny przypadek. Załóżmy, że wydajesz całe 10 złotych na 5 puszek piwa. Jak widać w tabeli 9.3, użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty w przypadku piątej puszki piwa wynosi zaledwie 6 utyli. Dla porównania ta sama jednostka pieniądza wydana na pierwszy kawałek pizzy przyniosłaby 20 utyli (zobacz tabelę 9.2). Oczywiście należy więc zmniejszyć wydatki na piwo, aby zwiększyć wydatki na pizzę. Powinieneś zmniejszać ilość kupowanego piwa, a zwiększać ilość pizzy aż do momentu uzyskania kombinacji 3 puszek piwa i 4 kawałków pizzy. To znaczy, że musisz dokonać rearanżacji swoich wydatków, aby wartości użyteczności krańcowej nabytej za 1 złoty były równe dla pizzy i piwa, jak w równaniu (1). Podobna zasada występuje w przypadku wydania wszystkich pieniędzy na pizzę. Jeśli kupisz 10 kawałków pizzy, jak wynika z tabeli 9.2, użyteczność krańcowa dziesiątego kawałka wyniesie 4 utyle. Tymczasem użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty w przypadku pierwszej puszki piwa to 10 utyli. Oczywiście należy więc zmniejszyć ilość kupowanej pizzy i zwiększyć ilość kupowanego piwa.

Zastosowanie wzoru w przypadku wielu produktów i usług Zapamiętaj zasadę opisywaną przez równanie (1). Mówi ona, że aby zmaksymalizować użyteczność całkowitą, trzeba dokonać rearanżacji ilości kupowanych dóbr w taki sposób, aby ostatnie nabywane jednostki każdego dobra miały równą wartość użyteczności krańcowej nabytej za jednostkę pieniądza. Jeśli tak nie jest i jedno z dóbr przynosi nam więcej szczęśliwości za każdą wydaną nań jednostkę pieniądza, oznacza to, że chcemy dokonać rearanżacji ilości kupowanych dóbr, aby nabyć więcej jednostek tego dobra. Tylko wtedy, gdy równanie (1) zostanie spełnione, nie będziemy chcieli dokonywać dalszej rearanżacji, ponieważ żadne z dóbr nie będzie nam zapewniało więcej szczęśliwości za jednostkę pieniądza niż drugie. Równanie (1) może także zastosować dla wielu dóbr. Na przykład w przypadku trzech dóbr należałoby tak zaaranżować nabywane ilości, aby dla ostatnich nabywanych jednostek dóbr X, Y i Z prawdziwe było równanie:

MU x MU y MU z   Px Py Pz

(3)

Jeśli któreś z trzech nabywanych dóbr ma wyższą od pozostałych użyteczność krańcową nabytą za jednostkę pieniądza, to dokonamy rearanżacji ilości nabywanych dóbr tak, aby kupować więcej tego dobra, a mniej obydwu pozostałych. Rearanżować będziemy do momentu, w którym równanie (3) będzie prawdziwe. Aby maksymalnie uprościć to zagadnienie (wszak życie jest wystarczająco skomplikowane bez utrudniających je ekonomistów), zwykle przyjmuje się, że zaprezentowany przykład ma zastosowanie w sytuacji istnienia dwóch dóbr X i Y. Jeśli będziemy mieć do czynienia z większą ilością towarów, których zakupem możemy być zainteresowani, dzielimy je na dobro X i wszystko inne.

Rozdział 9: Homo economicus

Inflacja i alokacja w świecie rzeczywistym Patrząc na równania (1) i (3) w tym rozdziale, można poczynić pewną interesującą obserwację. Otóż gdyby wszystkie ceny w tych równaniach nagle podskoczyły o ten sam mnożnik, równania pozostałyby prawdziwe, co oznacza, że ludzie kupiliby dokładnie te same ilości wszystkich dóbr. Innymi słowy: gdyby nagle wystąpiła inflacja podwajająca wszystkie ceny, ludzie nadal wybieraliby te same ilości tych samych dóbr co wcześniej. Logika, która kryje się za tą zależnością, jest taka, że gdyby Twoje dochody podwoiły się jednocześnie z podwojeniem się cen wszystkiego, co kupujesz, nic by się nie zmieniło. Nadal mógłbyś nabyć te same ilości produktów i usług, jakie nabywałeś przed pojawieniem się inflacji. I ponieważ właśnie te ilości dóbr maksymalizowały użyteczność, nadal by to czyniły. W efekcie można dojść do błędnego wniosku, że inflacja nie ma znaczenia.

Jednak w rozdziale 5. opisujemy tragiczne skutki inflacji. Wynikają one z tego, że w świecie rzeczywistym nigdy nie mamy do czynienia z doskonałą inflacją, jak ta powyżej opisana, w której przypadku ceny wszystkich dóbr zwyżkują dokładnie w tym samym stopniu i czasie. Zamiast tego ceny różnych produktów i usług rosną w różnym stopniu i w różnym czasie, dlatego zależność między ułamkami w równaniach (1) i (3) zostaje zachwiana, ponieważ ich mianowniki zmieniają się w różnych proporcjach. Gdy dzieje się coś takiego, ludzie zaczynają drastycznie zmieniać wielkość swojego popytu w celu przywrócenia równowagi użyteczności krańcowych nabywanych za jednostkę pieniądza. W rezultacie pojawia się chaos, jedne firmy odczuwają nagły spadek popytu na swoje produkty, a inne nagły wzrost. Tak więc nie myśl, patrząc na równania (1) i (3), że inflacja nie ma znaczenia w świecie rzeczywistym. Ma.

Wyprowadzanie krzywych popytu z malejącej użyteczności krańcowej Malejąca użyteczność krańcowa jest jednym z powodów, dla których krzywa popytu opada. Można to dostrzec na rysunku 9.2, gdzie użyteczność krańcowa każdego kolejnego kawałka pizzy maleje. Jeśli naszym celem jest nabycie jak największej możliwej użyteczności, aby uczynić się maksymalnie szczęśliwymi, będziemy skłonni płacić coraz mniej za każdy kolejny kawałek pizzy, ponieważ każdy kolejny przynosi nam coraz mniejszą użyteczność. Jednak na rysunku 9.2 nie mamy do czynienia z krzywą popytu z dwóch powodów:

 Rysunek nie uwzględnia wpływu ceny na wielkość popytu.  Analizuje tylko jedno dobro w izolacji, podczas gdy wielkość popytu na

konkretne dobro jest wynikiem znalezienia rozwiązania dla bardziej ogólnego problemu alokacji ograniczonych funduszy między wszystkie dostępne dobra w celu maksymalizacji użyteczności. Innymi słowy: nie można analizować żadnego dobra w oddzieleniu od innych. Ilość jednostek danego dobra, jaką chcemy kupić, nie zależy jedynie od jego ceny, ale i od cen wszystkich innych, a także tego, jak zmieniają się użyteczności krańcowe nabywanych w różnych konfiguracjach dóbr.

205

206

Część III: Mikroekonomia

Wpływ zmian cen na wielkość popytu W przykładzie, do którego stale wracamy w tym rozdziale, musiałeś optymalnie rozdysponować kwotę 10 złotych na zakup pizzy i piwa. Chcielibyśmy teraz wprowadzić do tego przykładu jedną zmianę: powiedzmy, że kawałek pizzy kosztuje obecnie 2 złote, a nie jak wcześniej 1 złoty. Pokażemy, jak w efekcie tej podwyżki zmienia się wielkość popytu na pizzę i piwo. Zmiany w wielkości popytu wynikają z tego, że nowa, wyższa cena kawałka pizzy obniża jej użyteczność krańcową nabytą za 1 złoty. Podwojenie ceny powoduje zmniejszenie się użyteczności krańcowej nabytej za 1 złoty dokładnie o połowę. Można to dostrzec, porównując czwartą i piątą kolumnę tabeli 9.2. Ponieważ wzrost ceny obniża wartość użyteczności krańcowej, jaką nabywamy za każdą złotówkę wydaną na pizzę, oczywiście wpłynie to na sposób wydania pieniędzy, którymi dysponujemy. Jak można się spodziewać, wyższa cena pizzy oznacza, że zjesz jej mniej, za to wypijesz więcej piwa. Można to udowodnić, wydając po kolei każdą jednostkę pieniądza na dobro przynoszące wyższą użyteczność krańcową. (Ten proces opisaliśmy wyżej, w punkcie „Alokacja pieniędzy między dwa dobra w celu maksymalizacji całkowitej użyteczności”). Wyniki znalazły się w tabeli 9.5. Tabela 9.5. Optymalne wydanie funduszy przy cenie kawałka pizzy równej 2 złote Złoty

Wybrane dobro

Użyteczność krańcowa nabyta za 1 złoty

1

Pizza

10

2

Piwo

10

3

Piwo

10

4

Piwo

9

5

Piwo

9

6

Pizza

8

7

Piwo

8

8

Piwo

8

9

Piwo

7

10

Piwo

Suma utyli

7 86

Porównując tabelę 9.5 z tabelą 9.4, widzimy, że wzrost ceny kawałka pizzy z 1 złotego do 2 złotych spowodował zmniejszenie liczby zamawianych kawałków pizzy, chociaż jako że w tym modelu nie możesz podzielić pizzy (ani piwa) na mniejsze jednostki, zmiana ta nie wpłynęła na ilość zamawianego piwa. Teraz możesz pozwolić sobie jedynie na 2 kawałki pizzy i 3 puszki piwa. Gdyby cena pizzy miała dalej rosnąć, dokonałbyś ponownej alokacji zasobów, kupując tylko 1 kawałek pizzy i 4 puszki piwa. Jeśli cena kawałka pizzy wyniesie 3 złote, będziesz musiał całkiem obejść się smakiem, gdyż użyteczność będąca konsekwencją wydania 10 złotych na 5 piw będzie większa niż użyteczność z konsumpcji jakiegokolwiek kawałka pizzy. Innymi słowy: skoncentrowałbyś się na dobru tańszym, uzyskując maksymalną osiągalną w tym przypadku użyteczność. Ekonomiści mówią w takim przypadku o efekcie substytucji dla określonego zakresu cen.

Rozdział 9: Homo economicus Aby zrozumieć, dlaczego tak się dzieje, pomyśl o tym tak: daliśmy Ci możliwość wyboru, mogłeś kupić pewne ilości dwóch różnych dóbr, a ponieważ postanowiłeś wybrać zakupy tych produktów, które przyniosą Ci największą możliwą użyteczność, zdecydujesz się na substytucję dobra, które daje najlepsze korzyści w ramach maksymalizacji użyteczności. A zatem kiedy cena jednego dobra idzie w górę, a w konsekwencji Ty dostajesz mniej użyteczności (w przeliczeniu na złotówkę) z takiego zakupu, będziesz zastępować to dobro tym, które daje Ci większą użyteczność za każdą wydaną złotówkę. Wzrost ceny pizzy sprawił, że stałeś się „biedniejszy” — w sensie, który tak naprawdę liczy się najbardziej: stałeś się mniej szczęśliwy. Z powodu wzrostu ceny całkowita liczba utyli, jakie możesz nabyć za posiadane 10 złotych, spadła ze 112 do 90. Pomimo dokonania rearanżacji ilości nabywanych puszek piwa i kawałków pizzy, aby jak najwięcej skorzystać w nowej sytuacji, wzrost cen jest dla Ciebie niekorzystny. W takim przypadku mówi się o tak zwanym efekcie dochodowym.

Wykres zmian cen i ilości w celu stworzenia krzywej popytu Możesz wykorzystać informację na temat zmiany wielkości swojego popytu w związku ze wzrostem ceny do zaznaczenia dwóch punktów na krzywej popytu na pizzę: 4 kawałki przy cenie 1 złoty za sztukę i 2 kawałki przy cenie 2 złote za sztukę. Na rysunku 9.3 punkty te znalazły się na wykresie z naszkicowanym przebiegiem krzywej popytu. Patrząc na ten rysunek, pamiętajmy o dwóch rzeczach:

 Opadanie krzywej popytu wynika po części z malejącej użyteczności krańcowej pizzy, ale…

 Gdy zmienia się cena pizzy, to wielkość popytu na nią nie zmienia się w izolacji, zmienia się w wyniku rearanżacji wielkości popytu zarówno na piwo, jak i na pizzę w celu zmaksymalizowania użyteczności całkowitej.

Rysunek 9.3. Krzywa popytu na kawałki pizzy

207

208

Część III: Mikroekonomia Krzywe popytu na pojedyncze dobra nie powstają w zupełnej izolacji (od innych czynników). Z pewnością istnieje związek między ceną danego dobra a wielkością popytu na nie. Jednak zmiana ceny dobra wpływa na całokształt decyzji budżetowych — nie tylko w kwestii tego jednego dobra, ale i wszystkich pozostałych. Wynikająca z tego zmiana wielkości popytu na dane dobro jest tylko częścią ogólnej rearanżacji wydatków mającej na celu maksymalizację całkowitej użyteczności w nowej sytuacji. Rozważmy teraz, jak podwyżka ceny pizzy wpływa na krzywą popytu na piwo. Wielkość popytu na piwo zwiększyła się z 3 do 4 puszek, gdy cena pizzy wzrosła z 1 złotego do 2. Jednak cena piwa nie uległa zmianie. Oznacza to, że krzywa popytu na piwo przemieściła się. (Wyjaśniamy to zjawisko w rozdziale 8.). To przemieszczenie zostało przedstawione na rysunku 9.4. Punkt A na krzywej popytu D przemieszcza się do punktu A' na krzywej popytu D'. Taką sytuację, kiedy zmiana ceny jednego dobra powoduje zmianę wielkości popytu na drugie dobro, nazywamy efektem elastyczności krzyżowej popytu. Sytuacje odwrotne, gdy zmiana ceny dobra powoduje zmianę wielkości popytu na to konkretne dobro, określamy mianem efektu elastyczności cenowej popytu. Zauważ, że efekt elastyczności krzyżowej popytu powoduje przemieszczenie się krzywych popytu, natomiast efekt elastyczności cenowej popytu powoduje jedynie ruch wzdłuż danej krzywej popytu.

Rysunek 9.4. Przemieszczenie w prawo krzywej popytu na piwo w rezultacie wzrostu ceny pizzy

Kierunek przemieszczenia w efekcie cen krzyżowych zależy od sytuacji. W tym rozdziale pozwalamy konsumentom na zakup jedynie dwóch dóbr — piwa i pizzy. Skutkiem tego, gdy cena pizzy rośnie, konsumenci przerzucają swoją siłę nabywczą na zakup piwa, czyli — jak to mówią ekonomiści — dokonują substytucji jednego dobra za drugie (zobacz ramkę „Dobra komplementarne i dobra substytucyjne”). To właśnie dlatego, gdy cena pizzy rośnie, krzywa popytu na piwo na rysunku 9.4 przemieszcza się w prawo.

Rozdział 9: Homo economicus

Dobra komplementarne i dobra substytucyjne Niektóre rzeczy chodzą parami: ryba i frytki, parówki i keczup, buty i sznurówki. W każdej z tych par jedno z dóbr jest o wiele bardziej przydatne lub przynosi więcej przyjemności, jeśli towarzyszy mu drugie. Ponieważ takie dobra dopełniają się nawzajem, nazywane są przez ekonomistów dobrami komplementarnymi. Ciekawą ich właściwością jest to, że zmiana ceny jednego powoduje zmianę popytu w przypadku drugiego. Na przykład cena benzyny wpływa na popyt na samochody: jeśli cena benzyny rośnie, sprzedaje się mniej samochodów. Czym innym są dobra substytucyjne — czyli mające podobne funkcje. Jeśli cena jednego z takich dóbr rośnie, ludzie przerzucają się na zakup drugiego. Na przykład jeśli rośnie cena biletów kolejowych, więcej ludzi podróżuje samochodami. Jeśli poczta podnosi ceny znaczków, więcej osób przerzuca się na e-maile.

Zarówno dobra komplementarne, jak i dobra substytucyjne stanowią przejaw efektu cen krzyżowych. Wzrost ceny jednego z pary dóbr komplementarnych powoduje spadek wielkości popytu na drugie, podczas gdy wzrost ceny dobra substytucyjnego powoduje wzrost wielkości popytu na jego odpowiednik. Patrząc na gospodarkę, należy myśleć o niej w kategoriach organicznej całości, gdzie nic nie dzieje się w izolacji. Gdy zmienia się cena jednego dobra, nie wpływa to tylko na to dobro, ale też na wiele innych, zarówno komplementarnych, jak i substytucyjnych. A jeśli zmianie ulegają ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych (wskutek pierwotnej zmiany ceny pewnego dobra), wpływa to z kolei na ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych w stosunku do tych dóbr. To jest jak gigantyczny efekt kuli śniegowej.

Jednak w świecie rzeczywistym, gdzie dostępnych jest wiele innych dóbr konsumpcyjnych, krzywa popytu mogłaby równie dobrze przesunąć się w drugą stronę. Niektórzy ludzie na przykład lubią pić piwo tylko wtedy, gdy jedzą pizzę. Dla nich podwyżka ceny pizzy obniży zarówno ilość zjadanej pizzy, jak i ilość wypijanego piwa. Ludzie z tej grupy traktują piwo i pizzę jak kompletny zestaw, dlatego wzrost ceny jednego z komponentów zestawu powoduje wzrost ceny całego zestawu. Ludzie ci kupią mniej obu dóbr wchodzących w skład zestawu, aby uwolnić środki na zakup innych dostępnych dóbr konsumpcyjnych. Dla konsumentów o takich właśnie preferencjach posiadających możliwość zakupu innych poza pizzą i piwem dóbr, gdy wzrośnie cena pizzy, krzywa popytu na piwo przesunie się w lewo.

209

210

Część III: Mikroekonomia

Rozdział 10

Esencja kapitalizmu — przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk W tym rozdziale: ► Dlaczego przedsiębiorstwa maksymalizują zysk? ► Rola konkurencyjności. ► Analiza struktury kosztów przedsiębiorstwa. ► Poziom produkcji przedsiębiorstwa maksymalizujący zysk. ► Koszty determinantą krzywej podaży przedsiębiorstwa. ► Reakcja przedsiębiorstw na straty.

W

e współczesnych gospodarkach rynkowych niemal wszystko, co jemy i pijemy, w co się ubieramy, czym jeździmy i latamy i czego używamy do najrozmaitszych celów, jest produktem jakiegoś przedsiębiorstwa. Dlatego ekonomiści poświęcają tak wiele uwagi przedsiębiorstwom i ich zachowaniom. W tym rozdziale pokażemy, w jaki sposób ekonomiści budują model przedsiębiorstwa działającego na rynku konkurencyjnym, na którym rywalizuje ze sobą wiele firm oferujących ten sam rodzaj towarów lub usług. Istnieją dwa ważne powody, aby rozumieć, jak zachowują się firmy na rynku konkurencyjnym:

 Większość firm w świecie rzeczywistym musi stawić czoła znaczącej konkurencji, ponieważ stają się graczami w branżach, gdzie swobodnie pojawiają się i znikają konkurencyjne firmy. Dlatego muszą nie tylko mieć oko na aktualnych konkurentów, ale i śledzić działania nowych firm.

 Wszystkie firmy — nawet te niestykające się z dużą konkurencją — zachowują się w zadziwiająco podobny sposób.

Przedsiębiorstwa dążą przede wszystkim do maksymalizacji zysków. A co ważniejsze, okazuje się, że wszystkie robią to w podobny sposób: produkując dokładnie taką ilość jednostek, przy której koszt wytworzenia dodatkowej jednostki równa się wzrostowi przychodu, jaki firma uzyskuje ze sprzedaży tej jednostki.

212

Część III: Mikroekonomia W tym rozdziale wyjaśniamy, dlaczego firmy zachowują się w ten sposób. Ta wiedza pozwoli Ci zrozumieć, jak funkcjonują wszystkie firmy, bez względu na to, czy konkurują z wieloma rywalami, czy też są monopolistami.

Maksymalizacja zysku jest celem przedsiębiorstwa Ludzie powołują do życia przedsiębiorstwa, aby produkować różne rzeczy. To stwierdzenie powinno nas skłonić do zadania fundamentalnego pytania: dlaczego ludzie zawracają sobie głowę zakładaniem firm, aby produkować dobra? Jednym z powodów może być altruizm. Innym może być radość, jaką przynosi nam wytwarzanie rzeczy. Jeszcze innym może być to, że przyszły przedsiębiorca znudził się dotychczasowymi zajęciami. Ekonomiści uważają jednak, że odpowiedź jest znacznie prostsza. Ekonomiści zakładają, że podstawowym celem wszystkich przedsiębiorstw jest osiągnięcie jak największego zysku. Są dwa powody takiego założenia:

 W każdej firmie maksymalizacja zysku jest niemal zawsze blisko szczytu na liście firmowych priorytetów.

 Bez względu na to, jakie inne cele może mieć firma, i tak chce ona

maksymalizować zysk po podjęciu kroków zmierzających do realizacji pozostałych celów.

Na przykład firma chce mieć fabrykę nieemitującą gazów cieplarnianych. Jednak gdy już ją wybuduje, chce zarabiać jak najwięcej pieniędzy. Bo w końcu jakiś zysk też by się przydał. Producent lodów, firma Ben & Jerry, na początku działalności przeznaczał duży procent zysku na cele charytatywne. Przy takiej polityce najlepszym sposobem, by móc prowadzić tę szlachetną działalność, było uzyskiwanie przez firmę jak najwyższego zysku. Podobne społecznie odpowiedzialne, ale jednocześnie nastawione na zysk firmy na rynku brytyjskim to: The Body Shop i producent soków przecierowych Innocent. Bez owijania w bawełnę: Jeśli w dłuższej perspektywie czasu nie osiągasz chociaż niewielkich zysków, Twoja firma nie utrzyma się zbyt długo na rynku. Nawet jeśli Twoim osobistym celem biznesowym nie jest zarobienie na przyzwoitą emeryturę, kiedyś ostatecznie i tak zaczniesz myśleć o mniejszych lub większych zyskach. Wielu ludzi niebędących ekonomistami darzy niechęcią osoby i firmy nastawione na zysk, jednak postaraj się spojrzeć na to zagadnienie z innej perspektywy. Skoro obliczamy zysk jako różnicę między przychodami i kosztami, to zyski wynikające z działalności firmy oznaczają, że ludzie wyceniają Twój produkt ponad koszty wytworzenia tego produktu. Możesz też przecież wydać swoje zyski nie na własne zachcianki, ale zainwestować je tak, aby stworzyć coś więcej, coś o większej wartości dla większej liczby osób, czyli na przykład miejsca pracy. Prawda jest taka, że jak większość rzeczy w ekonomii, zysk nie podlega ocenie moralnej. Nadwyżkę z tego, co udało Ci się wytworzyć, możesz wykorzystać mądrzej lub głupiej.

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Istnienie zysku jest jedynie sposobem wyrażenia, że na pewnym poziomie ludzie cenią Twoją firmę wystarczająco, by ta utrzymała się na rynku. (Wrócimy do tej kwestii nieco później, gdy zajmiemy się wpływem struktury rynku na rentowność).

W obliczu konkurencji Firmy mogą, ale nie muszą mieć wielu konkurentów. Jedną ze skrajności jest monopol, czyli przypadek, w którym firma nie ma żadnej konkurencji, ponieważ jest jedynym przedsiębiorstwem w swojej branży. Drugą skrajnością jest sytuacja zwana przez ekonomistów konkurencją doskonałą, czyli taka, w której firma rywalizuje z wieloma innymi produkującymi to samo dobro. Pomiędzy tymi ekstremami znajdujemy dwie inne możliwości: oligopol, czyli sytuację, w której dwie, trzy lub co najwyżej kilka firm konkuruje w jednej branży, oraz konkurencję niedoskonałą (monopolistyczną), czyli sytuację, w której mamy co prawda wiele konkurujących firm, jednak każda z nich produkuje odrobinę inny produkt. (Zajrzyj do rozdziałów 12. i 13., gdzie znajdziesz szczegóły na temat monopolu, oligopolu i konkurencji monopolistycznej). W tym rozdziale opisujemy, w jaki sposób firmy zachowują się w sytuacjach konkurencji doskonałej, ponieważ oprócz tego, że jest to sytuacja całkiem powszechna, jest również najłatwiejsza do zrozumienia. Powodem, dla którego tak łatwo ją zrozumieć, jest to, że w przypadku występowania wielu konkurentów produkujących identyczny produkt w danej branży żadna z firm nie ma najmniejszej kontroli nad poziomem cen.

Warunki zaistnienia konkurencji doskonałej Aby zrozumieć, dlaczego firmy funkcjonujące w ramach konkurencji doskonałej nie posiadają żadnej kontroli nad cenami, trzeba zrozumieć fakt, że takiej konkurencji przyświecają trzy założenia na temat działających w branży firm:

 Jest ich wiele.  Każda z nich reprezentuje małą część branży.  Sprzedają identyczne lub niemal identyczne produkty. Dawno, dawno temu ludzie robili zakupy „na rynku”, przy czym ów „rynek” — plac targowy — niemalże spełniał wszystkie trzy warunki z powyższej listy. Straganiarze zbierali się w jednym miejscu i każdy z nich miał jedynie niewielki udział w rynku (w tym przypadku w targu). Taka sytuacja oznaczała, że poszczególni sprzedawcy ze straganów byli „biorcami cen” — to znaczy, że nie mogli sami wpływać na poziom cen produktów, za które konsumenci byli skłonni zapłacić. Dlatego śliczne, zdrowe jabłko mogło kosztować tyle samo, niezależnie od tego, który sprzedawca je oferował! Tego typu cechą wyróżniają się także rynki surowcowe. Surowcem jest coś, co ma określone właściwości, na przykład metal. Bo coś jest złotem albo nim nie jest. Na rynku hurtowym niemożliwa jest sytuacja, w której surowiec jest „bardziej złoty” niż coś innego. Złoto, które jest przedmiotem obrotu na giełdach surowców, albo spełnia definicję złota, albo jest czymś innym niż złoto.

213

214

Część III: Mikroekonomia Aby zrozumieć, dlaczego te czynniki powodują, że indywidualni wydobywcy nie mają kontroli nad cenami złota, zacznijmy od faktu, iż produkują oni niemal identyczny produkt. Ponieważ złoto z jednej kopalni wygląda tak samo jako złoto z innej, to jedynym sposobem, w jaki wydobywca z Angoli może przekonać Cię do kupienia złota od niego, a nie do kogoś z Rosji, jest zaproponowanie niższej ceny. Ponieważ złoto wszędzie na świecie jest identyczne, to sprzedawcy mogą konkurować między sobą ceną i tylko ceną. Przy cenach surowców wysuwających się na plan pierwszy możemy wykorzystać analizę podaży i popytu w celu zdefiniowania ceny złota. Jak mówiliśmy w rozdziale 8., cena jest określana przez to, gdzie rynkowa krzywa popytu na złoto przecina się z rynkową krzywą podaży złota. Jak wyznacza się te krzywe?

 Rynkowa krzywa popytu na złoto jest określana poprzez zsumowanie

indywidualnych krzywych popytu wszystkich osób chcących nabyć ten surowiec.

 Rynkowa krzywa podaży złota powstaje w wyniku zsumowania wszystkich krzywych podaży indywidualnych wydobywców złota.

Właśnie w tym miejscu wchodzą do gry dwa pierwsze założenia związane z konkurencją doskonałą: ponieważ tak wiele firm zajmuje się wydobyciem złota i ponieważ każdy wydobywca produkuje tak niewielki ułamek całkowitej podaży tego surowca, rynkowa krzywa podaży złota jest w zasadzie niewrażliwa na obecność lub nieobecność indywidualnej krzywej podaży danego wydobywcy. Jeśli corocznie sprzedaje się miliony ton tego surowca, cena rynkowa pozostaje niewrażliwa na to, że pojawi się na rynku ktoś, kto wydobywa tylko 1000 uncji. Jest on zbyt małym graczem, aby spowodować zmianę ceny rynkowej. Jeśli każdy z graczy jest zbyt mały, aby spowodować zmianę ceny rynkowej, wówczas każdy musi zaakceptować dowolną cenę, jaka powstanie w wyniku interakcji rynkowych sił popytu i podaży.

Biorcy cen, ale wytwórcy ilości Jeśli spełnione są trzy warunki doskonałej konkurencji, powstaje sytuacja, w której żadna pojedyncza firma nie kontroluje cen. Tak naprawdę w warunkach doskonałej konkurencji firmy nazywane są przez ekonomistów biorcami cen, ponieważ muszą zaakceptować cenę narzucaną przez rynek i sobie z nią radzić. W sytuacji, gdy nie masz kontroli nad ogólnymi procesami produkcyjnymi ani nie masz możliwości wykonać swojego produktu inaczej niż inni, to wówczas dochodzi się do wniosku, że nawet najpotężniejsza firma może kontrolować jedynie dwie rzeczy: ile dóbr jest w stanie wytworzyć i jakiej ceny może za nie żądać. Ponieważ w warunkach doskonałej konkurencji firmy nie kontrolują poziomu cen, ogranicza to ich możliwości do jednej: jedyną rzeczą, jaką może kontrolować firma — biorca cen, jest poziom jej produkcji. Firmy wybierają poziom produkcji, który maksymalizuje ich zysk. Ten fakt jest wygodny z matematycznego punktu widzenia, okazuje się bowiem, że poziom produkcji, jaki wybiera firma, wpływa na determinanty zysków: przychody całkowite i koszty całkowite.

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Aby dodatkowo naświetlić ten fakt, musimy wiedzieć, że zysk firmy to po prostu różnica jej przychodów całkowitych TR i kosztów całkowitych TC. Matematycznie: Zysk = TR  TC

(1)

Dla konkurencyjnej firmy jej przychód całkowity jest po prostu ilością (q) wyprodukowanych dóbr, jaką zdecyduje się sprzedać, pomnożoną przez jednostkową cenę rynkową (p), jaką może uzyskać: TR = p × q

(2)

Jeśli rolnik może sprzedać 37 jabłek po złotówce za sztukę, jego przychód całkowity wyniesie 37 złotych. (Owszem, te jabłka są drogie, ale mam nadzieję, że rozumiesz, co próbujemy tu wyjaśnić). Zwróć jednak uwagę, że ponieważ cena, po jakiej może sprzedać owoce (p), nie zależy od niego, jeśli jest biorcą ceny, to jedynym sposobem, aby mógł kontrolować poziom przychodu, jest podjęcie decyzji w kwestii liczby sprzedawanych jabłek. Tak więc firma może zdecydować o poziomie swoich przychodów całkowitych, podejmując decyzję w zakresie tego, jak duża będzie ilość wyprodukowanych dóbr (q). Większość pozostałej części niniejszego rozdziału jest poświęcona opisywaniu tego, w jaki sposób koszty całkowite firmy (TC) są również zależne od ilości wyprodukowanych dóbr (q). Interesujące jest to, że podczas gdy każda kolejna sprzedana jednostka q przynosi przychód p jednostek pieniężnych, koszt wyprodukowania każdej jednostki q zależy do tego, ile jednostek q zostało dotychczas wytworzonych. Koszty na ogół rosną wraz ze wzrostem poziomu produkcji, tak więc każda kolejna wyprodukowana jednostka kosztuje więcej od poprzedniej. Ten fakt ogranicza liczbę jednostek, jakie zechce wyprodukować firma. Załóżmy na przykład, że sadownik może sprzedać po złotówce za sztukę tyle jabłek, ile tylko chce. Wytworzenie pierwszego jabłka kosztuje 10 groszy, drugiego 20 groszy, trzeciego 30 groszy i tak dalej. W tej sytuacji będzie skłonny wyprodukować nie więcej niż 10 jabłek. Dlaczego? Ponieważ dla każdego z pierwszych 9 jabłek osiągnie zysk, ale już w przypadku dziesiątego jabłka (którego wyprodukowanie kosztuje złotówkę) zysk wyniesie 0. Jeśli wyprodukuje więcej jabłek, zacznie ponosić straty. (Produkcja jabłka numer 11 kosztować będzie 1,1 złotego, a i tak może sprzedać je za 1 złoty). Tak więc można zauważyć, że parametry TR i TC w równaniu zysku (1) są warunkowane wybranym poziomem q. Jedyną rzeczą, jaka pozostaje do ustalenia, jest to, jaki poziom q wybrać w celu zmaksymalizowania zysku. Okazuje się, że rozwiązania dostarcza niezwykle prosty wzór. Czytaj uważnie, gdyż możesz wyciągnąć konkretne… hmm… zyski z lektury tego rozdziału! Jednak zanim przejdziemy do wzoru, musimy wyjaśnić główne źródło pomyłek spowodowanych tym, że gdy ekonomiści mówią o zysku, mają na myśli coś troszkę innego od tego, co zwykli ludzie przez to rozumieją.

215

216

Część III: Mikroekonomia

Zyski księgowe a zyski ekonomiczne Dla ekonomisty terminy „zysk” i „strata” odnoszą się do tego, czy korzyści płynące z prowadzenia firmy są większe lub mniejsze od ponoszonych kosztów. Jeśli korzyści są większe od kosztów, mówimy o wypracowywaniu zysku, natomiast gdy koszty są wyższe od korzyści, mówimy o stratach. Jeśli korzyści są równe kosztom, mówimy o progu rentowności. Sprawy się komplikują, bo chociaż ekonomiści zgadzają się z księgowymi co do tego, co ma być wliczane do przychodów, mają odmienne zdanie co do tego, co wliczać do kosztów.

Księgowanie kosztów utraconych korzyści Rozważmy przypadek firmy sprzedającej lemoniadę. Zarówno księgowy, jak i ekonomista zgadzają się co do tego, że przychodem jest po prostu kwota, jaką firma uzyska ze sprzedaży lemoniady. Jednakże zdania na temat kosztów są podzielone:

 Księgowy uważa za koszty jedynie kwoty bezpośrednio związane z prowadzeniem

firmy: płace pracowników, koszty zakupu cytryn i tak dalej. Jeśli przychody firmy wynoszą 10 000 złotych, a poniesione koszty zaledwie 9000, to księgowy stwierdzi, że zysk wynosi 1000 złotych. Ta kwota jest zyskiem księgowym — zyskiem, jaki pojawia się w sprawozdaniach finansowych i jaki na co dzień widzimy w artykułach prasowych.

 Ekonomiści wolą bardziej subtelną koncepcję określaną mianem zysku ekonomicznego. Zysk ekonomiczny uwzględnia nie tylko bezpośrednie koszty prowadzenia firmy, ale i koszty utraconych korzyści związane z wybranym rodzajem działalności.

Jak wyjaśnialiśmy w rozdziale 2., koszty utraconych korzyści to rzeczy, z jakich musimy zrezygnować, aby zrobić coś innego. Na przykład przedsiębiorca wchodzący w interes lemoniadowy osiąga po zapłaceniu pracownikom i za materiały zysk księgowy 1000 złotych. Ale czy to naprawdę dobry interes? Załóżmy, że aby otworzyć firmę produkującą lemoniadę, ów przedsiębiorca porzucił posadę programisty komputerowego i w tym samym czasie, w którym zarobił 1000 złotych na produkcji lemoniady, zarobiłby 10 000, gdyby pozostał w tamtej pracy. To znaczy zrezygnował z możliwości zarobienia 10 000 złotych, aby otworzyć firmę, która przyniosła mu jedynie 1000 złotych zysku księgowego. Tak więc faktycznie odnotował stratę ekonomiczną w wysokości 9000 złotych. Jego decyzja zmiany zawodu nie wydaje się już takim dobrym pomysłem.

Bodziec zysków ekonomicznych Ekonomiści wolą skupiać się na zyskach i stratach ekonomicznych zamiast na księgowości, ponieważ to zyski i straty ekonomiczne są bodźcem motywującym ludzi. W naszym przykładzie można sobie wyobrazić, że gdy inni programiści zobaczą, jak wyszedł na zmianie fachu kolega, raczej nie postanowią pójść w jego ślady. Gdy w pozostałej części rozdziału zobaczysz wyliczenia kosztów, przyjmij, że są to koszty ekonomiczne, to znaczy uwzględniające nie tylko bezpośrednie nakłady na prowadzenie firmy, ale także koszty utraconych korzyści związane z wyborem rodzaju działalności.

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Podobnie gdy pojawi się kategoria zysku lub straty, przyjmij, że jest to zysk ekonomiczny albo strata ekonomiczna — czynnik motywujący przedsiębiorców do zrobienia lub uniknięcia czegoś. Najważniejszym zastosowaniem tej koncepcji jest określanie poziomu produkcji firmy. Jeśli produkcja dwunastej jednostki danego dobra przynosi zysk ekonomiczny, to firma chce tę jednostkę wyprodukować. Jednak jeśli wyprodukowanie trzynastej jednostki miałoby przynieść stratę ekonomiczną, firma oczywiście nie będzie chciała tej trzynastej jednostki wyprodukować. Biorąc pod uwagę zyski i straty ekonomiczne, odkrywamy to, co motywuje firmy nie tylko do produkcji takich, a nie innych dóbr, ale i do produkcji określonej ich ilości.

Analiza struktury kosztów przedsiębiorstwa Aby zrozumieć, jak zmieniają się wzajemne relacje kosztów i przychodów i jak determinują zysk ekonomiczny lub stratę ekonomiczną, ekonomiści lubią rozbijać koszty całkowite firmy na dwie podkategorie:

 Koszty stałe to koszty, jakie muszą być ponoszone, nawet gdy firma niczego nie

produkuje. Na przykład po podpisaniu umowy najmu siedziby firmy czynsz musi być opłacany bez względu na to, czy firma cokolwiek produkuje. Podobnie gdy firma wzięła kredyt, to zgodnie z prawem musi spłacać raty, bez względu na to, czy poziom jej produkcji wynosi zero, czy też miliard jednostek.

 Koszty zmienne to koszty zmieniające się w zależności od poziomu produkcji.

Na przykład jeśli jesteś producentem lemoniady i postanowisz nic nie produkować, to oczywiście nie musisz kupować żadnych cytryn. Ale im więcej lemoniady produkujesz, tym więcej wydajesz na zakup cytryn. Produkcja większej ilości lemoniady wymaga także większej liczby pracowników, zatem koszty pracy również zależą od poziomu produkcji.

Koszty stałe oznaczamy literami FC, natomiast koszty zmienne literami VC. Ich suma daje nam koszty całkowite firmy (TC): TC = FC + VC

(3)

Patrząc na równanie (3), pamiętajmy, że dotyczy ono kosztów ekonomicznych i w związku z tym uwzględnia koszty utraconych korzyści związane z ponoszeniem przez firmę zarówno kosztów stałych, jak i kosztów zmiennych. (Wszystkie nakłady, czy to w postaci kosztów stałych, czy to kosztów zmiennych, uwzględniają koszty utraconych korzyści — rzeczy, z jakich rezygnujemy, aby pokryć nasze koszty stałe i zmienne).

217

Część III: Mikroekonomia

Jednostkowe koszty produkcji Powodem, dla którego ekonomiści dokonują rozróżnienia między kosztami stałymi a kosztami zmiennymi, jest ich odmienny wpływ na decyzje firmy dotyczące poziomu produkcji. Tabela 10.1 prezentuje dane związane z naszym przykładowym interesem lemoniadowym — Korporacją Cytroneta. Dla uproszczenia odnosić się będziemy do kosztów związanych w wytworzeniem tylko jednej butelki. Rozpoczynając działalność, Korporacja Cytroneta kupuje za 100 złotych sokowirówkę, co daje nam koszt stały w wysokości 100 złotych. Następnie musi zdecydować o poziomie produkcji, co z kolei wpływa na liczbę pracowników. W pierwszej kolumnie liczba pracowników wynosi od 0 do 8. Jeśli firma nie zatrudnia żadnego pracownika, to, jak widać w górnym wierszu w drugiej kolumnie, nie produkuje niczego. Ale zatrudniając kolejnych pracowników, produkuje coraz więcej, co widać w dalszych wierszach drugiej kolumny. Więcej pracowników to większa produkcja.

Rosnące i malejące stopy zwrotu Zwróćmy jednak uwagę na fakt, że ilość dodatkowej (krańcowej) produkcji nie jest stała dla kolejno zatrudnianych pracowników. To znaczy, że jeśli przejdziemy od zerowego stanu zatrudnienia do pierwszego pracownika, poziom produkcji rośnie od zera do 50 butelek lemoniady. Jednak gdy zatrudnimy drugiego pracownika, poziom produkcji wzrośnie z 50 do 140 butelek. Można powiedzieć, że przyrost produkcji wynikający z zatrudnienia drugiego pracownika wynosi 90 butelek, podczas gdy w przypadku pierwszego jedynie 50.

Koszty całkowite

Średnie koszty całkowite

Koszty krańcowe

---

---

80

1,60

180

3,60

1,60

0,71

160

1,14

260

1,86

0,89

100

0,45

240

1,09

340

1,55

1,00

290

100

0,34

320

1,10

420

1,45

1,14

5

350

100

0,29

400

1,14

500

1,43

1,33

6

400

100

0,25

480

1,20

580

1,45

1,60

7

440

100

0,23

560

1,27

660

1,50

2,00

8

470

100

0,21

640

1,36

740

1,57

2,67

0

100

---

1

50

100

2,00

2

140

100

3

220

4

Poziom produkcji

0

Koszty zmienne

100

Średnie koszty stałe

---

Koszty stałe

Średnie koszty zmienne

Tabela 10.1. Struktura kosztów Korporacji Cytroneta

Pracownicy

218

0

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Spójrzmy teraz na te dane w kategoriach kosztów i korzyści. Jeśli każdemu pracownikowi płacimy jednakową dniówkę w wysokości 80 złotych (10 złotych na godzinę przy 8-godzinnym dniu pracy), spodoba nam się na pewno to, że podczas gdy pierwszy pracownik produkuje za swoją 80-złotową dniówkę jedynie 50 butelek, to drugi za tę samą kwotę wyprodukuje tych butelek 90. Ekonomiści mówią w takich sytuacjach o rosnącej stopie zwrotu, ponieważ poziom zwrotu dla danego poziomu poniesionych nakładów (1 dodatkowy pracownik) wzrasta wraz ze zwiększaniem nakładów o kolejne jednostki. Ale jeśli spojrzeć na dół drugiej kolumny, można zauważyć, że stopy zwrotu nie rosną w nieskończoność. W przypadku Korporacji Cytroneta rosnące stopy zwrotu kończą się niemal natychmiast. Zobaczmy, co się stanie, gdy zatrudnimy trzeciego pracownika. Poziom produkcji wzrasta, ale jedynie o 80 butelek, ze 140 na 220. I wzrost jest coraz mniejszy dla każdego kolejnego pracownika. Czwarty pracownik zwiększa poziom produkcji jedynie o 70 butelek, piąty zaś jedynie o 60. Ekonomiści mówią w takiej sytuacji o malejącej stopie zwrotu, ponieważ każda dodatkowa jednostka nakładów — na przykład nakładów pracy — przynosi coraz mniejszy wzrost poziomu produkcji.

Przyczyna malejącej stopy zwrotu Przyczyny malejącej stopy zwrotu opisujemy ze szczegółami w rozdziale 3., a tutaj omówimy je tylko pokrótce. Istotną kwestią jest to, że Korporacja Cytroneta kupiła tylko jedną sokowirówkę do wyciskania soku z cytryn. Pierwszy pracownik, gdy przyniesie odpowiednią ilość cytryn, może wykorzystać sokowirówkę do wyciśnięcia ilości soku wystarczającej na 50 butelek lemoniady. Okazuje się jednak, że 2 pracowników poradzi sobie znacznie lepiej, dokonując podziału zadań: jeden donosi cytryny, a drugi obsługuje sokowirówkę. Pracując razem, są w stanie wyprodukować 140 butelek, czyli ponad dwukrotnie więcej niż 50 butelek wytworzone przez jedną osobę pracującą w pojedynkę. Jednakże trzeci pracownik nie zwiększa już poziomu produkcji tak bardzo jak drugi, ponieważ dwa główne zadania — donoszenie cytryn i obsługa sokowirówki — już są obsadzone. Trzeci pracownik może jedynie pomóc dwóm pierwszym wykonywać pracę nieco szybciej. To samo dotyczy wszystkich kolejnych pracowników: ich zatrudnienie może być pomocne, ale każdy kolejny spowoduje mniejszy wzrost poziomu produkcji niż poprzedni, gdyż zacznie się robić tłoczno i nie będzie miejsca na udoskonalenie.

Analiza średnich kosztów zmiennych Duży wpływ na koszty zmienne ma fakt, że pierwsi dodatkowi pracownicy z początku przynoszą rosnące stopy zwrotu, ale kolejni — malejące. W przypadku Korporacji Cytroneta na przykładzie tabeli 10.1 widzimy, że koszty zmienne to koszty pracy, przy czym dniówka 1 pracownika wynosi 80 złotych. Można zauważyć wzrost tych kosztów, analizując piątą kolumnę w kierunku od góry do dołu.

219

220

Część III: Mikroekonomia Ale o wiele bardziej interesujące obserwacje dotyczą średnich kosztów zmiennych (AVC), czyli kosztów zmiennych dzielonych przez ilość wyprodukowanych jednostek dobra (VC/q). Ponieważ 1 pracownik produkuje 50 butelek lemoniady przy kosztach zmiennych rzędu 80 złotych, średni koszt zmienny wynosi 80 złotych / 50 butelek = 1,60 złotego za butelkę. Zatrudnienie 2 pracowników pociąga za sobą koszty zmienne w wysokości 160 złotych, ale produkują oni 140 butelek lemoniady, zatem średni koszt zmienny wyniesie 160 złotych / 140 butelek = 1,14 złotego za butelkę. Spadek średnich kosztów zmiennych jest wynikiem rosnącej stopy zwrotu, czyli faktu, że przy zatrudnieniu drugiego pracownika koszty zmienne podwajają się (z 80 do 160 złotych), ale poziom produkcji rośnie więcej niż dwukrotnie (z 50 do 140 butelek). Gdy stopa zwrotu zaczyna spadać, średnie koszty zmienne zaczynają rosnąć, co widać, gdy prześledzimy z góry na dół szóstą kolumnę tabeli 10.1. Dzieje się tak dlatego, że każdy kolejny pracownik to dodatkowe 80 złotych kosztów, a począwszy do trzeciego pracownika, każdy z nich powoduje mniejszy wzrost poziomu produkcji od poprzednika. Tak więc każde wypłacane 80 złotych daje nam coraz mniejszą ilość dodatkowych butelek lemoniady, czyli średni koszt zmienny musi wzrosnąć. Średnie koszty zmienne (AVC) Korporacji Cytroneta po naniesieniu na wykres przybierają subtelny kształt litery U. Można to zaobserwować na rysunku 10.1, który przedstawia także średnie koszty stałe (AFC) i średnie koszty całkowite (ATC). Miejmy na uwadze tę krzywą średnich kosztów zmiennych, ma ona bowiem olbrzymi wpływ na to, ile butelek lemoniady będą chcieli wyprodukować menedżerowie firmy w celu maksymalizacji zysków.

Rysunek 10.1. Średnie koszty zmienne, średnie koszty stałe i średnie koszty całkowite Korporacji Cytroneta

Spadek średnich kosztów stałych Średnie koszty stałe (AFC) są definiowane jako koszty stałe dzielone przez ilość wyprodukowanych jednostek dobra (FC/q). Koszty stałe Korporacji Cytroneta zawsze wynoszą 100 złotych (cena zapłacona za sokowirówkę), bez względu na poziom produkcji. W efekcie im więcej lemoniady wyprodukuje, tym niższe będą średnie

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu koszty stałe. To dlatego średnie koszty stałe spadają (zobacz kolumnę czwartą w tabeli 10.1) z 2 złotych za butelkę, gdy 1 pracownik produkuje 50 butelek, do zaledwie 21 groszy za butelkę, gdy 8 pracowników produkuje 470 butelek. Średnie koszty stałe zawsze maleją, ponieważ ten sam koszt stały jest dzielony przez coraz większą liczbę produkowanych jednostek wraz ze wzrostem poziomu produkcji. Jeśli naniesiemy na wykres średnie koszty stałe (jak na rysunku 10.1), otrzymamy opadającą krzywą AFC. Miejmy ten fakt na uwadze, pomoże nam on bowiem wyjaśnić kształt krzywej średnich kosztów całkowitych (ATC), o czym piszemy poniżej.

Śledzenie zmian średnich kosztów całkowitych W dwóch poprzednich punktach opisywaliśmy, jak średnie koszty stałe zawsze maleją wraz ze wzrostem poziomu produkcji, podczas gdy średnie koszty zmienne początkowo spadają (z powodu rosnącej stopy zwrotu), a następnie rosną (z powodu malejącej stopy zwrotu). Ponieważ koszty całkowite to suma kosztów stałych i kosztów zmiennych, to średni koszt całkowity w oczywisty sposób zależy od tego, jak kształtuje się suma średnich kosztów stałych i średnich kosztów zmiennych. Średnie koszty całkowite (ATC) definiowane są jako koszty całkowite podzielone przez liczbę wyprodukowanych jednostek dobra (TC/q). Spójrz teraz na równanie (3) zamieszczone wcześniej w tym rozdziale. Jeśli obydwie strony tego równania podzielimy przez q, to otrzymamy: TC/q = FC/q + VC/q

(4)

Można uprościć równanie (4), skoro wiemy, że ATC = TC/q, AFC = FC/q i AVC = VC/q. Otrzymamy wówczas: ATC = AFC + AVC

(5)

Z równania (5) wynika, że średnie koszty całkowite zależą od interakcji średnich kosztów stałych i średnich kosztów zmiennych. Trzeba w tym momencie zrozumieć dwie kluczowe sprawy:

 Wartość ATC musi być zawsze większa od wartości AVC, ponieważ musimy dodać do niej AFC.

 Minimalna wartość ATC zostanie osiągnięta przy wyższym poziomie produkcji niż wartość minimalna AVC.

Aby zobaczyć, że pierwsze z powyższych zdań jest prawdziwe, spójrzmy na rysunek 10.1, na którym krzywa ATC jest ponad krzywą AVC. Pionowa odległość między nimi jest przy każdym konkretnym poziomie produkcji równa wartości AFC dla tego poziomu produkcji. Przesuwając się ku coraz wyższym poziomom produkcji, widzimy zbliżanie się do siebie krzywych AVC i ATC, ponieważ AFC przyjmuje coraz niższe wartości. (Innymi słowy: pionowa odległość między krzywymi AVC i ATC również maleje). Aby przekonać się o prawdziwości drugiego z powyższych zdań, wróćmy ponownie do tabeli 10.1. Zauważymy, że średnie koszty zmienne osiągają wartość minimalną w wysokości 1,09 złotego przy 3 zatrudnionych pracownikach i poziomie produkcji

221

222

Część III: Mikroekonomia równym 220 butelkom lemoniady. Średnie koszty całkowite osiągają swój poziom minimum równy 1,43 złotego przy 5 zatrudnionych pracownikach i poziomie produkcji wynoszącym 350 butelek. Dzieje się tak dlatego, że średnie koszty stałe zawsze spadają, co oznacza, iż w równaniu (5) wartość parametru AFC po prawej stronie jest coraz niższa. Ten ciągły spadek pomaga chwilowo złagodzić wzrost średnich kosztów zmiennych wynikających z malejącej stopy zwrotu. Z tego powodu, chociaż średnie koszty zmienne osiągają najniższy poziom przy 3 zatrudnionych pracownikach, średnie koszty całkowite nie osiągają wtedy jeszcze najniższego poziomu, a rosnąć zaczynają dopiero od momentu zatrudnienia piątego pracownika.

Koncentracja na kosztach krańcowych Tym, co interesuje menedżera firmy, jest odpowiedź na pytanie, jaka wielkość produkcji (q) zmaksymalizuje zysk. Aby rozwiązać ten problem, konieczne jest rozważenie kosztów krańcowych. Koszt krańcowy to wielkość, o jaką wzrośnie koszt całkowity, jeśli wyprodukujemy dodatkową jednostkę dobra. Koszt krańcowy dodatkowej wyprodukowanej jednostki zależy od tego, ile jednostek już wyprodukowano. Aby to zobaczyć, przeanalizujmy kolumnę kosztów stałych w tabeli 10.1. Zauważ, że koszty całkowite rosną ze 100 złotych w pierwszym wierszu do 180 w drugim, a poziom produkcji zwiększa się od 0 do 50 butelek lemoniady, gdy firma zatrudnia pierwszego pracownika. Innymi słowy: koszty rosną o 80 złotych, podczas gdy poziom produkcji rośnie o 50 butelek. Zatem każda z tych dodatkowych, krańcowych 50 butelek średnio zwiększa koszty o 80 złotych / 50 butelek = 1,60 złotego za butelkę. Koszty krańcowe (MC) wyprodukowania 1 butelki obliczamy następująco: MC = (Zmiana w poziomie TC) / (Zmiana w poziomie q)

(6)

Przeanalizujmy kolumnę kosztów krańcowych w tabeli 10.1. Widzimy, że początkowo maleją, a potem rosną. To kolejny dowód na to, że proces produkcyjny Korporacji Cytroneta charakteryzuje początkowo rosnąca stopa zwrotu, a następnie malejąca. Ponieważ drugi pracownik produkuje znacznie więcej niż pierwszy, ale pociąga za sobą takie same koszty, koszty krańcowe spadają po zatrudnieniu drugiego pracownika. Dla kolejnych pracowników koszty rosną, ale krańcowy poziom produkcji maleje, co oznacza, że koszty krańcowe muszą wzrosnąć.

Punkty przecięcia się krzywej MC z krzywymi AVC i ATC Oto śmieszny fakt z gatunku ulubionych przez ekonomistów: jeśli naniesiemy koszty krańcowe na wykres, aby stworzyć krzywą kosztów krańcowych (MC), krzywa ta przetnie zarówno krzywą średnich kosztów zmiennych (AVC), jak i krzywą średnich kosztów całkowitych (ATC) w ich punktach minimum — to znaczy u dołu ich przebiegu przypominającego z wyglądu literę U. (Co? Nie widzisz powodu do świętowania? Czytaj dalej — może uda nam się wywołać u Ciebie choć krztynę entuzjazmu).

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Spójrzmy na rysunek 10.2, na który nanieśliśmy krzywe MC, AVC i ATC, wykorzystując dane z tabeli 10.1. Krzywa MC przecina punkty minimum zarówno krzywej AVC, jak i krzywej ATC.

Rysunek 10.2. Krzywe MC, ATC i AVC Korporacji Cytroneta

Dzieje się tak dlatego, że koszty krańcowe każdej jednostki dobra określają, czy krzywe AVC i ATC wznoszą się, czy opadają. Uprośćmy sprawę, wykorzystując inny przykład — zamiast o kosztach, pomyślmy o wzroście. Wyobraź sobie pokój, w którym znajduje się 10 osób. Załóżmy, że wyliczymy, iż średni wzrost człowieka w pokoju wynosi 156 centymetrów. Teraz zastanówmy się, co się stanie z tą średnią, jeśli do pokoju wkroczy kolejna osoba:

 Jeśli jedenasta osoba będzie wyższa od dotychczasowej średniej, średnia wzrośnie.  Jeśli jedenasta osoba będzie niższa od dotychczasowej średniej, średnia spadnie.  Jeśli jedenasta osoba będzie miała dokładnie 156 centymetrów wzrostu, średnia nie ulegnie zmianie.

Ta sama prawidłowość odnosi się do kosztów krańcowych i kosztów średnich. Po wyprodukowaniu q jednostek można obliczyć wartości średnich kosztów zmiennych i średnich kosztów całkowitych, tak jak można obliczyć średni wzrost 10 osób przebywających w pokoju. Po tym wyliczeniu średnie koszty zmienne i średnie koszty całkowite albo rosną, albo spadają, zależnie od poziomu kosztów krańcowych kolejnej wyprodukowanej jednostki, podobnie jak średni wzrost osób w pokoju rośnie, spada lub pozostaje na tym samym poziomie, zależnie od tego, jak wysoka jest kolejna osoba wchodząca do pokoju. Oto, co chcemy Ci powiedzieć:

 Jeśli koszty krańcowe są niższe od dotychczasowych średnich kosztów, średnie koszty spadają.

 Jeśli koszty krańcowe są wyższe od dotychczasowych średnich kosztów, średnie koszty rosną.

 Jeśli koszty krańcowe są równe dotychczasowym średnim kosztom, średnie koszty nie ulegają zmianie.

223

224

Część III: Mikroekonomia Ilustrację powyżej opisanych zależności można znaleźć na rysunku 10.2. Najpierw przyjrzyjmy się poziomowi produkcji równemu 140 butelkom. Przy tym poziomie produkcji koszty krańcowe związane z wyprodukowaniem dodatkowej butelki są niższe zarówno od średnich kosztów całkowitych, jak i od średnich kosztów zmiennych, co oznacza, że wartości średnich kosztów całkowitych i średnich kosztów zmiennych zmniejszą się, jeśli poziom produkcji zwiększy się o kolejną butelkę. To dlatego krzywe AVC i ATC opadają przy tym poziomie produkcji. Krzywe średnich są kierowane w dół na skutek niskiej wartości kosztów krańcowych. Następnie przyjrzyjmy się poziomowi produkcji równemu 440 butelkom. Jak widać, koszty krańcowe przy tym poziomie produkcji są wyższe zarówno od średnich kosztów całkowitych, jak i od średnich kosztów zmiennych. Zatem wartości zarówno średnich kosztów całkowitych, jak i średnich kosztów zmiennych muszą wzrosnąć. Graficznie odzwierciedla to wznoszenie się krzywych ATC i AVC. Krzywe wznoszą się, ponieważ wysoka wartość kosztów krańcowych kieruje je w górę. A teraz poskładajmy elementy układanki. Zauważ, że krzywa MC wpływa (subtelnie) na przypominający literę U kształt krzywych AVC i ATC. Spójrzmy na lewą stronę rysunku 10.2: fakt, że wartości kosztów krańcowych są niższe od wartości kosztów średnich, oznacza, że krzywe AVC i ATC opadają. Po prawej stronie rysunku 10.2 możemy zobaczyć, że wartości kosztów krańcowych wyższe od wartości kosztów średnich powodują, że krzywe AVC i ATC pną się ku górze. Tak więc zatoczyliśmy pełne koło, aby powrócić do stwierdzenia, że krzywa MC musi przeciąć krzywe AVC i ATC w ich punktach minimum — czyli u dołu ich przypominającego literę U kształtu. Na lewo od takiego punktu przecięcia krzywe ATC i AVC muszą opadać, ponieważ wartości kosztów krańcowych są poniżej wartości średnich. Natomiast na prawo od takiego punktu krzywe AVC i ATC muszą się wznosić, ponieważ wartości kosztów krańcowych są powyżej średnich. Ale w punkcie przecięcia krzywe ATC i AVC ani się nie wznoszą, ani nie opadają, gdyż wartość kosztów krańcowych dla tego poziomu produkcji jest równa bieżącej średniej. (Innymi słowy: osoba o wzroście równym dokładnie 156 centymetrom weszła do pokoju, w którym średnia wzrostu zebranych wynosi dokładnie 156 centymetrów, dlatego średnia ta nie ulegnie zmianie). Ekonomiści lubią bez końca analizować ten fakt, ale jest to po prostu refleksja na temat wpływu malejących i rosnących stóp zwrotu na krzywe kosztów. Koszty najpierw spadają, a następnie wzrastają. Istnieje gdzieś pośrodku punkt, w którym koszty pozostają na chwilę na tym samym poziomie, zamrożone na moment podczas przejścia od spadku do wzrostu. Jest to punkt, w którym koszty krańcowe równają się kosztom średnim, ponieważ tylko wtedy, gdy są one równe, koszty średnie mogą pozostawać na stałym poziomie.

Przychody krańcowe a koszty krańcowe Na poprzednich stronach tego rozdziału wyjaśniamy, w jaki sposób koszty krańcowe powiązane są z kosztami średnimi. Mając na uwadze te informacje, jesteśmy gotowi do wyjaśnienia, w jaki sposób menedżerowie podejmują decyzje dotyczące wielkości produkcji, która ma zmaksymalizować zysk. (Myślałeś, że nigdy do tego nie dojdziemy, co?).

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu Oto smutny, ale prawdziwy fakt do zapamiętania: firmy nie zawsze mogą wypracować zysk. Dzieje się tak dlatego, że firma w warunkach konkurencji doskonałej nie może kontrolować cen, po jakich sprzedaje produkowane przez siebie dobra, i czasem cena jest za niska, aby firma mogła wypracować zysk bez względu na poziom produkcji. W takiej sytuacji najlepsze, co można zrobić, to zminimalizować straty i mieć nadzieję na zmianę cen. Może się zdarzyć, że ceny spadną tak nisko, iż najlepszym wyjściem będzie natychmiastowe zaprzestanie produkcji, ponieważ wówczas firma będzie ponosiła jedynie koszty stałe. (Różnicę między kosztami stałymi a kosztami zmiennymi omawiamy wcześniej, w punkcie „Analiza struktury kosztów przedsiębiorstwa”). W dalszej części rozdziału (w punkcie „Wyciągnięcie wtyczki — gdy najlepszym rozwiązaniem jest zaprzestanie produkcji”) omawiamy tę smutną sytuację bardziej szczegółowo. Jednak na początek skupimy się na weselszej sytuacji — takiej, w której cena rynkowa jest wystarczająco wysoka, aby firma chciała produkować. Jak zobaczysz, może to oznaczać osiągnięcie przez firmę zysku lub nie, ale nawet jeśli nie ma zysku, straty nie są tak wielkie, aby spowodować wstrzymanie produkcji.

Magiczny wzór: tam, gdzie MR = MC W typowych przypadkach, gdy cena rynkowa jest na tyle wysoka, że firma chce produkować, do określenia optymalnego poziomu produkcji (q) wykorzystywany jest niezwykle prosty wzór. Firma chce bowiem produkować na poziomie, przy którym jej przychody krańcowe równają się jej kosztom krańcowym (MR = MC). Produkcja na poziomie, przy którym zachodzi równość MR = MC, powoduje:

 Minimalizację strat firmy w przypadku, gdy musi ona ponieść stratę wskutek niskiej ceny sprzedaży produkowanych dóbr.

 Maksymalizację zysków firmy, jeśli jest ona zdolna do ich wypracowania, ponieważ cena sprzedaży jest wystarczająco wysoka.

Idea kryjąca się za równością MR = MC jest bardzo prosta i w zasadzie sprowadza się do analizy kosztów i korzyści. Jeśli wytworzenie i sprzedaż butelki przynosi większy przychód, niż wyniosły koszty wytworzenia, to się ją wytwarza. Jeśli jest na odwrót, nie warto produkować. Proste, prawda? Wróćmy do naszego przykładu. Wyobraź sobie, że Korporacja Cytroneta może sprzedać każdą produkowaną butelkę lemoniady po 2 złote za sztukę. Ekonomista powiedziałby, że przychód krańcowy ze sprzedaży 1 butelki wyniesie 2 złote, ponieważ każda sprzedana butelka przynosi nam kolejne 2 złote. Menedżerowie korporacji muszą zdecydować, ile produkować, biorąc pod uwagę, ile będzie kosztowało wytworzenie każdej butelki lemoniady — mniej czy więcej niż owe 2 złote przychodu krańcowego, jaki korporacja może uzyskać ze sprzedaży butelki. Musisz pamiętać, że istotny koszt, na jaki zwracają uwagę menedżerowie, to koszt krańcowy wytworzenia każdej butelki lemoniady (MC). Chodzi o to, że jeśli menedżerowie chcą podjąć decyzję co do produkcji danej butelki, muszą wyizolować koszt wytworzenia tej butelki od kosztów wszystkich wytworzonych uprzednio butelek, tak by można było porównać go z przychodem, jaki przyniesie ta właśnie butelka,

225

226

Część III: Mikroekonomia jeśli zostanie wytworzona i sprzedana. Koszt krańcowy pozwala nam na to dlatego, że ignoruje wszystkie poprzednie butelki i koncentruje się na tym, ile będzie kosztowało wytworzenie następnej butelki. Jeśli koszt krańcowy tej konkretnej butelki wynosi poniżej 2 złotych, to oczywiście jej wytworzenie przyniesie zysk, a więc menedżerowie zdecydują się ją wyprodukować. Natomiast jeśli koszt krańcowy wynosi powyżej 2 złotych, produkcja tej butelki przyniosłaby stratę i menedżerowie podjęliby decyzję, by jej nie produkować. Analizując koszt krańcowy każdej możliwej butelki (pierwszej, piątej, dziewięćdziesiątej siódmej i tak dalej) i porównując ten parametr z przychodem krańcowym, jaki firma może uzyskać ze sprzedaży danej butelki, menedżerowie mogą dokładnie określić, ile butelek należy wyprodukować. Niezbędne porównania mogą być wykonane dzięki analizie tabeli kosztów, takiej jak tabela 10.1, ale jeszcze łatwiej dokonać tych porównań w formie graficznej. Na rysunku 10.3 nanieśliśmy krzywą kosztów krańcowych (MC), krzywą średnich kosztów zmiennych (AVC) i krzywą średnich kosztów całkowitych (ATC) dla Korporacji Cytroneta. Narysowaliśmy również poziomą linię na poziomie 2 złotych, która odzwierciedla przychód krańcowy ze sprzedaży każdej jednej butelki lemoniady, jaką może wyprodukować firma. Linię tę oznaczyliśmy jako p = MR = 2 złote, aby wskazać, że cena sprzedaży butelki lemoniady wynosi 2 złote i jednocześnie jest to poziom przychodu krańcowego.

Rysunek 10.3. Optymalny poziom produkcji firmy (q*) to punkt przecięcia się krzywych MC i MR

Spójrz na ilość q* odpowiadającą punktowi przecięcia się linii p = MR = 2 złote z krzywą MC. Jak widać, q* = 440 butelek. To właśnie poziom produkcji, jaki firma wybierze, by zmaksymalizować zysków. Aby zrozumieć, dlaczego właśnie trzymanie się poziomu MR = MC maksymalizuje zyski, spójrz raz jeszcze na tabelę 10.1 i zwróć uwagę na każdą produkowaną jednostkę (składającą się na q), dla której q < 440. Dla wszystkich tych jednostek przychód krańcowy jest większy od kosztu krańcowego (MR > MC), co oznacza, że wytworzenie i sprzedaż każdej z tych butelek przynosi więcej pieniędzy, niż wyniosły koszty ich wytworzenia. Przyjrzyjmy się na przykład butelce numer 140. Jej koszt krańcowy wynosi jedynie 89 groszy, ale można ją sprzedać za 2 złote. Zatem powinniśmy ją

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu wytworzyć, gdyż o wiele więcej możemy zarobić na jej sprzedaży, niż zainwestujemy w jej produkcję. Tak samo będzie ze wszystkimi pozostałymi butelkami, dla których q < 440 — należy wyprodukować je wszystkie, bo przyniosą zysk. Natomiast dla wszystkich jednostek powyżej poziomu produkcji q* (q > 440) sprawa wygląda odwrotnie: przychód krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego (MR < MC). Tracilibyśmy pieniądze, wytwarzając i sprzedając te butelki. Na przykład przy poziomie produkcji rzędu 470 butelek koszt krańcowy wynosi 2,67 złotego, podczas gdy przychód krańcowy to nadal 2 złote. Produkując na tym poziomie, stracilibyśmy 67 groszy na butelce numer 470. Oczywiście nie będziemy do tego skłonni. Porównując przychody krańcowe i koszty krańcowe na wszystkich poziomach produkcji, możemy zauważyć, że menedżerowie Korporacji Cytroneta chcą produkować dokładnie q* = 440 butelek, czyli tę ilość, na której poziomie przecinają się krzywe MR i MC. Jak wspominaliśmy we wprowadzeniu do tej części rozdziału, produkcja na poziomie, przy którym MR = MC, nie gwarantuje osiągania zysku, jednak daje pewność, że produkujesz tylko te butelki, których sprzedaż przynosi więcej, niż kosztowało ich wytworzenie. Powodem, dla którego wzór ten nie może zagwarantować zysków, jest to, że nie uwzględnia on kosztów stałych, jakie trzeba ponosić bez względu na poziom produkcji. Nawet produkując butelki, z których przychód krańcowy jest co najmniej na poziomie kosztu krańcowego ich wytworzenia, osiągana nadwyżka może być niewystarczająca do pokrycia kosztów stałych.

Ilustracja zysków Oto, czego dowiedziałeś się z poprzedniego punktu:

 Firma może określić swój optymalny poziom produkcji (q*), produkując na poziomie, przy którym MR = MC.

 Produkcja na poziomie q* nie gwarantuje zysków — gwarantuje raczej,

że będziesz osiągać największy możliwy zysk (jeśli zysk jest możliwy) lub najmniejszą możliwą stratę (jeśli ceny są tak niskie, że nie jesteś w stanie przy swojej strukturze kosztów wypracować zysku).

Chcielibyśmy teraz pokazać, że istnieje szybki i łatwy sposób na graficzne wykorzystanie krzywych kosztów, tak aby można było ocenić, czy firma przynosi zysk, czy stratę. Sztuczka polega na uświadomieniu sobie, że determinanty wielkości zysku, czyli przychody całkowite (TR) i koszty całkowite (TC), można przedstawić za pomocą prostokątów, których pole powierzchni oblicza się na podstawie ich wymiarów. Dzięki temu, stwierdzając, czy prostokąt TR jest większy czy mniejszy od prostokąta TC, da się od razu powiedzieć, czy mamy do czynienia z zyskiem, czy ze stratą. Jeśli prostokąt TR jest większy od prostokąta TC, można mówić o zysku. Jeśli zaś jest mniejszy — o stracie. Aby zobaczyć, jak to wszystko działa, spójrz na rysunek 10.4, gdzie nanieśliśmy na wykres uogólnione krzywe średnich kosztów całkowitych (ATC), średnich kosztów zmiennych (AVC) i kosztów krańcowych (MC), a także poziomą linię oznaczoną literkami p = MR, aby wskazać, że cena jest równa przychodom krańcowym danej

227

228

Część III: Mikroekonomia firmy. Mówiąc „uogólnione”, mamy na myśli typowy zestaw krzywych, nie odnoszą się one bowiem do przykładu Korporacji Cytroneta. Wykorzystanie takich uogólnionych krzywych przekona Cię (mamy nadzieję!), że geometryczny sposób określania wielkości zysku firmy jest dobry dla dowolnego zestawu krzywych kosztów. Cała sztuka w prezentowaniu przychodów całkowitych jako prostokąta polega na tym, by pamiętać, że całkowity przychód firmy, gdy produkuje na maksymalizującym zyski poziomie q*, to po prostu iloczyn ceny i produkowanej ilości, czyli TR = p × q*. Tak jak oblicza się pole prostokąta jako iloczyn długości jego boków, tak samo na wykresie można obliczyć pole prostokąta przychodów całkowitych, mnożąc ilość i cenę. Na rysunku 10.4 przychody całkowite to prostokąt, którego jeden bok wyznacza p, a drugi bok q*. Jego cztery wierzchołki wyznaczają punkt przecięcia się osi wykresu, punkt p na osi rzędnych, punkt, gdzie linia p = MR przecina krzywą MC, i punkt q* na osi odciętych.

Rysunek 10.4. Firma przynosząca zysk

Koszty całkowite ponoszone przez firmę produkującą na poziomie q* również można zaprezentować za pomocą prostokąta. Aby określić, gdzie ten prostokąt powinien się znaleźć, potrzeba niewielkiej sztuczki matematycznej, mającej na celu przekształcenie informacji, jakie daje nam krzywa średnich kosztów całkowitych (ATC), w to, co chcemy nanieść na wykres, czyli wartość kosztów całkowitych (TC). Aby zobaczyć, jak wygląda ta sztuczka w praktyce, spójrzmy na punkt B na rysunku 10.4. Pokazuje on średni koszt całkowity (ATC) na jednostkę dobra, gdy firma produkuje na poziomie q*. Powodem przydatności tej sztuczki jest fakt, że pole prostokąta, którego jeden bok ma długość q*, a drugi bok wyznacza wartość średnich kosztów całkowitych

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu przy poziomie produkcji q*, jest faktycznie równe kosztom całkowitym firmy. To znaczy, że koszty całkowite są równe polu powierzchni prostokąta, którego cztery wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu, punkt oznaczony literą A, punkt oznaczony literą B i punkt q* na osi odciętych. Kluczem do tej sztuczki matematycznej jest uświadomienie sobie, że gdy firma produkuje na poziomie q*, to ATC = TC/q*. Jeśli pomnożymy obie strony równania przez q*, otrzymamy: ATC × q* = TC. Z tego równania wynika, że koszty całkowite są w istocie równe iloczynowi ATC i q* lub też polu prostokąta, którego jeden bok wyznacza wartość średnich kosztów całkowitych ATC, a drugi q*. Jest to dokładnie ten prostokąt, który właśnie pokazaliśmy! Teraz, gdy rozumiesz już, w jaki sposób koszty całkowite i przychody całkowite firmy mogą być odzwierciedlane przez pola prostokątów wyznaczonych przez krzywe kosztów tej firmy, nie powinno Cię dziwić, że zysk firmy, który z definicji jest równy TR  TC, może być również odzwierciedlany przez prostokąt (zacieniony obszar na rysunku 10.4). To dlatego, że zysk jest po prostu różnicą TR i TC. Ponieważ prostokąt TR jest większy od prostokąta TC w naszym przypadku, firma osiąga zysk, którego wartość jest odpowiednikiem zacienionego obszaru określonego różnicą pól większego prostokąta TR i mniejszego prostokąta TC. Warto więc dla celów poznawczych przeprowadzić na rysunku 10.4 pewien prosty eksperyment. Zastanów się, co by się stało, gdyby cena (p) wzrosła. Po pierwsze, zauważ, że optymalny poziom produkcji (q*) wzrósłby, bo punkt przecięcia się linii p = MR i krzywej MC przesunąłby się w górę i w prawo. Wskutek tego powiększyłoby się pole prostokąta TR, podobnie jak prostokąta TC. Ale który prostokąt zwiększałby się szybciej? Czy zysk wzrośnie, czy spadnie? Zachęcamy Cię do narysowania kilku linii, a przekonasz się, że zysk faktycznie by wzrósł, to znaczy zacieniony prostokąt powiększyłby się w efekcie wzrostu ceny. Zobaczysz, że rosnąca cena zwiększa zysk firmy. W kolejnym punkcie opisujemy, w jaki sposób zysk może zamienić się w stratę, jeśli cena spadnie zbyt nisko.

Ilustracja strat Porównajmy sytuację opisaną w poprzednim punkcie z sytuacją zilustrowaną na rysunku 10.5, gdzie krzywe kosztów są identyczne jak te na rysunku 10.4, ale cena (a więc i przychód krańcowy — MR), po jakiej firma może sprzedać swoje produkty, jest o wiele niższa. Posługując się zasadą MR = MC, aby wybrać optymalny poziom produkcji, firma wybierze poziom produkcji q*2, na którym nowa, niżej umieszczona linia p = MR przecina krzywą MC. Jednak z powodu niskiej ceny, po jakiej firma jest zmuszona sprzedawać, nie będzie ona w stanie wypracować zysku. (Optymalny poziom produkcji firmy na rysunku 10.5 oznaczyliśmy jako q*2, aby było jasne, że optymalny poziom produkcji, gdy cena jest niższa, jest różny od optymalnego poziomu produkcji q* na rysunku 10.4, gdzie cena była wyższa). Wysokość straty można ocenić, porównując prostokąty TR i TC, z jakimi mamy do czynienia w tej sytuacji. Ponieważ TR = p × q*2, przychody całkowite są równe polu prostokąta, którego jeden bok wyznacza p, a drugi bok q*2. Zatem przychody całkowite są

229

230

Część III: Mikroekonomia równe polu prostokąta, którego cztery wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu, punkt p na osi rzędnych, punkt C i punkt q*2 na osi odciętych. Jest on mniejszy od prostokąta TC określonego punktami przecięcia się osi wykresu A, B i q*2 na osi odciętych. Ponieważ pole prostokąta kosztów całkowitych jest większe od pola prostokąta przychodów całkowitych, firma notuje straty odpowiadające polu zacienionego prostokąta na rysunku 10.5.

Rysunek 10.5. Firma przynosząca stratę

Rysunek 10.5 powinien Ci uświadomić, że chociaż menedżer zawsze będzie chciał produkować na poziomie, przy którym MR = MC, nie zawsze zapewnia to zysk. Problemem są koszty stałe. Załóżmy na przykład, że firma musi co miesiąc płacić czynsz w wysokości 1000 złotych. Jeśli miesiąc już się zaczął i czynsz został zapłacony, to wyprodukowane zostaną wszystkie te jednostki, dla których MR > MC. A to skazuje nas na poziom produkcji q*2, jak na rysunku 10.5. Załóżmy, że q*2 = 600, a cena sprzedaży jednostki wyprodukowanego dobra wynosi 1 złoty. To daje 600 złotych przychodów całkowitych. Ale przy uwzględnieniu kosztu czynszu w wysokości 1000 złotych tak czy inaczej w tym miesiącu odnotujesz stratę, nawet jeśli przychód krańcowy był wyższy od kosztu krańcowego dla każdej z 600 wyprodukowanych jednostek dobra. Tajemnica tkwi w tym, że o ile koszty krańcowe nie uwzględniają kosztów stałych, o tyle zyski już tak. Powtórzmy jeszcze raz: produkowanie na poziomie, przy którym MR = MC, nie gwarantuje zysku. Gwarantuje jednak, że jeśli będziesz miał stratę, to będzie ona najmniejsza z możliwych. O ile nie można natychmiast zrobić niczego z kosztami stałymi, o tyle możesz produkować tylko te jednostki, dla których przychód krańcowy ze sprzedaży przewyższa koszt krańcowy wytworzenia.

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu

Wyciągnięcie wtyczki — gdy najlepszym rozwiązaniem jest zaprzestanie produkcji Można się zastanawiać, dlaczego firma chciałaby pozostać na rynku, gdy odnotowuje straty zamiast zysków. Przeważnie odpowiedź jest taka, że ma ona nadzieję na szybką odmianę losu. Oczekuje albo wzrostu ceny sprzedaży swoich produktów, albo redukcji kosztów ich wytworzenia. Nawet jeśli te oczekiwania mają solidne podstawy, firmie może wyjść na zdrowie całkowite zatrzymanie produkcji zamiast wytwarzania zmniejszonej ilości dóbr. Kluczowym czynnikiem są ponownie koszty stałe.

Warunek wstrzymania produkcji w krótkim okresie: gdy koszty zmienne przewyższają przychody całkowite Załóżmy, że jesteś szefem firmy, która płaci czynsz w wysokości 1000 złotych miesięcznie. Jeśli nic nie produkujesz, ponosisz miesięczną stratę w wysokości 1000 złotych. Ale nie oznacza to, że bezwzględnie należy rozpocząć produkcję, aby odzyskać choć część tego kosztu. Produkcję powinieneś rozpocząć tylko wtedy, gdy dzięki temu będziesz w lepszej sytuacji niż nie produkując nic. To znaczy, że powinieneś produkować, o ile przyniesie to bezpośrednie zyski lub przynajmniej zmniejszy stratę tak, by wyniosła poniżej tego 1000 złotych, który tracisz co miesiąc, gdy nic nie robisz. Jak zaraz udowodnimy, czasami najlepszym wyjściem jest zrezygnować z produkcji. Przeanalizujmy rysunek 10.6, gdzie cena, po której firma może sprzedać swoje produkty, jest tak niska, że linia przychodów krańcowych (p = MR) i krzywa kosztów krańcowych przecinają się w punkcie poniżej krzywej średnich kosztów zmiennych (AVC). Co to oznacza? Krótko mówiąc, przychody całkowite w takim przypadku są niższe od kosztów zmiennych. (Całkowite przychody symbolizuje prostokąt, którego cztery wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu oraz punkty p, B i q*3, gdzie q*3 wyznacza optymalny poziom produkcji przy tej cenie. Koszty zmienne są reprezentowane przez prostokąt, którego wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu oraz punkty C, D i q*3). Oznacza to, że produkowanie q*3 jednostek nie przynosi firmie wystarczających przychodów na pokrycie kosztów zmiennych związanych z wytworzeniem tej liczby jednostek. Firma straci nie tylko sumę kosztów stałych, ale nawet więcej, nie będzie bowiem w stanie pokryć kosztów zmiennych związanych z poziomem produkcji q*3. Logicznym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest zaprzestanie produkcji. Produkując 0 jednostek dobra, ponosisz straty równe jedynie kosztom stałym. Produkując na poziomie q*3, tracisz jeszcze więcej pieniędzy, ponieważ nie jesteś w stanie pokryć kosztów zmiennych.

231

232

Część III: Mikroekonomia

Rysunek 10.6. Firma przynosząca stratę tak dużą, że nie jest w stanie pokryć nawet kosztów zmiennych

Załóżmy na przykład, że koszty stałe wynoszą 1000 złotych, a produkując na poziomie q*3, firma uzyskuje przychody całkowite na poziomie 400 złotych przy kosztach zmiennych rzędu 500 złotych. Ponieważ przychody całkowite pokrywają jedynie 400 z 500 złotych kosztów zmiennych, firma traci 100 złotych na kosztach zmiennych, produkując towary. Jeśli dodamy do tego 1000 złotych kosztów stałych ponoszonych bez względu na poziom produkcji, to całkowita strata przy produkcji na poziomie q*3 wyniesie 1100 złotych. Dla porównania: jeśli produkcja zostanie wstrzymana, firma straci tylko 1000 złotych w kosztach stałych. Jasne jest, że w takiej sytuacji firma powinna produkcję wstrzymać. Ekonomiści mówią w takiej sytuacji o zaistnieniu warunku wstrzymania produkcji w krótkim okresie. Jeśli przychody całkowite firmy przy poziomie produkcji q*3 są niższe od kosztów zmiennych, lepiej jest całkiem zatrzymać produkcję. Graficznie zjawisko to ma miejsce zawsze, gdy pozioma linia p = MR przecina krzywą MC w punkcie znajdującym się poniżej przybierającej kształt litery U krzywej AVC. W takich sytuacjach przychody całkowite będą niższe od kosztów zmiennych, co powoduje, że lepsze jest wstrzymanie produkcji niż jej kontynuowanie. Z tego samego powodu produkowanie dóbr w sytuacji, gdy koszty każdego egzemplarza są wyższe niż przychody, nigdy nie jest dobrym pomysłem. Słynnym przykładem przedsiębiorstwa, które przekonało się o tej prawdzie na własnej skórze, może być historia Factory Records, wydawnictwa płytowego, które wprowadziło na rynek nowy singiel zespołu New Order zatytułowany Blue Monday. Okładka singla okazała się tak kosztowna, że każdy sprzedany egzemplarz przynosił wydawnictwu stratę. (Co gorsza, singiel okazał się takim hitem, że straty ze sprzedaży urosły do

Rozdział 10: Esencja kapitalizmu ogromnej kwoty!). Okładka została oczywiście później zmieniona. Ostatecznie firma Factory Records upadła, jej fiasko odbiło się szerokim echem, a właściciele zostali zapamiętani raczej jako artyści, a nie przedsiębiorcy.

Warunek wstrzymania produkcji w długim okresie: gdy koszty całkowite przewyższają przychody całkowite Przyjrzyjmy się teraz rysunkowi 10.5. W tym przypadku firma z nawiązką pokrywa swoje koszty zmienne, ponieważ przychody całkowite (prostokąt, którego cztery wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu oraz punkty p, C i q*2) przewyższają koszty zmienne (prostokąt, którego cztery wierzchołki wyznaczają: punkt przecięcia się osi wykresu oraz punkty D, E i q*2). Mimo że firma traci pieniądze, lepiej wychodzi, produkując na poziomie q*2 zamiast na poziomie q = 0, ponieważ przychody całkowite są wyższe od kosztów zmiennych. Tak więc pieniądze pozostałe po pokryciu kosztów zmiennych można przeznaczyć na pokrycie części kosztów stałych. Załóżmy, że koszty stałe wynoszą 1000 złotych, a produkując na poziomie q*2, firma uzyskuje przychody całkowite na poziomie 800 złotych przy kosztach zmiennych rzędu 700 złotych. Z zarobionych 800 złotych pierwsze 700 pójdzie na spłatę kosztów zmiennych, a pozostałą setkę można przeznaczyć na pokrycie części z 1000 złotych kosztów stałych. Wskutek tego całkowita strata wyniesie jedynie 900 złotych, a nie 1000, jakby to było w przypadku wstrzymania produkcji. Firma znajdująca się w sytuacji zilustrowanej na rysunku 10.5 będzie kontynuowała działalność w krótkim okresie, ponieważ wyjdzie na tym lepiej, niż gdyby od razu zaprzestała produkcji. Jednak nadal traci pieniądze. Tak więc chociaż lepiej jest kontynuować produkcję w krótkiej perspektywie czasowej, to w końcu szefowie firmy nie będą chcieli dłużej ponosić strat i ją zamkną. Gdy tylko upłynie termin umów generujących koszty stałe, firma zostanie zlikwidowana.

Na łasce ceny rynkowej Ponieważ przedsiębiorstwa funkcjonujące w warunkach wolnej konkurencji muszą akceptować cenę rynkową jako zło konieczne, decyzje związane z kontynuowaniem działalności są w pewnym sensie całkowicie niezależne od ich woli. Są tylko trzy możliwości:

 Jeśli cena jest wystarczająco wysoka, firma przynosi zysk i powinna kontynuować działalność, by dalej generować zyski. Na wykresie ma to miejsce zawsze, gdy pozioma linia p = MR przecina krzywą MC powyżej przybierającej kształt litery U krzywej ATC, jak na rysunku 10.4.

 Jeśli pozioma linia p = MR przecina krzywą MC w punkcie znajdującym się

poniżej przybierającej kształt litery U krzywej ATC, firma przynosi stratę. Jej zachowanie w takiej sytuacji zależy od tego, jak niska jest cena i jaki w związku tym jest poziom strat. Jak wyjaśniamy w poprzednich akapitach, istnieją dwa warianty takiej sytuacji:

233

234

Część III: Mikroekonomia 

Warunek wstrzymania produkcji w krótkim okresie pojawia się wówczas, gdy przychody całkowite firmy są niższe od ponoszonych przez nią kosztów zmiennych. Na wykresie ma to miejsce zawsze, gdy pozioma linia p = MR przecina krzywą MC poniżej przybierającej kształt litery U krzywej AVC, jak na rysunku 10.6. W takiej sytuacji firma postąpi lepiej, jeśli natychmiast wstrzyma produkcję, bo wówczas będzie ponosiła tylko koszty stałe. Produkcja w tych okolicznościach jedynie powiększyłaby straty.



Warunek wstrzymania produkcji w długim okresie występuje wówczas, gdy przychody całkowite firmy są wyższe od ponoszonych przez nią kosztów zmiennych, ale niższe od kosztów całkowitych. Na wykresie ma to miejsce zawsze, gdy pozioma linia p = MR przecina krzywą MC w każdym jej punkcie leżącym nad przybierająca kształt litery U krzywą AVC, ale poniżej przybierającej kształt litery U krzywej ATC, jak na rysunku 10.5. W takiej sytuacji firma na pewno będzie traciła pieniądze. Jednak dopóki ograniczają ją kontrakty generujące koszty stałe, lepiej wyjdzie na podtrzymywaniu produkcji niż na natychmiastowym jej zaprzestaniu. Jeśli będzie produkowała, przychody całkowite przewyższą koszty zmienne, co oznacza, że pozostanie jej nieco środków na pokrycie części kosztów stałych. Natomiast jeśli zatrzyma produkcję, straci całość kosztów stałych, a więc będzie w gorszej sytuacji.

Jak widać, firma działająca w warunkach doskonałej konkurencji jest w pewnym sensie zdana zupełnie na łaskę ceny rynkowej. Jeśli cena ta jest wysoka, firma przynosi zyski, a jeśli niska — straty. I nawet wtedy decyzja czy to o niezwłocznym zamknięciu interesu, czy to o kontynuowaniu działalności przy stratach aż do dnia upływu okresu obowiązywania zawartych umów będących źródłem kosztów stałych zależy całkowicie od poziomu ceny. W warunkach doskonałej konkurencji przedsiębiorstwa nie mają żadnej kontroli nad ceną. W kolejnym rozdziale omówimy przedsiębiorstwa działające w warunkach odmiennych od sytuacji konkurencji doskonałej i to, w jaki sposób kontrolują one ceny rynkowe. Jak już zapewne się zorientowałeś po przeanalizowaniu zależności firm działających w warunkach wolnej konkurencji od cen rynkowych, posiadanie kontroli nad ceną rynkową stawia firmy w znacznie mniej niepewnej sytuacji.

Rozdział 11

Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? W tym rozdziale: ► Pomiar społecznych korzyści związanych z różnymi poziomami produkcji. ► Wolne rynki maksymalizują całkowitą nadwyżkę. ► Ograniczenia całkowitej nadwyżki przez podatki i kontrolę cen. ► Produkcja po najniższym możliwym społecznie koszcie. ► Dostosowywanie się do zmian w podaży i popycie.

E

konomiści kochają konkurencyjne wolne rynki — rynki, na których liczni kupujący mogą swobodnie wchodzić w interakcje z wieloma konkurencyjnymi przedsiębiorstwami. Ekonomiści mocno wierzą w to, że o ile konkurencyjne wolne rynki funkcjonują prawidłowo, to są najlepszym sposobem konwersji ograniczonych zasobów w towary i usługi, jakie chcą nabywać ludzie. Dlaczego ekonomiści pokładają tak wielkie zaufanie w konkurencyjnych wolnych rynkach? Ponieważ interakcja między podażą i popytem (opisana w rozdziale 8.) prowadzi do sytuacji, w której każda wyprodukowana jednostka dobra spełnia dwa warunki:

 Jest produkowana przy najniższym możliwym koszcie, co oznacza, że nie ma marnotrawstwa lub nieefektywności.

 Korzyści, jakie ze sobą niesie, są wyższe od kosztów jej wytworzenia,

co oznacza, że produkowane są tylko te dobra, które czynią świat bogatszym.

Ekonomiści kochają konkurencyjne wolne rynki również dlatego, że stanowią one punkt odniesienia, na którego podstawie można dokonywać oceny wszystkich innych instytucji ekonomicznych. Istotnie wiele problemów gospodarczych ekonomiści określają mianem zawodności rynku — właśnie dlatego, że są to przypadki, w których, o ile rynki mogłyby funkcjonować prawidłowo, problemy szybko zostałyby rozwiązane. W tym rozdziale pokażemy, że konkurencyjne wolne rynki gwarantują przewagę korzyści nad kosztami dla wszystkich produkowanych dóbr. Pokażemy również, że konkurencyjne wolne rynki produkują społecznie optymalną ilość dóbr — utrzymując poziom produkcji, który maksymalizuje korzyści, jakie społeczeństwo może uzyskać

236

Część III: Mikroekonomia z ograniczonej ilości zasobów, jakimi dysponuje. Na koniec opiszemy, w jaki sposób konkurencyjne branże dostosowują się do zmian podaży i popytu, aby zagwarantować, że wszystko, co jest produkowane, zostaje wytworzone przy najniższym społecznie koszcie.

Piękno konkurencyjnych wolnych rynków: gwarancja przewagi korzyści nad kosztami Społeczeństwo dysponuje ograniczonymi zasobami ziemi, pracy i kapitału, za pomocą których może produkować dobra. Dlatego musi postępować bardzo rozważnie, starając się ustalić najlepszy możliwy sposób przetworzenia swoich ograniczonych zasobów w produkty i usługi, jakich najbardziej potrzebują ludzie. Ekonomiści kochają konkurencyjne wolne rynki, bo jeśli funkcjonują one poprawnie, wówczas zapewniają optymalną alokację zasobów. W szczególności rynki takie gwarantują, że zasoby są przeznaczane jedynie na produkcję tych dóbr, w których przypadku korzyści są wyższe niż koszty. Można tego łatwo dowieść, wykorzystując nieskomplikowany wykres podaży i popytu podobny do tego, który przedstawiliśmy w rozdziale 8. Jednak zanim przejdziemy do szczegółów, powinniśmy wyjaśnić warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby konkurencyjny wolny rynek mógł funkcjonować prawidłowo i tym samym przynosić tak korzystne rezultaty. (Aby nadmiernie się nie rozpisywać, chcielibyśmy zaznaczyć, że czasem będziemy się posługiwać sformułowaniami „wolne rynki” lub „rynki” zamiast pisać za każdym razem „konkurencyjne wolne rynki”. Staramy się w ten sposób zmaksymalizować nasze zasoby).

Analiza warunków niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania rynków Wolne rynki gwarantują optymalne wyniki, o ile spełnione są następujące warunki:

 Kupujący i sprzedający mają dostęp do tej samej pełnej i kompletnej informacji na temat produktu lub usługi.

 Prawa własności ustalone są w ten sposób, że jedynym sposobem, by kupujący mógł zdobyć produkt lub usługę, jest zapłacenie za nie sprzedającemu.

 Krzywe podaży ujmują wszelkie koszty produkcji, jakie firma ponosi w związku z wytworzeniem produktu lub usługi.

 Krzywe popytu ujmują wszelkie korzyści, jakie produkt lub usługa przynosi ludziom.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję?

 Istnieją zarówno liczni kupujący, jak i liczni sprzedający, więc nikt nie jest na tyle silny, aby wpłynąć na cenę rynkową. To założenie nazywane jest założeniem biorcy cen, ponieważ wszyscy muszą traktować ceny jako coś danego z góry.

 Cena rynkowa może dowolnie się kształtować w celu zrównoważenia

zmieniających się poziomów popytu i podaży związanych z produktem lub usługą.

Zasadniczo sześć powyżej przedstawionych warunków pozwala osiągnąć dwa szeroko pojęte cele, które są następujące:

 Zagwarantowanie, że ludzie będą chcieli kupować i sprzedawać w otoczeniu rynkowym.

 Zagwarantowanie, że rynki uwzględnią wszelkie koszty i korzyści związane

z wytworzeniem i skonsumowaniem określonej ilości produkowanych dóbr.

Poniżej omawiamy szczegółowo oba powyższe punkty.

Zagwarantowanie, że ludzie zechcą być obecni na rynku Wymóg, aby zarówno kupujący, jak i sprzedający mieli dostęp do pełnej i kompletnej informacji, gwarantuje, że obie strony będą skłonne do negocjacji bez obaw, iż jedna strona posiada jakieś sekretne informacje, które mogłyby być wykorzystane na niekorzyść drugiej strony. (W rozdziale 15. wyjaśniamy, w jaki sposób rynki upadają, jeśli jedna ze stron posiada więcej informacji). Wymóg takiego określenia praw własności, aby kupujący musiał zapłacić sprzedającemu, gwarantuje, że znajdą się sprzedający skłonni dostarczyć dane dobro. Wyobraź sobie, że próbujesz sprzedawać bilety na pokaz sztucznych ogni odbywający się pod gołym niebem. Ponieważ wszyscy wiedzą, że pokaz można obejrzeć za darmo, nikt nie będzie skłonny kupić biletu. Ale jeśli nie możesz sprzedać biletów, nie masz motywacji do urządzenia pokazu. (W rozdziale 15. omawiamy podobne sytuacje i sposoby, jakimi może sobie z nimi poradzić społeczeństwo przy założeniu, że nie są w stanie zrobić tego rynki).

Zagwarantowanie, że rynek uwzględni wszystkie koszty i korzyści Wymóg, aby krzywe podaży ujmowały wszelkie koszty, a krzywe popytu wszelkie korzyści, jest gwarancją tego, że możliwe będzie dokonanie właściwej kalkulacji kosztów i korzyści. Na przykład jeśli huta stali może powodować zanieczyszczenia i nie ponosić w związku z tym żadnych konsekwencji, to cena stali w żaden sposób nie będzie odzwierciedlała szkód, jakie wyrządzają środowisku zanieczyszczenia wytwarzane przez hutę. Natomiast jeśli państwo zmusi hutę do płacenia za usuwanie skutków zanieczyszczeń, koszty te znajdą odbicie w cenie rynkowej, pozwalając tym samym społeczeństwu na prawidłowe wyważenie kosztów i korzyści związanych z poziomem produkcji huty. (Rozdział 14. zawiera omówienie sposobów pomagania rynkom w sytuacjach, gdy krzywe podaży i popytu nie odzwierciedlają wszystkich kosztów i korzyści). Jeśli cztery pierwsze warunki funkcjonowania wolnych rynków są spełnione, to i tak siły rynkowe mogą prowadzić do osiągnięcia społecznego optimum tylko pod warunkiem, że pozostają wolne od zewnętrznych wpływów. Piąty warunek wyklucza problemy

237

238

Część III: Mikroekonomia takie jak monopole, czyli sytuacje, kiedy pojedynczy uczestnicy rynku są tak potężni, że mogą manipulować ceną rynkową na swoją korzyść. Szósty warunek zakłada, że podaż i popyt muszą mieć swobodę w dowolnym ustalaniu ceny rynkowej i ilości rynkowej bez nakładanych przez państwo ograniczeń typu pułapy cenowe i ceny minimalne. (W rozdziale 8. wyjaśniamy problemy związane z pułapami cenowymi i cenami minimalnymi, a także ich konsekwencje dla społeczeństwa). Jeśli spełnione jest wszystkie sześć warunków, dzieje się coś zaskakującego: podaż i popyt automatycznie prowadzą nas do społecznego optimum bez interwencji ze strony państwa lub działaczy społecznych. To właśnie przekonanie leżało u podstaw użytej przez Adama Smitha metafory niewidzialnej ręki, która zdaje się kierować rynkiem tak, aby działy się właściwe rzeczy, mimo że nikt tego nie kontroluje — a także pomimo że każdy pojedynczy uczestnik rynku dba jedynie o swoje egoistyczne interesy. Weźmy więc sobie do serca tę metaforę, dbając o własne interesy i dokładnie analizując resztę tego rozdziału. Możemy po prostu skończyć, promując społeczne optimum.

Analiza efektywności wolnych rynków Ekonomiści wykorzystują krzywe podaży i popytu, aby zademonstrować, że wolne rynki produkują na społecznie optymalnym poziomie. Ale prosta myśl, jaka się za tym kryje, jest taka, że wyprodukowanie i skonsumowanie jednostki dobra może być społecznie korzystne tylko wtedy, gdy korzyści, jakie ludzie osiągną z konsumpcji, będą większe od kosztów produkcji. Ta prosta idea jest w zasadzie przyczyną niezwykłej przydatności krzywych podaży i popytu w analizie społecznego optimum. Jak to opisujemy w rozdziale 8., krzywe popytu ujmują korzyści, jakie ludzie osiągają z konsumpcji, pokazując, ile będą skłonni zapłacić za skonsumowanie każdej jednostki produkowanego dobra. W podobny sposób w rozdziale 10. wyjaśniamy, w jaki sposób krzywe podaży ujmują koszty produkcji każdej poszczególnej jednostki produkowanego dobra.

Wykorzystanie podaży i popytu do porównania kosztów i korzyści Nanosząc na ten sam wykres krzywe podaży i popytu, można w łatwy sposób porównać koszty i korzyści związane z produkcją każdej jednostki dobra. Aby zobaczyć, jak się to robi, przyjrzyj się rysunkowi 11.1, na który nanieśliśmy krzywą podaży (S) i krzywą popytu (D). Najpierw zwróć uwagę na jedną produkowaną jednostkę na osi poziomej. Jeśli przy tym poziomie produkcji popatrzysz na górę wykresu, uwzględniając krzywą popytu, przekonasz się, że ludzie są skłonni zapłacić 8 złotych za 1 produkowaną jednostkę. Jednocześnie, spoglądając w górę na krzywą podaży, widzisz, że firmy są skłonne wyprodukować 1 jednostkę towaru kosztem 2 złotych. Jeśli zestawisz te informacje, zauważysz, że jest społecznie korzystne wyprodukowanie tej jednostki, ponieważ jest ona warta więcej (8 złotych) dla kupujących, niż kosztuje sprzedających (2 złote). Inaczej rzecz ujmując, podczas gdy zasoby konieczne do wyprodukowania danej jednostki kosztują społeczeństwo zaledwie 2 złote, przynoszą one aż 8 złotych korzyści, gdy zostaną przetworzone w towar lub usługę. Ponieważ korzyści są większe od kosztów, ta jednostka dobra powinna zostać wyprodukowana.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję?

Rysunek 11.1. Porównanie kosztów i korzyści za pomocą krzywej podaży i krzywej popytu

Teraz przyjrzyj się drugiej produkowanej jednostce. Patrząc na krzywą popytu, możesz odczytać, że ludzie są skłonni zapłacić za tę jednostkę 7 złotych, a krzywa podaży pozwala stwierdzić, że koszt wyprodukowania tej jednostki wyniesie 3 złote. Ponownie więc korzyści przewyższają koszty, a więc ta jednostka dobra powinna zostać wyprodukowana. Dla kontrastu spójrz na piątą jednostkę. Patrząc na krzywą podaży, możesz stwierdzić, że koszt wyprodukowania tej jednostki wyniesie 6 złotych, podczas gdy, jak wskazuje krzywa podaży, możliwe do osiągnięcia korzyści sięgają jedynie poziomu 4 złotych. Ponieważ koszt produkcji tej jednostki jest wyższy od ceny, jaką ktokolwiek chciałby za nią zapłacić, tej jednostki dobra nie należy produkować. Innymi słowy: produkcja piątej jednostki jest nieopłacalna. Dlaczego? Ponieważ wytworzenie jej wymaga przetworzenia zasobów wartych 6 złotych w coś, co dla konsumentów jest warte tylko 4 złote. Wyprodukowanie tej jednostki byłoby marnotrawieniem bogactwa.

Określanie optymalnego społecznie poziomu produkcji Kolejną rzeczą, jaką można zauważyć, analizując rysunek 11.1, jest to, że można dzięki niemu precyzyjnie określić, jaki powinien być poziom produkcji (q). Jest tak dlatego, że krzywa podaży i krzywa popytu pozwalają szybko porównać koszty i korzyści związane z dowolnym poziomem produkcji. Możliwe są tylko trzy relacje między kosztami i korzyściami:

 Dla wszystkich wielkości produkcji spełniających nierówność q  4 korzyści przewyższają koszty.

 Na poziomie produkcji q = 4 korzyści są równe kosztom.

239

240

Część III: Mikroekonomia

 Dla wszystkich wielkości produkcji spełniających nierówność q  4 koszty przewyższają korzyści.

Ekonomiści spoglądają na te zależności i dochodzą do wniosku, że społecznie optymalny poziom produkcji wynosi q = 4 jednostki, ponieważ dla tych jednostek korzyści albo przewyższają koszty, albo są im równe. Produkując te pierwsze 4 jednostki, społeczeństwo zyskuje (a przynajmniej nie traci). Jak widać, społecznie optymalny poziom produkcji jest niezwykle prosty do wskazania na każdym wykresie podaży i popytu. To po prostu wielkość produkcji na poziomie odpowiadającym punktowi przecięcia się krzywej podaży i krzywej popytu.

Wolne rynki produkują na społecznie optymalnym poziomie Wielkim osiągnięciem Adama Smitha było uświadomienie sobie i nam, że wolne rynki produkują na społecznie optymalnym poziomie same z siebie, bez potrzeby odgórnego sterowania. Dowód jest niemal trywialny. Wystarczy tylko spojrzeć na rysunek 11.1 i uświadomić sobie, że rynkowa ilość równowagi — która jest możliwa do osiągnięcia, gdy ceny mogą się swobodnie kształtować tak, aby wielkość podaży była równa wielkości popytu — jest ilością określaną przez punkt przecięcia się krzywej podaży i krzywej popytu. (Aby zrozumieć, dlaczego tak jest, przeczytaj rozdział 8.). Rynkowa ilość równowagi wynosi 4 jednostki, czyli dokładnie tyle, ile chcielibyśmy produkować, gdybyśmy wykorzystali krzywą podaży i krzywą popytu do porównania kosztów i korzyści. A teraz ciekawostka. Rozsądni ludzie biznesu rezygnują z interesów wtedy, gdy koszt produkcji jest większy od wartości uzyskanej ze sprzedaży. W tym przypadku chodzi po prostu o sytuację, gdy wytworzenie jakiegoś dobra kosztuje 6 złotych, a na sprzedaży można zarobić tylko 4 złote. Dlatego też w takiej sytuacji nie opłaca się niczego produkować. Najważniejsze w tym wszystkim jest to, że aby zrozumieć znaczenie tej zasady, nie musisz zatrudniać jakiegoś centralnego planisty lub urzędnika służby cywilnej w celu określenia właściwego poziomu produkcji. Firmy, które działają na wolnym rynku i mogą dostosować swoją produkcję do warunków rynkowych, podejmują tego rodzaju decyzje w reakcji na warunki rynkowe. Tego rodzaju zaskakujące wnioski bardzo upraszczają życie, eliminują bowiem potrzebę kontroli przez państwowego urzędnika lub innego centralnego planistę tego, czy produkowana jest właściwa ilość dóbr. Wolne rynki wytwarzają dokładnie optymalną ilość dóbr bez niczyjego nadzoru.

Wykorzystanie całkowitej nadwyżki do pomiaru uzyskiwanych korzyści Ekonomiści wykorzystują termin nadwyżka całkowita, aby zsumować korzyści uzyskiwane z produkowania na społecznie optymalnym poziomie. Nadwyżka bierze się z faktu, że dla produkowanych jednostek korzyści są wyższe od kosztów. Nadwyżka całkowita jest dzielona pomiędzy konsumentów i producentów. Część przypadająca konsumentom jest nazywana oczywiście nadwyżką konsumenta, a część otrzymywana przez producentów nosi rzecz jasna nazwę nadwyżki producenta.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Na następnych stronach najpierw zajmiemy się zagadnieniem nadwyżki konsumenta, a następnie nadwyżki producenta. Po szczegółowym objaśnieniu obydwu przejdziemy do kwestii nadwyżki całkowitej, na którą obie się składają. (I mamy nadzieję, że po zapoznaniu się z tymi wywodami odczujesz chociaż odrobinę nadwyżki konsumenta).

Pomiar nadwyżki konsumenta dla dóbr dyskretnych Nadwyżka konsumenta to korzyść, jaką osiągają ludzie, mogąc zakupić dobra za mniej, niż byliby skłonni zapłacić. Najłatwiejszym sposobem, by zrozumieć tę koncepcję, jest przyjrzenie się dobrom dyskretnym. Dobro dyskretne to takie dobro, które można nabyć jedynie w jednostkach dyskretnych (całkowitych). Na przykład możemy kupić 1 samochód lub 57 samochodów, ale nie da się kupić 2,33 samochodu. Możesz kupić 1 konia lub 13 krów, ale nie kupisz ich w częściach (oczywiście jeśli chcesz kupić te zwierzęta żywe!). Przyjrzyj się rysunkowi 11.2, przedstawiającemu popyt na krowy. Ponieważ krowy nabywa się w jednostkach całkowitych, nie otrzymujemy gładkiej, opadającej krzywej, lecz raczej coś, co matematycy nazywają funkcją schodkową. Aby ją zrozumieć, wyobraź sobie, że ludzie są skłonni zapłacić 900 złotych za pierwszą krowę, 800 za drugą, 700 za trzecią i tak dalej.

Rysunek 11.2. Krzywa popytu dla dobra nabywanego w jednostkach dyskretnych przypomina schody

Wyobraź sobie teraz, że cena rynkowa krowy wynosi 500 złotych, z którego to powodu nanieśliśmy na rysunek przerywaną linię na tym poziomie ceny. Porównajmy tę cenę z ceną, jaką ludzie chcą zapłacić za każdą kolejną krowę. Za pierwszą krowę ludzie chcą zapłacić 900 złotych. Ponieważ cena rynkowa krowy wynosi tylko 500 złotych, kupujący od razu dokonują zakupu, bo mogą nabyć krowę za kwotę o 400 złotych mniejszą, niż byliby skłonni zapłacić. Albo, jak powiedzieliby ekonomiści, nadwyżka konsumenta dla pierwszej krowy wynosi 400 złotych. Przyjrzyjmy się kwestii zakupu drugiej krowy. Ludzie są gotowi zapłacić za nią 800 złotych, ale ponieważ cena rynkowa krowy wynosi tylko 500 złotych, to kupujący uzyskują nadwyżkę konsumenta rzędu 300 złotych w przypadku tej krowy.

241

242

Część III: Mikroekonomia Podobnie w wypadku trzeciej krowy: ludzie uzyskują nadwyżkę konsumenta w wysokości 200 złotych, gdyż są skłonni zapłacić 700 złotych, a płacą jedynie cenę rynkową w wysokości 500 złotych. Dla pierwszych 4 krów mamy do czynienia z dodatnią nadwyżką konsumenta, natomiast w przypadku piątej krowy kupujący wychodzi na zero, jest bowiem skłonny wydać 500 złotych i tyle dokładnie musi zapłacić. To oznacza, że ludzie będą skłonni nabyć jedynie 5 krów. (Ekonomiści zakładają, że gdy cena rynkowa jest równa cenie, jaką skłonni bylibyśmy zapłacić, dokonamy zakupu). Aby obliczyć nadwyżkę konsumenta dla takiego dobra dyskretnego jak krowy, musimy zliczyć wszystkie nadwyżki, jakie ludzie uzyskują przy każdej jednostce, którą zdecydują się nabyć. W tym przypadku suma wynosi 1000 złotych (400 za pierwszą krowę, 300 za drugą, 200 za trzecią, 100 za czwartą oraz 0 za piątą). Ten 1000 złotych nadwyżki konsumenta przedstawiamy na rysunku 11.3 poprzez zacienienie obszaru znajdującego się pod stopniami, a nad poziomą linią ceny równej 500 złotym. Zacieniony obszar odpowiada sumie 1000 złotych.

Rysunek 11.3. Nadwyżka konsumenta dla dobra dyskretnego

Pomiar nadwyżki konsumenta dla dóbr ciągłych Nadwyżka konsumenta może być również obliczana dla produktów i usług ciągłych — takich jak ziemia, olej spożywczy czy godziny lekcji muzyki, które nie muszą być sprzedawane w jednostkach całkowitych. Innymi słowy: można nabyć ich ułamkowe ilości, na przykład 78,5 hektara ziemi, 6,33 litra oleju spożywczego czy 2,5 godziny lekcji muzyki. Krzywe popytu na dobra ciągłe są znacznie ładniejsze od schodkowych wykresów dla dóbr dyskretnych. W zasadzie krzywe popytu dla dóbr ciągłych są gładkie i opadają jak te, które dotychczas tu widziałeś (na przykład w rozdziale 8.).

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Z powodu prostoliniowego przebiegu tych krzywych popytu, gdy przedstawiamy na wykresie nadwyżkę konsumenta dla dóbr ciągłych, otrzymujemy trójkątny obszar znajdujący się poniżej krzywej popytu i nad linią ceny rynkowej. Widać to na rysunku 11.4, przedstawiającym rynek oleju spożywczego.

Rysunek 11.4. Nadwyżka konsumenta dla dobra ciągłego

Na rysunku 11.4 cena litra oleju spożywczego wynosi 5 złotych. Przy tym poziomie ceny ludzie są skłonni zakupić 1000 litrów. Ten fragment krzywej popytu znajduje się ponad poziomą linią wyznaczającą cenę 5 złotych, co oznacza, że kupujący znajdą się w lepszej sytuacji, gdy dokonają zakupu tego 1000 litrów oleju, ponieważ litr oleju jest dla nich wart więcej niż 5 złotych, jakie muszą za niego zapłacić. Aby obliczyć nadwyżkę konsumenta dla dobra ciągłego, trzeba zsumować wszelkie korzyści, jakie ludzie odnoszą, kupując dane dobro za mniej, niż byliby skłonni za nie zapłacić — czyli dokładnie tak samo, jak postępowaliśmy w przypadku dóbr dyskretnych. Ale ponieważ tym razem mamy do czynienia z trójkątem, będziemy potrzebować trochę geometrii. Bez obaw, to proste. Po prostu wykorzystujemy wzór na pole powierzchni trójkąta (1/2 razy podstawa razy wysokość), aby wyliczyć nadwyżkę. W tym przypadku mnożymy 1/2 × 1000 × 5 = 2500 złotych.

Pomiar nadwyżki producenta Nadwyżka producenta to suma korzyści, jakie odnoszą firmy, mogąc sprzedać swoje produkty powyżej minimalnej ceny, jaką byłyby skłonne zaakceptować. Można obliczyć jej wartość zarówno dla dóbr dyskretnych, jak i dla dóbr ciągłych, podobnie jak w przypadku nadwyżki konsumenta. Poniżej omawiamy przykład wyliczania nadwyżki producenta dla dobra ciągłego. Koncepcję nadwyżki producenta pomoże nam zrozumieć rysunek 11.5, przedstawiający krzywą podaży (S) dla oleju spożywczego. Krzywa podaży ma kluczowe znaczenie dla wyliczania nadwyżki producenta, ponieważ każdy punkt na tej krzywej oznacza cenę

243

244

Część III: Mikroekonomia

Rysunek 11.5. Nadwyżka producenta dla dobra ciągłego

minimalną, jaką trzeba by zapłacić producentom, by byli skłonni zapewnić określoną ilość dóbr. Porównując wysokość ceny minimalnej z ceną rynkową, jaką producenci faktycznie otrzymują, sprzedając produkty, można obliczyć nadwyżkę. (Więcej informacji na temat krzywych podaży i tego, jak je interpretować, znajdziesz w rozdziale 8.). Cena litra oleju nadal wynosi 5 złotych. Wykres zaś narysowaliśmy w taki sposób, aby przy cenie 5 złotych za litr producenci byli skłonni wytworzyć dokładnie 1000 litrów, dlatego że wyprodukowanie każdej kropli oleju aż do ostatniej w tysięcznym litrze (jak to wskazuje przebieg krzywej podaży) kosztuje producentów mniej, niż mogą otrzymać, sprzedając olej. Ale co najważniejsze, producenci są skłonni sprzedać niemal cały ten olej za cenę niższą od rynkowych 5 złotych za litr. Możesz to zauważyć, obserwując przebieg krzywej podaży, która aż do poziomu 1000 litrów leży poniżej poziomej linii ceny 5 złotych. Fakt, iż producenci otrzymują 5 złotych za każdy litr z wyprodukowanego 1000 litrów, mimo że byliby skłonni go wytworzyć za znacznie mniej, jest źródłem nadwyżki producenta, którą na rysunku ilustruje zacieniony trójkątny obszar. Wykorzystując wzór na pole powierzchni trójkąta (1/2 razy podstawa razy wysokość), można wyliczyć wartość nadwyżki producenta w tym przykładzie. Wynosi ona 2000 złotych. Producenci oleju, sprzedając 1000 litrów, odnoszą korzyści o wartości 2000 złotych, ponieważ całkowita kwota, jaką otrzymają, jest o 2000 złotych wyższa od minimalnej kwoty, jaką byliby skłonni za tę ilość dobra zaakceptować.

Pomiar nadwyżki całkowitej Nadwyżka całkowita, jaką społeczeństwo otrzymuje dzięki produkcji danego towaru lub danej usługi na społecznie optymalnym poziomie, jest po prostu sumą nadwyżki producenta i nadwyżki konsumenta dla tego poziomu produkcji.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Rysunek 11.6 przedstawia całkowitą nadwyżkę dla przykładowego rynku, na którym cena i ilość równowagi wynoszą odpowiednio p* = 5 złotych i q* = 4. (Jeśli wykres wygląda znajomo, to dlatego, że to ten sam co na rysunku 11.1). Wykres nie ma przypadkowej formy po to, aby można było bez trudności zauważyć, że na nadwyżkę całkowitą składa się nadwyżka producenta i nadwyżka konsumenta. Obie te składowe są przedzielone poziomą linią przebiegającą na poziomie ceny równowagi (5 złotych). Trójkąt nadwyżki konsumenta został zakreskowany liniami pionowymi, a trójkąt nadwyżki producenta — ukośnymi. Ponownie wykorzystując wzór na pole powierzchni trójkąta, mnożymy 1/2 × 4 × 8, aby wyliczyć, że w przypadku naszego wykresu nadwyżka całkowita wynosi 16 złotych. Całkowita korzyść społeczeństwa z produkcji na tym poziomie wynosi 16 złotych.

Rozważania o nadwyżce całkowitej Nadwyżka całkowita jest bardzo ważna, pozwala bowiem podać konkretną wartość korzyści pochodzących z produkcji i handlu. Firmy produkują, aby mieć zyski. Ludzie wydają pieniądze, bo konsumpcja sprawia im przyjemność. A nadwyżka całkowita pozwala stwierdzić, o ile poprawiła się sytuacja obu stron po dokonaniu transakcji.

Rysunek 11.6. Nadwyżka całkowita jest sumą nadwyżki konsumenta (obszar zakreskowany pionowo) i nadwyżki producenta (obszar zakreskowany ukośnie)

Określając kwotę korzyści z wzajemnych interakcji, nadwyżka całkowita stanowi też punkt odniesienia, za pomocą którego ekonomiści mierzą straty, jakie biorą się z państwowej ingerencji w siły rynkowe. Czym innym jest bowiem powiedzenie, że subsydiowanie cen szkodzi konsumentom, a zupełnie inaczej brzmi, jeśli poda się, ile dokładnie złotych traci każdy konsument na tym działaniu. I tym właśnie zajmiemy się w dalszej części.

245

246

Część III: Mikroekonomia

Gdy wolne rynki tracą wolność — zbędne straty społeczne Jak wspomnieliśmy wcześniej w tym rozdziale, ekonomiści kochają wolne rynki, ponieważ produkują one tylko te jednostki dóbr, dla których korzyści są większe niż koszty wytworzenia. Innymi słowy: równowaga rynkowa gwarantuje, że nadwyżka całkowita jest tak duża, jak to tylko możliwe. Wszystko, co utrudnia rynkowi osiągnięcie poziomu równowagi i rynkowej wielkości produkcji, zmniejsza nadwyżkę całkowitą. Ekonomiści nazywają kwotę, o jaką zmniejszy się nadwyżka, bardzo urokliwym terminem zbędnej straty społecznej (ang. deadweight loss). Na kolejnych stronach znajdziesz opisane ze szczegółami przykłady takich zbędnych strat społecznych spowodowanych pułapami cenowymi i podatkami. Oba te rodzaje ingerencji w rynek są pod kontrolą państwa, ale nie myśl, że zbędne straty społeczne są wynikiem jedynie działań państwa. Wszystko, co zmniejsza poziom produkcji poniżej poziomu rynkowego, powoduje stratę społeczną. Winne mogą być monopole i oligopole, a także asymetria informacji, niewłaściwa alokacja praw własności i problemy związane z dobrami publicznymi — wszystko to, co omawiamy w kolejnych rozdziałach.

Pułapy cenowe a zbędne straty społeczne Przykład zbędnej straty społecznej przedstawiliśmy na rysunku 11.7, na którym widać konsekwencje wprowadzenia przez rząd pułapu cenowego (PC). Z rozdziału 8. wiesz już, że pułapy cenowe to maksymalne ceny, po jakich legalnie można sprzedawać dane dobro. Ogólnie rzecz ujmując, ich celem jest umożliwienie kupującym nabywania dóbr po niższej cenie, jednak, jak to zaraz udowodnimy, wyrządzają więcej szkody niż pożytku.

Rysunek 11.7. Nadwyżka całkowita pomniejszona z powodu pułapu cenowego

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Aby się przekonać, jakie szkody wyrządzają pułapy cenowe, zauważ najpierw, że przy maksymalnej cenie na poziomie PC producenci będą skłonni wytworzyć jedynie qL jednostek dobra (L oznacza niski poziom produkcji — od angielskiego low), czyli przy tej cenie opłacalna będzie produkcja tylko qL jednostek dobra. Dla porównania: gdyby nie było pułapu cenowego i rynek pozostawiono by samemu sobie, to producenci produkowaliby na rynkowym poziomie równowagi q*. Z tego powodu, gdyby rynek był wolny, całkowitą nadwyżkę reprezentowałby trójkąt o wierzchołkach A, B i C. Ponieważ jednak produkowanych może być tylko qL jednostek, obszar całkowitej nadwyżki jest ograniczony do zacienionego trapezu wyznaczonego punktami A, B, F i E. Różnicę wartości nadwyżki całkowitej dla poziomów produkcji qL i q* reprezentuje ukośnie zakreskowany trójkąt o wierzchołkach E, F i C. Pole powierzchni tego trójkąta odpowiada zbędnej stracie społecznej powstającej w wyniku zmniejszenia poziomu produkcji poniżej społecznie optymalnego poziomu (q*). Pułapy cenowe są szkodliwe, gdyż dla wszystkich jednostek pomiędzy wielkościami produkcji qL i q* korzyści są wyższe od kosztów, co oznacza, że te jednostki powinny być produkowane. Trójkąt zbędnych strat społecznych może nam pokazać dokładny rozmiar szkody wyrządzonej rynkowi, ponieważ podsumowuje on korzyści, jakie powinny powstać wskutek wyprodukowania i skonsumowania wszystkich jednostek pomiędzy wielkościami produkcji qL i q*. Jeśli masz jeszcze jakieś wątpliwości, zastanów się nad kwestią nieruchomości do wynajęcia. Ustalenie maksymalnego limitu czynszu — przy zachowaniu pozostałych zmiennych na stałym poziomie — prowadzi do zmniejszenia podaży mieszkań i domów, bo właściciele nie są skłonni ich wynajmować. Strata społeczna obejmuje ten spadek podaży.

Zbędne straty społeczne spowodowane podatkiem Opodatkowanie produktów i usług również może być źródłem zbędnych strat społecznych. Dzieje się tak dlatego, że podatki podnoszą koszt produkcji i konsumpcji dóbr. Gdy koszty te są sztucznie zwiększane podatkiem, ludzie reagują, produkując i konsumując mniej jednostek niż przed wprowadzeniem podatku. Ponieważ dla każdej jednostki konsumowanej przed wprowadzeniem podatku korzyści były większe niż koszty, ograniczenie poziomu produkcji w związku z podatkiem zmniejsza nadwyżkę całkowitą i powoduje zbędną stratę społeczną.

Podatki powodują przesunięcie krzywej podaży Zanim bardziej szczegółowo omówimy zagadnienie zbędnej straty społecznej spowodowanej podatkiem, musimy pokazać, że wprowadzenie podatku obowiązującego sprzedawcę powoduje pionowe przesunięcie krzywej podaży o wysokość podatku. Rozważmy konkretny przykład, a mianowicie podaż wołowiny: państwo decyduje się wprowadzić stawkę podatkową 1 złoty od kilograma.

247

248

Część III: Mikroekonomia Na rysunku 11.8 widzisz dwie krzywe. (Cóż, w zasadzie są one liniami prostymi, ale… pozostań z nami). Dolna linia (S) to krzywa podaży wołowiny. Górna (S + podatek) to krzywa podaży po opodatkowaniu. Ważną rzeczą jest uświadomienie sobie, że krzywa S + podatek to po prostu oryginalna krzywa S przesunięta pionowo w górę o wysokość podatku, w tym wypadku o złotówkę.

Rysunek 11.8. Wprowadzenie podatku od wołowiny w wysokości 1 złotego od kilograma przesuwa krzywą podaży pionowo o wartość 1 złotego z pozycji S na pozycjęS + podatek

Powód, dla którego krzywa podaży przesuwa się w górę o wysokość podatku, ma związek z motywacją producentów. W rozdziale 8. wyjaśniamy, że każdy punkt na krzywej podaży pozwala stwierdzić, jaką minimalną cenę trzeba by zapłacić producentom, aby skłonić ich do wytworzenia danej ilości dobra. Spójrz na punkt A. Ponieważ znajduje się on na krzywej podaży, wiesz, że musisz zapłacić po 5 złotych za kilogram, jeśli chcesz, aby producenci dostarczyli Ci 10 000 000 kilogramów wołowiny. Podobnie punkt E oznacza, że producentom trzeba zapłacić 4,50 złotego za kilogram, jeśli mają dostarczyć 9 000 000 kilogramów wołowiny. Jeśli do akcji wkroczy państwo i wprowadzi podatek w kwocie 1 złotego od każdego kilograma, wpłynie to na wysokość ceny, jaką musisz zapłacić producentom, aby ich zmotywować. Jeśli nadal chcesz 10 000 000 kilogramów wołowiny, to do ceny sprzed wprowadzenia podatku (5 złotych za kilogram) trzeba doliczyć stawkę podatkową (1 złoty za kilogram). Na wykresie wygląda to tak, że punkt A na krzywej podaży S przesuwa się w górę o wartość 1 złotego, stając się punktem B na krzywej S + podatek. Z tych samych powodów punkt E na krzywej podaży musi przesunąć się w górę, stając się punktem F na krzywej S + podatek. To znaczy, że jeśli trzeba zapłacić producentom 4,50 złotego, aby ich zmotywować do dostarczenia 9 000 000 kilogramów wołowiny, to gdy każdy kilogram mięsa będzie obciążony 1-złotowym podatkiem, trzeba będzie w sumie zapłacić 5,50 złotego za kilogram. I to dokładnie ma miejsce w punkcie F.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Każdy punkt na krzywej podaży S musi przesunąć się pionowo w taki sam sposób jak punkty A i E, tak aby krzywa S + podatek była doskonałym odbiciem krzywej S. Mając na uwadze to przesunięcie, zaraz odkryjesz, jak taki podatek doprowadza do zbędnych strat społecznych.

Podatki powodują zbędne straty społeczne Rysunek 11.9 to właściwie rysunek 11.8 wzbogacony o krzywą popytu D, abyś mógł zobaczyć, co dzieje się z nadwyżką całkowitą po wprowadzeniu przez państwo 1-złotowego podatku od kilograma sprzedawanej wołowiny. Przed opodatkowaniem równowaga znajdowała się w punkcie A, gdzie krzywa podaży S przecinała się z krzywą popytu D. W tym punkcie producenci byli skłonni dostarczyć 10 000 000 kilogramów wołowiny po 5 złotych za kilogram. Nadwyżkę całkowitą w tym przypadku odzwierciedlał trójkąt o wierzchołkach C, D i A. Po wprowadzeniu podatku równowaga przesuwa się do punktu F, gdzie krzywa S + podatek przecina krzywą popytu D. W tym punkcie cena kilograma wołowiny wynosi 5,50 złotego, a producenci są skłonni dostarczyć 9 000 000 kilogramów wołowiny. (Tylko 9 000 000, ponieważ po tym, jak państwo odbiera należną mu złotówkę od każdego kilograma, producentom zostaje jedynie 4,50 złotego, a jak widać na krzywej podaży, przy tej cenie będą skłonni dostarczyć jedynie 9 000 000 kilogramów mięsa). Z powodu podatku wielkość podaży wołowiny spada z 10 000 000 do 9 000 000 kilogramów. Co więcej, nadwyżka całkowita zostaje zredukowana do trójkąta o wierzchołkach G, D i F.

Rysunek 11.9. Zbędna strata społeczna spowodowana wprowadzeniem podatku od wołowiny w wysokości 1 złotego od kilograma

Można od razu dostrzec, że nowa nadwyżka całkowita jest niższa od starej. Jednak zanim zaczniesz narzekać na rząd, musisz wziąć pod uwagę fakt, że podatki zasilają budżet państwa. Podatki (przynajmniej teoretycznie) mają przynosić społeczeństwu

249

250

Część III: Mikroekonomia korzyści, zatem powinniśmy uwzględnić tę kwotę, wyliczając nadwyżkę całkowitą dla sprzedaży tej ilości dobra w tej cenie. W nowym punkcie równowagi wpływy podatkowe wyniosą 9 000 000 złotych, ponieważ sprzedanych zostanie 9 000 000 kilogramów wołowiny, a stawka podatku wynosi 1 złoty za 1 kilogram. Te 9 000 000 złotych wpływów podatkowych ilustruje równoległobok wyznaczony punktami C, G, F i E. Obszar ten początkowo należał do dawnego trójkąta nadwyżki całkowitej wyznaczonego punktami C, D i A. Z tego powodu ta część dawnej nadwyżki nie zniknęła, przejęło ją po prostu państwo. Część dawnej nadwyżki jednak przepadła. Część tę symbolizuje zacieniony trójkąt zbędnej straty społecznej wyznaczony punktami E, F i A. Obszar ten odpowiada pogorszeniu się sytuacji społeczeństwa w efekcie ograniczenia poziomu produkcji wołowiny z 10 000 000 do 9 000 000 kilogramów. (Dobrze, teraz można już zacząć narzekać na rząd). Obliczenie wysokości straty społecznej z wykorzystaniem wzoru na pole powierzchni trójkąta (1/2 razy podstawa razy wysokość) pozwala stwierdzić, że wartość zbędnej straty społecznej spowodowanej wprowadzeniem podatku wynosi 500 000 złotych. To duża kwota, odpowiadająca dużemu zmniejszeniu się nadwyżki całkowitej. Spadek ten wynika stąd, że dla każdego kilograma zarzuconej produkcji korzyści przewyższały koszty. Wszystkie te korzyści zostały utracone w wyniku wprowadzenia podatku. Zbędne straty społeczne nazywają się tak, a nie inaczej, ponieważ nie można w takiej sytuacji powiedzieć: „twoja strata, moja korzyść”. Korzyści nie przeszły z konsumentów na producentów, za to poziom korzyści odniesionych przez społeczeństwo (w tym przypadku) jest po prostu niższy. Nie mówimy tu o czymś, co po prostu przechodzi z osoby na osobę. Straty społeczne to straty poniesione bezpowrotnie. Korzyści, jakie przyniosłaby produkcja 10 000 000 kilogramów wołowiny, po prostu znikają, są one stratą społeczną, jaką musimy ponieść w naszych wysiłkach mających na celu maksymalizację ludzkiej szczęśliwości przy ograniczonym poziomie zasobów.

Znaki szczególne konkurencji doskonałej: zerowe zyski i najniższe możliwe koszty W poprzedniej części rozdziału opisujemy, że wolne rynki produkują jedynie te jednostki, dla których korzyści są co najmniej równe kosztom. Kolejną piękną cechą wolnych rynków i konkurencji jest to, że produkcja odbywa się po najniższym możliwym koszcie. Ten fakt jest niezwykle ważny, oznacza bowiem, że wolne rynki są możliwie najefektywniejsze w konwersji zasobów w towary i usługi, jakie chcą nabyć ludzie. Ponadto rynki oszczędzają dla społeczeństwa mnóstwo pieniędzy, ponieważ produkują efektywnie bez potrzeby ludzkiej interwencji. Nie trzeba płacić wielkich pensji ekspertom, aby pilnowali efektywnej pracy rynków, bo rynki zrobią to za darmo.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję?

Przyczyny i konsekwencje konkurencji doskonałej Aby zagwarantować efektywne funkcjonowanie rynków, potrzebna jest silna konkurencja między firmami, czyli sytuacja nazywana przez ekonomistów konkurencją doskonałą. Zgodnie z tym, co opisywaliśmy w rozdziale 10., o konkurencji doskonałej możemy mówić wtedy, gdy w danej branży funkcjonuje wiele firm produkujących identyczne (lub niemal identyczne) dobra. Inne cechy doskonałej konkurencji to:

 Każda firma jest biorcą cen — musi zaakceptować rynkową cenę równowagi

dla produkowanego przez siebie dobra — ponieważ cała jej produkcja stanowi jedynie mały ułamek całkowitej produkcji danej branży (zobacz rozdział 10.).

 Każda firma korzysta z takiej samej technologii produkcji.  Firmy mogą swobodnie wchodzić do branży i wychodzić z niej. Gdy spełnione są wszystkie powyższe warunki, konkurencja doskonała sprawia, że:

 Każda firma w branży przynosi zerowe zyski ekonomiczne.  Każda firma produkuje po najniższym możliwym koszcie. Pierwsze zdanie nie oznacza, że przedsiębiorstwa nie zarabiają żadnych pieniędzy ponad koszty produkcji. Gdyby tak było, nikt nie prowadziłby działalności gospodarczej. Firmy muszą zarabiać wystarczająco dużo pieniędzy, aby zmotywować przedsiębiorców do pozostania w interesie (i aby zachęcić nowe osoby do otwarcia nowych firm). Co więc znaczy to zdanie? W rozdziale 10. wyjaśniamy, że zysk ekonomiczny firmy to każda kwota pieniędzy ponad to, co jest niezbędne, aby utrzymać danego przedsiębiorcę w branży. Tak więc fakt, że konkurencja doskonała prowadzi do zerowych zysków ekonomicznych, oznacza, że firma zarabia akurat tyle, aby chcieć pozostać na rynku. Oznacza to również, że nikt w danej branży nie staje się obrzydliwie bogaty kosztem kogoś innego. Wszyscy radzą sobie akurat na tyle dobrze, aby produkować dokładnie tyle, ile chce społeczeństwo. Ta sytuacja jest niezwykle korzystna ze społecznego punktu widzenia, ponieważ byłoby marnotrawstwem płacenie przedsiębiorcom więcej, niż to konieczne, za wyprodukowanie tego, czego chce społeczeństwo. Drugą z konsekwencji doskonałej konkurencji — fakt, że firmy produkują po najniższym możliwym koszcie — omawiamy w punkcie zatytułowanym „Graficzne przedstawienie zależności między zyskami a wchodzeniem firm na rynek i wychodzeniem z niego”. Ta konsekwencja również przynosi korzyści społeczeństwu, ponieważ oznacza, że w celu wyprodukowania pożądanych przez to społeczeństwo dóbr zużywana jest najmniejsza możliwa ilość zasobów.

251

252

Część III: Mikroekonomia

Konkurencja doskonała pod lupą Poprzedni punkt daje wyobrażenie o tym, w jaki sposób powstają rynki konkurencyjne i jakie korzyści przynoszą społeczeństwu. Ale jak właściwie funkcjonuje ta doskonała konkurencja? Wyjaśniamy to poniżej w czterech następujących punktach: 1. Cena rynkowa dóbr sprzedawanych przez każdą firmę w branży jest określana w drodze interakcji między całkowitą podażą i całkowitym popytem branży. 2. Każda z tych firm traktuje cenę rynkową jako coś odgórnie ustalonego i produkuje taką ilość dóbr, jaka maksymalizuje zysk (lub minimalizuje stratę, gdy cena jest tak niska, że wypracowanie zysku jest niemożliwe). 3. Ponieważ każda firma wykorzystuje taką samą technologię produkcji, każda będzie produkowała taką samą ilość dóbr i wskutek tego będzie osiągała taki sam poziom zysku lub straty jak każda inna firma w branży. 4. W zależności od tego, czy firmy w branży przynoszą zyski czy straty, będą się w niej pojawiali nowi gracze lub dotychczasowi będą ją opuszczali, dopóki cena rynkowa nie dostosuje się do poziomu, w którym pozostałe w branży firmy będą wypracowywały zerowy zysk ekonomiczny. Czwarty punkt — wchodzenie firm na rynek i wychodzenie ich z niego — jest bardzo ważny. Aby wyjaśnić to zagadnienie, rozbijemy je na dwa przypadki: pierwszy, w którym każda firma w branży przynosi zyski, ponieważ cena rynkowa jest wysoka, i drugi, w którym każda firma w branży przynosi straty, ponieważ cena rynkowa jest niska:

 Przyciąganie nowych firm poprzez wypracowywanie zysku. Jeśli każda firma w branży wypracowuje zysk, kolejne firmy uzyskują motywację do pojawienia się w tej branży w nadziei zysku. Ale wejście nowych firm powoduje taki wzrost poziomu produkcji branży, że cena rynkowa zaczyna spadać. Gdy spada cena, to spadają i zyski, tym samym zmniejszając motywację kolejnych firm do wejścia. Proces wchodzenia nowych graczy do danej branży trwa, dopóki cena rynkowa nie spadnie do poziomu zmniejszającego zyski do zera. Gdy to nastąpi, znika motywacja do wejścia w daną branżę i nie pojawiają się w niej nowi gracze.

 Wychodzenie firm z rynku z powodu strat. Jeśli wszystkie firmy w branży zaczynają przynosić straty z powodu niskiej ceny rynkowej, część firm opuszcza branżę, ponieważ nie mogą sobie pozwolić na przynoszenie strat. Gdy to nastąpi, spada całkowity poziom produkcji branży, a taka redukcja podaży powoduje wzrost cen. Gdy rośnie cena, zaczynają zmniejszać się straty firm.

Proces wychodzenia firm z branży i wzrostu cen trwa aż do momentu, w którym pozostałe firmy przestaną przynosić straty. Jak wspominamy wcześniej, fakt, że firmy mogą dowolnie wchodzić do branży i wychodzić z niej, oznacza, iż po dokonaniu wszystkich dostosowań firmy zawsze osiągają zerowy zysk ekonomiczny. Innymi słowy: w warunkach doskonałej konkurencji nie trzeba się martwić o wykorzystywanie kogokolwiek przez firmy, zarabiają one bowiem zaledwie tyle, aby pozostać w interesie, i nic ponadto.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Inna ważna konsekwencja konkurencji doskonałej — fakt, że firmy produkują po najniższym możliwym koszcie — jest widoczna, gdy do analizy sposobu funkcjonowania konkurencji doskonałej wykorzystuje się krzywe kosztów opisane przez nas w rozdziale 10. Jeśli nie czytałeś tego rozdziału, to kolejny punkt może doprowadzić Cię do oczopląsu (a chyba wiesz, czym to grozi). Zachęcamy więc do zapoznania się z rozdziałem 10. przed przystąpieniem do dalszej lektury.

Graficzne przedstawienie zależności między zyskami a wchodzeniem firm na rynek i wychodzeniem z niego W tym punkcie wykorzystujemy krzywe kosztów firm (które omówiliśmy w rozdziale 10.), aby pokazać, w jaki sposób siły rynkowe automatycznie powodują, że firmy produkują po najniższym możliwym koszcie. Aby wszystko stało się jasne, przedstawimy teraz dwa przypadki: w pierwszym firmy wchodzą na rynek i zaczynają od razu przynosić zyski, w drugim natomiast zaczynają od przynoszenia strat. W obu przypadkach dochodzi do dostosowań, w efekcie których firmy osiągają zerowy poziom zysku ekonomicznego i produkują po najniższym możliwym koszcie.

Ilustracja wejścia firmy do branży, gdy wypracowywane są zyski Aby zobaczyć, w jaki sposób branża dostosowuje się, gdy zaczynają pojawiać się zyski, przyjrzyj się rysunkowi 11.10, na którym widać dwa wykresy. Lewy wykres przedstawia rynkową krzywą popytu (D) i pierwotną rynkową krzywą podaży (S0) dla piłek tenisowych. Prawy wykres pokazuje krzywe kosztów dla jednej z wielu firm produkujących piłki tenisowe.

Rysunek 11.10. Krzywa podaży i krzywa popytu w branży (po lewej) określają cenę rynkową, jaką konkurencyjna firma (po prawej) musi zaakceptować

Ponieważ wszystkie firmy w branży są identyczne, mają identyczną strukturę kosztów, w szczególności zaś identyczne są krzywe kosztów krańcowych (MC). To ważne, bo, jak pisaliśmy w rozdziale 10., krzywa kosztów krańcowych konkurencyjnej firmy jest jej krzywą podaży.

253

254

Część III: Mikroekonomia Firma w naszym przykładzie akceptuje cenę rynkową (P0) wynikającą z interakcji między podażą i popytem na wykresie po lewej i wykorzystuje ją do określenia maksymalizującego zysk poziomu produkcji na wykresie po prawej. (Aby podkreślić fakt, że cena rynkowa jest identyczna na obu wykresach, oznaczyliśmy poziom P0 za pomocą ciągłej linii przecinającej oba wykresy). Jak pokazujemy w rozdziale 10., każda firma wybiera poziom produkcji, przy którym pozioma linia ceny przecina krzywą MC. Na wykresie po prawej zaznaczyliśmy ten poziom produkcji symbolem q0. Na wykresie po lewej widać natomiast całkowitą podaż branży oznaczoną jako Q0. Całkowita podaż branży to po prostu iloczyn liczby działających w niej firm i ich wielkości produkcji q0. Skupmy się teraz na fakcie, że każda z firm wypracowuje zysk, gdy cena rynkowa jest na poziomie P0. Zysk to zacieniony prostokąt na wykresie po prawej. (Objaśniamy te prostokąty zysku również w rozdziale 10.). Zysk jest ważny, ponieważ skłania przedsiębiorców do podjęcia działalności w danej branży. Zdają oni sobie sprawę, że mogą założyć jeszcze więcej identycznych firm i osiągać niezłe zyski. Jak to lubią mawiać ekonomiści, zyski przyciągają graczy.

Nowi gracze zmniejszają zyski Rysunek 11.11 pokazuje, co dzieje się, gdy w danej branży pojawiają się nowi gracze. Produkowane przez nich dobra zwiększają całkowity poziom produkcji, powodując przesunięcie się krzywej podaży z pozycji S0 na pozycję S1 na wykresie po lewej. To zaś powoduje spadek ceny równowagi z poziomu P0 do poziomu P1.

Rysunek 11.11. Nowi gracze zwiększają podaż branży, powodując spadek ceny i spadek zysków

Każda z firm, będących biorcami cen, reaguje na spadek ceny zmniejszeniem produkcji do poziomu q1, co widać na prawym wykresie. Co ważniejsze, spadają zyski firm, co widać dzięki porównaniu prostokątów zysku na rysunkach 11.10 i 11.11. Nowi gracze powodują spadek zysków. Mniejsze zyski są mniej atrakcyjne dla przedsiębiorców. Tak więc chociaż na rynku nadal będą się pojawiali nowi gracze (ponieważ pewne zyski nadal są możliwe), ich liczba spadnie w porównaniu do sytuacji, w której zyski były wyższe.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? Wystarczająca liczba nowych graczy sprowadza poziom zysków do zera Wchodzenie nowych graczy na rynek trwa dopóty, dopóki ceny nie spadną do poziomu tak niskiego, że zyski zostaną sprowadzone do zera. Tę sytuację ilustruje rysunek 11.12: nowi gracze spowodowali wzrost podaży do poziomu krzywej S2, a w efekcie cena rynkowa spada do poziomu P2, co powoduje spadek zysków do zera. (Zauważmy, że nie widać już zacienionego prostokąta zysków na prawym wykresie). Ponieważ zyski spadają do zera, nowi gracze przestają wchodzić do branży.

Rysunek 11.12. Wchodzenie nowych graczy powoduje w końcu spadek cen do takiego poziomu, że firmy przestają przynosić zyski

Zerowy poziom zysków oznacza również minimalne koszty produkcji Gdy z powodu wchodzenia nowych graczy zyski spadają do zera, minimalizowany jest jednostkowy koszt produkcji dóbr. Widać to na wykresie po prawej stronie na rysunku 11.12. Gdy cena osiąga poziom P2, firmy decydują się na poziom produkcji minimalizujący jednostkowe koszty produkcji. Można to stwierdzić, gdyż wielkość produkcji firm (q2) leży dokładnie w punkcie minimum przybierającej kształt litery U krzywej średnich kosztów całkowitych (ATC). Gdy produkcja znajduje się na tym poziomie, jednostkowy koszt produkcji osiąga minimum. (Innymi słowy: każdy inny poziom produkcji pociąga za sobą wyższe średnie koszty całkowite). To zaskakujące i wspaniałe zjawisko, ponieważ oznacza, że każda firma jest tak efektywna, jak to tylko możliwe, produkując po najniższym możliwym koszcie jednostkowym. Co więcej, każda firma dobrowolnie wybiera ten poziom produkcji bez żadnego przymusu. Zjawisko, z jakim mamy tu do czynienia, polega na tym, że zyski służą jako samoregulujący się mechanizm sprzężenia zwrotnego. Wysokie zyski automatycznie przyciągają nowych graczy, którzy powodują swoim wejściem wzrost podaży i spadek cen. Ten proces trwa, dopóki zyski nie spadną do zera, podobnie jak i liczba nowych graczy. Co więcej jednak, regulacja trwa do momentu, w którym każda firma zacznie produkować w najbardziej efektywny sposób, a więc po najniższym koszcie. Tak właśnie działa niewidzialna ręka rynku Adama Smitha.

255

256

Część III: Mikroekonomia Ilustracja opuszczenia branży przez firmę w sytuacji, gdy odnotowywane są straty Podobny mechanizm sprzężenia zwrotnego prowadzi do zerowych zysków i efektywnej produkcji w sytuacji, gdy branża wypracowuje straty. Aby się o tym przekonać, przyjrzyj się rysunkowi 11.13, na którym pierwotna krzywa podaży S3 wchodzi w interakcję z krzywą popytu D, aby przynieść bardzo niską cenę rynkową P3.

Rysunek 11.13. Niska cena rynkowa prowadzi do powstawania strat i opuszczania branży przez firmy

Przy tym poziomie ceny rynkowej, jak to widać na wykresie po prawej, każda firma w branży przynosi straty, co ilustruje zacieniony prostokąt. Strata zniechęca wszystkie firmy w branży, więc te, które znalazły się w najgorszej kondycji finansowej, zaczynają wychodzić z rynku. Wówczas krzywa podaży branży na wykresie po lewej przesuwa się w lewo (podaż maleje). To powoduje podniesienie się ceny rynkowej i ogranicza straty firm pozostających w branży. Jednak dopóki odnotowywane są straty, firmy wciąż opuszczają branżę, aż do momentu, kiedy krzywa podaży powróci na pozycję S2, w którym to układzie cena rynkowa wynosi P2. A to oznacza, że firmy będą przynosiły zerowy zysk ekonomiczny, jak to widać na rysunku 11.12. Gdy cena rynkowa osiągnie poziom P2 i firmy zaczną odnotowywać zerowy zysk ekonomiczny, skończy się proces opuszczania branży, a co więcej, wszystkie firmy będą produkowały na poziomie najniższych kosztów (q2).

Wejścia i wyjścia nie są natychmiastowe Jak widać, siły rynkowe w warunkach konkurencji doskonałej zawsze zmuszą firmy do produkowania po najniższych możliwych kosztach jednostkowych. Pamiętajmy jednak, że ten proces nie zachodzi z dnia na dzień. Gdy firmy przynoszą zyski lub ponoszą straty, wejście nowych firm (w przypadku zysków) lub wyjście istniejących (jeśli są straty) zajmuje trochę czasu.

Rozdział 11: Dlaczego ekonomiści kochają wolne rynki i konkurencję? W zależności od branży procesy dostosowania mogą zająć od kilku tygodni do kilku lat. Na przykład zbudowanie nowych elektrowni zajmuje trochę czasu, trwa bowiem co najmniej rok. Podobnie jest w sytuacji, gdy spadają ceny zboża i rolnicy ponoszą straty — zmiana rodzaju upraw nie nastąpi wcześniej niż przy okazji kolejnych zasiewów. Natomiast gdy produkcja flag narodowych nagle staje się popularna (na przykład wówczas, gdy drużyna narodowa uczestniczy w jakichś międzynarodowych rozgrywkach), można być pewnym, że w ciągu kilku tygodni pojawi się wielu nowych producentów. Piękno konkurencji doskonałej polega na tym, że siły rynkowe na okrągło przymuszają firmy do produkcji po najniższych możliwych kosztach. Jak pokażemy w kolejnych rozdziałach, efekt ten zostaje zaprzepaszczony, gdy monopole, oligopole, dobra publiczne i inne problemy uniemożliwiają konkurencję doskonałą.

257

258

Część III: Mikroekonomia

Rozdział 12

Monopole — jak daleko byś się posunął, gdybyś nie miał konkurencji? W tym rozdziale: ► Jak produkować mniej i zarabiać więcej niż konkurencja? ► Maksymalizowanie zysku. ► Korzyści społeczne (w określonych sytuacjach). ► Stosowanie się do regulacji.

F

irma, która w swojej branży nie ma konkurencji, nazywana jest monopolistą. Monopoliści cieszą się złą sławą, ponieważ chęć osiągnięcia zysku skłania ich do podnoszenia cen i obniżania produkcji w celu wyciśnięcia większych pieniędzy z konsumentów. W efekcie takich działań władze państwowe na ogół wkraczają do akcji, aby przełamać monopol i zastąpić jednego monopolistę kilkoma konkurującymi firmami oferującymi większą ilość dóbr po niższej cenie. Jednocześnie jednak państwa świadomie tworzą monopole w innych dziedzinach, na przykład wydając patenty, dające wynalazcom wyłączne (monopolistyczne) prawa do zysków z ich pomysłów. Podobnie telewizja BBC miała pierwotnie pozycję monopolisty na rynku, z powodu wsparcia udzielanego jej przez rząd (chociaż ostatecznie rynek ten został w pewnym stopniu otwarty na konkurencję). W tym rozdziale opisujemy, dlaczego społeczeństwo zwalcza monopole w jednych sytuacjach, a popiera je w innych. Najpierw opiszemy, jak maksymalizujący zyski monopoliści niekorzystnie wypadają w porównaniu do firm konkurencyjnych, ponieważ ustalają wyższe ceny i produkują mniej dóbr. Następnie wyjaśnimy, dlaczego w pewnych sytuacjach te wady mogą być rekompensowane przez inne czynniki — na przykład potrzebę promowania wynalazczości i fakt, że czasem nadmiar konkurencji jest po prostu denerwujący. Będą to bardzo interesujące rzeczy, więc oczekujemy monopolu na Twoją uwagę! (Masz nasze pozwolenie na narzekanie).

260

Część III: Mikroekonomia

Analiza maksymalizujących zysk monopoli Właściwie cały ten rozdział jest jednym wielkim ćwiczeniem z zakresu analizy kosztów i korzyści. Monopole nie są tak całkiem złe. Nie są też oczywiście dobre. To, czy w danej sytuacji chcemy monopolu, zależy od tego, czy korzyści przewyższają koszty. Na kolejnych stronach wnikliwie analizujemy koszty związane z monopolami. Gdy zakończymy analizę kosztów, przejdziemy do omówienia korzyści płynących z monopolu. Pod koniec rozdziału zrozumiesz, dlaczego społeczeństwo zwalcza monopole w pewnych dziedzinach, w innych zaś wręcz się ich domaga.

Problemy powodowane przez monopole W branży, w której zamiast wielu konkurujących ze sobą małych firm mamy do czynienia z jednym dużym monopolistą, mogą wystąpić trzy społecznie szkodliwe skutki:

 Monopolista produkuje mniejszą ilość dóbr niż firmy konkurencyjne.  Monopolista narzuca ceny sprzedaży wyższe od ceny rynkowej, jaka funkcjonowałaby, gdyby w branży istniała konkurencja.

 Monopolista produkuje drożej i mniej efektywnie niż firmy konkurencyjne. Chociaż wszystkie powyższe skutki są szkodliwe dla konsumentów, trzeba jednak zauważyć, że monopoliści nie dążą do nich ze złej woli — to po prostu konsekwencja ich pragnienia maksymalizacji zysku, czyli zachowania charakterystycznego dla każdej firmy, także konkurencyjnej. Wskutek tego pragnienia monopolisty różnica między branżą zmonopolizowaną a konkurencyjną nie wynika ze złej woli producentów. Wiąże się za to raczej z faktem, że monopole są wolne od presji sił rynkowych, jakie zmuszają konkurencyjne firmy do produkcji na społecznie optymalnym poziomie (zobacz rozdział 11.). Bez podobnej presji monopoliści mogą podnosić ceny i ograniczać poziom produkcji, aby zwiększać zyski — czyli robić coś, co chciałyby robić firmy konkurencyjne, ale nie mogą. Brak presji konkurencyjnej oznacza również, że monopolista może produkować drogo i nieefektywnie. To poważny problem, który trzeba wziąć pod uwagę, rozpatrując korzyści i koszty związane z monopolem. W dalszej części rozdziału powrócimy do tej kwestii.

Źródło problemu: malejące przychody krańcowe Wszystkie negatywne konsekwencje monopolu mają to samo źródło: w przeciwieństwie do firm konkurencyjnych, które mają do czynienia z poziomą krzywą przychodów krańcowych, monopoliści stają naprzeciw opadającej krzywej przychodów krańcowych. (Przychód krańcowy to przyrost przychodu całkowitego ze sprzedaży kolejnych jednostek produktu; zobacz rozdział 10.). Ten fakt skłania monopole do ustalania wyższych cen, a także do produkowania mniej i wyższym kosztem niż firmy konkurencyjne.

Rozdział 12: Monopole Jak to możliwe, że jedna mała krzywa powoduje takie skutki? Opadająca krzywa przychodów krańcowych oznacza, że każda kolejna jednostka dobra sprzedawana przez monopolistę przynosi coraz mniejszy przychód. Na przykład dziesiąta jednostka może przynieść 8 złotych, a jedenasta już tylko 3 złote. Taka sytuacja oczywiście zmniejsza skłonność do produkowania dużych ilości dóbr. Ta sytuacja jest również skrajnie odmienna od sytuacji przychodów krańcowych firm konkurencyjnych. Jak to opisujemy w rozdziale 11., firmy konkurencyjne mają do czynienia z poziomymi krzywymi przychodów krańcowych, co oznacza, że sprzedaż jedenastej czy jedenastotysięcznej jednostki dobra przynosi im dokładnie ten sam zarobek. A to oczywiście motywuje do produkowania większej ilości dóbr.

Ignorowanie popytu Dlaczego krzywe przychodów krańcowych monopolistów i firm konkurencyjnych są tak różne? Monopolista może dowolnie wyznaczać cenę wzdłuż krzywej popytu na dane dobro. Firma konkurencyjna musi zaś pogodzić się z ceną rynkową (co wyjaśniamy w rozdziale 11.). Monopolista może wyznaczać cenę, gdyż jako jedyne przedsiębiorstwo w branży kontroluje cały poziom produkcji w ramach tej branży. W efekcie może wyznaczyć relatywnie wysoką cenę, produkując jedynie niewielką ilość dóbr, lub relatywnie niską cenę, zalewając rynek. Dla porównania: konkurencyjna firma jest tylko jednym z wielu uczestników branży i jej poziom produkcji jest zbyt mały (jako ułamek całej produkcji branży), aby wpłynąć na zmianę ceny. (W rozdziale 11. znajdziesz więcej informacji na temat tego, dlaczego konkurencyjne firmy nie mogą kształtować cen). Zdolność monopolisty do kontrolowania ceny poprzez zmianę poziomu produkcji oznacza, że musi on się zastanowić, ile chce produkować. Ponieważ jego celem jest maksymalizacja zysków, zapewne będzie to poziom sprzyjający osiągnięciu tego celu. Okazuje się, że maksymalizujący zyski monopolisty poziom produkcji ustala się podobną metodą jak w przypadku firm konkurencyjnych, a mianowicie określając punkt przecięcia krzywej przychodów krańcowych i krzywej kosztów krańcowych. Tak więc pierwszym krokiem dla określenia poziomu produkcji monopolu jest wyznaczenie krzywej przychodów krańcowych. Kiedy już to zrobisz, możesz sprawdzić, gdzie przecina ona krzywą kosztów krańcowych, i oznaczyć poziom produkcji.

Wyznaczenie krzywej przychodów krańcowych w oparciu o krzywą popytu Krzywa przychodów krańcowych monopolu jest powiązana z krzywą popytu na produkowane przez monopol dobra. Przychód krańcowy ze sprzedaży każdej kolejnej wyprodukowanej jednostki jest niższy od tego ze sprzedaży poprzedniej jednostki, ponieważ krzywa krańcowych przychodów opada. Jeśli krzywa popytu jest linią prostą, nachylenie krzywej przychodów krańcowych jest dwukrotnie większe od nachylenia krzywej popytu, co oznacza, że przychody krańcowe spadają szybko wraz ze wzrostem produkcji. Aby zrozumieć, jak to działa, spójrz na rysunek 12.1, przedstawiający krzywą popytu (D) i powiązaną z nią krzywą przychodów krańcowych (MR).

261

262

Część III: Mikroekonomia

Rysunek 12.1. Krzywa przychodów krańcowych (MR) monopolisty mającego do czynienia z prostą krzywą popytu jest dwukrotnie bardziej stromo nachylona niż krzywa popytu

Dane niezbędne do wykreślenia krzywych na tym rysunku podajemy w tabeli 12.1. Pierwsza kolumna zawiera dane o różnych poziomach produkcji (od 0 do 10 jednostek), druga zaś jednostkową cenę sprzedaży przy danym poziomie produkcji. W trzeciej kolumnie przedstawiony jest przychód całkowity, jaki może uzyskać monopolista z wytworzenia i sprzedaży danego poziomu produkcji (cena jednostkowa razy ilość jednostek). W czwartej kolumnie znajduje się kwota przychodu krańcowego (zmiana poziomu przychodu całkowitego) w przypadku zwiększania poziomu produkcji o jedną jednostkę. Aby było jasne, że przychód krańcowy jest zmianą poziomu przychodu całkowitego, zapisy w ostatniej kolumnie umieszczone są na wysokości pomiędzy dwiema wartościami przychodu całkowitego, którym odpowiadają. I tak na przykład przychód całkowity zwiększa się od 0 do 9 złotych, gdy zwiększamy produkcję z 0 do 1 jednostki. To dlatego przychód krańcowy o wartości 9 złotych umieszczamy w górnej części kolumny przychodu krańcowego na wysokości pomiędzy wartościami przychodu całkowitego równymi 0 i 9 złotych. Jak widać na rysunku 12.1, krzywa przychodów krańcowych (MR) wychodzi z tego samego punktu co krzywa popytu (D), ale jej nachylenie jest dwukrotnie większe. Przecina ona oś poziomą w punkcie oznaczającym wielkość produkcji q = 5 jednostek, a nie q = 10 jednostek, czyli tam, gdzie krzywa popytu.

Przychód krańcowy a przychód całkowity Można zrozumieć, dlaczego krzywa przychodów krańcowych jest nachylona tak stromo, jeśli zaczniemy od analizy przychodów całkowitych (TR). Przychód całkowity monopolisty to po prostu iloczyn liczby produkowanych jednostek i ich ceny sprzedaży, czyli TR = p × q. Jednakże cena sprzedaży zależy od poziomu produkcji.

Rozdział 12: Monopole Tabela 12.1. Cena i przychód krańcowy (MR) przy różnych poziomach produkcji dla krzywej popytu na rysunku 12.1 Poziom produkcji 0

Jednostkowa cena sprzedaży 10

Przychód całkowity

Przychód krańcowy

0 9

1

9

9 7

2

8

16 5

3

7

21 3

4

6

24 1

5

5

25 1

6

4

24 3

7

3

21 5

8

2

16 7

9

1

9 9

10

0

0

Związek poziomu produkcji i ceny sprzedaży wynika z krzywej popytu. Przeanalizuj punkt A na krzywej popytu na rysunku 12.1. W tym punkcie produkowana jest 1 jednostka, która może być sprzedana za 9 złotych. Tak więc przychód całkowity wynosi 9 złotych. Teraz spójrz na punkt B: sprzedawane są 2 jednostki po 8 złotych każda, czyli TR = 2 × 8 = 16 złotych. W punkcie C sprzedawane są 3 jednostki po 7 złotych każda, czyli TR = 3 × 7 = 21 złotych. Ważną rzeczą jest to, w jaki sposób zmienia się poziom przychodu całkowitego, gdy przesuwasz się od punktu A przez B do C, wraz ze wzrostem ilości sprzedawanych jednostek z 1 do 2 i następnie do 3. Przychód całkowity zmienia się z 9 na 16 i następnie na 21 złotych. A zatem wzrasta.

263

264

Część III: Mikroekonomia Ale przyjrzyj się dokładniej. Przy przemieszczeniu z punktu A do punktu B przychód całkowity rośnie o 7 złotych (z 9 do 16). Ale przemieszczenie z punktu B do punktu C zwiększa go jedynie o 5 złotych (z 16 do 21). Każdy kolejny przyrost przychodu jest niższy od poprzedniego.

Wzrost produkcji i zmniejszanie się przychodu krańcowego Ponieważ przychód krańcowy jest definiowany jako zmiana poziomu przychodu całkowitego przy zwiększeniu poziomu produkcji o 1 jednostkę, opisane zjawisko można skomentować krótkim stwierdzeniem, że krańcowy przychód maleje, gdy monopolista zwiększa poziom produkcji. Jeśli spojrzysz na tabelę 12.1, zauważysz, że przychód krańcowy spada dla każdej kolejnej produkowanej jednostki. W zasadzie jest on ujemny dla każdej jednostki od szóstej wzwyż. Patrząc na punkty G i H na rysunku 12.1, możesz się przekonać, dlaczego tak jest. W punkcie G monopolista może sprzedać 7 jednostek po 3 złote sztuka. Daje to przychód całkowity w wysokości 21 złotych. Ale zwiększenie poziomu produkcji do 8 jednostek (punkt H) obniża możliwą cenę sprzedaży do 2 złotych, co da przychód całkowity w wysokości 16 złotych. Zwiększenie produkcji z 7 do 8 jednostek oznacza zmniejszenie przychodów całkowitych z 21 do 16 złotych. To jakby powiedzieć, że przychód krańcowy wynosi minus 5 złotych, gdy zwiększasz produkcję z 7 do 8 jednostek.

W dół krzywej popytu — wyższy poziom produkcji, niższe ceny Powodem, dla którego przychód krańcowy ciągle maleje i nawet zaczyna być ujemny, jest opadanie krzywej popytu, co oznacza, że jedynym sposobem, by zachęcić ludzi do kupienia większej ilości dóbr, jest zaoferowanie im niższej ceny. Niższa cena dotyczy jednak nie tylko dodatkowych jednostek, ale też i tych już produkowanych. Innymi słowy: jeśli monopolista chce sprzedać tylko jedną jednostkę (punkt A), otrzyma za nią 9 złotych. Ale chcąc sprzedać 2 jednostki (punkt B), musi obniżyć cenę do 8 złotych za sztukę dla obu jednostek. Ponieważ przychód całkowity równy jest iloczynowi ceny i ilości (TR = p × q), można zauważyć, że monopolista staje w obliczu relacji wymiennej, gdy zwiększa produkcję i przesuwa się w dół krzywej popytu. Wraz ze wzrostem produkcji q rośnie, ale cena musi spaść. Wpływ na wartość przychodu całkowitego (TR) zależy od tego, czy wzrost q (efekt poziomu produkcji) jest większy od spadku p (efektu ceny). Jak widać w tabeli 12.1, wzrost produkcji dla pierwszych 4 jednostek powoduje wzrost przychodu całkowitego, co oznacza, że korzyści ze sprzedaży dodatkowych jednostek przewyższają straty spowodowane niższą jednostkową ceną sprzedaży. Przy poziomie produkcji równym 5 jednostek oba efekty wzajemnie się neutralizują. Dla poziomów produkcji powyżej 5 jednostek następuje spadek przychodu całkowitego, gdyż negatywny efekt cenowy przeważa nad pozytywnym efektem wzrostu wielkości sprzedaży. Ponieważ przychód krańcowy określa, jak zmienia się przychód całkowity w efekcie zwiększania poziomu produkcji, zmiany w poziomie przychodu całkowitego spowodowane zwiększoną produkcją uwidocznią się również w poziomie przychodu krańcowego. Jak widać na rysunku 12.1, przychód krańcowy zawsze maleje. Dzieje się

Rozdział 12: Monopole tak dlatego, że negatywny efekt cenowy polegający na spadku ceny jednostkowej relatywnie nasila się w stosunku do pozytywnego efektu ilościowego w postaci sprzedaży większej ilości jednostek. Uwaga! Teraz przechodzimy do informacji naukowych! Jak wcześniej wspominaliśmy, dla prostoliniowych krzywych popytu, takich jak ta na rysunku 12.1, krzywe przychodów krańcowych (MR) są liniami prostymi o dwukrotnie większym nachyleniu (od krzywych popytu). Jeśli zna się sposób, można udowodnić, że krzywa MR ma dwukrotnie większe nachylenie niż krzywa popytu. Wykorzystujemy równanie krzywej popytu z rysunku 12.1, p = 10 – q, które podstawiamy do równania przychodów całkowitych (TR = p × q), a następnie obliczamy pierwszą pochodną względem zmiennej q. Ponieważ przychód krańcowy to dTR/dq, okaże się, że MR = 10  2q, co oznacza, że MR przecina oś rzędnych dokładnie w tym samym punkcie co krzywa popytu, jednak ma dwukrotnie większe nachylenie. Teraz, gdy wiesz już, jak wygląda sytuacja monopolisty pod względem przychodów krańcowych, możesz połączyć tę wiedzę z krzywą kosztów krańcowych i ustalić wysokość maksymalizującego zysk poziomu produkcji. Jak to zaraz udowodnimy, poziom ten jest niższy niż w przypadku firmy konkurencyjnej — jest to zachowanie prowadzące do szkodliwych skutków społecznych, które można dokładnie wyliczyć za pomocą metody zbędnych strat społecznych omówionej szczegółowo w rozdziale 11.

Wybór poziomu produkcji maksymalizującego zysk Monopolista nie różni się od konkurencyjnej firmy w zakresie kosztów produkcji. W obu przypadkach mamy do czynienia z kosztami stałymi, kosztami zmiennymi i kosztami krańcowymi (zobacz rozdział 10.). Co więcej, koszty te podlegają tym samym zasadom bez względu na to, czy firma jest konkurencyjna, czy też jest monopolistą. To oznacza, że możemy wykorzystać koszty do analizy procesu podejmowania decyzji monopolisty, podobnie jak to robiliśmy w przypadku firmy konkurencyjnej. Kluczowa różnica polega jednak na tym, że monopolista ma do czynienia z opadającą krzywą przychodów krańcowych. Poniżej pokażemy, jak czynnik ten sprawia, że maksymalizujący zysk monopolista będzie produkował na niższym poziomie niż maksymalizująca zysk firma konkurencyjna.

Ustalanie równości MR = MC dla monopolisty Monopolista dąży do maksymalizacji zysku w podobny sposób jak firma konkurencyjna. Aby to dostrzec, spójrz na rysunek 12.2, na którym znajdują się: krzywa średnich kosztów całkowitych monopolisty (ATC), krzywa kosztów krańcowych (MC), krzywa popytu (D) i krzywa przychodów krańcowych (MR) monopolisty. Jak wyjaśniamy w rozdziale 10., dla każdego poziomu produkcji (q) krzywa ATC ilustruje średni jednostkowy koszt całkowity wytworzenia produktu. Krzywa ATC ma kształt zbliżony do litery U, ponieważ średnie koszty całkowite początkowo spadają z powodu rosnących stóp zwrotu, a następnie rosną, gdyż stopy zwrotu maleją. Krzywa kosztów krańcowych przedstawia koszt wyprodukowania dodatkowej jednostki dobra, czyli możesz z niej odczytać, o ile wzrosną koszty całkowite, jeśli zwiększysz produkcję o 1 jednostkę.

265

266

Część III: Mikroekonomia

Rysunek 12.2. Poziom produkcji monopolisty znajduje się w punkcie przecięcia krzywych MC i MR

Na rysunku 12.2 widać, że maksymalizujący zysk poziom produkcji monopolisty (qm) znajduje się w punkcie przecięcia krzywych MC i MR. Podobnie jak w przypadku firm konkurencyjnych, produkcja na poziomie wyznaczonym przez równy poziom kosztów krańcowych i przychodów krańcowych (MR = MC) albo maksymalizuje zyski, albo minimalizuje straty, w zależności od tego, czy popyt jest na tyle wysoki, aby firma mogła przynosić zyski (zobacz rozdział 10.). Powód, dla którego optymalny jest poziom qm, można zauważyć dzięki analizie dwóch poziomów produkcji, a mianowicie qL i qH, gdzie L (od angielskiego low) oznacza niski, natomiast H (od angielskiego high) wysoki poziom produkcji. L

 Niski poziom produkcji — Na wysokości poziomu produkcji q

spójrz w górę na krzywą MR: w tym punkcie znajduje się ona powyżej krzywej MC, co oznacza, że jeśli wyprodukujemy daną jednostkę, przychód z jej sprzedaży będzie większy od kosztów jej wytworzenia. Dlatego oczywiście warto ją wyprodukować. Ponieważ podobna zależność jest prawdziwa dla wszystkich poziomów produkcji niższych od qm, monopolista powinien podnosić produkcję aż do osiągnięcia poziomu qm.

 Wysoki poziom produkcji — Z mdrugiej strony monopolista nie chce

zwiększać produkcji ponad poziom q . Aby dowiedzieć się dlaczego, przeanalizuj poziom produkcji qH. Przy tym poziomie produkcji koszty krańcowe są znacznie wyższe od przychodów krańcowych, co oznacza, że wyprodukowanie tej jednostki dobra przyniesie nam mniejsze przychody ze sprzedaży, niż kosztowało jej wytworzenie. Innymi słowy: produkując tę jednostkę, stracimy pieniądze.

Rozdział 12: Monopole Jak więc widać, monopolista chce produkować dokładnie qm jednostek, ponieważ dla wszystkich jednostek do tego poziomu przychody krańcowe przewyższają koszty krańcowe, co oznacza, że przychód z ich sprzedaży będzie większy od kosztów ich wytworzenia.

Określenie poziomu dyktowanej ceny Aby określić, jaka powinna być cena każdej produkowanej jednostki dobra, wykorzystamy krzywą popytu. Spójrz na rysunek i przesuń się pionowo w kierunku krzywej popytu na wysokości maksymalizującego zysk poziomu produkcji, a następnie w lewo. Na rysunku 12.2 zauważysz, że przy poziomie produkcji qm monopolista może zażądać ceny pm.

Zyski monopolisty Na wykresie z rysunku 12.2 widać, że zysk monopolisty reprezentuje zacieniony prostokąt wyznaczony punktami A, pm, C i B. Jak wyjaśniamy w rozdziale 10., podobne prostokąty zysków powstają w wyniku porównania dwóch prostokątów —przychodów całkowitych i kosztów całkowitych. Prostota tej metody polega na tym, że pole powierzchni prostokąta stanowi wynik przemnożenia długości dwóch jego sąsiadujących boków. Dla monopolisty, maksymalizującego zysk dzięki produkcji qm produktów i sprzedaży ich po cenie pm jednostek pieniężnych, przychód całkowity równa się iloczynowi ceny i ilości (TR = qm × pm). Toteż przychód całkowity jest polem prostokąta, którego jeden bok odpowiada cenie, a drugi ilości. Jest to więc pole powierzchni prostokąta o wierzchołkach 0, pm, C i qm. Prostokąt kosztów całkowitych można wyznaczyć poprzez wyobrażenie ich sobie jako wyniku przemnożenia średniego kosztu jednostkowego przez ilość produkowanych jednostek. Przesuń się pionowo w kierunku krzywej ATC na wysokości maksymalizującego zysk poziomu produkcji (qm), a znajdziesz się w punkcie B. Pionowa odległość od osi do punktu B to jednostkowy średni koszt produkcji dla poziomu produkcji qm. Zatem jeśli pomnożysz wyliczony koszt i wielkość qm, otrzymasz koszt całkowity. Po wykreśleniu jest to prostokąt o wierzchołkach 0, A, B i qm. Na rysunku 12.2 prostokąt przychodów całkowitych (0, pm, C i qm) jest większy od prostokąta kosztów całkowitych (0, A, B i qm), co oznacza, że monopolista ma zyski. Zysk, jaki ilustruje zacieniony prostokąt (A, pm, C i B), stanowi różnicę pól prostokątów przychodów całkowitych i kosztów całkowitych.

Monopol nie gwarantuje rentowności Samo posiadanie monopolu nie stanowi gwarancji zysków. Przy zbyt niskim popycie ceny nie będą wystarczająco wysokie, aby przynieść zysk. Przykład takiej sytuacji przedstawiamy na rysunku 12.3, na którym przy bardzo niskim popycie (nowa krzywa D1) powstaje nowa krzywa krańcowych przychodów (MR1). Monopolista ponownie ustala równy poziom przychodów krańcowych i kosztów krańcowych, aby wyznaczyć optymalny poziom produkcji qm1. Jednak z powodu niskiego popytu ponosi straty, które symbolizuje zacieniony prostokąt.

267

268

Część III: Mikroekonomia Jednym ze sposobów, by stwierdzić, że zacieniony prostokąt oznacza stratę, jest porównanie prostokątów przychodów całkowitych i kosztów całkowitych, jak to zrobiliśmy powyżej na rysunku 12.2. W tym przypadku prostokąt kosztów całkowitych jest większy od prostokąta przychodów całkowitych o wielkość zacienionego obszaru. Innym sposobem, by zrozumieć, skąd się bierze strata, jest porównanie jednostkowych średnich kosztów całkowitych z jednostkową ceną sprzedaży otrzymywaną przy poziomie produkcji qm1. Przy tym poziomie produkcji otrzymywana cena pm1 może być ustalona, jeśli wyjdziemy od punktu qm1 na osi poziomej, a następnie przesuniemy się pionowo w górę aż do krzywej popytu. Jak widać, aby dotrzeć do krzywej ATC, trzeba iść jeszcze dalej, co oznacza, że średni koszt jednostkowy produkcji przy poziomie qm1 jest wyższy od jednostkowej ceny sprzedaży przy tym samym poziomie. Ten fakt świadczy o tym, że firma będzie traciła pieniądze, produkując na poziomie qm1.

Rysunek 12.3. Monopolista w obliczu niskiego popytu może ponieść straty. Pozycja monopolistyczna nie stanowi gwarancji zysku

W rozdziale 10. piszemy o tym, że w takiej sytuacji firma nie może funkcjonować lepiej. To znaczy, że każdy inny od qm1 poziom produkcji przyniósłby jeszcze większe straty. Jeśli więc monopolista nie znajdzie sposobu na redukcję kosztów lub zwiększenie popytu, szybko zbankrutuje. Zatem pamiętaj, że nawet gdy jesteś jedynym producentem w branży, niski popyt może spowodować, iż nie będziesz w stanie pokryć kosztów produkcji i wypracować zysku.

Rozdział 12: Monopole

Porównanie monopolistów i firm konkurencyjnych Dotychczas w tym rozdziale analizowaliśmy działania monopolistów mające na celu osiągnięcie maksymalnego zysku. Chcielibyśmy teraz porównać maksymalizującego zyski monopolistę z maksymalizującą zyski firmą konkurencyjną. W tym porównaniu monopolista wypada bardzo kiepsko, gdyż, jak to opisujemy w rozdziale 11., konkurencyjne firmy produkują na społecznie optymalnym poziomie. Ponieważ monopole zawsze produkują mniej niż firmy konkurencyjne, ich poziomy produkcji są zazwyczaj niższe od społecznie optymalnych.

Wielkość produkcji i poziom cen Monopoliści produkują mniej od firm konkurencyjnych, bo mają odmienne krzywe przychodów krańcowych. Jak zauważyliśmy wcześniej w tym rozdziale, monopole mają opadające krzywe przychodów krańcowych, natomiast firmy konkurencyjne — poziome. Porównanie monopoli i firm konkurencyjnych przedstawia rysunek 12.4, na którym umieściliśmy zarówno opadającą krzywą przychodów krańcowych dla monopolu (MRm), jak i poziomą krzywą przychodów krańcowych dla firmy konkurencyjnej (MRc). Zaznaczyliśmy także krzywą średnich kosztów całkowitych (ATC) i krzywą kosztów krańcowych (MC).

Rysunek 12.4. Jeśli monopolista i firma konkurencyjna mają identyczną strukturę kosztów, to monopolista będzie produkował mniej, powodując zbędną stratę społeczną

269

270

Część III: Mikroekonomia Rysunek 12.4 powstał przy założeniu, że monopolista i firma konkurencyjna charakteryzują się taką samą strukturą kosztów, i dlatego narysowaliśmy tylko po jednej krzywej ATC i MC. Założenie takie pozwala na wyizolowanie efektu, jaki wywiera różny przebieg krzywych przychodów krańcowych na decyzje obu firm w kwestii poziomu produkcji.

Maksymalizacja zysku każdej z firm

Jak wyjaśniamy w rozdziale 11., krzywa przychodów krańcowych dla firmy konkurencyjnej (MRc) jest linią poziomą przebiegającą na wysokości poziomu ceny rynkowej pc. Dzieje się tak dlatego, że firma konkurencyjna stanowi tak niewielki wycinek swojej branży, że nie jest w stanie zmienić poziomu ceny rynkowej. W efekcie firma taka może sprzedać tak wiele (lub niewiele) jednostek dobra, jak tylko chce, po cenie pc, co oznacza, że jej przychód krańcowy ze sprzedaży każdej jednostki wynosi pc. Jak widać na rysunku 12.4, dla firmy konkurencyjnej MRc = pc. Co więcej, w rozdziale 11. stwierdziliśmy także, że siły rynkowe dostosowują poziomy podaży i popytu do momentu, w którym cena rynkowa będzie równa minimalnemu średniemu kosztowi całkowitemu, po jakim może produkować firma. W ujęciu graficznym oznacza to, że pozioma linia MRc = pc styka się z najniższym punktem przybierającej kształt litery U krzywej ATC. Jak stwierdziliśmy już wcześniej w tym rozdziale, monopoliści i firmy konkurencyjne w podobny sposób dążą do maksymalizacji zysku. Oba rodzaje firm produkują na poziomie wyznaczonym przez punkty przecięcia krzywej przychodów krańcowych i krzywej kosztów krańcowych. Ale ponieważ ich krzywe przychodów krańcowych mają różny przebieg (zobacz rysunek 12.4), produkują na innych poziomach, odpowiednio qc (firma konkurencyjna) i qm (monopolista).

Dlaczego monopolista produkuje mniej? Jak widać, firma konkurencyjna produkuje więcej niż monopolista. Dzieje się tak dlatego, że konkurencyjna firma nie musi się obawiać spadku jednostkowego przychodu w efekcie wzrostu produkcji. Bez względu na poziom produkcji uzyskuje ona bowiem przychód na poziomie MRc = pc za każdą sprzedaną jednostkę, ponieważ całość jej produkcji jest relatywnie małym wycinkiem całkowitej produkcji branży i nie może wpłynąć na poziom ceny rynkowej. Monopolista z kolei ma do czynienia z rynkową krzywą popytu, co oznacza, że każda kolejna sprzedana jednostka obniża jednostkową cenę wszystkich sprzedawanych jednostek. W ujęciu graficznym oznacza to, że opadająca krzywa MRm prowadzi monopolistę do ograniczania poziomu produkcji, gdyż ma on świadomość, że im więcej produkuje, tym mniej pieniędzy otrzyma za każdą sprzedaną jednostkę. Ponieważ w porównaniu z firmami konkurencyjnymi monopolista ogranicza poziom produkcji, to oferowana przez niego cena (pm) jest wyższa od ceny, jaką może zaproponować firma konkurencyjna (pc). Ten właśnie fakt bardzo irytuje konsumentów, ale jak to zaraz pokażemy, prawdziwe szkody powoduje ograniczenie poziomu produkcji.

Rozdział 12: Monopole

Zbędne straty społeczne — obliczanie szkód spowodowanych przez monopole Monopole powodują szkody, ponieważ obniżają poziom produkcji poniżej społecznie optymalnego poziomu produkcji firm konkurencyjnych. Przyjrzyj się raz jeszcze rysunkowi 12.4 i zastanów, czy byłoby dobrze dla społeczeństwa, gdyby wyprodukowane zostały wszystkie jednostki między poziomem produkcji monopolisty (qm) i poziomem produkcji firmy konkurencyjnej (qc). Przyjrzyj się na przykład jednostce qs. Przy tym poziomie produkcji krzywa popytu przebiega powyżej krzywej kosztów krańcowych. To oznacza, że ludzie są skłonni zapłacić za tę jednostkę więcej, niż kosztuje jej wyprodukowanie. Innymi słowy: korzyści przewyższają koszty (dla tej jednostki). Ponieważ to stwierdzenie jest prawdziwe dla wszystkich jednostek między poziomem produkcji monopolisty (qm) i poziomem produkcji firmy konkurencyjnej (qc), monopole szkodzą społeczeństwu, nie produkując jednostek, dla których korzyści przewyższają koszty. Szkody wyrządzone społeczeństwu, gdy monopolista nie produkuje na poziomie qs, można obliczyć, mierząc pionową odległość między krzywą popytu a krzywą przychodów krańcowych w punkcie na wysokości poziomu produkcji qs. Ta pionowa odległość to kwota w jednostkach pieniężnych — kwota, o jaką korzyści przewyższyłyby koszty, gdyby jednostka ta została wyprodukowana i skonsumowana. Jeśli wykonamy to samo ćwiczenie z każdą jednostką między poziomem produkcji monopolisty (qm) i poziomem produkcji firmy konkurencyjnej (qc), możemy zsumować całkowitą szkodę, jaką wyrządza monopol, zaniżając poziom produkcji. Graficznie całkowita szkoda wyrażona w jednostkach pieniężnych jest odpowiednikiem pola zacienionego trójkąta zbędnych strat społecznych na rysunku 12.4. Jak wyjaśniamy w rozdziale 11., trójkąt ten powstaje dzięki uwzględnieniu wszystkich pionowych odległości między krzywą popytu i krzywą kosztów krańcowych, które przebiegają na poziomie wszystkich jednostek między poziomem produkcji monopolisty (qm) i poziomem produkcji firmy konkurencyjnej (qc). Wszystkie te niewielkie odległości pionowe składają się na trójkąt zbędnych strat społecznych, który odzwierciedla stratę w jednostkach pieniężnych wynikającą z ograniczania produkcji przez monopol. Trójkąt zbędnych strat społecznych pokazuje, że gdy monopolista ogranicza poziom produkcji, aby zmaksymalizować swoje zyski, nie produkuje jednostek, dla których korzyści przewyższają koszty. To zaś szkodzi społeczeństwu. Poniżej pokazujemy, że decyzja o ograniczeniu poziomu produkcji powoduje również wzrost kosztów produkcji.

Skupienie się na efektywności Kolejną wadą monopoli jest to, że nie są one efektywnymi producentami. Aby się o tym przekonać, przyjrzyj się jeszcze raz rysunkowi 12.4.

271

272

Część III: Mikroekonomia Firmy konkurencyjne produkują na poziomie (qc). Jeśli przesuniesz się pionowo w górę na tym poziomie w kierunku krzywej ATC, znajdziesz się w punkcie F, będącym minimum tej paraboli. Jak wyjaśniamy w rozdziale 10., konkurencja zmusza firmy konkurencyjne do produkowania na poziomie odpowiadającym punktowi minimum na krzywej ATC. Ten poziom produkcji minimalizuje jednostkowe koszty produkcji, o czym możesz się przekonać, porównując poziom produkcji qc z dowolnym innym. Jeśli produkujesz na poziomie niższym lub wyższym od qc, jednostkowe koszty produkcji będą wyższe z powodu przypominającego literę U przebiegu krzywej ATC. Zwróć uwagę przede wszystkim na poziom produkcji monopolu (qm). Jeśli przesuniesz się pionowo w górę na tym poziomie w kierunku krzywej ATC, znajdziesz się w punkcie E. Ponieważ pionowa odległość między osią poziomą i punktem E jest większa od odległości między osią poziomą i punktem F, to można mieć pewność, że całkowity jednostkowy koszt produkcji na poziomie produkcji monopolisty (qm) jest wyższy niż w przypadku produkcji na poziomie firmy konkurencyjnej (qc). Z tego powodu monopolista produkuje drożej niż firma konkurencyjna. Ta niekorzystna prawidłowość jest kolejną konsekwencją opadania krzywej przychodów krańcowych monopolisty. Firma konkurencyjna ma motywację do zwiększania produkcji aż do poziomu qc, ponieważ obniża to jednostkowy koszt produkcji i tym samym zwiększa zyski. Taka sama motywacja występuje w przypadku monopolisty, jednak nie kompensuje ona zmniejszenia przychodów, jakie miałyby miejsce w przypadku zwiększenia przez monopolistę poziomu produkcji. W efekcie zyski monopolisty są zmaksymalizowane na poziomie qm, nawet jeśli poziom produkcji najniższym kosztem to qc.

Przykłady dobrych monopoli Dotychczas w tym rozdziale przekonywaliśmy, że w porównaniu z firmami konkurencyjnymi monopole produkują za mało i zbyt drogo i równie drogo liczą sobie za swoje produkty. Te trzy wady sprawiają, że chce się powiedzieć: „Do trzech razy sztuka — odpadacie!” i pozbyć się monopoli raz na zawsze. Co nagle, to po diable! Byłoby to jednak działanie odrobinę zbyt pochopne. W niektórych przypadkach korzyści płynące z monopolu przewyższają bowiem koszty. Zdarza się także, że korzyści z istnienia monopoli przeważają nad kosztami w pewnych określonych okolicznościach, a w jeszcze innych sytuacjach to społeczeństwo rozstrzyga, czy większe są zalety, czy wady monopolizacji.

Patenty zachętą do innowacji i inwestycji Najbardziej oczywistą dziedziną, w której monopole przynoszą korzyści społeczeństwu, są patenty. Patenty pozwalają wynalazcom cieszyć się wyłącznym prawem do czerpania korzyści z ich pomysłów przez 20 lat, a po tym czasie wynalazki stają się własnością publiczną. To znaczy, że patenty przyznają wynalazcom monopol na 20 lat.

Rozdział 12: Monopole Monopole są w tej sytuacji tak istotne dlatego, że bez nich wynalazca nie miałby widoków na jakiekolwiek korzyści finansowe ze swojej pomysłowości, ponieważ inni wykorzystaliby jego pomysł i zalaliby rynek podróbkami, powodując szybki spadek ceny. Z tej przyczyny w świecie bez patentów o wiele mniej osób poświęcałoby czas, pieniądze i wysiłek na dokonywanie wynalazków. Aby zaradzić tej sytuacji, kraje na całym świecie oferują wynalazcom monopole patentowe. Efektem jest wzrost innowacyjności, przyspieszenie rozwoju gospodarczego i szybszy wzrost poziomu życia. Trudno sobie wyobrazić bardziej społecznie korzystny monopol niż patent. Jednak w celu znalezienia jakiejś równowagi pomiędzy zapewnieniem wynalazcom odpowiedniej motywacji do pracy oraz uchronienia się przed wyzyskiem ze strony wiecznych monopoli, prawo patentowe wprowadza pewne ograniczenia, na przykład nie można opatentować czegoś oczywistego albo tzw. urządzenia znanego ze stanu techniki (ang. prior art).

Ograniczanie nadmiernej liczby konkurentów Społeczeństwa postawiły na monopole również w sytuacjach, gdy konkurencja oznacza nadmiar denerwujących komplikacji. Oto przykłady:

 Wywóz śmieci — Śmieciarki są bardzo głośne i irytujące. Jeśli jedna firma ma

monopol na wywóz śmieci, to hałas śmieciarki trzeba znosić tylko raz w tygodniu. Ale gdyby konkurowało siedem firm i gdyby każdy z naszych sąsiadów podpisał umowę z inną firmą, z których każda odbierałaby śmieci w inny dzień tygodnia, to musielibyśmy zmagać się z hałasem codziennie.

 Telewizja kablowa — W Wielkiej Brytanii działa tylko jedna firma będąca

dostawcą telewizji kablowej. Pomyśl, ile mogą wynosić koszty założenia instalacji doprowadzającej sygnał do Twojego domu i będziesz wiedzieć, dlaczego tak jest. Jeśli dziesięciu różnych operatorów kablówki konkuruje o klientów, to w danej okolicy musi istnieć dziesięć odrębnych instalacji telewizji kablowych, co oznacza znacznie większy koszt niż w przypadku poprowadzenia tylko jednego kabla.

 Gaz ziemny — Gazociągi są bardzo kosztowne, więc położenie kilku różnych sieci rurociągów byłoby marnotrawstwem.

W rezultacie mamy do czynienia z sytuacją, w której prąd, gaz, woda oraz inne media i usługi komunalne, są świadczone przez przedsiębiorstwa — państwowe lub prywatne — mające monopol na lokalnym rynku. Przedsiębiorstwo uzyskujące monopol jest jednak ograniczone pewnymi regulacjami prawnymi, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko nadmiernego wykorzystywania swoich klientów dzięki monopolistycznej pozycji. I tak na przykład monopol na dostawy wody w Londynie ma firma Thames Water (zobacz punkt „Regulowanie monopoli”).

273

274

Część III: Mikroekonomia

Utrzymywanie niskiego poziomu kosztów dzięki monopolom naturalnym Kolejnymi obszarami, w których monopole mogą być dla społeczeństwa korzystniejsze niż konkurencja, są branże naturalnie monopolistyczne, zwane także monopolami naturalnymi. O monopolu naturalnym mówi się wówczas, gdy jeden duży producent jest w stanie produkować taniej niż wiele drobnych firm. Dobrym przykładem jest produkcja prądu elektrycznego. Ogromne koszty związane z budową i utrzymaniem elementów sieci energetycznej oznaczają, że nie ma sposobu na wybudowanie sieci dostarczającej prąd pewnej tylko części rynku. W tym przypadku mamy do czynienia z sytuacją typu „wszystko albo nic”. Branża energetyczna to przykład naturalnego monopolu, ponieważ w naturalny sposób dochodzi w niej do dominacji jednego dużego i mającego niskie koszty producenta. Nieustający problem decydentów polega na tym, co zrobić z takim naturalnym monopolem. Z jednej strony wszystkich cieszy fakt, że jeden system działa na rzecz dostarczania energii wszystkim obywatelom. Ale z drugiej strony z powodu braku konkurencji ludzie zaczynają się obawiać sztucznego podbijania cen i produkcji na poziomie niższym od społecznie optymalnego. Te przeciwstawne racje powodują, że na ogół władze pozwalają takim firmom być monopolistami, ale jednocześnie regulują ich zachowanie tak, aby ludzie nie musieli się martwić o wysokie ceny lub niski poziom produkcji. Dzięki temu społeczeństwo uzyskuje korzyści wynikające z najbardziej efektywnej metody produkcji, bez potrzeby zamartwiania się o negatywne konsekwencje działania nieregulowanego monopolu.

Regulowanie monopoli Państwo musi decydować, kiedy monopoliście pomagać, a kiedy go ograniczać. Patenty dają wynalazcy dwudziestoletni okres monopolu. Po tym czasie produkcja i sprzedaż wynalazku zostają poddane normalnej konkurencji. W takich monopolistycznych sytuacjach powstają różne instytucje regulujące — albo w celu rozbijania monopoli, albo tylko normowania ich działania. Dalej opisujemy kilka możliwych sposobów regulowania zachowań monopoli i zwracamy uwagę na działania mogące poprawić te zachowania.

Subsydiowanie monopolisty w celu zwiększenia jego produkcji Wcześniej w tym rozdziale stwierdziliśmy, że maksymalizujący zysk monopolista produkuje na poziomie niższym od społecznego optimum. Widać to dokładnie na rysunku 12.4, gdzie poziom produkcji maksymalizującego zysk monopolisty jest

Rozdział 12: Monopole określany przez punkt przecięcia opadającej krzywej przychodów krańcowych MRm z rosnącą krzywą kosztów krańcowych MC. Ten poziom produkcji (qm) jest niższy od społecznie optymalnego poziomu produkcji qc, który zostałby osiągnięty w warunkach konkurencji. Jednym ze sposobów skłonienia monopolisty do zwiększenia produkcji jest subsydiowanie jego kosztów produkcji tak, aby krzywa kosztów krańcowych przesunęła się pionowo w dół. Takie działanie powoduje, że krzywe kosztów krańcowych i przychodów krańcowych przetną się na wysokości wyższego poziomu produkcji. Jeśli zaś subsydia będą odpowiednio wysokie, monopolista będzie miał motywację do zwiększenia produkcji aż do poziomu qc. Władze wykorzystują czasami tego typu subsydia, aby zachęcić gazownie, elektrownie czy operatorów telefonicznych do świadczenia usług większej ilości ludzi, szczególnie ubogich. Jeśli subsydiowane są koszty przyłączania ludzi do sieci monopolisty, to firma taka obsłuży więcej klientów, niż miałoby to miejsce w przypadku braku subsydiów. Niektórzy sprzeciwiają się subsydiowaniu monopolistów, toteż podobne rozwiązanie nie jest najpopularniejsze politycznie. Ale skutecznie zwiększa poziom produkcji.

Narzucanie minimalnych poziomów produkcji Innym sposobem skłonienia monopolisty do zwiększenia produkcji jest po prostu wydanie nakazu. Na przykład na wielu obszarach operatorzy telefoniczni mają obowiązek zapewnić wszystkim podstawowe usługi — nawet tym, którzy nie płacą. (Chodzi o to, by w razie wypadku każdy mógł zadzwonić po pomoc). Tak samo bywa w przypadku firm zapewniających ogrzewanie zimą: w pewnych sytuacjach nie można po prostu odciąć ciepła za niepłacenie rachunków. Wymóg minimalnego poziomu produkcji może zmusić monopolistę do produkcji na społecznie optymalnym poziomie. Ten sposób jest często bardzo popularny, ponieważ wiele osób myśli o monopolach jako o wcielonym złu i wyzyskiwaczach i nie ma nic przeciwko nakazywaniu im wyższego poziomu produkcji. Jednak taka wymuszona zwyżka produkcji oznacza spadek zysków monopolisty. To również wpływa na popularność tej metody, wiele osób uważa bowiem, że monopolista uzyskuje zyski niesłusznie, gdyż nie musi się mierzyć z konkurencją, aby te zyski wypracować. Regulatorzy muszą jednak zachować ostrożność, aby nie doprowadzić monopolisty do bankructwa. Uwzględniając krzywe kosztów monopolisty, łatwo jest zmusić go do produkcji na poziomie przynoszącym straty. Regulatorzy nie chcą bankructwa monopolu i tym samym pozbawienia konsumentów produkowanych przezeń wyrobów lub usług, dlatego rozważając narzucenie minimalnego poziomu produkcji, muszą wziąć pod uwagę strukturę kosztów monopolu.

275

276

Część III: Mikroekonomia

Regulowanie cen monopolisty Prawdopodobnie najczęściej spotykaną metodą regulowania monopolu jest narzucenie cen, po jakich monopolista może sprzedawać jednostkę produkowanego dobra. Podejście to działa, ponieważ zmienia krzywą przychodów krańcowych monopolisty z opadającej w poziomą. Tym samym eliminuje typowy problem monopolu, a więc spadek cen sprzedawanych dóbr wraz ze wzrostem poziomu produkcji. Jednakże podobnie jak w przypadku narzucania minimalnego poziomu produkcji, regulatorzy muszą bardzo uważnie przeanalizować strukturę kosztów monopolisty, aby nie doprowadzić go do bankructwa wskutek źle ustalonej ceny. Aby dostrzec problem, przed jakim stają regulatorzy, przyjrzyj się krzywym kosztów monopolu na rysunku 12.5. Monopolista pozostawiony bez regulacji wybierze maksymalizujący zysk poziom produkcji qm, określony punktem przecięcia krzywych MC i MR. Z przebiegu krzywej popytu (D) widać, że monopolista będzie mógł narzucić jednostkową cenę pm w odniesieniu do tej wielkości produkcji. (Więcej na temat zachowania nieregulowanego monopolu w punkcie „Wybór poziomu produkcji maksymalizującego zysk”).

Rysunek 12.5. Regulacja monopolu poprzez ustalenie ceny na poziomie kosztów średnich i kosztów krańcowych

Zastanów się, w jaki sposób regulator mógłby zmodyfikować zachowanie monopolisty. Kierowany dobrymi intencjami, mógłby zażądać od monopolu produkcji wszystkich jednostek, dla których korzyści przewyższają koszty. Na rysunku 12.5 poziom ten oznaczyliśmy symbolem qmc, a wyznacza go punkt przecięcia opadającej krzywej popytu (D) i krzywej kosztów krańcowych (MC).

Rozdział 12: Monopole Jak wyjaśniamy w punkcie „Zbędne straty społeczne — obliczanie szkód spowodowanych przez monopole”, produkowanie każdej jednostki, aż do poziomu qmc włącznie, jest społecznie korzystne. Jest tak dlatego, że dla każdej takiej jednostki cena, jaką ludzie są gotowi zapłacić za możliwość konsumpcji (określona przez pionową odległość od osi poziomej do krzywej popytu), jest wyższa od krańcowego kosztu jej wytworzenia (określonego przez pionową odległość krzywej MC od osi poziomej). W efekcie regulator ustali cenę na poziomie pmc. Przy tej cenie krzywa popytu wskazuje, że konsumenci zechcą zakupić qmc jednostek. Co więcej, monopolista będzie chciał wytworzyć tyle właśnie jednostek, ponieważ koszt krańcowy ich wytworzenia będzie niższy od przychodu krańcowego ze sprzedaży. Ta metoda nie jest jednak pozbawiona wad, jeśli uwzględnić strukturę kosztów konkretnego monopolisty: doprowadzi go do bankructwa. Stanie się tak dlatego, że przy poziomie produkcji qmc koszty całkowite będą wyższe od przychodów całkowitych. Problem ten możesz dostrzec na poziomie jednostkowym, jeśli zwrócisz uwagę na to, że średni jednostkowy koszt całkowity przy poziomie produkcji qmc (określony pionową odległością od osi poziomej do krzywej ATC) jest wyższy od narzuconego przez regulatora poziomu jednostkowego przychodu pmc. Ponieważ średnie jednostkowe koszty całkowite są wyższe od jednostkowych przychodów, monopolista będzie odnotowywał straty. I dopóki regulator nie odpuści, pozwalając na wyższą cenę, monopolista będzie zmierzał ku bankructwu, chyba że otrzyma rządowe subsydia wyrównujące poziom ponoszonych strat. Opisana metoda nosi nazwę ustalania ceny na poziomie kosztów krańcowych, gdyż regulowana cena (pmc) jest określana na podstawie punktu przecięcia się krzywej kosztów krańcowych z krzywą popytu. Jako że może się w takiej sytuacji okazać, iż monopolista będzie ponosił straty, bardziej popularną opcją jest metoda ustalania ceny na poziomie kosztów średnich, określająca ceny na podstawie punktu przecięcia się krzywej średnich kosztów całkowitych z krzywą popytu. Spójrz na rysunek 12.5. Regulator stosujący metodę kosztów średnich ustaliłby cenę na poziomie pac. Przy tym poziomie ceny, jak widać po krzywej popytu, konsumenci chcą nabyć qac produkowanych jednostek. Monopolista chętnie zaś tyle jednostek wyprodukuje, ponieważ dla każdej jednostki, aż do poziomu qac włącznie, krańcowy przychód (regulowana cena jednostkowa pac) jest wyższy od krańcowego kosztu — co oznacza finansową korzyść dla monopolisty z wyprodukowania każdej z tych jednostek. Największą zaletą tego systemu jest to, że nie trzeba się obawiać bankructwa monopolisty (lub zastanawiać nad tym, skąd wziąć pieniądze na wsparcie bankrutującego monopolisty, jeśli posłużylibyśmy się metodą kosztów krańcowych). Metoda średnich kosztów gwarantuje, że monopolista wyjdzie na zero. Można się o tym przekonać, porównując średni, jednostkowy koszt całkowity przy poziomie produkcji qac z jednostkowym przychodem przy tym samym poziomie produkcji. Średni jednostkowy koszt całkowity otrzymasz, przesuwając się pionowo w górę aż do punktu przecięcia z krzywą średnich kosztów całkowitych. Ponieważ

277

278

Część III: Mikroekonomia odległość ta jest równa regulowanej cenie jednostkowej pac, wiesz, że średnie, jednostkowe koszty całkowite są równe regulowanej cenie jednostkowej, zatem firma musi wyjść na zero. Wadą metody średnich kosztów jest to, że wszystkie społecznie korzystne jednostki między poziomami qac i qmc nie zostaną wytworzone. Z drugiej jednak strony jedynym sposobem na utrzymanie monopolisty na rynku (aby wyprodukował te jednostki), gdybyś zastosował metodę kosztów krańcowych, byłoby subsydiowanie. Zastosowanie metody kosztów średnich wyklucza potrzebę subsydiów. Nie trzeba też obawiać się konsekwencji podniesienia podatków, jakie musiałyby zostać wprowadzone w innym obszarze gospodarki, aby zdobyć środki na wsparcie monopolu.

Rozbicie monopolu na kilka konkurujących firm Innym sposobem rozwiązania problemu jest podział monopolisty na mniejsze, konkurujące ze sobą firmy. (Trzeba powiedzieć, że rozwiązanie to uważa się za coś w rodzaju „nuklearnego przymusu” prawa konkurencyjności na rynku, dlatego rzadko się z niego korzysta; na ogół preferowane są inne rozwiązania). W Stanach Zjednoczonych najsłynniejszym przykładem tego typu działań był podział w 1984 roku firmy American Telephone and Telegraph Corporation (AT&T) na kilka mniejszych podmiotów. (Ekonomiści lubią odwoływać się do przykładu AT&T, nawiązując do bardziej pobłażliwego stosunku rządu do British Telecom). Do 1984 roku firma AT&T była krajowym monopolistą. Jeśli chciałeś zadzwonić skądkolwiek na terenie Stanów Zjednoczonych, musiałeś skorzystać z usług AT&T, ponieważ był to jedyny operator telefoniczny w kraju. Monopol ten podlegał silnym regulacjom, zarówno wymogowi zapewnienia wszystkim dostępu do telefonu, jak i regulacjom cenowym, które zachęcały firmę do świadczenia dużej ilości usług telekomunikacyjnych. Jednak nadal był to monopol i sąd postanowił w 1984 roku, że firma powinna zostać rozbita na mniejsze podmioty, aby pobudzić konkurencję. Zmiana polityki w stosunku do AT&T przyniosła znakomite efekty. Wkrótce wyłonił się bardzo konkurencyjny rynek usług telefonicznych, na którym rywalizowały firmy powstałe po podziale AT&T. A całkiem niedawno konkurencję wzmogli nowi gracze — operatorzy komórkowi, internetowi, a nawet dostawcy telewizji kablowej, którzy zaczęli oferować usługi telefoniczne. Silna konkurencja likwiduje problemy związane z monopolami i gwarantuje, że usługi telekomunikacyjne oferowane są w dużych ilościach i po niskich cenach. Stworzenie konkurencji jest również użytecznym sposobem walki z monopolem, ponieważ wyklucza koszty związane z ciągłym monitorowaniem tego monopolu. Jak wyjaśniamy w rozdziale 11., konkurencja prowadzi do społecznie optymalnego poziomu produkcji bez potrzeby scentralizowanej kontroli. To zaś jest jawne przeciwieństwo regulacji monopolu, zazwyczaj wymagającej kosztownej biurokracji i wprowadzania nowych przepisów i regulacji.

Rozdział 13

Oligopol i konkurencja monopolistyczna — warianty pośrednie W tym rozdziale: ► Konkurować czy przystąpić do oligopolu? ► Szkody wyrządzane społeczeństwu przez zmowy oligopolistyczne. ► Model dylematu więźnia. ► Dlaczego niektóre zmowy funkcjonują, a inne nie? ► Regulacje państwowe zmierzające do uniemożliwienia zmów. ► Zróżnicowanie produktów w celu uniknięcia konkurencji doskonałej. ► Ograniczanie zysków w warunkach konkurencji monopolistycznej.

W

rozdziałach 10. i 12. analizowaliśmy dwa brzegowe warianty, w jakich może się znaleźć branża gospodarki — konkurencję doskonałą (wiele małych firm) i monopol (jedna duża firma — brak konkurencji). W tym rozdziale omawiamy dwa warianty pośrednie. Pierwszy to oligopol — branża, w której funkcjonuje tylko kilka firm. Samo słowo pochodzi z greki i oznacza „nielicznych sprzedawców”. Bardzo różne branże funkcjonują w takich warunkach — na przykład napojów bezalkoholowych, wydobycia ropy czy też konsol do gier wideo. Coca-Cola i Pepsi zdominowały rynek napojów bezalkoholowych, sprzedając znacznie więcej od konkurentów. A konsole do gier wideo produkują w zasadzie trzy liczące się firmy.

Branże oligopolistyczne są interesujące, ponieważ w zależności od specyficznych okoliczności firmy albo bezlitośnie ze sobą konkurują, albo jednoczą się i postępują niemalże jak monopolista. To oznacza, że czasem można pozostawić oligopole samym sobie, konkurencja zagwarantuje bowiem, iż będą one produkowały na społecznie optymalnym poziomie, natomiast w innych przypadkach konieczna będzie interwencja państwa, które powstrzyma oligopolistów przed społecznie szkodliwymi praktykami monopolistycznymi.

280

Część III: Mikroekonomia Drugim z wariantów pośrednich jest konkurencja monopolistyczna — rodzaj hybrydy konkurencji doskonałej i monopolu. Jedyną rzeczą, jaka odróżnia firmy w tego typu branży od firm działających w warunkach konkurencji doskonałej, jest zróżnicowanie produktu — czyli to, że sprzedają na rynku produkt podobny do produktu konkurentów, ale nie identyczny. Bardzo dobrym przykładem branży, w której stale panuje wielka konkurencja, jest świat telewizji, gdzie ostro walczy się o oglądalność, zależną od tego, co akurat pojawia się w programach różnych stacji. Ten rozdział zaczniemy od drobiazgowej analizy oligopoli i omówienia decyzji, przed jakimi stają firmy w tego typu branży. Następnie przedstawimy zagadnienie konkurencji monopolistycznej i pokażemy, że zróżnicowanie produktu niekoniecznie przekłada się na atrakcyjne zyski.

Konkurencja czy zmowa? W branżach, w których funkcjonuje jedynie kilka firm, stają one przed wyborem: konkurować czy współpracować. To sytuacja skrajnie odmienna od omówionej w rozdziale 11. konkurencji doskonałej. Na doskonale konkurencyjnych rynkach funkcjonuje wiele firm, których produkcja stanowi ułamek produkcji całej branży, a więc nie są one w stanie wpływać na cenę rynkową. W związku z tym akceptują cenę narzucaną przez rynek i dostosowują do niej swój poziom produkcji, aby zgarnąć jak największe zyski.

Strategiczne działania w ramach oligopolu Jednakże na rynku, gdzie występuje jedynie kilku sprzedawców, poziom produkcji każdego z nich jest wystarczająco duży, aby wpływać na cenę rynkową. Na przykład napoje gazowane typu cola produkują w Stanach Zjednoczonych właściwie tylko dwie firmy — Coca-Cola i Pepsi. Obie te korporacje wytwarzają tak dużą część całej produkcji, że gdyby jedna z nich nagle znacznie zwiększyła podaż, to cena rynkowa takich napojów drastycznie by spadła. Zwiększenie produkcji przez jedną firmę powoduje spadek ceny dla wszystkich pozostałych w danej branży. Innymi słowy: gdyby firma Pepsi wyprodukowała dwukrotnie więcej któregoś ze swoich napojów niż zwykle i dosłownie zalała nim rynek, to cena tego napoju znacznie by spadła. Ponieważ jednak większość ludzi nie jest stuprocentowo lojalna wobec jednej marki, to gdyby nagle spadła cena pepsi, wielu amatorów coca-coli przerzuciłoby się na tańszy produkt. W efekcie spadłaby również cena coca-coli. Pepsi i Coca-Cola znajdują się w sytuacji, w jakiej każda decyzja związana z poziomem podaży wpływa nie tylko na ich własny poziom sprzedaży, ale i na konkurenta. Ekonomiści mówią o sytuacji strategicznej, ponieważ zainteresowane firmy muszą wybrać strategię postępowania. Ogólnie rzecz biorąc, firmy muszą wybrać między konkurencją a zmową.

 Jeśli dojdzie do zmowy, obaj producenci solidarnie ograniczą produkcję, aby podwyższyć ceny i tym samym zyski.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna

 Jeśli firmy postanowią konkurować, zwiększą produkcję, aby zbić cenę produktu i przyciągnąć jak najwięcej klientów.

Konsekwencje zmowy i konkurencji Obie powyższe strategie prowadzą do skrajnie odmiennych konsekwencji zarówno dla producentów, jak i dla konsumentów:

 Dla producentów zmowa jest korzystniejsza od konkurencji, zwiększa bowiem zyski, a stan ten trwa tak długo, jak długo firmy współpracują.

 Dla konsumentów zmowa jest mniej korzystna od konkurencji, gdyż oznacza wyższe ceny i mniejszy poziom produkcji.

Mając na uwadze powyższe konsekwencje, można przypuszczać, że pojawiają się nawoływania do interwencji ze strony państwa, aby chronić konsumentów przed zmową. Jednak interwencja taka jest konieczna tylko w przypadku faktycznej zmowy firm. Fascynującą cechą świata rzeczywistego jest to, że do zmów nie dochodzi w wielu branżach, w których moglibyśmy ich oczekiwać. Na przykład Coca-Cola i Pepsi zażarcie ze sobą konkurują i wydają corocznie miliony dolarów na reklamę, chcąc przyciągnąć klientów rywala. Podobnie w większości krajów działa tylko kilku konkurujących operatorów telefonii komórkowej. Jednak zamiast się zmawiać, bezlitośnie konkurują, do tego stopnia, że zdarza się, iż balansują na granicy bankructwa. To samo dzieje się na światowym rynku linii lotniczych, gdzie bankructwa są chlebem powszednim. Pytanie, na jakie w związku z tym muszą odpowiedzieć ekonomiści, brzmi: dlaczego jest tak mało zmów w branżach, w których moglibyśmy ich oczekiwać? Kilka kolejnych akapitów poświęcamy na wyjaśnienie stanowiska ekonomistów w tej sprawie.

Kartele — próba naśladowania monopolistów Zmawiająca się grupa firm, działająca w sposób skoordynowany, nazywana jest kartelem. Ponieważ kartel zasadniczo funkcjonuje jak jedna olbrzymia firma, w efekcie niejako przekształca grupę firm w pojedynczego monopolistę. To pozwala łatwo zrozumieć zachowanie kartelu ukierunkowane na maksymalizację zysku — jest ono identyczne jak zachowanie monopolisty, które opisujemy w rozdziale 12. Dążący do osiągnięcia jak największych zysków kartel zdecyduje się przede wszystkim na maksymalizujący zysk poziom produkcji qm, jak to widać na rysunku 12.2. Produkcja na tym poziomie maksymalizuje bowiem całkowity zysk kartelu

281

282

Część III: Mikroekonomia (zacieniowany obszar). Co więcej, podobne zyski monopolistyczne będą możliwe tak długo, jak długo członkowie kartelu będą współpracować i utrzymywać całkowitą wielkość produkcji na poziomie qm.

Koordynacja działań kartelu to ciężka praca Niestety, na ogół niezwykle trudno jest skoordynować działania członków kartelu tak, aby jego całkowita produkcja znajdowała się na poziomie qm. Aby było to możliwe, członkowie kartelu muszą dokonać ustaleń w dwóch obszarach:

 Sposób podziału zysków — Co oczywiste, każda firma chciałaby jak największy procent zysków zagarnąć dla siebie.

 Kwoty produkcyjne — Firmy muszą uzgodnić (i zastosowaćm się do tych

uzgodnień), jaki procent całkowitej produkcji na poziomie q ma przypaść każdej z nich. Każda będzie ciągle doświadczała pokusy zwiększenia produkcji ponad przyznany limit, ponieważ zapewniłoby im to wyższe przychody.

OPEC jako przykład trudności związanych ze zmową Trudności związane z dwoma powyżej opisanymi typami ustaleń najlepiej widać na przykładzie kartelu OPEC, którego członkami są kraje wydobywające i eksportujące ropę naftową. OPEC to skrót od angielskiego Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową). Chociaż sama nazwa nie brzmi może imponująco, jest to bardzo aktywny kartel, którego najbardziej znanymi członkami są takie kraje jak Arabia Saudyjska, Irak, Wenezuela, Kuwejt, Nigeria i Indonezja. Wspólnie państwa te kontrolują znakomitą większość światowych rezerw ropy. Sprzedają prawa do wydobycia tego surowca największym graczom na rynku, którzy z kolei zajmują się dystrybucją. Jako że ropa jest surowcem strategicznym, niewielka grupa najważniejszych graczy na tym rynku tworzy oligopol. Ponieważ producentów jest niewielu, mogą oni stworzyć kartel i osiągać monopolistyczne zyski. Czy im się to udało? Ogólnie rzecz biorąc, nie. „Ogólnie”, bo chociaż wynegocjowano wiele porozumień mających regulować produkcję ropy, są one ciągle naruszane. Załóżmy na przykład, że monopolistyczny poziom produkcji zapewniający członkom OPEC maksymalny poziom zysków wynosi 20 milionów baryłek dziennie i że przy tym poziomie produkcji cena baryłki wyniesie 60 dolarów amerykańskich. Aby w sumie osiągnąć ten poziom produkcji, OPEC musi wyznaczyć kwoty produkcyjne dla każdego z członków, na przykład dzienne limity: 4 miliony baryłek dla Arabii Saudyjskiej, 2 miliony dla Wenezueli, a pozostałe 14 milionów do podziału między inne kraje.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna Na swoje nieszczęście OPEC nie jest władna wymusić przestrzegania uzgodnionych limitów. Nie ma sposobu, by powstrzymać Wenezuelczyków przed wydobywaniem więcej niż 2 milionów baryłek dziennie i sprzedawaniem nadwyżki na rynku światowym. Niemal wszyscy członkowie OPEC oszukują i produkują ponad ustalone kwoty. Powodem takich zachowań jest po prostu zbyt kusząca, wysoka cena sprzedaży ropy. Jeśli na przykład wszystkie inne kraje zgodzą się przestrzegać kwot produkcyjnych i tym samym spowodują zwyżkę ceny, Wenezueli trudno będzie oprzeć się pokusie, aby produkować ponad przyznany limit, ponieważ przyniesie to temu krajowi mnóstwo pieniędzy. Niestety podobna pokusa jest udziałem wszystkich członków kartelu, dlatego niemal wszyscy idą tą samą drogą i zwiększają wydobycie. Spowodowany nadprodukcją wzrost podaży obniża cenę znacznie poniżej poziomu, jaki producenci mogliby otrzymać, gdyby poprzestali na przyznanych kwotach produkcyjnych. Inaczej mówiąc: kartele stoją w obliczu autodestrukcyjnych pokus. Współpracując i tworząc warunki do uzyskiwania zysków monopolistycznych, automatycznie zachęcają poszczególnych członków do oszustwa. W przypadku kartelu OPEC pokusa jest tak wielka, że tylko z rzadka organizacja ta działa naprawdę skutecznie. (Sporadyczne sukcesy OPEC w dużej mierze wynikają z dominującej pozycji Arabii Saudyjskiej, która gdy inni członkowie kartelu oszukują, wykorzystuje swoje ogromne rezerwy i możliwości produkcyjne, grożąc zarzuceniem rynku tanią ropą i tym samym zmuszając oszustów, by powrócili do rozmów). W kolejnym punkcie omawiamy model z zakresu teorii gier zwany dylematem więźnia, który wyjaśnia, dlaczego członkowie kartelu oszukują i dlaczego w większości przypadków nie sposób im tego zabronić.

Dylemat więźnia Zachowania członków kartelu i powody, dla których oszukują, można najlepiej zrozumieć za pomocą słynnego modelu teorii gier zwanego dylematem więźnia. Teoria gier to dziedzina matematyki badająca zachowanie ludzi w sytuacjach strategicznych — sytuacjach, w których ich działania lub przewidywane zachowania są brane pod uwagę przez innych, którzy odpowiednio modyfikują swoje własne działania. Jeśli widziałeś Piękny umysł, mogłeś natknąć się na kilka modeli wykorzystywanych w teorii gier. Gra w szachy i warcaby to przykłady sytuacji strategicznych, ponieważ każdy Twój ruch spowoduje z pewnością zmianę zachowania przeciwnika. Co więcej, przewidywania co do tego, jak rywal zareaguje na ruch, pomagają Ci zdecydować, co zrobisz. To znaczy, że bierzesz pod uwagę, jak zareaguje przeciwnik na każdy z Twoich potencjalnych ruchów, jeszcze zanim podejmiesz decyzję o wyborze sposobu działania. Kartele również tworzą warunki do działań strategicznych, każdy z członków kartelu musi bowiem brać pod uwagę swoje przewidywania co do tego, co zrobią wszyscy pozostali członkowie, zanim podejmie decyzję na temat tego, co sam zrobi. Dlatego też

283

284

Część III: Mikroekonomia modele teorii gier są najlepszym narzędziem do zrozumienia motywacji i pokus, jakie kierują zachowaniem członków karteli. Aby sprawę uprościć, rozważmy przypadek duopolu — branży, w której konkurują zaledwie dwie firmy. Mają one okazję stworzyć kartel, zachowywać się jak monopol i osiągać monopolistyczne zyski do późniejszego podziału. Ale czy tak się stanie? Zależy to od tego, czy jedna lub obie firmy będą oszukiwać i przestaną przestrzegać warunków zmowy. Najlepszym sposobem, by zrozumieć pokusy, przed jakimi stają firmy, jest przeanalizowanie dylematu więźnia — gry, w której dwaj kryminaliści muszą samodzielnie zdecydować, czy przestrzegać zawartej wcześniej umowy o odmowie zeznań na temat wspólnie dokonanych przestępstw, czy nie.

Analiza dylematu więźnia Wyobraźmy sobie, że dwóch kryminalistów, Lucjan i Ewaryst, właśnie obrabowało bank. Policja wie, że to ich sprawka, ale nie ma żadnych dowodów. Jedynym sposobem zdobycia dowodów jest uzyskanie zeznań jednego lub obydwu przestępców. Policji udaje się aresztować Lucjana i Ewarysta na gorącym uczynku przy okazji innego, drobnego przestępstwa. Złapanym przestępcom grozi maksymalna kara roku więzienia. Policja ma jednak nadzieję wykorzystać groźbę rocznego pobytu za kratkami, aby w zamian za złagodzenie kary skłonić jednego lub obydwu przestępców do złożenia zeznań obciążających drugiego winą za napad na bank. Kilka dni wcześniej Lucjan i Ewaryst przysięgli sobie, że nigdy nie pójdą na współpracę z policją i nie będą sypać. Ale zastanów się, co się stanie, gdy policja ich przyciśnie.

Porównanie korzyści ze złożenia zeznań i odmowy zeznań Postępując zgodnie ze standardową procedurą, policja odseparowuje Lucjana i Ewarysta, przesłuchując ich w osobnych pokojach. Bandyci nie mogą się ze sobą komunikować, co oznacza, że nie mogą także uzgodnić swoich zeznań ani nie wiedzą, jaki będzie następny ruch wspólnika. Przesłuchujący policjanci dają obydwu szansę uniknięcia kary w zamian za obciążające drugiego zeznania. Problemem obu kryminalistów jest to, że los każdego z nich zależy nie tylko od tego, co sam zrobi, lecz także od tego, co zrobi wspólnik. Każdy z nich może uniknąć kary w zamian za zeznania, ale będzie to możliwe jedynie w przypadku, gdy wspólnik nie zrobi równocześnie tego samego w pokoju obok. Są cztery możliwości:

 Jeśli obaj dotrzymają danego sobie słowa i nie złożą zeznań, obydwu grozi co najwyżej rok więzienia za drobne przestępstwo.

 Jeśli Lucjan wsypie Ewarysta, gdy ten nie złoży zeznań, to w nagrodę za

współpracę z policją Lucjan znajdzie się na wolności, a Ewaryst odsiedzi 10 lat za napad na bank.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna

 Jeśli to Ewaryst wsypie Lucjana, a ten będzie milczał, to na wolność wyjdzie Ewaryst, natomiast Lucjan odsiedzi 10 lat za napad na bank.

 Jeśli obaj przyznają się do napadu na bank, odsiedzą po 5 lat. Dlaczego po 5?

Bo jeśli obaj się przyznają, to policja nie będzie musiała być dla nich tak hojna i oferować uniknięcia kary w zamian za zeznania pogrążające wspólnika. Z drugiej jednak strony policja musi jakoś zmotywować każdego z przestępców do złożenia zeznań, więc oferuje złagodzenie wyroku z 10 lat (jakie dostałby każdy z kryminalistów, gdyby milczał, a zeznania złożył partner) do 5 lat.

Stworzenie macierzy korzyści dla łatwiejszego porównania Na rysunku 13.1. przedstawiamy macierz korzyści. Znajdziesz w niej wyniki podzielone na kategorie długości odsiadki każdego z kryminalistów w zależności od podjętej decyzji o zeznawaniu lub zachowaniu milczenia.

Rysunek 13.1. Matryca korzyści — wymiar kary dla Lucjana i Ewarysta

W kolumnach prezentowane są możliwości wyboru Lucjana — złożenie zeznania lub milczenie. Wiersze zaś zawierają opcje Ewarysta — takie same jak w przypadku wspólnika. W każdym z prostokątów pojawia się informacja o długości odsiadki odpowiadającej czterem możliwym kombinacjom decyzji obu wspólników. Na przykład lewy górny prostokąt przedstawia sytuację, w której obaj wspólnicy zdecydują się zeznawać. Jest on ukośnie przedzielony — konsekwencje dla Lucjana (wyrok 5 lat) przedstawia zacieniony trójkąt, a konsekwencje dla Ewarysta (wyrok 5 lat) — biały. Natomiast prawy górny prostokąt odzwierciedla sytuację, w której Lucjan wybiera milczenie, a Ewaryst zeznania — 10 lat dla pierwszego i wolność dla drugiego za współpracę z policją.

Określenie dominującej strategii dla każdego z więźniów Dylemat więźnia jest tak sławny, ponieważ odzwierciedla fakt, że sposób, w jaki policja skonstruowała potencjalne korzyści, motywuje każdego z przestępców do złożenia zeznań — bez względu na to, co zrobi drugi.

285

286

Część III: Mikroekonomia Skupmy się na Ewaryście. Powinien zeznawać czy milczeć? Sprawdźmy najpierw, co będzie dla niego lepsze przy założeniu, że wspólnik zdecyduje się zeznawać. Patrząc na lewą kolumnę, widzimy w górnym prostokącie, że jeśli obaj złożą zeznania, obaj otrzymają wyroki 5-letnie. Dolny prostokąt wskazuje zaś, że jeśli Lucjan będzie zeznawał, a Ewaryst wybierze milczenie, to Ewarysta czeka 10-letnia odsiadka. Zatem najlepsze, co może zrobić Ewaryst, jeśli Lucjan złoży zeznania, to również zeznawać. Ale zastanów się, co będzie lepsze dla Ewarysta, jeśli Lucjan zdecyduje się zachować milczenie. W prawym górnym prostokącie widać, że jeśli Ewaryst będzie zeznawał, podczas gdy Lucjan wybierze milczenie, to Ewaryst odzyska wolność. Z kolei dolny prawy prostokąt wskazuje, że jeśli obaj wspólnicy wybiorą milczenie, obaj dostaną roczne wyroki. Tak więc również gdy Lucjan wybiera milczenie, najlepszym rozwiązaniem dla Ewarysta jest złożenie zeznań i wyjście na wolność — lepszym niż milczenie i roczny wyrok. Innymi słowy: najlepszym rozwiązaniem dla Ewarysta będzie w każdej sytuacji złożenie zeznań. Jeśli bowiem wybierze on zeznania, gdy zrobi to także Lucjan, dostanie wyrok 5-letni zamiast 10-letniego. A jeśli będzie zeznawał, gdy wspólnik wybierze milczenie, zyska wolność zamiast rocznego wyroku. Tak więc Ewaryst powinien w każdym przypadku złożyć zeznania, bez względu na to, czy Lucjan zeznaje, czy nie. Ponieważ korzyści ze złożenia zeznań są dla Ewarysta zawsze większe od korzyści z milczenia, opcja składania zeznań jest określana przez teoretyków gier mianem dominującej strategii, przez co rozumieją oni korzystniejszy sposób postępowania. Jeśli przeanalizujemy potencjalne korzyści z punktu widzenia Lucjana, również dojdziemy do wniosku, że dominującą strategią w jego przypadku będzie złożenie zeznań, ponieważ zeznając, bez względu na zachowanie Ewarysta, zawsze znajdzie się w lepszej sytuacji. Złożenie zeznań jest więc dominującą strategią dla obu graczy, co oznacza, że należy oczekiwać tego zachowania od każdego z nich z osobna. Jeśli tak się stanie, obaj skończą z 5-letnimi wyrokami, jak to wskazuje lewy górny prostokąt macierzy.

Dominująca strategia przynosi obu graczom wątpliwe korzyści Policja ze swojej strony chciałaby, aby każdy z przestępców z osobna wybrał składanie zeznań, wskutek czego obaj otrzymają 5-letnie wyroki. Dlatego właśnie obaj trzymani są osobno i dlatego w taki, a nie inny sposób skonstruowano zachętę do zeznań. Lucjan i Ewaryst uprzednio przyrzekli sobie nie współpracować z policją, ale ponieważ korzyści są skonstruowane w taki sposób, że dominującą strategią jest złożenie zeznań, obaj stają przed poważnym dylematem. Jeśli bowiem dotrzymają słowa, a wspólnik zdecyduje się zeznawać, ryzykują długi wyrok, alternatywą jest zaś złamanie danego słowa w nadziei na złagodzenie wyroku. To trudny wybór, stąd sytuacja określana jest mianem dylematu więźnia. Normalnie obydwaj wybraliby dominującą strategię i złożyliby zeznania. Ponieważ jednak każdy z osobna wybiera zeznania, obydwaj dostają 5-letnie wyroki — czyli jest to rozwiązanie znacznie mniej korzystne od sytuacji, w której zachowawszy milczenie, obaj mieliby tylko rok do odsiedzenia. Jednak logika dominującej strategii jest tak zniewalająca, że obaj łamią dane słowo i w rezultacie idą do więzienia na 5 lat zamiast na rok.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna Zgodnie z tym, co opisujemy na kolejnych stronach w dalszej części rozdziału, członkowie kartelu również stają w obliczu dylematu więźnia, muszą bowiem zdecydować, czy przestrzegać warunków zmowy (ograniczenia produkcji do poziomu monopolu), czy oszukać i produkować więcej. Jak się przekonamy, pokusa oszustwa i nadprodukcji jest równie silna jak pokusa złożenia zeznań w opisywanym przypadku Lucjana i Ewarysta.

Omerta rozwiązaniem dylematu więźnia Jak poradzić sobie z problemem kuszącej alternatywy? Członkowie zorganizowanych grup przestępczych znaleźli odpowiedź. Jest nią stworzenie struktury, której zadaniem jest skuteczne (nawet jeśli krwawe) wymuszanie określonych zachowań i respektowania zawartych porozumień. System ten nosi nazwę omerta, co w dialekcie sycylijskim oznacza „milczenie”. Zasadniczo to, co robi mafia, polega na zmianie korzyści w dylemacie więźnia w taki sposób, że dominującą strategią staje się milczenie. Mafia robi to, wyjaśniając swoim członkom, że złożenie zeznań na policji i wsypanie wspólnika oznacza wydanie na siebie wyroku śmierci. Taka groźba całkowicie zmienia układ korzyści w dylemacie więźnia. Zamiast porównywać tylko różne wymiary wyroków, jak na rysunku 13.1, gracze muszą brać pod uwagę wyjątkowo nieprzyjemną alternatywę: śmierć (co widać na rysunku 13.2). Jeśli przyjrzymy się układowi dokładniej, okaże się, że dominującą strategią dla obu graczy staje się zachowanie milczenia, ponieważ jeśli któryś z nich będzie zeznawał, mafia dopadnie go i zabije bez względu na to, co zrobi drugi. W efekcie zarówno Lucjan, jak i Ewaryst pójdą na rok do więzienia, gdyż obaj wybiorą milczenie.

Rysunek 13.2. Dominująca strategia dylematu więźnia ulega zmianie, jeśli konsekwencją zeznawania stanie się śmierć

Paradoksalnie więc groźba śmierci przynosi korzyści obu przestępcom. Chociaż zarówno dla Lucjana, jak i dla Ewarysta perspektywa śmierci jest przerażająca, to jednak służy ich interesom, bo obaj dzięki temu dostaną roczne wyroki zamiast 5-letnich. Jeśli zamierzasz więc wejść na drogę przestępstwa, przystąp do gangu na tyle zorganizowanego, że będzie on w stanie dopilnować przestrzegania układów zawieranych z innymi kryminalistami.

287

288

Część III: Mikroekonomia Idea silnego straszaka ma znaczenie kluczowe. Jak to bowiem opisujemy w kolejnych punktach, jedynym sposobem skłonienia członków kartelu do przestrzegania warunków zmowy jest posiadanie silnego straszaka, podobnego do tego, jakim jest mafijny wyrok śmierci za złamanie omerty — zmowy milczenia. (Powinniśmy jednak od razu nadmienić, że taki system gróźb nie sprawdza się za dobrze w przypadku przedsiębiorstw). Omerta jest skuteczna nie tylko dlatego, że stanowi zewnętrzny mechanizm wywierania przymusu, ale także — a może przede wszystkim — z powodu jej wpływu na indywidualną motywację. Zwróć uwagę, że przysłowiowa marchewka towarzysząca kijowi (śmierci) sprawia, że obaj złoczyńcy wychodzą na wolność o wiele szybciej (wykorzystując tę roczną „przerwę” na wymienianie się przepisami na sos do spaghetti z kumplami z celi). Można dojść do wniosku, że wpływ odpowiednich bodźców (zachęty) może decydować o upadku lub rozkwicie syndykatów.

Dylemat więźnia na przykładzie kartelu Aby się przekonać, jak można zastosować dylemat więźnia do zrozumienia zachowania karteli, wyobraź sobie duopol — branżę, w której działają tylko dwie firmy. Załóżmy, że przykładową branżą jest rynek przekąsek w małym mieście Wąchocku, a jedyni producenci to Chrupki Serowe sp. z o.o. i Smakowite Chipsy S.A. Firmy mogą albo agresywnie konkurować, albo ograniczyć podaż, aby utrzymać wysoki poziom cen i zgarniać zyski monopolistyczne. Aby rzecz ułatwić, wyobraź sobie, że menedżerowie obu firm rozważają swoją sytuację w kontekście dwóch poziomów cen, jakich mogą zażądać za swoje produkty: 3 złote za torebkę lub 2 złote za torebkę. Na rysunku 13.3 przedstawiamy macierz korzyści dla obu firm w zależności od tego, jaką cenę zdecydują się ustalić. Korzyści są podane w kwotach dziennych zysków, przy czym zacienione trójkąty ilustrują zyski firmy Smakowite Chipsy S.A.

Rysunek 13.3. Zysk każdej z firm zależy nie tylko od tego, jaką cenę sama wybierze, ale i od tego, co zrobi konkurent

Weźmy na przykład lewy górny prostokąt — obie firmy wybierają cenę 3 złotych za torebkę, a w efekcie dzienne zyski obydwu wynoszą po 1000 złotych. Dla porównania: jeśli obie firmy wybiorą cenę 2 złotych za torebkę, ich dzienne zyski wyniosą 800 złotych, co widać w prawym dolnym prostokącie.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna Tak więc jest oczywiste, że jeśli obie firmy się zmówią, aby wyznaczyć poziom ceny na 3 złote za torebkę, to każda zarobi o 200 złotych dziennie więcej. Zatem wspólny zysk monopolistyczny, jaki mogą zgarnąć, wynosi dziennie 400 złotych (dwa razy po 200). Problemem jest stworzenie efektywnego kartelu, aby można było ten zysk wypracować. Taki kartel będzie bardzo trudno utrzymać, ponieważ zawsze będzie istniała silna pokusa oszukiwania. Przyjrzyjmy się pozostałym dwóm prostokątom (prawemu górnemu i lewemu dolnemu) pokazującym, co się stanie, jeśli jedna firma wyznaczy cenę w wysokości 2 złotych, a druga 3 złotych. Firma sprzedająca po 2 złote odbiera klientów konkurentce sprzedającej po 3 złote i zarabia znacznie więcej — 2000 złotych dziennie w porównaniu do zaledwie 500, jakimi musi się zadowolić firma konkurencyjna, tracąca klientów na rzecz sprzedającego taniej rywala. Jeśli spojrzeć na motywacje obu firm, okazuje się, że dominującą strategią w obu przypadkach jest ustalenie niższej ceny — 2 złotych. Spójrz na korzyści firmy Chrupki Serowe sp. z o.o. Jeśli firma Smakowite Chipsy S.A. zażąda za swój produkt 3 złotych, to lepiej będzie dla firmy Chrupki Serowe sp. z o.o., jeśli ustali cenę na 2 złote za torebkę. Można się o tym przekonać, porównując dzienne zyski firmy Chrupki Serowe sp. z o.o. w wysokości 1000 złotych w lewym górnym prostokącie z zyskami w wysokości 2000 złotych dziennie w lewym dolnym prostokącie. Podobnie jak widać to w prawym górnym i dolnym prostokącie, najlepszą rzeczą, jaką może zrobić firma Chrupki Serowe sp. z o.o., jeśli firma Smakowite Chipsy S.A. zażąda za swój produkt 2 złotych, jest również ustalenie ceny na poziomie 2 złotych. Wynika to z tego, że zysk firmy Chrupki Serowe sp. z o.o. wyniesie jedynie 500 złotych dziennie, jeśli ustali ona cenę na 3 złote za torebkę, wzrośnie natomiast do 800 złotych, jeśli cena torebki będzie wynosiła 2 złote. Oznacza to mniej więcej tyle, że dla firmy Chrupki Serowe sp. z o.o. najlepszym rozwiązaniem jest ustalenie ceny na 2 złote za torebkę bez względu na to, co zrobi konkurent, firma Smakowite Chipsy S.A. Jeśli przeanalizujesz prostokąty macierzy, odkryjesz, że ustalenie ceny za torebkę na 2 złote jest również dominującą strategią firmy Smakowite Chipsy S.A bez względu na to, jaką cenę wyznaczy firma Chrupki Serowe sp. z o.o. W efekcie obie firmy będą zawsze wybierały cenę 2 złotych za torebkę — tracąc szansę na połączenie sił, ograniczenie produkcji, podniesienie cen i zgarnięcie zysków monopolistycznych. Gdyby obie firmy wymyśliły sposób, aby przestrzegać zobowiązania do sprzedaży po cenie 3 złotych za torebkę, znalazłyby się w sytuacji z lewego górnego prostokąta i zarabiałyby po 1000 złotych dziennie. Ale nie znając takiego sposobu, pozostaną przy dominujących strategiach i będą sprzedawały po 2 złote za torebkę, przez co znajdą się w prawym dolnym prostokącie, zarabiając dziennie jedynie po 800 złotych. Nie współpracując, tracą po 200 złotych dziennie każda. Oczywiście wyżej opisana sytuacja jest niezwykle korzystna dla konsumentów, chętniej bowiem zapłacą oni jedynie 2 złote za paczkę ulubionych chipsów. Tak więc pamiętaj, że dominująca strategia ustalania niższej ceny przynosi korzyści konsumentom i całemu społeczeństwu. To właśnie dlatego społeczeństwo niekoniecznie musi zawracać sobie głowę regulowaniem zachowań oligopoli. Dzięki dylematowi więźnia kartele bardzo często nie są w stanie sztucznie zawyżać cen.

289

290

Część III: Mikroekonomia

OPEC uwikłana w dylemat więźnia W podstawowej wersji dylematu więźnia, takiej jak omówiona na poprzednich stronach, uczestniczą jedynie dwie osoby lub firmy. Matematycy stworzyli jednak bardziej zaawansowane wersje tego modelu, które mogą posłużyć do analizy zachowania większej liczby uczestników. Modele te są bezcenne dla zrozumienia zachowań członków oligopolu i ich motywacji. Zasadniczym wnioskiem wynikającym z analizy tych wielofirmowych modeli jest to, że dominującą strategią jest zazwyczaj nieprzestrzeganie warunków zmowy. To pozwala wyjaśnić, dlaczego OPEC ma takie trudności z osiągnięciem swojego celu, czyli wywindowaniem cen ropy poprzez ograniczenie podaży. Po prostu niedotrzymywanie warunków zmowy jest dominującą strategią dla wszystkich członków OPEC. Aby sobie uświadomić, jak to działa, trzeba wiedzieć, że OPEC organizuje spotkania, na których podejmowane są decyzje co do całkowitej wielkości produkcji ropy i kwot przyznawanych poszczególnym członkom, czyli maksymalnych ilości, jakie każdy może wyprodukować. Na przykład Arabii Saudyjskiej może zostać wyznaczony limit w wysokości 10 milionów baryłek dziennie, a Wenezueli — 1 miliona baryłek. Problem zaczyna się po spotkaniu, gdy ministrowie odpowiedzialni za wydobycie ropy wracają do swoich krajów. Każdy członek OPEC uświadamia sobie, że produkcja ponad przyznany limit jest najlepszą strategią bez względu na to, co zrobią inne kraje. Na przykład Wenezuela zarobi znacznie więcej, jeśli wyprodukuje ilość ropy przekraczającą narzucony limit 1 miliona baryłek dziennie, niezależnie od tego, co zrobią pozostali członkowie OPEC.

 Jeśli pozostałe kraje będą przestrzegały swoich kwot, Wenezuela zyska, ponieważ produkując ponad przyznany limit, sprzeda nadwyżkę po wyższej cenie (spowodowanej przestrzeganiem przez pozostałe kraje limitów produkcyjnych).

 Jeśli inne kraje również przekroczą swoje limity produkcyjne, to cena ropy

będzie niska, co oznacza, że Wenezuela także powinna przekroczyć swoją kwotę. Nie ma bowiem powodu, aby przestrzegać limitu, jeśli cena i tak jest niska, bo wszyscy inni oszukują.

Ponieważ wszystkie kraje stają w obliczu pokusy nadprodukcji, kartel OPEC zazwyczaj nie funkcjonuje najlepiej. Nadprodukcja jest dominującą strategią i jednocześnie zbyt kuszącą z uwagi na możliwe korzyści.

Wykorzystanie straszaka, aby zmusić członków OPEC do przestrzegania kwot produkcyjnych W punkcie „Omerta rozwiązaniem dylematu więźnia” wyjaśniamy, w jaki sposób mafia odwołuje się do groźby śmierci, aby skłonić swoich członków do zachowania milczenia i nieskładania zeznań na policji. Groźba zmienia układ korzyści tak, że w dylemacie więźnia dominującą strategią staje się milczenie, a nie składanie zeznań.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna OPEC również mogłaby zyskać, gdyby miała jakiś sposób dyscyplinowania swoich członków przekraczających narzucone kwoty produkcyjne. Ponieważ członkami kartelu są suwerenne państwa, groźby śmierci nie wchodzą w rachubę. Zamiast tego Arabia Saudyjska czasami posługuje się ekonomicznym straszakiem na kraje nieprzestrzegające kwot. Straszak ekonomiczny polega na groźbie wprowadzenia wyjątkowo niskich cen ropy. Arabia Saudyjska może zastosować podobną groźbę z dwóch powodów:

 Jest największym światowym producentem ropy. Arabia Saudyjska zapewnia około 25 całkowitego wydobycia ropy na świecie.

 Wydobywa ropę po najniższych na świecie kosztach. Arabia Saudyjska

może produkować z zyskiem, nawet jeśli cena baryłki spadnie do 3 dolarów. (Cena baryłki sięga obecnie prawie 120 dolarów amerykańskich1. W przypadku innych producentów próg opłacalności wynosi przynajmniej 10 dolarów za baryłkę).

Oznacza to, że jeśli inne kraje będą oszukiwały na kwotach produkcyjnych, to Arabia Saudyjska może potencjalnie zwiększyć produkcję tak bardzo, że cena ropy spadnie do bardzo niskiego poziomu. Przypuśćmy, że cena ropy spadła do 3 dolarów za baryłkę. Arabia Saudyjska byłaby wówczas jedynym z członków OPEC mającym zyski — wszyscy pozostali ponosiliby straty. W efekcie Arabia Saudyjska zdaje się być w sytuacji, w której może grozić innym krajom OPEC bankructwem za nieprzestrzeganie kwot produkcyjnych. Niestety, taka groźba niezbyt się sprawdza w świecie rzeczywistym. Problemem jest ograniczona zdolność wydobywcza Arabii Saudyjskiej. Jest ona bowiem zdolna wydobywać 10 – 20% więcej ropy niż zwykle, a taka zwyżka poziomu produkcji nie będzie wystarczająca, aby obniżyć cenę baryłki do 3 dolarów i doprowadzić pozostałe kraje OPEC do bankructwa. W związku z tym groźba ta nie jest wystarczająca, aby zmienić dominującą strategię z nadprodukcji na przestrzeganie limitu. A ponieważ OPEC jeszcze nie wynalazła skutecznego systemu zmuszania swoich członków do przestrzegania kwot produkcyjnych, kartel ten nie funkcjonuje zbyt dobrze.

Regulacja oligopoli Powyżej za pomocą modelu dylematu więźnia wyjaśniliśmy, dlaczego wiele firm w oligopolistycznych branżach napotyka duże trudności w utworzeniu efektywnego kartelu. Jednak istnieją branże, w których kartele działają efektywnie, ograniczając podaż i podnosząc ceny. Zazwyczaj są to branże, w których jedna z firm jest na tyle duża i silna, aby móc realnie zagrozić bankructwem pozostałym.

1

Na przełomie lat 2012 – 2013 cena baryłki ropy naftowej oscylowała w granicach 90 – 110 dolarów — przyp. red.

291

292

Część III: Mikroekonomia

Postępowanie z dominującą firmą W historii Stanów Zjednoczonych przykładem przedsiębiorstwa dominującego w branży oligopolistycznej jest Standard Oil Company, firma Johna D. Rockefellera istniejąca w XIX wieku. Kontrolowała ona około 90 sprzedaży ropy naftowej w Stanach Zjednoczonych, i jeśli któryś z konkurentów nie chciał podporządkować się woli Rockefellera, po prostu był doprowadzany do bankructwa, gdyż Rockefeller oferował jego klientom ropę po śmiesznie niskiej cenie, na jaką konkurent pozwolić sobie nie mógł. Oczywiście takie działanie powodowało przejściowe straty dla firmy Rockefellera, jednak doprowadzając do bankructwa niewspółpracującego konkurenta, był w stanie przekonać pozostałych do limitowania produkcji i windowania zysków. Ponieważ firma Standard Oil sprawowała aż taką kontrolę nad branżą, miała ona charakter bardziej monopolu niż oligopolu. Skuteczność Rockefellera spowodowała jednak reakcję władz. Standard Oil podzielono na tuziny mniejszych, niezależnych firm petrochemicznych, z których żadna nie miała na tyle mocnej pozycji, aby zdominować branżę i wymusić zmowę na swoich warunkach.

Ustawodawstwo antytrustowe XIX-wieczne kartele nazywano trustami (na przykład trust stalowy, cukierniczy, kolejowy), dlatego przepisy nakazujące rozbijanie monopoli i karteli określano mianem ustaw antytrustowych. Nieco inne podejście w kwestii karteli ma Unia Europejska, gdzie wśród środków przymusu bezpośredniego znajdują się kary pieniężne (w najgorszym przypadku w wysokości 10% całkowitego obrotu). Ostatnie działania antymonopolistyczne krajów członkowskich Unii Europejskiej obejmowały nakładanie wielkich kar na kartele firm specjalizujących się w produkcji suplementów witaminowych i przedstawicieli przemysłu farmaceutycznego, a także potępianie działań FA Premier League. W tym obszarze prawa gospodarczego stosuje się postanowienia krajowej ustawy o ochronie konkurencji oraz artykuły 101. i 102. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Problem z przepisami antytrustowymi polega na tym, że trudno jest ocenić, kiedy oligopol należy rozbić na mniejsze konkurujące firmy, a kiedy wystarczy się ograniczyć do regulacji. Pierwszym sygnałem wskazującym na możliwość zaistnienia kartelu jest obecność zaledwie kilku firm w danej branży. Jednak z uwagi na model dylematu więźnia, czasem nawet w branży, gdzie rywalizują tylko dwie firmy, nie ma obawy powstania efektywnego kartelu. Z tego powodu oskarżyciele muszą zdobyć dalsze dowody, gdyż stwierdzenie funkcjonowania w danej branży zaledwie kilku firm jest niewystarczające. Na ogół potrzebny jest konkretny dowód zmowy. Innymi słowy: jeśli wszystkie firmy — członkowie oligopolu jednego dnia bez koordynacji zdecydują o ograniczeniu produkcji o połowę (przez co wzrosną ceny), nie musi to być działanie nielegalne, jednak nawet jeden e-mail od menedżera jednej firmy do menedżera drugiej, w którym znajdzie się wzmianka o tym, że firmy powinny stworzyć kartel, czyni takie działanie nielegalnym i stanowi wystarczający powód do oskarżenia.

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna Specyficzną i bardzo skuteczną taktyką stosowaną na całym świecie jest zaproponowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary pierwszej firmie, która poinformuje o istnieniu zmowy cenowej. Jeśli weźmie się pod uwagę wymiar potencjalnych grzywien, w najlepszym interesie firmy leży natychmiastowe przyznanie się do winy, jeśli pojawia się jakiekolwiek prawdopodobieństwo, że władze uznają porozumienie przedsiębiorstw za nielegalne. Coś takiego zdarzyło się na przykład w czasie dochodzenia prowadzonego przeciwko British Airways i Virgin Atlantic w kwestii dopłat paliwowych. Gdy tylko przedstawiciele Virgin dowiedzieli się o wszczęciu dochodzenia, w zamian za swoisty „immunitet” obiecali przekazanie wszelkich obciążających dowodów zmowy. W efekcie rywal został ukarany karą grzywny (i doszło do rozbicia kartelu).

Wariant hybrydowy: konkurencja monopolistyczna Interesującą formą konkurencji jest jej spotykany w niektórych branżach rodzaj zwany konkurencją monopolistyczną. Branże takie łączą w sobie cechy monopolu (zobacz rozdział 12.) i konkurencji (zobacz rozdział 11.).

Korzyści ze zróżnicowania produktu Podobnie jak w przypadku firm konkurencyjnych działających na wolnych rynkach, również w branżach charakteryzujących się występowaniem konkurencji monopolistycznej rywalizuje wiele przedsiębiorstw. Ale w odróżnieniu od konkurencyjnej branży wolnorynkowej, gdzie wszyscy producenci oferują identyczny produkt, w przypadku konkurencji monopolistycznej każda z firm oferuje dobro nieco odmienne niż konkurenci. Weźmy za przykład rynek winiarski. Wino łatwo uznać za produkt identycznych właściwościach ogólnych (czyli za produkt generyczny) . Jednak miłośnicy tego szlachetnego trunku powiedzą Ci, że rozpoznają różnice w smaku w zależności od winnicy. Chociaż wina dostępne w sprzedaży mają różne ceny odzwierciedlające odmienne procesy produkcyjne, zazwyczaj produkty pochodzące z dwóch różnych winnic nie są takie same. Ekonomiści wykorzystują termin zróżnicowanie produktu do opisania tego, co sprawia, że produkt danej firmy nieco się różni od produktów konkurencji. Ogólną konsekwencją tych różnic jest to, że zmniejszają one nieco intensywność konkurencji. Twojej lokalnej stacji benzynowej może na przykład ujść na sucho cena za litr o 1 lub 2 grosze wyższa niż u konkurencji, o ile posiada estetyczne wyposażenie, a do najbliższego konkurenta jest parę kilometrów. Z drugiej strony w takiej branży nadal obecna jest spora presja konkurencyjna. Chociaż Twoja lokalna stacja może wyznaczyć cenę o parę groszy wyższą, nie może pozwolić sobie na to, by zażądać znacznie więcej niż inne stacje, wówczas bowiem straciłaby klientów na rzecz konkurencji.

293

294

Część III: Mikroekonomia Podobnie w przypadku restauracji — muszą one brać pod uwagę ceny konkurencji, nawet jeśli serwują zupełnie inną kuchnię. O ile bowiem za jakieś wyjątkowe danie możemy być skłonni zapłacić o 20 więcej, jest mało prawdopodobne, abyśmy chcieli płacić o 90 więcej. Zróżnicowanie produktu zmniejsza konkurencję cenową, ale jej nie eliminuje.

W obliczu ograniczonego poziomu zysków Może się wydawać, że ponieważ monopolistycznie konkurencyjne firmy mogą wykorzystywać unikalność swoich produktów do podnoszenia cen, gwarantuje im to niezłą marżę zysku. W końcu w warunkach czystej konkurencji, gdzie wszystkie firmy sprzedają ten sam produkt i nie są w stanie odróżnić się od konkurentów, ceny spadają do poziomu tak niskiego, że firmy przynoszą zerowe zyski ekonomiczne (zobacz rozdział 11.). Jeśli więc monopolistycznie konkurencyjne firmy mogą podnosić ceny powyżej poziomu ceny konkurencyjnej, logicznym wydaje się, że powinno im to gwarantować spore zyski. Na ich nieszczęście tak nie jest. Jak to zauważyła w latach trzydziestych ekonomistka z Cambridge Joan Robinson, monopolistycznie konkurencyjne firmy nadal muszą konkurować. Szczególnie zaś muszą mieć na uwadze fakt, że jeśli będą przynosiły niezłe zyski, przyciągnie to do branży nowych graczy. Gdy zaczną oni produkować, zabiorą klientów dotychczasowym producentom i obniżą ich wcześniejszy poziom zysków. Nowi gracze będą się więc pojawiać, dopóki zyski nie spadną do zera.

Opadająca krzywa popytu Robinson była w stanie pokazać działanie tego procesu, dokonując niewielkiej modyfikacji modelu monopolu (takiego jak przedstawiony w rozdziale 12.). Aby zobaczyć, co zrobiła, spójrz na rysunek 13.4, pokazujący pierwotnie przynoszącą zyski monopolistycznie konkurencyjną firmę. Na rysunku widać krzywa kosztów krańcowych (MC), krzywą średnich kosztów całkowitych (ATC), krzywą popytu (D1) i krzywą przychodów krańcowych (MR1).

Rysunek 13.4. Monopolistycznie konkurencyjna firma wypracowująca zysk równy obszarowi zacienionego prostokąta

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna Z powodu zróżnicowania produktu firma z rysunku 13.4 ma do czynienia z opadającą krzywą popytu (D1). Krzywa opada, ponieważ, jak to ma miejsce w przypadku monopolu, firma posiada pewną kontrolę nad ceną. Zróżnicowanie produktu oznacza, że firma może się zdecydować na wyższą lub niższą cenę. Przy wyższej cenie popyt spadnie, gdyż nie dla wszystkich klientów unikalne właściwości produktu będą warte dodatkowych pieniędzy. Przy niższej cenie popyt będzie rósł, bo niższa cena przyciąga klientów konkurencji. W warunkach wolnej konkurencji firmy sprzedające identyczny produkt nie mają żadnej kontroli nad cenami sprzedaży. Jak wyjaśniamy w rozdziale 11., ponieważ firmy konkurencyjne sprzedają identyczny produkt, dla konsumentów liczy się tylko to, kto zaoferuje najniższą cenę. W efekcie wszystkie firmy muszą sprzedawać po tej samej cenie — cenie rynkowej, którą wyznacza punkt przecięcia się krzywych podaży i popytu dla danej branży. Krzywa popytu na produkty pojedynczej firmy konkurencyjnej jest linią poziomą przebiegającą na poziomie ceny rynkowej (zobacz rozdział 11.). A to sytuacja zdecydowanie odmienna od opadającej krzywej popytu, z jaką ma do czynienia firma monopolistycznie konkurencyjna na rysunku 13.4. Ważną konsekwencją opadającej krzywej popytu (D1) jest to, że krzywa przychodów krańcowych (MR1) powiązana z krzywą popytu (D1) również opada. Dlaczego? Przychód krańcowy, jaki firma może otrzymać ze sprzedaży kolejnej jednostki dobra, jest niższy od przychodu ze sprzedaży poprzedniej jednostki tego samego dobra. Jak wyjaśniamy w rozdziale 12., malejący przychód krańcowy jest naturalną konsekwencją opadającej krzywej popytu. Ponieważ jedynym sposobem, by skłonić konsumentów do większych zakupów, jest zachęcenie ich niższą ceną, to przychód krańcowy spada z każdą kolejną sprzedawaną jednostką. Firma monopolistycznie konkurencyjna optymalizuje poziom zysku, wybierając poziom produkcji wskazany przez punkt A, znajdujący się na przecięciu opadającej krzywej przychodów krańcowych (MR1) i wznoszącej się krzywej kosztów krańcowych (MC). Produkcja na poziomie q*1 albo zmaksymalizuje zyski firmy (jeśli możliwe jest osiąganie zysku), albo zminimalizuje jej straty. Możliwość zysków zależy od tego, gdzie znajduje się krzywa popytu firmy, czyli od tego, jak duży jest popyt na jej produkt. Na rysunku 13.4 poziom popytu jest na tyle wysoki, że firma przynosi zyski. Zauważysz to, jeśli porównasz średni jednostkowy koszt całkowity firmy przy produkcji na poziomie q*1 z jednostkową ceną sprzedaży przy tym poziomie produkcji. Średni jednostkowy koszt całkowity odczytasz, przesuwając się od osi poziomej pionowo w górę wykresu na wysokości poziomu produkcji q*1 aż do krzywej ATC — konkretnie do punktu B. Jednostkową cenę, jaką może uzyskać firma przy poziomie produkcji q*1, odczytasz, przesuwając się wyżej, aż napotkasz krzywą popytu w punkcie C. Ponieważ pionowa odległość od osi poziomej do punktu C jest większa od odległości do punktu B, można od razu powiedzieć, że jednostkowa cena sprzedaży jest wyższa od jednostkowych całkowitych kosztów produkcji, co oznacza, że firma osiąga zysk na każdej sprzedanej jednostce. Wysokość całkowitego zysku to iloczyn ilości sprzedawanych jednostek i jednostkowego zysku — odpowiada mu zacieniowane pole prostokąta na rysunku 13.4. Pole powierzchni tego prostokąta równe jest bowiem iloczynowi długości jednego jego boku, czyli q*1 jednostek, i długości drugiego, czyli jednostkowego zysku stanowiącego pionową odległość między punktami B i C.

295

296

Część III: Mikroekonomia Wyznaczanie równowagi — wejście i wyjście firm Joan Robinson spostrzegła, że właśnie te zyski zachęcają nowych graczy do podjęcia działalności w danej monopolistycznie konkurencyjnej branży. Każdy nowy gracz odbiera część rynku już funkcjonującym producentom. Graficznie wygląda to tak, że dla każdej z istniejących firm, takich jak ta z rysunku 13.4, krzywa popytu przesuwa się w lewo i w dół. Przy każdej możliwej cenie, jaką może podyktować, firma sprzedaje teraz mniej niż poprzednio, ponieważ część rynku została przejęta przez nowych graczy. Co więcej, nowi gracze pojawiają się w danej branży, przesuwając tym samym krzywe popytu w dół i w lewo aż do momentu, w którym zyski spadną do zera. Dopiero wtedy zahamowany zostaje proces wchodzenia nowych firm do branży. Tę równowagę ilustruje rysunek 13.5, na którym krzywa popytu przesunęła się w lewo na pozycję D2, przez co styka się z krzywą ATC w punkcie B. Gdy krzywa popytu przemieszcza się w lewo, to podobnemu przesunięciu podlega również krzywa przychodów krańcowych, znajdująca się obecnie na pozycji MR2. Z tego powodu firma optymalizująca swoją wielkość produkcji w punkcie wyznaczonym przez punkt przecięcia się krzywych MC i MR2 produkuje na poziomie q*2.

Rysunek 13.5. Monopolistycznie konkurencyjna firma wypracowuje zerowy zysk po wejściu (lub wyjściu), które spowodowało przesunięcie krzywej popytu do położenia, w jakim jest ona styczna do krzywej ATC

Przy tym poziomie produkcji osiągane zyski są zerowe. Widać to na wykresie, na którym średni jednostkowy koszt całkowity produkcji na poziomie q*2 jest równy jednostkowej cenie sprzedaży (przy tym poziomie produkcji). Spójrz na punkt B leżący dokładnie na wysokości poziomu produkcji q*2. Ponieważ punkt ten leży w punkcie

Rozdział 13: Oligopol i konkurencja monopolistyczna styczności krzywej ATC i krzywej popytu D2, pionowa odległość od tego punktu do osi poziomej odzwierciedla zarówno średni jednostkowy koszt całkowity produkcji, jak i jednostkową cenę sprzedaży przy tym poziomie produkcji. Jako że obie te wartości są równe, firma wypracowuje zerowe zyski. Jeśli z jakiegoś powodu firmy w monopolistycznie konkurencyjnej branży przynoszą straty, to część z nich branżę opuści. W związku z tym pozostałe firmy przejmą ich klientów, a co za tym idzie — ich krzywe popytu przesuną się w górę i w prawo. Wyjścia z branży będą trwały aż do momentu, w którym powróci ona do równowagi takiej jak na rysunku 13.5, czyli do sytuacji, w której wszystkie firmy w branży będą przynosiły zerowe zyski.

Produkcja nieefektywna Kluczowym spostrzeżeniem związanym z równowagą na rysunku 13.5 jest to, że każda z firm produkuje mniej efektywnie niż firmy w konkurencyjnej branży. Najlepiej porównać poziomy produkcji firmy monopolistycznie konkurencyjnej w momencie, gdy branża znajduje się w równowadze (q*2), z poziomem produkcji firmy funkcjonującej we w pełni konkurencyjnej branży (gdzie wszystkie firmy sprzedają identyczny produkt), a charakteryzującej się identycznym przebiegiem krzywych kosztów. Na rysunku 13.5 ten poziom produkcji oznaczyliśmy symbolem qcomp (od angielskiego słowa competition — konkurencja). W rozdziale 11. wyjaśniamy, w jaki sposób siły rynkowe zmuszają firmy konkurencyjne do produkcji na poziomie qcomp i dlaczego jest to właśnie poziom produkcji, przy którym przypominająca kształtem literę U krzywa ATC osiąga minimum. Społecznie istotną konsekwencją tego faktu jest to, że firmy konkurencyjne produkują najniższym z możliwych średnim jednostkowym kosztem całkowitym. To czyni je możliwie najbardziej efektywnymi pod względem jednostkowych kosztów produkcji.

Komunizm, hamburgery i zróżnicowanie produktu Jedna z najśmieszniejszych reklam w historii została wyemitowana po raz pierwszy w 1985 roku, w czasach, gdy ustrój komunistyczny był jeszcze u szczytu potęgi. Sieć fast-foodowa Wendy’s przygotowała reklamę przedstawiającą komunistyczny pokaz mody. Kobieta idzie po wybiegu w szarym roboczym drelichu, a konferansjer wykrzykuje: „Strój dzienny!”. Po chwili kobieta przemierza wybieg w tym samym stroju, ale tym razem niosąc latarkę, a konferansjer wykrzykuje: „Strój wieczorowy!”. Gdy wreszcie kobieta przechodzi po raz trzeci w tym samym stroju, ale tym razem niosąc piłkę plażową, komentarz konferansjera brzmi: „Strój kąpielowy!”.

dbali o zróżnicowanie produktów. Zazwyczaj proponowano jeden wzór danego produktu, aby móc wytwarzać go na masową skalę przy najniższym możliwym koszcie. Efektem tego było olbrzymie ujednolicenie społeczeństwa — reklama firmy Wendy’s nie była wcale bardzo przesadzona.

Reklama ta pomogła w przekazaniu amerykańskim konsumentom idei, że jedzenie oferowane przez Wendy’s różni się od menu oferowanego przez konkurentów — McDonald’sa i Burger Kinga. W przeciwieństwie do sztywno zaplanowanej radzieckiej gospodarki wolny rynek w ustroju kapitalistycznym pozwala na olbrzymie zróżnicowanie produktów. Reklama wyśmiewała fakt, że centralni planiści rzą- Reklama podkreślała fakt odmienności oferty sieci dzący gospodarką w krajach komunistycznych niezbyt Wendy’s.

297

298

Część III: Mikroekonomia Z kolei monopolistycznie konkurencyjna firma działa w branży, w której zróżnicowanie produktu pozwala jej na pewną kontrolę nad ceną, co jednocześnie powoduje, że jej średni jednostkowy koszt całkowity produkcji jest wyższy. To właśnie widać na rysunku 13.5, gdzie pionowa odległość od osi poziomej do punktu B jest większa od odległości między tą osią a punktem C. Oznacza to, że firmy w monopolistycznie konkurencyjnych branżach nie są tak efektywne jak firmy w branżach konkurencyjnych. Niektórzy, patrząc na ten wynik, dochodzą do wniosku, że będzie lepiej dla społeczeństwa, jeśli branże monopolistycznie konkurencyjne przekształci się w branże czysto konkurencyjne. Jednak okazuje się, że oszczędności poczynione na kosztach mogą nie zrównoważyć utraty zróżnicowania produktów. W końcu różnorodność urozmaica nasze życie. Czy chcielibyśmy, aby każda restauracja serwowała identyczne dania, w identycznej sali, przy identycznym oświetleniu i na identycznym stole? My wolelibyśmy tego uniknąć. I jeśli wyższy koszt zróżnicowania produktu oznacza, że firmy w monopolistycznie konkurencyjnej branży będą miały nieco większe koszty produkcji niż firmy w branży konkurencyjnej, to w większości przypadków gotowi jesteśmy to zaakceptować w zamian za różnorodność. Musisz jednak sam zdecydować, czy Twoim zdaniem koszty zróżnicowania są warte tego, aby je ponosić — i w jakich sytuacjach. O ile w przypadku restauracji gra może być warta świeczki, to zupełnie inaczej możesz się zapatrywać na tę kwestię w kontekście cen na stacjach benzynowych.

Rozdział 14

Prawa własności i ich wady W tym rozdziale: ► Definicja rynku idealnego. ► Efekty zewnętrzne odpowiedzialne za społecznie nieefektywne rezultaty. ► Podejmowanie działań zmierzających do naprawy problemów powodowanych przez efekty zewnętrzne. ► Wykorzystywanie i wyczerpywanie powszechnie dostępnych zasobów.

W

rozdziale 11. wyjaśniamy koncepcję niewidzialnej ręki rynku stworzoną przez Adama Smitha. Koncepcja ta zakłada, że choć jednostki dążą do zaspokojenia swoich własnych interesów, to jeśli pozwolić rynkom na alokację zasobów, osiągane jest dobro wspólne. Adam Smith był jednak całkiem świadom faktu, że rezultat taki można osiągnąć tylko wtedy, gdy prawa własności w danym społeczeństwie są ustalone prawidłowo, i to zanim ludzie zaczną wymieniać produkty i usługi na rynkach. Dużą część swojej słynnej książki zatytułowanej Bogactwo narodów poświęcił opisaniu tego, w jaki sposób państwo powinno zdefiniować prawa własności, jeśli pragnie, aby rynki przynosiły społecznie korzystne wyniki.

Istota problemu zasadza się na tym, że jeśli prawa własności nie są prawidłowo zdefiniowane, jednostka nie weźmie w pełni pod uwagę tego, jak jej działania wpłyną na innych. Wyobraź sobie na przykład dwie działki ziemi: jedna należy do osoby prywatnej, druga zaś jest dzika, nie należy do nikogo i każdy może dowolnie z niej korzystać. Jeśli chcesz wyrzucić śmieci na terenie prywatnym, musimy za to zapłacić właścicielowi (innymi słowy: właściciel prowadzi wysypisko). Ale, podobnie jak wszyscy inni, możesz wyrzucić śmieci za darmo na niczyjej działce, ponieważ nikt nie ma prawa Ci tego zabronić. Co oczywiste, różnica w statusie własnościowym pomiędzy dwiema działkami powoduje, że znacznie więcej śmieci wyląduje na drugiej działce (niczyjej), jest to bowiem opcja mniej kosztowna dla wyrzucającego. Problemem jest jednak to, że o ile wyrzucający śmieci oszczędza, to jednocześnie podnosi koszty innych (z powodu swojej decyzji wyrzucenia śmieci na dziko). Na przykład teren, który mógłby być ładnym parkiem, jest obecnie dzikim wysypiskiem. Niedookreślone prawa własności mają negatywne konsekwencje. W tym rozdziale poświęcamy sporo miejsca pozytywnym i negatywnym efektom zewnętrznym — sytuacjom, w których zachowanie jednej osoby skutkuje korzyściami lub stratami dla innych, w przypadkach, gdy prawa własności są tak źle zdefiniowane, że korzyści i straty nie mogą być odpowiednio uwzględniane. (Negatywne efekty zewnętrzne prowadzą do pojawienia się tak poważnych problemów jak zanieczyszczenie

300

Część III: Mikroekonomia środowiska i globalne ocieplenie). Opisujemy również, dlaczego większość przypadków gatunków zagrożonych wyginięciem to efekt nieistniejących praw własności i jak redefiniowanie tych praw może uratować ginące gatunki od zagłady.

Pozwolić rynkom na przynoszenie społecznie optymalnych rezultatów Aby rynki mogły przynosić społecznie optymalne rezultaty, muszą uwzględniać wszystkie koszty i korzyści związane z każdą działalnością, bez względu na to, kto ponosi koszty lub osiąga korzyści. Jeśli to się udaje, krzywe popytu odzwierciedlają wszelkie korzyści, krzywe podaży wszelkie koszty, a wielkość produkcji w punkcie równowagi rynkowej daje nam gwarancję, że produkowane są tylko te jednostki, dla których korzyści przekraczają poniesione koszty. Rozdział 11. zawiera szczegółowy opis procesu kształtowania społecznie optymalnych rezultatów przez podaż i popyt, w tym miejscu jednak chcielibyśmy wrócić do omawianych już zagadnień . Przyjrzyj się rysunkowi 14.1, na którym przedstawiliśmy krzywą podaży (S) i krzywą popytu (D) dla lodów. Rynkową ilość równowagi oznaczyliśmy symbolem q*, a rynkową cenę równowagi symbolem P*. Ważne jest, aby sobie uświadomić, że społecznie optymalne jest wyprodukowanie każdej jednostki, aż do q* włącznie. Analiza jednostki q0 pozwoli Ci to sobie uzmysłowić. Jak widać po przebiegu krzywej popytu (D), kupujący są skłonni zapłacić cenę P0 za jednostkę q0, ale wyprodukowanie tej jednostki kosztuje producentów zaledwie C0.

Rysunek 14.1. Przy pełnych i kompletnych prawach własności rynkowa wielkość produkcji dobra q* jest społecznie optymalna

Rozdział 14: Prawa własności i ich wady Co to oznacza? Ogólna szczęśliwość społeczeństwa wzrasta dzięki wyprodukowaniu jednostki q0, gdyż jest ona dla ludzi warta więcej, niż wyniosły koszty zasobów potrzebnych do jej wytworzenia. Ponieważ krzywa popytu (D) przebiega powyżej krzywej podaży (S) dla wszystkich jednostek, włącznie z q*, to jest społecznie korzystne wyprodukowanie wszystkich tych jednostek. W rozdziale 11. wyjaśniamy, że cudowną zaletą rynków jest to, że interakcja między podażą i popytem powoduje po prostu produkcję na społecznie optymalnym poziomie q*. Jest to skutkiem dążeń ludzi do zaspokojenia ich partykularnych interesów — i w tym właśnie tkwi magia rynków. To jakby niewidzialna ręka jakiegoś sprawiedliwego bóstwa magicznie przekształcała jednostkowe dążenia w społecznie optymalne rezultaty. Zgodnie z tym, o czym mówiliśmy wcześniej w tym rozdziale, te pozytywne skutki zdarzają się jedynie wówczas, gdy prawa własności są pełne i kompletne, co oznacza, że krzywa popytu odzwierciedla wszystkie korzyści, za jakie ludzie chcą zapłacić, a krzywa podaży odzwierciedla wszystkie koszty związane z produkcją. Jeśli prawa własności nie są pełne i kompletne, rynki nie przyniosą społecznie optymalnych poziomów produkcji (jak q*). W takich przypadkach niewidzialna ręka rynku naprawdę staje się niewidzialna — po prostu jej nie ma!

Efekty zewnętrzne — odczuwane przez innych koszty i korzyści związane z jednostkowymi działaniami Prawa własności dają właścicielom kontrolę nad posiadanymi przedmiotami. Możesz na przykład pomalować swój samochód na dowolny kolor. Możesz zmodyfikować silnik czy rurę wydechową. Możesz nawet wbudować ogromne basowe głośniki — zupełnie tak jak my, kiedy staramy się ukryć fakt, że podobnie jak większość ekonomistów wcale nie jesteśmy takimi rozrywkowymi luzakami. Z drugiej jednak strony prawa własności nie są nieograniczone. W zakresie użytkowania Twojego samochodu pewne ograniczenia narzuca społeczeństwo. I tak na przykład jeśli masz leciwy samochód co roku musisz przeprowadzić badania układu wydechowego, sprawdzając poziom szkodliwych substancji w spalinach. Nawet jeśli jesteś właścicielem samochodu, nie możesz zatruwać środowiska bardziej niż dopuszczają normy. Nie możesz też jechać z prędkością 90 km/h w pobliżu szkoły. Łamiesz prawo także wtedy, gdy słuchasz w nocy zbyt głośnej muzyki (na przykład wtedy, gdy Twoja wieża ma głośniki o mocy 2000 watów). Prawo nie zezwala na podobne zachowania dlatego, że nie mieszkamy na bezludnej wyspie. Jesteśmy członkami społeczności, na którą składa się wiele osób, i dlatego hałas lub bardzo szybka jazda wpływają na jakość życia innych. Ekonomiści opisują tę sytuację, mówiąc, że takie zachowania powodują efekty zewnętrzne.

301

302

Część III: Mikroekonomia

Pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne Efekt zewnętrzny to koszt lub korzyść, których doświadczają nie osoby bezpośrednio zaangażowane w dane działanie, lecz inni. Rozróżniamy pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne.

 Pozytywny efekt zewnętrzny to korzyść, jaką odnoszą osoby niezaangażowane

bezpośrednio w jakieś działanie. Na przykład pszczelarka hoduje pszczoły, aby sprzedawać miód, jednak niejako przy okazji pszczoły latają po okolicy, zapylając kwiaty, zwiększając tym samym plony rolników i przynosząc im pozytywne efekty zewnętrzne.

 Negatywny efekt zewnętrzny to koszt, jaki ponoszą osoby niezaangażowane

bezpośrednio w jakieś działanie. Na przykład huta wytwarza jako produkt uboczny mnóstwo dymu i sadzy, powodując zanieczyszczenie powietrza, którym oddychają wszyscy okoliczni mieszkańcy.

Konsekwencje negatywnych efektów zewnętrznych Aby zrozumieć koncepcję negatywnych efektów zewnętrznych, trzeba sobie uświadomić, że wyroby i usługi przynoszące negatywne efekty zewnętrzne są nadprodukowane. Powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że negatywne efekty zewnętrzne i koszty, jakie ponoszą w związku z nimi inni, nie są brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o poziomie produkcji.

Nieuwzględnianie kosztów ponoszonych przez inne osoby W przypadku produkującej zanieczyszczenia huty jej kierownictwo bierze pod uwagę tylko koszty działalności i surowców. Przyczyną takiego stanu rzeczy są kiepsko skonstruowane prawa własności. Gdyby ktoś był właścicielem atmosfery ziemskiej, kierownictwo huty musiałoby mu płacić za emisję zanieczyszczeń. Gdyby zaś atmosfera należała do ludzi, którzy będą musieli wdychać zanieczyszczone przez hutę powietrze, firma byłaby zmuszona zapłacić tym osobom za prawo do emisji zanieczyszczeń, a tym samym wzięcia pod uwagę szkód, jakie wyrządza innym, produkując zanieczyszczenia. Ponieważ jednak nikt nie jest właścicielem atmosfery i firmy nikomu nie muszą płacić za jej zanieczyszczanie, nie ma sposobu, by zmusić kierownictwo huty do uwzględnienia kosztów zanieczyszczania spadających na członków lokalnej społeczności. W efekcie dochodzi do nadprodukcji stali. Dlaczego? W rozdziale 10. wyjaśniamy, dlaczego krzywa podaży konkurencyjnej firmy jest równa jej krzywej kosztów krańcowych. Ponieważ huta nie bierze pod uwagę kosztów krańcowych, jakie produkcja stali powoduje dla innych, to krzywa kosztów krańcowych (krzywa podaży) huty jest umiejscowiona zbyt nisko i tym samym prowadzi do nadprodukcji.

Rozdział 14: Prawa własności i ich wady Sytuację taką przedstawiamy na rysunku 14.2, na którym znajdują się dwie krzywe podaży. Niżej położoną opisaliśmy jako prywatna krzywa MC, gdyż jest to krzywa kosztów krańcowych uwzględniająca jedynie koszty ponoszone przez hutę przy okazji produkcji stali.

Rysunek 14.2. Rynek nadprodukuje dobro przynoszące negatywne efekty zewnętrzne

Wyżej położona krzywa uwzględnia nie tylko koszty ponoszone przez samą hutę (prywatne), ale i zewnętrzne koszty zanieczyszczenia (oznaczone jako XC). Krzywą tę określa się mianem społecznej krzywej MC i jest ona przydatna, ponieważ odzwierciedla wszystkie koszty związane z produkcją stali — zarówno koszty ponoszone bezpośrednio przez producenta, jak i negatywne efekty zewnętrzne.

Nadprodukcja dóbr powodujących negatywne efekty zewnętrzne Dlaczego więc dochodzi do nadprodukcji stali? Poziom rynkowej równowagi znajduje się w punkcie, w którym krzywa popytu (D) przecina prywatną krzywą MC. Rezultatem jest poziom produkcji stali qm, gdzie m oznacza rynek (ang. market). Z drugiej jednak strony społecznie optymalny poziom produkcji stali to qsoc, gdzie soc oznacza „społeczny” (ang. social). Poziom ten określa punkt przecięcia krzywej popytu (D) ze społeczną krzywą MC. Można powiedzieć, że poziom qsoc jest społecznie optymalny, ponieważ dla każdej jednostki, aż do qsoc włącznie, krzywa popytu (D) przebiega powyżej krzywej społecznej MC, co oznacza, że korzyści z wyprodukowania tych jednostek są wyższe od kosztów ich wytworzenia. Jest to prawdą, jeśli weźmiemy pod uwagę nie tylko prywatne koszty, ale i koszty zewnętrzne ponoszone przez podmioty niezaangażowane bezpośrednio w daną działalność. Problem z produkcją jednostek między poziomami qsoc i qm polega na tym, że o ile korzyści przewyższają koszty ponoszone przez samego producenta, to nie są wyższe od kosztów całkowitych (jeśli uwzględnić XC — koszty negatywnych efektów zewnętrznych).

303

304

Część III: Mikroekonomia Przeanalizujmy na przykład poziom produkcji ˆ q leżący między poziomami qsoc i qm. Jeśli na wysokości tego poziomu ( ˆ q ) przesuniesz wzrok pionowo w górę w kierunku krzywej popytu (D), to dostrzeżesz, że cena rynkowa, jaką ludzie chcą ze tę ilość dobra zapłacić, jest wyższa od ponoszonego przez producenta kosztu krańcowego produkcji. (To znaczy przy poziomie produkcji ˆ q krzywa popytu przebiega powyżej prywatnej krzywej MC). Ale jeśli przesuniesz się dalej w górę, zauważysz, że cena, jaką ludzie są skłonni zapłacić za ten poziom produkcji, jest faktycznie niższa od całkowitego społecznego kosztu produkcji tej ilości dobra. (To znaczy społeczna krzywa MC przebiega powyżej krzywej popytu na wysokości q ). poziomu produkcji ˆ Poziom produkcji ˆ q jest więc zbyt wysoki, ponieważ całkowity koszt wytworzenia jest wyższy od ceny, jaką ktokolwiek za tę produkcję będzie skłonny zapłacić. Dlatego niedobrze się dzieje, że w gospodarce produkcja odbywa się na poziomie qm. Każda bowiem jednostka wyprodukowana ponad poziom qsoc jest jednostką, dla której całkowite koszty są wyższe od korzyści.

Zapotrzebowanie na dodatnie ilości negatywnych efektów zewnętrznych Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że najpowszechniejsza reakcja na negatywne efekty zewnętrzne (czyli opowiadanie się za ich wyeliminowaniem) niemal nigdy nie jest społecznie optymalna. Przyjrzyj się ponowie rysunkowi 14.2. Zauważ, że społecznie optymalny poziom produkcji qsoc jest liczbą dodatnią. Tak więc produkcja stali jest społecznie korzystna, nawet jeśli przy okazji powstanie trochę zanieczyszczeń. Aby zrozumieć logikę tego rozumowania, zastanów się nad kwestią użytkowania samochodów. Pojazdy emitują spaliny, które zatruwają powietrze. Społeczeństwo pragnące mocno ograniczyć emisję zanieczyszczeń powinno zakazać ich całkowicie. Ale czy naprawdę chcielibyśmy to zrobić? Chociaż prawdą jest, że wielkie, paliwożerne samochody wytwarzają olbrzymie ilości zanieczyszczeń bez uzasadnionych korzyści, to czy naprawdę chcielibyśmy zakazać ruchu wszystkich samochodów, w tym karetek i wozów strażackich? W żadnym razie, gdyż mimo że pojazdy te emitują zanieczyszczenia, koszty zanieczyszczeń ponoszone przez społeczeństwo są z naddatkiem rekompensowane korzyściami, jakie pojazdy te przynoszą, usprawniając akcje ratunkowe. Podobnie jest w przypadku zanieczyszczeń powodowanych przez hutę przy poziomie produkcji qsoc. Jedynym sposobem całkowitego wyeliminowania produkowanych przez fabrykę zanieczyszczeń jest jej zamknięcie. Ale to oznacza pozbawienie społeczeństwa korzyści, jakie przynosi stal, z której wznosi się bardziej odporne na trzęsienia ziemi budynki i konstruuje bardziej bezpieczne samochody. Celem nie jest pozbycie się negatywnych efektów zewnętrznych. Raczej chodzi o dopilnowanie, aby podczas każdej oceny uwzględnić wszelkie koszty i wszelkie korzyści — tak aby korzyści przynoszone przez wyprodukowane jednostki przewyższały koszty wytworzenia tych jednostek, w tym koszty negatywnych efektów zewnętrznych. Na rysunku 14.2 dla wszystkich jednostek produkcji, aż do poziomu qsoc włącznie,

Rozdział 14: Prawa własności i ich wady całkowite korzyści są co najmniej równe całkowitym kosztom produkcji, co oznacza, że społeczeństwo jako całość korzysta na tym, iż jednostki te są produkowane. Kolejną rzeczą, którą rozważymy, jest to, jak sprawić, aby poziom produkcji wynosił tylko qsoc jednostek, podczas gdy, jak to opisaliśmy powyżej, rynek dąży do nadprodukcji dóbr przynoszących negatywne efekty zewnętrzne.

Przeciwdziałanie negatywnym efektom zewnętrznym W gruncie rzeczy z negatywnymi efektami zewnętrznymi można radzić sobie na trzy sposoby:

 Wprowadzenie przepisów, które zabraniają działań powodujących negatywne efekty zewnętrzne lub takie działania ograniczają. Na przykład większość miast zabrania samodzielnego spalania śmieci.

 Wprowadzenie przepisów bezpośrednio dotyczących konkretnych negatywnych efektów zewnętrznych (a nie działań je powodujących). Huty stali na przykład muszą instalować specjalne filtry pochłaniające większość zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery.

 Nałożenie dodatkowych opłat, na przykład w postaci podatków, na osoby lub firmy powodujące negatywne efekty zewnętrzne. Na przykład państwo może obciążać firmy kosztami za każdą tonę emitowanych zanieczyszczeń.

Do ekonomistów najbardziej przemawia ostatnie z tych trzech rozwiązań, ponieważ to właśnie ono ma największe szanse doprowadzić do produkcji na społecznie optymalnym poziomie. Aby zrozumieć, dlaczego ekonomistom podobają się podatki od zanieczyszczeń, spójrz na rysunek 14.2. Przypomnij sobie koszty zewnętrzne (XC), na jakie produkcja huty narażała innych. Gdyby państwo nałożyło podatek w wysokości XC złotych na każdą jednostkę wytapianej stali, to krzywa kosztów krańcowych huty przesunęłaby się z pozycji prywatnej MC na pozycję społecznej MC. Ustalenie podatku od zanieczyszczeń dokładnie na poziomie XC złotych spowoduje, że krzywa kosztów krańcowych firmy (prywatna MC) będzie się pokrywała się ze społeczną krzywą MC. Ponieważ krzywa kosztów krańcowych firmy jest również jej krzywą podaży, to w efekcie, gdy dochodzi do interakcji między podażą i popytem, wytwarzany jest społecznie optymalny poziom produkcji qsoc. To znaczy, że nakładając właściwą stawkę podatku na stal, państwo może pozostawić rynek samemu sobie. I to właśnie czyni ten rodzaj polityki ograniczania zanieczyszczeń tak atrakcyjnym w porównaniu do innych. Porównajmy to rozwiązanie z systemem, w którym firmy są zmuszane do instalowania pochłaniaczy zanieczyszczeń na kominach w celu ograniczenia zanieczyszczeń. W takim systemie trzeba zatrudnić inspektorów, aby nieustannie monitorowali fabryki, czy przypadkiem nie oszukują. System taki jest znacznie bardziej kosztowny niż po prostu wprowadzenie podatku od łatwo mierzalnego poziomu

305

306

Część III: Mikroekonomia produkcji huty i pozwolenie interakcji między podażą i popytem, by ustaliła społecznie optymalny poziom produkcji. Z drugiej jednak strony ustalenie właściwej stawki podatku (czyli XC) może być dość trudne, dlatego podatek od zanieczyszczeń nie jest wcale prostym rozwiązaniem.

Konsekwencje pozytywnych efektów zewnętrznych Efekty zewnętrzne mogą być również pozytywne. Kluczowym aspektem związanym z pozytywnymi efektami zewnętrznymi jest fakt, że zawsze produkuje się zbyt mało wyrobów i usług, które je wywołują.

Produkcja zbyt małej ilości dóbr wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne Aby zrozumieć, dlaczego produkcja dóbr wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne jest zbyt niska, rozważmy przykład pszczelarki imieniem Salomea. Salcia hoduje pszczoły, aby wyprodukować miód i zarobić parę groszy. Ludzie kupują miód dlatego, że przynosi im użyteczność. Ponieważ jednak pszczoły Salci, latając wokoło, zapylają kwiaty okolicznych rolników, rolnicy ci również odnoszą korzyści z pszczelarskiej działalności Salci. Jednak — i tu właśnie dochodzimy do sedna problemu — rolnicy nie płacą Salci za korzyści, jakie odnoszą dzięki jej pszczołom. Pszczoły po prostu latają i nie sposób odnotować, gdzie się znajdują. W rezultacie Salcia wyhoduje mniej rojów pszczół, niż by to zrobiła, gdyby rolnicy płacili jej za przynoszone przez pszczoły korzyści. Na rysunku 14.3 przedstawiliśmy graficzną ilustrację tej sytuacji. Krzywa podaży Salci pokrywa się z jej krzywą kosztów krańcowych (S  MC). Popyt na sprzedawany przez nią miód ze strony klientów, którzy jej płacą, oznaczyliśmy jako prywatny popyt. Punkt przecięcia krzywych podaży i prywatnego popytu wyznacza rynkową ilość równowagi dla miodu równą qm. Jednak ten poziom produkcji nie uwzględnia korzyści, jakie pszczoły przynoszą rolnikom. Załóżmy, że korzyści te można wyliczyć w jednostkach pieniężnych (XB — zewnętrzne korzyści, od ang. external benefits). Tak więc całkowity społeczny popyt na miód Salci odzwierciedla krzywa społecznego popytu, czyli krzywa prywatnego popytu przemieszczona w górę o wartość XB złotych, aby uwzględnić fakt, że produkcja miodu przynosi korzyści rolnikom, podobnie jak kupującym miód łakomczuchom. Społecznie optymalny poziom produkcji (qsoc) znajduje się w punkcie przecięcia się krzywej społecznego popytu z krzywą podaży Salci, ponieważ dla każdej jednostki produkcji, aż do poziomu qsoc włącznie, całkowita społeczna korzyść jest przynajmniej tak duża jak koszt produkcji poniesiony przez Salcię. Jak widać, produkowana rynkowa ilość równowagi qm jest niższa od społecznie optymalnej ilości qsoc. Innymi słowy: ponieważ mechanizm rynkowy nie jest w stanie w żaden sposób wziąć pod uwagę pozytywnych efektów zewnętrznych, Salcia produkuje mniej miodu, niż wynosi społecznie optymalny poziom produkcji.

Rozdział 14: Prawa własności i ich wady

Rysunek 14.3. Rynek produkuje za mało dobra przynoszącego pozytywne efekty zewnętrzne

Zbyt niski poziom produkcji jest typowy dla dóbr generujących pozytywne efekty zewnętrzne. Ponieważ prawa własności są sformułowane w taki sposób, że beneficjenci pozytywnych efektów zewnętrznych nie muszą za nie płacić, producent takiego dobra nie ma motywacji do produkcji dodatkowych jednostek, aby zapewnić dodatkowe korzyści beneficjentom. Producent taki będzie raczej skłonny wyprodukować dokładnie tyle, ile może bezpośrednio sprzedać.

Subsydiowanie dóbr generujących pozytywne efekty zewnętrzne Ponieważ rynki mają tendencję do zbyt niskiego poziomu produkcji wyrobów i usług generujących pozytywne efekty zewnętrzne, wymyślono sposoby zwiększania poziomu ich produkcji. Najpopularniejszym sposobem motywowania producentów do zwiększenia produkcji dóbr generujących pozytywne efekty zewnętrzne są subsydia. W przypadku pszczelarskiego interesu Salci państwo może zaproponować subsydium rzędu, dajmy na to, 40 groszy od kilograma zebranego miodu, aby zachęcić ją do hodowli większej ilości pszczół. Efektem będzie większa liczba pszczół zapylających kwiaty, co zwiększy zbiory okolicznych rolników. Państwo może nawet opodatkować rolników, aby zdobyć pieniądze na subsydia. Dzięki temu program subsydiów mógłby się samofinansować. Na podobnej zasadzie władze subsydiują sadzenie drzew w miastach i wokół nich. Muszą tak robić, ponieważ drzewa zapewniają wiele korzyści (cień, chłód, czystsze powietrze, mniejsza erozja gleby i tak dalej), czyli pozytywnych efektów zewnętrznych, których rynki nie biorą pod uwagę. Bez subsydiów zasadzono by mniej drzew, niż byłoby to społecznie najkorzystniejsze.

307

308

Część III: Mikroekonomia

Tragedia wspólnego pastwiska Ważny gospodarczy problem wynikający ze źle sformułowanych praw własności, nieuwzględniających negatywnych efektów zewnętrznych, znany jest pod nazwą tragedii wspólnego pastwiska. Na kolejnych stronach omówimy to zagadnienie bardziej szczegółowo.

Mieć krowę — zadeptanie wspólnego pastwiska Aby zrozumieć, na czym polega tragedia wspólnego pastwiska, wyobraź sobie rolnicze miasteczko, w którym większość gruntów jest własnością prywatną. Jedno wielkie pastwisko jest własnością wspólną, a zatem może tam wypasać swoje bydło każdy. Chcielibyśmy omówić różnicę w liczbie bydła wypasanego na pastwiskach prywatnych i na pastwisku wspólnym. Właściciel prywatnego pastwiska ma odpowiednią motywację do ograniczenia liczby wypasanego bydła. Chodzi o to, że jeśli zbyt wiele zwierząt pojawi się na jednym pastwisku, trawa szybko zniknie, a zwierzęta zrujnują łąkę tak, że dalszy wypas nie będzie możliwy. Dlatego właściciel prywatnego pastwiska pozwoli wypasać na nim tylko ograniczoną liczbę krów. Taka polityka obniża co prawda jego dochody w krótkim okresie (gdyż ogranicza liczbę aktualnie wypasanych krów), ale w dłuższej perspektywie czasu maksymalizuje jego zysk (ponieważ pastwisko pozostaje w dobrym stanie i będzie mógł dłużej wypasać bydło). Pomyśl jednak o motywacji, jaką kierują się ludzie w przypadku publicznego pastwiska, na którym wszyscy mogą wypasać bydło. Ponieważ łąka jest wspólna, nie trzeba płacić, aby z niej korzystać. Tak więc każdy hodowca wyśle tam część swoich stad, bo nic go to nie kosztuje. Ale ponieważ wszyscy myślą tak samo, trawa zostanie wkrótce zadeptana i wyjedzona przez krowy i niegdysiejsza łąka zamieni się w błotnisty nieużytek. A zatem, choć nie ma żadnych osobistych kosztów wysłania tam bydła na wypas, to istnieje koszt społeczny. Każda kolejna krowa powoduje szkody na pastwisku — szkody, które obniżają przyszłą jego produktywność. Różnica między losami pastwiska prywatnego i pastwiska wspólnego jest całkowicie efektem różnych praw własności, jakim oba te grunty podlegają. W przypadku pastwisk prywatnych ich właściciele mają odpowiednią motywację do rozważenia kosztów i korzyści wypasania na nich dodatkowych ilości bydła. W szczególności zaś biorą pod uwagę to, o ile zmniejszą się ich przyszłe zyski, jeśli nadmierny wypas zniszczy przyszłą użyteczność łąki. W przypadku wspólnego pastwiska nikt jednak nie ma osobistej motywacji do zachowania jego przyszłej użyteczności. W zasadzie motywacja jest wręcz odwrotna niż w przypadku pastwiska prywatnego. Skoro bowiem wspólne pastwisko jest porośnięte bujną trawą, trzeba tam wpuścić jak najwięcej swoich krów, aby zdążyły wyjeść całą trawę, zanim to zrobią krowy sąsiada. A ponieważ wszyscy myślą podobnie, pojawia się gorączkowy pośpiech w wypędzaniu tam bydła. W rezultacie łąka wkrótce zostaje zniszczona i nikomu już nie służy.

Rozdział 14: Prawa własności i ich wady Można więc rozważać tragedię wspólnego pastwiska jako przykład negatywnych efektów zewnętrznych. Jeśli widzisz bujną trawę porastającą wspólne pastwisko, wysyłasz tam tyle bydła, ile się da, bez zastanawiania się nad szkodami, jakie wyrządzi nadmierny wypas. Podobnie myślą wszyscy dookoła. Nikt się nie martwi o negatywne efekty zewnętrzne wynikające z braku trawy na łące, ponieważ żadna konkretna osoba nie jest właścicielem tej ziemi i w związku z tym nikt osobiście nie ucierpi, gdy zostanie ona zrujnowana. Warto zapamiętać, że w przypadku braku jakichkolwiek systemów nadzoru lub zarządzania motywacja jednostki do nadmiernego wykorzystywania wspólnego zasobu prowadzi do stworzenia warunków pozwalających na jego zniszczenia. Nie twierdzimy przy tym, że jest to nieuniknione. Dobrym przykładem takiej trudnej sytuacji może być problem z rybołówstwem — scenariusz analogiczny do teoretycznego przykładu tragedii wspólnego pastwiska doprowadził do przełowienia wielu pospolitych gatunków ryb. Konieczne okazało się wprowadzenie systemu zarządzanych praw połowowych, który pozwoliłby naprawić sytuację (kwestią spadku liczebności ławic zajmiemy się w kolejnym punkcie). W rzeczywistości można nawet pokusić się o stwierdzenie, że wiele słabiej rozwiniętych społeczeństw lepiej radziło sobie z gospodarowaniem wspólnymi zasobami (analizująca to zagadnienie Elinor Ostrom otrzymała w 2009 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii). Pewnie nie zaskoczy Cię zbytnio fakt, że istnieje wariant tragedii wspólnego pastwiska, który można zastosować do rynku dóbr społecznie niewykorzystywanych ze względu na to, iż są objęte prawami własności prywatnej. Wyobraź sobie na przykład, że nie można produkować płyt DVD z serialem telewizyjnym, ponieważ prawa autorskie do muzyki wykorzystanej w tymże serialu są zbyt kosztowne. Ekonomiści to ludzie z polotem, dlatego nazwali ten wariant tragedią prywatnego pastwistka” (ang. Tragedy of Anticommons), sprowadza się ona do zbyt dużej fragmentaryzacji praw własności do przedmiotu. Z tej całej lekcji warto zapamiętać, że ekonomiści są tak wielkimi fanami praw własności nie tylko dlatego, że kwestia dotyczy praw majątkowych; ekonomiści lubią je stosować, ponieważ prawa własności pojawiają się tam, gdzie konieczna jest skrupulatna analiza kosztów i korzyści w danej sytuacji. Ekonomiści chcą sprawdzać stopień szkodliwości nadmiernie restrykcyjnych praw własności i zalecają zmianę prawa w celu zmniejszenia kosztów. Zasada związana z istotą oceny problemu pozostaje taka sama.

Wymieranie gatunków z powodu kiepsko określonych praw własności Wiele problemów ekologicznych wynika z podobnych przyczyn jak tragedia wspólnego pastwiska, czyli z braku przyporządkowania konkretnej osobie praw własności do danego zasobu. Efektem braku praw własności jest zwłaszcza wymieranie wielu gatunków zwierząt. Niechaj za przykład posłuży nam tuńczyk pływający sobie w oceanie. W związku z międzynarodowymi traktami otwarty ocean nie należy do nikogo — a więc nikt nie jest też właścicielem pływających w nim tuńczyków. Z drugiej strony, jeśli złapiesz tuńczyka i wciągniesz go do swojej łódki, nabywasz w stosunku do niego prawa własności i możesz go sprzedać za pieniądze. Tak więc jedynym sposobem osiągnięcia ekonomicznej korzyści z tuńczyka jest jego zabicie.

309

310

Część III: Mikroekonomia Efektem takiego myślenia jest fakt, że zarówno tuńczyki, jak i wiele innych gatunków ryb odławia się w nadmiarze. W rezultacie niektórym gatunkom grozi wyginięcie. Dzieje się tak dlatego, że każdy rybak ma motywację do połowu jak największej ilości ryb, zanim ubiegną go inni. To prowadzi do szybkiego wymierania gatunków, i to pomimo faktu, że rybacy są całkiem świadomi istnienia problemu. Jednak ze względu na to, jak sformułowane są w tym przypadku prawa własności, żaden pojedynczy rybak nie może zrobić nic, aby zapobiec złu. Bo jeśli nawet jeden rybak zdecyduje się odławiać mniej ryb z nadzieją, iż dzięki temu gatunek przetrwa, to ktoś i tak odłowi oszczędzone przezeń ryby. Dlatego gatunek tak czy inaczej wyginie. W efekcie nikt nie ma motywacji do ograniczenia połowów. Ekonomiści analizują tego typu problemy i dochodzą do wniosku, że jedynym sposobem, by powstrzymać taki rozwój wydarzeń, jest zmiana praw własności, tak aby ludzie mogli posiadać prawa własności nie tylko do ryb martwych, ale i do żywych. Jeśli bowiem posiadamy na przykład hodowlę tuńczyka, nasza motywacja jest zupełnie inna. Nie chcemy go wytrzebić, ponieważ przetrwanie gatunku i rozwój hodowli pozwolą nam na uzyskanie profitów nie tylko w tym roku, ale i w latach kolejnych. Wskutek tego, gdy ekonomista ma do czynienia z sytuacją w rodzaju tragedii wspólnego pastwiska, jego pierwszym pomysłem jest zmiana praw własności do danego zasobu. Zamiast wspólnej własności, w którym to przypadku każdy człowiek ma motywację do jak najszybszego zagarnięcia jak największej ilości zasobu, zanim uprzedzą go inni, ekonomiści sugerują własność prywatną, dzięki czemu powstanie zachęta do zachowania danego zasobu. W przypadku nadmiernych połowów jednym z rozwiązań jest przyznanie rybakom praw własności do całych łowisk, to znaczy do wszystkich ryb (jeszcze żywych) na danym obszarze. To zachęci nowych właścicieli do rozsądnego i oszczędnego zarządzania ich majątkiem. Co więcej, ponieważ tylko jedna osoba ma prawo do połowów na danym obszarze, nie ma już gorączkowej przepychanki między rybakami, aby złowić jak najwięcej, zanim zrobią to inni. Dla gatunków ryb swobodnie przemieszczających się pomiędzy różnymi obszarami wymyślono inne rozwiązanie. W takich przypadkach biolodzy określają najpierw maksymalną liczbę ryb, jaka może być odłowiona każdego roku bez wyniszczania gatunku. Władze wystawiają następnie na licytację limity połowowe na określoną liczbę ryb. Metoda ta zapobiega tragedii wspólnego pastwiska, tworząc nowy rodzaj prawa własności — pozwolenia połowowe. Przynosi również korzyści w postaci powstania samowystarczalnego programu rządowego. Pieniądze zebrane z licytacji pozwoleń mogą być wykorzystane do zatrudnienia strażników pilnujących, aby nikt nie łowił ryb bez pozwolenia. Mogą być także przeznaczane na programy ochrony dziko żyjących gatunków. Podobne rozwiązanie można zastosować do emisji dwutlenku węgla (stosuje się je zresztą w Europie oraz w niektórych stanach USA). „Prawo własności” do pewnej ilości emisji jest przyznawane przez państwo, a firmy, którym lepiej wychodzi ograniczanie emisji szkodliwych gazów, mogą sprzedać nadwyżki, których nie potrzebują, oferując je przedsiębiorstwom, które radzą sobie w tej dziedzinie nieco gorzej. W ten sposób nie tylko dochodzi do ograniczenia emisji, ale też firmy mają odpowiednią zachętę do właściwego rozwiązania problemu.

Rozdział 15

Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne W tym rozdziale: ► Zależność rynków od pełnej jawności informacji. ► Jak sekrety mogą zrujnować rynek. ► Rynki używanych samochodów i ubezpieczeń. ► Rynki nie zawsze mogą zaoferować dobra publiczne. ► Dostarczanie dóbr publicznych przez państwo i filantropów.

R

ynki są w stanie wytworzyć niemal wszystko, co konsumujemy. Jednak odpowiedzialni ekonomiści nigdy nie powiedzieliby, że rynki zawsze działają niezawodnie. W tym rozdziale zastanowimy się nad tym, co dzieje się, gdy rynki — lub mechanizmy rynkowe — nie spełniają pokładanych w nich oczekiwań. Ten stan ekonomiści nazywają (ot niespodzianka!) zawodnością rynku. W tym rozdziale skoncentrujemy się przede wszystkim na dwóch najczęściej spotykanych rodzajach tej zawodności: asymetrii informacji i pewnej interesującej kategorii dóbr, które określa się mianem dóbr publicznych. Asymetria informacji to sytuacja, w której jedna strona transakcji (kupujący lub sprzedający) wie więcej o przedmiocie transakcji niż partner w interesach. Przykładem asymetrii informacji może być sytuacja, w której właściciel sprzedający luksusowy samochód wie wszystko o jego jakości i niezawodności, natomiast kupującemu pozostaje jedynie wierzyć sprzedającemu na słowo. Ponieważ potencjalny kupiec nie ma powodu, aby ufać zapewnieniom sprzedającego dotyczącym niezawodności samochodu, zakłada najgorsze i oferuje niską cenę na wypadek, gdyby samochód okazał się mieć jakieś ukryte wady. Ponieważ jednak sprzedający jest pewien zalet swojego pojazdu, odrzuca niską ofertę i samochód nie zostaje sprzedany — wszystko dlatego, że nie ma szybkiego i łatwego sposobu na sprawdzenie jakości nabywanego pojazdu przez potencjalnego kupca. Asymetria informacji nie jest jedynie przypadkiem czysto teoretycznym, nadającym się wyłącznie do akademickich rozważań. Jak przekonasz się z lektury dalszej części tego rozdziału, asymetria informacji stała się jedną z przyczyn kryzysu kredytowego.

312

Część III: Mikroekonomia Dobra publiczne zabijają rynek w inny sposób. Wynika to z samej natury rynku dóbr publicznych — niezwykle utrudnia ona prywatnym sprzedawcom pobieranie od kupujących opłat. Klasycznym przykładem jest latarnia morska. Kiedy już działa (i świeci), przynosi korzyści wszystkim statkom w pobliżu bez względu na to, czy ich armatorzy zapłacili za jej usługi, czy nie. Wobec tego każdy armator stara się uniknąć płacenia za usługi latarni w nadziei, że zapłacą inni. Ale jeśli nikt nie płaci, myśląc, że zrobią to inni, latarnia wkrótce zbankrutuje i społeczeństwo utraci korzyści z wartościowej usługi. W pozostałej części tego rozdziału omawiamy szczegóły dwóch wymienionych przypadków zawodności rynku, wskazując na ich wszechobecność oraz przedstawiając niektóre z bardziej pomysłowych sposobów zaradzenia im. Nie obawiaj się zatem asymetrii informacji — zamierzamy dopilnować, aby pod koniec lektury nasz Czytelnik wiedział tyle co my.

W obliczu asymetrii informacji W wielu życiowych sytuacjach kupujący i sprzedający nie mają takiej samej wiedzy. W zależności od okoliczności niedoinformowany może być nabywca lub zbywca. Na przykład gdy zastanowimy się nad sprzedażą używanych samochodów, zauważymy, że sprzedawcy wiedzą o wiele więcej na temat prawdziwej jakości sprzedawanych pojazdów. Gdy pomyślimy natomiast o rynku ubezpieczeń nieruchomości, stwierdzimy, że nabywcy polis wiedzą o wiele więcej niż ubezpieczyciele, ponieważ znają swoje domy i są w pełni świadomi tego z jakich środków ostrożności i zabezpieczeń korzystają. Bez względu na to, która ze stron jest lepiej poinformowana, podobne sytuacje określane są przez ekonomistów mianem asymetrii informacji, ponieważ jedna ze stron wie więcej od drugiej.

Asymetria informacji ogranicza handel Asymetria informacji odgrywa ważną rolę w świecie rzeczywistym, ogranicza bowiem wymianę dóbr na rynku. Zasadniczą tego przyczyną jest to, że jeśli wiemy, iż druga strona jest lepiej poinformowana, obawiamy się, że ta przewaga zostanie wykorzystana przeciwko nam. I jeśli nie możesz mieć pewności co do uczciwości drugiej strony transakcji, spada prawdopodobieństwo porozumienia. W przypadku używanych samochodów nabywcy obawiają się, że sprzedający zachowają dla siebie wiedzę na temat ewentualnych wad samochodu i będą się starali wynegocjować wysoką cenę, tak jakby samochód był w idealnym stanie. W przypadku ubezpieczeń ubezpieczyciele obawiają się, że osoby świadome, iż ich stan zdrowia kwalifikuje je do grupy wysokiego ryzyka, będą ukrywały tę informację, aby płacić niższe składki.

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne W zależności od tego, jak duża jest asymetria informacji, może się zdarzyć, że rynek zupełnie się załamie. To znaczy, jeśli mamy duże obawy, że sprzedający używany samochód zawyża jego wartość, zapewne nie kupimy tego pojazdu. To brzmi rozsądnie, ale wpływa negatywnie również na sprzedaż w pełni sprawnych samochodów, gdyż wszyscy obawiają się zakupu pojazdu z ukrytymi wadami. Podobnie w przypadku towarzystw ubezpieczeniowych — jeśli nie znajdą sposobu na właściwe przypisanie klienta do określonej grupy ryzyka, będą wszystkich traktować jak klientów wysokiego ryzyka. A to spowoduje, że ludzie faktycznie należący do grup niskiego ryzyka nie wykupią ubezpieczeń, bo nie będą chcieli przepłacać. Tak więc pamiętajmy o tym, że asymetria informacji może doprowadzić do czegoś, co ekonomiści nazywają zawodnością rynku — sytuacji, w której rynek danego produktu lub danej usługi przestaje istnieć. W takich przypadkach ludzi odstrasza fakt, że inni uczestnicy rynku wiedzą więcej i mogą ich dzięki temu wykorzystać.

O kwaskowatości cytryn słów kilka — rynek samochodów używanych George Akerlof, ekonomista z Berkeley, otrzymał w 2001 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za swój słynny artykuł zatytułowany The market for lemons1. Praca ta poświęcona jest asymetrii informacji i zawodności rynku, a przykładem, jakim posłużył się profesor Akerlof, był właśnie rynek używanych samochodów. Akerlof uznał rynek samochodów używanych za interesujący, ponieważ doświadcza on specyficznego rodzaju zawodności: niemal wszystkie sprzedawane używane samochody nie są całkiem sprawne. Akerlof skupił się na tym, że kiepskiej jakości samochody (w slangu amerykańskim określane mianem lemons, czyli cytryny) dominują na rynku, gdyż asymetria informacji zniechęca niemal wszystkich sprzedających, którzy chcieliby sprzedać samochody wysokiej jakości. Aby zrozumieć tok rozumowania Akerlofa, wyobraź sobie, że na rynku są tylko trzy rodzaje używanych samochodów wystawianych na sprzedaż: okazje, takie sobie oraz rzęchy. Wszystkie wyglądają z zewnątrz bardzo podobnie i nawet podczas jazdy próbnej zachowują się podobnie, jednak różni je potencjalny czas eksploatacji, po którym silnik będzie nie do użycia. Z powodu różnicy w stanie silnika i w długości okresu sprawności pojazdu samochody w dobrym stanie są warte 15 000 złotych, w średnim 10 000 złotych, a w złym 5000 złotych. Problemem, który prowadzi do zawodności rynku, jest asymetria informacji między sprzedającym a kupującym. W szczególności zaś to, że o ile sprzedający doskonale wie, jaki jest stan silnika, to kupujący nie ma o tym bladego pojęcia. Nabywca może oczywiście poprosić zbywcę o prawdomówność w kwestii stanu technicznego samochodu i bez wątpienia wielu zbywców — prawdopodobnie większość — powie prawdę. Jednak nie ma sposobu, aby ocenić, czy naprawdę mówią prawdę. 1

W dosłownym tłumaczeniu tytuł ten oznacza „Rynek cytryn”, ale ponieważ angielskie słowo lemon w języku potocznym oznacza również niesprawne urządzenie (rzęch), to w tym przypadku chodzi akurat o rynek samochodów używanych kiepskiej jakości — przyp. red.

313

314

Część III: Mikroekonomia Zatem jeśli dany sprzedawca przekonuje, że jego samochód działa bez zarzutu, nadal będziemy obawiać się oszustwa. Za chwilę pokażemy, że ta uzasadniona obawa powoduje, iż niemal wszystkie samochody dobre i średnie zostają wycofane z rynku. W efekcie rynek samochodów używanych jest zdominowany przez samochody w złym stanie. Jak to ujął Akerlof, rynek samochodów używanych staje się „rynkiem cytryn”.

Wypychanie dobrej jakości samochodów używanych z rynku Wyobraź sobie, że chcesz kupić używany samochód i nie przepłacić. Wiesz, że na rynku są tylko trzy rodzaje samochodów: okazje, takie sobie oraz rzęchy. Wiesz też, że pośród jeżdżących po drogach samochodów każda z tych grup stanowi dokładnie jedną trzecią. Ile gotów jesteś zapłacić za używany samochód? Przy założeniu, że dobre samochody są warte 15 000 złotych, średnie 10 000 złotych, a kiepskie 5000 złotych, a także przyjmując, że nie wiesz, który jest który, powiedzmy, iż nie będziesz skłonny wydać więcej niż 10 000 złotych. Dlaczego 10 000 złotych? Bo tyle właśnie wart jest średniej jakości używany samochód. Ponieważ sprzedający nie mają żadnego sposobu, aby udowodnić kupującym, jak dobre są ich samochody, to rozsądną rzeczą podczas oględzin używanego auta jest założenie, że jest on średniej jakości i jako taki wart jest 10 000 złotych. Zatem oferujesz właścicielowi 10 000 złotych. Podobnie czynią inni nabywcy w Twojej sytuacji, gdyż tak samo jak Ty nie są w stanie określić faktycznego stanu pojazdu. A teraz przeanalizujmy trzy rodzaje reakcji zbywcy na ofertę w wysokości 10 000 złotych w zależności od faktycznego stanu samochodu:

 Jeśli sprzedający wie, że samochód jest w złym stanie (a więc jest wart 5000 złotych), z radością przyjmie ofertę.

 Jeśli sprzedający wie, że samochód jest w średnim stanie, również przyjmie ofertę, ponieważ dokładnie tyle samochód jest wart.

 Jeśli sprzedający ma dobry samochód, to oferty nie zaakceptuje, chyba że zajdą

szczególne okoliczności. Wie, że samochód wart jest 15 000 złotych, więc nie przyjmie 10 000 złotych, chyba że ma nóż na gardle i potrzebuje szybko gotówki (na przykład aby spłacić dług hazardowy u niejakiego Nikosia Nożownika).

W efekcie niemal wszystkie dobre samochody zostają z rynku wycofane, a pozostają jedynie te w złym i średnim stanie. A teraz zastanów się, jak ten fakt wpływa na to, co chcą zaoferować kupujący. Jeśli z rynku wycofano wszystkie dobre samochody, masz szansę pół na pół, że oferowany Ci samochód jest kiepski lub średni. Jaką cenę za auto zaproponowałbyś w takim przypadku? Przy prawdopodobieństwie pół na pół, że auto może być warte 10 000 lub 5000 złotych, raczej zaoferujesz kwotę pomiędzy tymi dwoma, a więc 7500 złotych. Ale gdy to zrobisz, dysfunkcja rynku jeszcze się pogłębi.

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne W końcu w jaki sposób sprzedawcy aut średniej jakości mają zareagować na ofertę 7500 złotych? Odrzucą ją i wycofają swoje samochody z rynku. W rezultacie po wycofaniu aut w dobrym i w średnim stanie na rynku pozostaną jedynie auta w złym stanie. Z powodu asymetrii informacji rynek samochodów używanych stanie się rynkiem gratów. Kupujący to wiedzą, więc oferują jedynie 5000 złotych za każdy samochód na rynku. A ponieważ oferowane są tylko kiepskie samochody, sprzedający akceptują tę kwotę. Tak więc chociaż kiepskie samochody są wyceniane prawidłowo, nie istnieje rynek samochodów dobrych ani nawet średnich. Jest to spory problem, ludzie bowiem — zarówno kupujący, jak i sprzedający — chcą handlować samochodami dobrymi i średnimi i byliby znacznie szczęśliwsi, gdyby było to możliwe. Jednak dopóki nie znajdzie się rozwiązanie problemu asymetrii informacji, wszyscy wychodzą na tym źle. Jeśli zapoznałeś się uważnie z treścią poprzednich akapitów tego rozdziału, zapewne rozumiesz zasady rozumowania odnoszące się do tego konkretnego rynku dóbr istniejącego w świecie rzeczywistym. Przedstawiony przez Akerlofa przykład rynku samochodów używanych może być jednak rozciągnięty na wszystkie rynki i resztę dóbr — natychmiast przecież dochodzimy do wniosku, że podobnie działa choćby rynek nowych samochodów. A co by się stało, gdybyśmy byli zależni od rynku dostarczającego tak asymetrycznej informacji, która prowadziłaby do opuszczenia go przez dostawców? A gdyby chodziło o coś niezbędnego do dalszego funkcjonowania gospodarki? Na przykład kredyty? W następstwie upadłości banku Lehman Brothers, do której doszło we wrześniu 2008 roku, wierzyciele zaczęli się zastanawiać, czy upadający bank był naprawdę jedynym „kiepskim dłużnikiem w mieście”. (Dziś wiemy aż za dobrze, że nie był!). Wkrótce, po przeprowadzeniu analiz i oceny ryzyka, sektor finansowy zaczął wycofywać kredyty. Kredytodawcy nie mogli być pewni, że kredytobiorcy nie są niczym te „graty” (ukrywając swoje wady), i zaczęli wycofywać się z rynku, dokładnie tak, jak przewidywał Akerlof w swoim modelu. Działania te znamy obecnie jako kryzys kredytowy. Mimo że nie był on ostateczną przyczyną kryzysu bankowego, bez wątpienia miał swój istotny wkład w pojawienie się paniki na rynku.

Produkcja lemoniady, czyli rozwiązanie problemu cytryn Kluczowy problem z „cytrynami” polega na tym, że sprzedawcy w pełni sprawnych i dostatecznie sprawnych samochodów nie mają sposobu, aby przekonać nabywców o faktycznym stanie swoich pojazdów. Rozwiązaniem mogłoby być znalezienie takiego sposobu, który sprawiłby, że kupujący mieliby pewność, iż dobry samochód jest naprawdę dobry, a średni naprawdę średni. Poniżej omawiamy trzy sposoby osiągnięcia tego celu. Nie są co prawda doskonałe, ale ponieważ oferują kupującym rodzaj gwarancji, są oni skłonni zaoferować sprzedającym wystarczająco dużo, aby ci ostatni zechcieli się rozstać ze swoimi dobrej jakości pojazdami.

315

316

Część III: Mikroekonomia Zaoferować gwarancję Jednym ze sposobów, by przekonać kupującego o dobrej jakości samochodu będącego przedmiotem transakcji, jest zaproponowanie gwarancji. To przekonujący sposób, gdyż tylko sprzedawca dobrego samochodu będzie skłonny zaoferować gwarancję, wiedząc, że auto nie zepsuje się zaraz po sprzedaży i że w związku z tym nie będzie musiał płacić za ewentualne naprawy. Natomiast sprzedawca kiepskiego samochodu nie zaoferuje gwarancji, będzie się bowiem obawiał dość prawdopodobnej awarii i kosztów naprawy, jakie musiałby ponieść. Tak więc jeśli ktoś jest skłonny zaoferować gwarancję, to niemal na pewno ma do sprzedania dobry samochód. To właśnie dlatego tak wielu sprzedawców używanych samochodów oferuje gwarancje na swoje pojazdy. Gdyby tego nie robili, problem „cytryn” szybko zdominowałby rynek i ceny spadłyby tak dalece, że przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży byłyby jedynie rzęchy.

Zbudować reputację Innym sposobem zwiększenia zaufania kupujących jest zorganizowanie rynku w taki sposób, aby sprzedawcy mogli budować sobie reputację ludzi szczerych i uczciwych. To dlatego część używanych samochodów jest sprzedawana przez wyspecjalizowanych dealerów, a nie w drodze indywidualnych bezpośrednich transakcji. Porównajmy wyspecjalizowaną firmę zajmującą się handlem samochodami z osobą sprzedającą swój pojazd poprzez ogłoszenie w internecie. Kto ma większą motywację, by powiedzieć prawdę o stanie technicznym auta? Właściciel salonu z używanymi samochodami zarabia na życie, sprzedając używane samochody, więc jeśli zbyt słono policzy jednemu klientowi, udając, że złe auto jest dobre, wkrótce wpadnie w kłopoty. Gdy samochód zacznie się psuć, klient się zdenerwuje i zacznie rozpowiadać znajomym o tym, jak został oszukany przez dealera. A ta zszargana reputacja zmniejszy przyszłą sprzedaż dealera. W zasadzie szybko zbankrutuje, jeśli będzie powszechnie uważany za oszusta. Dla odmiany osoba sprzedająca swoje auto przez internet nie musi się martwić o reputację. Sprzedaż samochodów nie stanowi jej głównego źródła dochodów. Nawet jeśli zostaniesz oszukany i opowiesz o tym znajomym, nie dotknie to szczególnie takiej osoby, ponieważ nie sprzedaje ona samochodów na co dzień. W efekcie osoba taka ma znacznie silniejszą motywację do kłamstwa niż właściciel salonu. Dlatego też znaczną część używanych samochodów sprzedają wyspecjalizowani dealerzy. (Ale nawet w ich przypadku ludzie oczekują jakiejś gwarancji i wielu dealerów ją oferuje). Jak stwierdził kiedyś pewien marksista (no cóż, tak naprawdę był to Groucho Marx): „Sekretem życia jest szczerość i uczciwość w związkach. Jeżeli potrafisz to udawać, jesteś górą”.

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne Uzyskać opinię eksperta Ponieważ źródło problemu „cytrynowego” to asymetria informacji, kolejną metodą jego rozwiązania dla sceptycznych kupców jest zatrudnienie eksperta, który będzie umiał ocenić, czy samochód jest dobry, średni czy kiepski. Wiele osób kupujących używane samochody odwołuje się do tej strategii, gdy wątpią w szczerość sprzedawcy. Za relatywnie nieduże pieniądze nabywca może zatrudnić niezależnego eksperta (na przykład doświadczonego mechanika), który zrobi przegląd samochodu i określi niezbędne w najbliższej przyszłości naprawy. W ten sposób nabywca może uzyskać znacznie lepszy obraz stanu auta i dzięki temu bardziej adekwatnie ocenić jego wartość. Jednakże metoda ta nie rozwiązuje problemu asymetrii informacji definitywnie, ponieważ powołany ekspert nie będzie prawdopodobnie w stanie odkryć wszystkich potencjalnych wad pojazdu. W związku z tym kupujący mogą być wciąż nieco nieufni, co stwarza zagrożenie zawodności rynku. To dlatego często widzimy, że kupujący nie tylko zlecają przeglądy techniczne, lecz równocześnie stosują inne metody rozwiązywania problemu asymetrii informacji, takie jak uzyskiwanie gwarancji i sprawdzanie reputacji sprzedawców.

Ubezpieczanie klientów, gdy nie ma możliwości ich odróżnienia Ubezpieczyciele doświadczają specyficznego rodzaju asymetrii informacji. Ich problem polega na tym, że nabywcy polis wiedzą o grożącym im ryzyku więcej niż ubezpieczyciele. Zastanów się nad ubezpieczeniami samochodów. Komu są bardziej potrzebne: dobrym kierowcom, którzy nie miewają nawet stłuczek na parkingu, czy złym, którym często przydarzają się różne wypadki? Oczywiście nawet dobrzy kierowcy chcą mieć ubezpieczenie komunikacyjne, czasem bowiem biorą udział w kolizjach, nawet jeśli nie są ich sprawcami. Jednak słabi kierowcy bardziej potrzebują takiego ubezpieczenia, aby pokryło koszty wynikające z wypadków, których przyczyną mogą być ich kiepskie umiejętności. Ekonomiści mówią w takim przypadku o problemie negatywnej selekcji. Ubezpieczyciele doświadczają problemu asymetrii informacji, ponieważ o ile sami kierowcy wiedzą, czy jeżdżą źle, czy dobrze, to ubezpieczycielom trudno to ocenić. Gdyby umieli to robić, wówczas po prostu dobrzy kierowcy płaciliby niższe składki, a źli wyższe. Ponieważ nie są w stanie odróżnić kierowców dobrych od kiepskich, ubezpieczyciele podejmują ryzyko, które może potencjalnie doprowadzić ich do bankructwa. Aby zrozumieć, dlaczego dochodzi do takich sytuacji, wyobraź sobie, że towarzystwa ubezpieczeniowe oferowałyby tę samą niską stawkę wszystkim, zakładając, iż wszyscy są dobrymi kierowcami. To wkrótce doprowadziłoby firmę do bankructwa, ponieważ zbierane składki nie wystarczałyby na pokrycie strat spowodowanych przez złych kierowców. Aby uniknąć bankructwa, towarzystwa ubezpieczeniowe mogłyby zdecydować się na drugą skrajność i narzucić wszystkim klientom wysokie składki przy założeniu, że wszyscy są złymi kierowcami. Ale w takim przypadku dobrzy kierowcy nie zawieraliby polis, nie byliby bowiem skłonni przepłacać. W efekcie polisy wykupywaliby jedynie źli kierowcy.

317

318

Część III: Mikroekonomia To bardzo kiepski społecznie wynik, gdyż chcielibyśmy, aby każdy mógł wykupić polisę, płacąc składkę odpowiadającą z grubsza jego umiejętnościom. Dobrzy kierowcy powinni mieć okazję do nabycia polis po uczciwej cenie. A ponieważ większość kierowców na świecie to dobrzy kierowcy, ubezpieczyciele tracą mnóstwo potencjalnych zysków, jeśli nie są w stanie odróżnić dobrych kierowców od złych.

Grupowanie jednostek w celu łatwiejszego ich rozróżnienia Ubezpieczyciele opracowali cokolwiek dziwaczną metodę rozwiązania problemu niemożności określenia tego, jakim kto jest kierowcą. Zamiast skupiać się na jednostkach, określają cechy charakterystyczne pozwalające zakwalifikować daną jednostkę do jakiejś grupy. Dzięki temu ubezpieczyciele często są w stanie dość dobrze ocenić, czy dana osoba jest dobrym czy złym kierowcą. Na przykład dobrze udokumentowanym faktem jest to, że mężczyźni poniżej 25. roku życia o wiele częściej biorą udział w wypadkach niż kobiety z tej samej grupy wiekowej. Zatem jeśli do biura towarzystwa ubezpieczeniowego wejdą równocześnie 23-letni mężczyzna i 22-letnia kobieta, to najprawdopodobniej mężczyzna jest gorszym kierowcą od kobiety i z tego powodu zapłaci wyższą składkę. Dzięki temu każde z nich zapłaci składkę w najprawdopodobniej uczciwej i odpowiedniej wysokości przy założeniu, że mężczyźni poniżej 25. roku życia o wiele częściej biorą udział w wypadkach niż kobiety z tej samej grupy wiekowej. W rzeczywistości opisany wyżej rezultat nie jest główną przyczyną, dla której ubezpieczyciele starają się dowiedzieć jak najwięcej o swoich klientach, analizując statystyki i zbierając na ich temat jak najwięcej informacji. Ubezpieczyciele po prostu nie mają wyjścia, zmusza ich do tego konkurencja. Dlaczego? Rozważmy dwa towarzystwa ubezpieczeniowe, z których tylko jedno zbiera informacje o przynależności klientów do różnych grup ryzyka w celu ustalania wysokości składek. Ubezpieczyciel, który nie zbiera tego typu informacji, musi podyktować bardzo wysokie składki, ponieważ obawia się, że wszyscy jego klienci są złymi kierowcami. Takie postępowanie zniechęca dobrych kierowców do korzystania z jego usług, nie chcą oni bowiem płacić składek w takiej samej wysokości co kiepscy kierowcy. Z kolei ubezpieczyciel zbierający informacje może oferować zróżnicowane poziomy składek, przykładowo wysokie dla młodych mężczyzn i niskie dla młodych kobiet. Pozwala to przyciągnąć wielu dobrych kierowców, którzy nie chcą płacić zawyżonych składek u konkurenta (niezbierającego informacji). Wskutek tego ubezpieczyciele zawsze szukają sposobów szacowania profilu ryzyka potencjalnego klienta w oparciu o profile ryzyka grup statystycznych, do jakich dany klient należy. Proces ten może prowadzić do niesprawiedliwych konstatacji. Najdziwniejszą z nich jest taka, że dobrze jeżdżący młodzi mężczyźni płacą więcej od źle jeżdżących młodych kobiet, gdyż statystyki ubezpieczycieli rozróżniają jedynie płeć. Jednak podobny system jest mimo wszystko lepszy niż jeszcze bardziej niesprawiedliwy, w którym wszyscy dobrzy kierowcy muszą płacić zawyżone składki, co byłoby faktem, gdyby ubezpieczycielom zabroniono wykorzystywania informacji o przynależności klientów do grup ryzyka. Im lepiej ubezpieczyciele

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne umieją rozróżniać dobrych kierowców od złych za pomocą tych grupowych profili, tym sprawiedliwsze będą stawki ubezpieczeniowe. Pamiętajmy jednak, że osoby, w których przypadku ubezpieczyciele najbardziej potrzebują informacji o przynależności grupowej, to nowi kierowcy. Ponieważ w ich przypadku nie istnieją zapisy wcześniejszych kolizji czy naruszeń przepisów, powstaje silna konieczność odróżnienia dobrych kierowców od złych za pomocą informacji o przynależności do grup ryzyka. Wraz z nabieraniem przez tych kierowców doświadczenia firmy ubezpieczeniowe mogą zdobywać coraz bardziej precyzyjne informacje na temat wypadkowości i łamania przepisów, co pozwala im trafniej odróżniać kierowców dobrych od złych.

Unikanie negatywnej selekcji Wykorzystywanie informacji statystycznych na temat grup, do których dana jednostka należy, aby oszacować indywidualne ryzyko ubezpieczeniowe, tylko częściowo rozwiązuje problem asymetrii informacji istniejący między ubezpieczycielami a ubezpieczającymi. W oczywisty sposób wewnątrz każdej z grup występują duże odchylenia od średnich. Na przykład nawet jeśli młode kobiety są na ogół lepszymi kierowcami niż młodzi mężczyźni, to jednak niektóre z nich są kiepskimi kierowcami. Jeśli ubezpieczyciel ustali wysokość składki dla młodych kobiet w oparciu o to, jak często przeciętnie biorą udział w wypadkach, ubezpieczenia będą bardziej atrakcyjne dla młodych kobiet będących w rzeczywistości złymi kierowcami niż dla młodych kobiet będących naprawdę dobrymi kierowcami. W efekcie kiepsko radzące sobie za kierownicą młode kobiety będą chętniej wykupywać ubezpieczenie niż kobiety będące dobrymi kierowcami. Tendencja ta nazywana jest negatywną selekcją, ponieważ prowadzi do zakupu polis przez potencjalnie złych, obarczonych dużym ryzykiem klientów. Wskutek tego w grupie posiadaczy polis znajduje się nieproporcjonalnie duża liczba złych kierowców. Negatywna selekcja jest trudnym problemem, gdyż niejako sama się napędza. Ubezpieczyciel musi podnieść składki, aby wziąć pod uwagę fakt, że polisy wykupią raczej źli niż dobrzy kierowcy. Ale podniesienie składek tylko pogorszy sprawę, ubezpieczenia staną się bowiem jeszcze mniej atrakcyjne dla dobrych kierowców, co oznacza, że grupa posiadaczy polis zostanie jeszcze bardziej zdominowana przez złych kierowców. Jednym z rozwiązań problemu negatywnej selekcji jest dla ubezpieczyciela zaoferowanie jednej stawki jak największej grupie ludzi — pod warunkiem, że nikt się nie wyłamuje. Na przykład na pewnym amerykańskim uniwersytecie firma oferująca ubezpieczenia zdrowotne zapewnia jedną niską stawkę dla każdego zatrudnionego, pod warunkiem wszakże, że polisę wykupią wszyscy pracownicy. Jeśli ubezpieczenie obejmie wszystkich, nie ma szans na to, że grupa ubezpieczonych będzie zdominowana przez chorowitych, ponieważ zdrowi również z niego skorzystają.

Zwalczanie hazardu moralnego Kolejny wielki problem, z jakim stykają się ubezpieczyciele, nosi nazwę hazardu moralnego (ang. moral hazard). Zjawisko to pojawia się dlatego, że zakup polis prowadzi często do zmiany ludzkich zachowań. Na przykład, gdybyś nie miał ubezpieczenia

319

320

Część III: Mikroekonomia komunikacyjnego, jeździłbyś znacznie ostrożniej, wiedząc, że ewentualne szkody, jakie wyrządzisz, będziesz musiał pokryć z własnej kieszeni. Ponieważ jednak jesteś ubezpieczony, jeździsz szybciej i mniej uważnie, bo wiesz, że jeśli coś się zdarzy, rachunek pokryje ubezpieczyciel. I podobnie, jako że wykupiłeś ubezpieczenie od kradzieży, może się okazać, że wychodząc z domu zostawiasz drzwi niezamknięte. (Zauważ proszę, że gdy w przykładach posługujemy się zaimkiem „Ty”, to wcale nie mamy Ciebie na myśli. Jesteśmy przekonani, że Ty nie masz nic wspólnego z jakimkolwiek hazardem moralnym, nawet jeśli nie jest to prawdą w przypadku Twoich znajomych i sąsiadów). Ubezpieczyciele samochodów radzą sobie z tym problemem tak, że oferują zniżki w składkach w zamian za wysoki udział własny. Jeśli spowodujesz kolizję, to udział własny rzędu 1000 złotych oznacza, że pierwszy 1000 złotych za szkody będące wynikiem wypadku musisz pokryć ze swojej kieszeni. Udział własny w szkodzie jest silną motywacją do tego, aby nie ulegać zjawisku hazardu moralnego i nie jeździć brawurowo. A ponieważ ubezpieczyciel wie, że wysoki udział własny ogranicza skłonność do hazardu moralnego, zapłacisz niższą składkę ubezpieczeniową, niż wówczas, gdybyś zdecydował się na udział własny rzędu jedynie 100 złotych. Udział własny jest bardzo mądrym sposobem ograniczania problemów wynikających z hazardu moralnego i pomaga w obniżaniu składek ubezpieczeniowych dla bardziej odpowiedzialnych kierowców.

Dobra publiczne Dobra publiczne to wyroby i usługi, które nie mogą być z zyskiem produkowane przez prywatne firmy, ponieważ nie ma sposobu, by powstrzymać od korzystania z tych dóbr osoby niepłacące za nie. Ta niezdolność prywatnych przedsiębiorstw do produkowania dóbr publicznych wynika z faktu, że owe dobra charakteryzują dwie szczególne cechy, a mianowicie niekonkurencyjność i niewykluczalność z ich konsumpcji.

Dyskryminacja grupowa a identyfikacja indywidualna Idea grupowania jednostek w celu ich rozróżnienia nie ogranicza się jedynie do rynku ubezpieczeń. Firmy chcą na przykład zatrudniać pracowników skłonnych do ciężkiej pracy, ale nie są w stanie na oko ocenić, czy przychodzący na rozmowę kwalifikacyjną naprawdę jest takim pracusiem jak twierdzi. Dlatego starają się ocenić prawdopodobieństwo poprzez analizę, do jakich grup dany kandydat należy.

w indeksie same piątki, firma z pewnością chętniej Cię zatrudni. Możesz być leniem, ale analizując statystyki grupy, do jakiej należysz, firma założy, że tak nie jest.

Praktyka wykorzystywania informacji o grupach, do jakich należy jednostka, w celu ustalenia jej cech indywidualnych nosi nazwę dyskryminacji statystycznej. O ile praktyka ta na ogół polepsza wyniki ekonoNa przykład niemal wszyscy studenci z samymi miczne, to sam musisz zdecydować, czy — i w japiątkami to ludzie pracowici. Dlatego jeśli masz kich przypadkach — będzie ona Twoim zdaniem sprawiedliwa.

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne

 Niekonkurencyjność w konsumpcji oznacza, że korzystanie z danego dobra przez jedną osobę nie zmniejsza zdolności innej osoby do cieszenia się tym dobrem. Przykładem może być pokaz fajerwerków, pomnik w parku czy program telewizyjny nadawany w całym kraju. Twoja konsumpcja w żaden sposób nie ogranicza konsumpcji innych. Ten fakt stawia dobra publiczne w opozycji do większości dóbr, których im więcej konsumujemy, tym mniej zostaje dla innych (takich jak ciasteczka).

 Niewykluczalność z konsumpcji oznacza, że trudno jest powstrzymać od konsumpcji danego wyrobu lub danej usługi osoby niepłacące. Na przykład jeśli urządzasz pokaz sztucznych ogni, to wszyscy w okolicy mogą go obejrzeć za darmo, bez względu na to, ile byś chciał im za to policzyć. Bardziej poważnym przykładem jest wojsko: jeśli ma za zadanie zapewniać krajowi obronę, to zapewnia ją wszystkim, także osobom niepłacącym podatków, z których wojsko jest finansowane.

Dwie wyżej opisane cechy dóbr publicznych czynią możliwość uzyskania zysków z ich produkcji przez firmy prywatne rzeczą bardzo trudną. Jak na przykład skłonić ludzi do zakupu biletów na pokaz fajerwerków? Ponieważ mają świadomość, że mogą ten pokaz obejrzeć za darmo, biletów nie kupią. A ponieważ ich nie kupią, nie zostaną zebrane pieniądze na zorganizowanie pokazu. To martwe koło jest frustrujące, bo mimo że ludzie nie chcą płacić za coś, co mogą mieć za darmo, to jednak faktycznie lubią pokazy fajerwerków, co oznacza, że zasadniczo są skłonni ponieść jakieś koszty, aby taki pokaz obejrzeć. Problem polega na tym, w jaki sposób skłonić ich do zapłacenia.

Opodatkowanie w celu sfinansowania dóbr publicznych Najczęściej spotykanym rozwiązaniem problemu dóbr publicznych jest sfinansowanie ich przez państwo z wpływów podatkowych. W przypadku fajerwerków, ponieważ lubią je niemal wszyscy, zebranie odpowiedniego poparcia politycznego dla wydania pieniędzy na taki pokaz nie stanowi problemu. A skoro pokaz został sfinansowany z pieniędzy podatników, wszyscy mogą go podziwiać. Jak pokazuje historia, innym dobrem finansowanym przez państwo jest poczucie bezpieczeństwa granic zapewniane przez armię, gdyż jest to klasyczny przykład dobra publicznego, którego konsumpcja ma charakter niekonkurencyjny i niewykluczalny. Na przykład, ponieważ tworzenie armii tak, aby poradziła sobie z obcym najeźdźcą, jest dobrem i nie można nikogo wykluczyć z korzystania z niego, istnieje pokusa, aby nie ponosić związanych z nią kosztów, jeśli bowiem zapłaci ktoś inny, będziemy mogli cieszyć się bezpieczeństwem za darmo. A ponieważ jest to również dobro niekonkurencyjne, wiemy, że jakość ochrony, którą się cieszymy, jest identyczna z tą, którą otrzymują wszyscy inni. Ten fakt także zmniejsza motywację do ponoszenia kosztów. Z tego powodu państwo zmusza ludzi do udziału w wydatkach poprzez nakładanie podatków.

321

322

Część III: Mikroekonomia Bywa, że o podatkach i o dużej części państwowych wydatków mówi się, iż są marnotrawione (i nierzadko tak jest w istocie), ale miejmy na uwadze, że podatki są często jedynym sposobem na sfinansowanie wielu dóbr publicznych, z których korzystamy. Chociaż nikt nie lubi podatków, to chyba (o ile nie jesteś skrajnym libertarianinem) nie chciałbyś obniżki stawki podatkowej w zamian za brak parków, armii, pokazów fajerwerków, dróg, kanalizacji i tak dalej. Gdyby państwo nie miało jak zmusić ludzi do płacenia za te dobra publiczne, to raczej byśmy ich nie mieli — a już na pewno nie byłoby ich tyle, ile jest.

Zaangażowanie filantropów w finansowanie dóbr publicznych O ile większość dóbr publicznych jest finansowana przez państwo z podatków, niektóre mogą być finansowane przez osoby prywatne. Na przykład w szkockim mieście Dundee znajdziesz kilka parków publicznych, których budowę sfinansowali „baronowie juty” tacy jak bracia Cox, którzy dorobili się fortuny w czasach rewolucji przemysłowej w XIX w. i rosnącego popytu na wyroby włókiennicze. Te dobra publiczne (parki) powstały dzięki prywatnym pieniądzom. W starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie filantropia szła jeszcze dalej — bogaci arystokraci budowali drogi, akwedukty i świątynie przeznaczone do publicznego użytku. W niektórych przypadkach bogacze finansowali nawet całe armie, aby zapewnić obronę kraju w czasie wojny. Zatem nie myśl, że państwo jest absolutnie niezbędne do finansowania dóbr publicznych. Nie jest. Jednak jest o wiele bardziej niezawodnym ich źródłem, ponieważ dzięki niemu nie musimy polegać na hojności bogatych filantropów, których nic nie zmusza do przeznaczania własnych pieniędzy na dobra publiczne zamiast na prywatne wydatki. Co więcej, nie popełniaj częstego błędu, zakładając, że dobra publiczne nazywane są publicznymi dlatego, że na ogół finansuje je państwo, a nie sektor prywatny. Ekonomiści nazywają je publicznymi dlatego, że prywatne firmy nie są w stanie rentownie tych dóbr produkować, a nie dlatego, że muszą one być zapewniane przez państwo. Prywatni filantropi mogą finansować dobra publiczne bez jakiejkolwiek pomocy ze strony państwa.

Finansowanie dobra publicznego poprzez sprzedaż powiązanego dobra prywatnego Transmisje telewizyjne są dobrem publicznym. Po tym, jak sygnał telewizyjny zostanie nadany w przestrzeń, staje się niekonkurencyjny: to, że Ty oglądasz program, w żaden sposób nie ogranicza innym możliwości jego oglądania. Konsumpcja ma na ogół również niewykluczalny charakter: nawet jeśli możesz uniemożliwić odbiór telewizji osobom, które nie posiadają karty do dekodera lub nie opłacają abonamentu, nadawcy i tak muszą się borykać z problemem ludzi uzyskujących dostęp innymi (na ogół nielegalnymi) sposobami. Zatem skoro program telewizyjny jest jak najbardziej dobrem publicznym, to dlaczego olbrzymią część kanałów i audycji zapewniają prywatne stacje?

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne Otóż branża nadawców programów telewizyjnych odkryła, że o ile telewizja jest dobrem publicznym, to reklamy towarzyszące programom są jak najbardziej dobrami prywatnymi, za które można otrzymać mnóstwo pieniędzy. To znaczy, że jeśli producent samochodów, producent piwa czy wydawca rewolucyjnej książki z zakresu ekonomii w żółto-czarnej okładce chce zareklamować swój produkt milionom widzów korzystających za darmo z publicznego dobra, jakim jest telewizja, musi zapłacić za czas antenowy nadawania reklamy. Sztuczka z telewizją polega na tym, że prywatne dobro, jakim jest reklama, służy finansowaniu darmowego publicznego dobra, jakim jest telewizja. W bardziej ograniczonym wymiarze podobny mechanizm funkcjonuje także w przypadku gazet: chociaż część środków uzyskują ze sprzedaży w prenumeracie i w punktach sprzedaży, to duża część ich przychodów pochodzi od reklamodawców. Ten model finansowania obecnie stosowany jest powszechnie wśród przedstawicieli zarówno tzw. starych, jak i nowych mediów, a nawet w branży oprogramowania. Oczywiście finansowanie z reklam to nie wszystko. W większości krajów media finansowane są z pieniędzy zarówno państwowych, jak i prywatnych. Brytyjska BBC finansowana z opłat abonamentowych stanowi odpowiedź na problem niewykluczalności. Z biegiem czasu także i w Wielkiej Brytanii powoli przechodzi się na system będący mieszanką rozwiązań finansowania mediów z różnych źródeł, w tym z abonamentu, reklam, opłat typu pay per view oraz ich kombinacji. Jednakże zasada, że każdy widz płaci abonament, dzięki czemu nasza droga Auntie2 ma pieniądze na działanie, przez lata nie uległa zmianie.

Nowa technologia jako dobro publiczne Żyjemy w epoce gwałtownie rosnącego standardu życia. Dlaczego? Ponieważ instytucje promują tworzenie nowych i lepszych technologii pozwalających produkować więcej towarów i usług z tej samej puli dostępnych zasobów lub wytwarzać całkiem nowe dobra wcześniej niemożliwe do stworzenia. Postęp technologiczny jest dobrem publicznym. A ponieważ tak jest, społeczeństwo musi znaleźć sposoby zagwarantowania, aby ten postęp miał miejsce, uwzględniając fakt, że konsumenci i przedsiębiorstwa mają niewielką motywację do wynajdywania nowych technologii. Aby zrozumieć, dlaczego nowe technologie są dobrami publicznymi, zastanów się nad wynalazkiem, jakim była prasa drukarska oparta na technologii ruchomej czcionki, zbudowana przez Jana Gutenberga w 1453 roku. Przed Gutenbergiem książki kopiowano ręcznie. Ale po wynalezieniu przez niego prasy drukarskiej znacznie taniej było książki drukować. Pomyśl też, jak prosta właściwie jest ta technologia. Prasa drukarska to przecież nic innego jak wielka gumowa pieczątka, w rodzaju tych, którymi bawią się dzieci. Wynalazek stał się natychmiast zrozumiały dla wszystkich, którzy o nim usłyszeli, co oznacza, że byli oni w stanie stworzyć własne prasy drukarskie.

2

Ciocia — Pieszczotliwe określenie telewizji BBC — przyp. tłum.

323

324

Część III: Mikroekonomia Jak więc ten wynalazek spełnia warunki zakwalifikowania go do kategorii dóbr publicznych?

 Jest niekonkurencyjny, ponieważ zbudowanie i wykorzystywanie prasy

drukarskiej w żaden sposób nie zmniejsza prawdopodobieństwa tego, że ktoś inny nie zbuduje podobnego urządzenia.

 Jego konsumpcja ma zasadniczo niewykluczalny charakter, ponieważ koszt

przekazania tej nowej idei komuś innemu jest bardzo niski — wystarczy krótka rozmowa.

Jeśli społeczeństwo nie stworzy jakiejś instytucji nagradzającej wynalazców, nie pojawi się motywacja w postaci perspektywy osiągnięcia zysku. W przypadku Gutenberga było tak, że jego pomysł został skopiowany i nikt mu za to nie zapłacił. Dlatego dopóki nie opracujesz sposobu finansowego nagradzania wynalazców, nie masz co się spodziewać wielu nowych wynalazków.

Patenty sposobem przekształcenia dóbr publicznych w prywatne Rozwiązaniem stało się wprowadzenie patentów. Nadanie wynalazcom wyłączności na sprzedaż ich pomysłów przez 20 lat dało ludziom finansową motywację, by inwestować czas i wysiłek niezbędne do stworzenia nowych technologii, które przysłużą się wszystkim. Nieprzypadkowo w XVIII wieku, wkrótce po wprowadzeniu przez państwa zachodnioeuropejskie ochrony patentowej, doświadczyliśmy rozwoju gospodarczego na niespotykaną dotąd skalę.

Subsydiowanie badań nad technologiami, które nie mogą być opatentowane Jednak nawet dzisiaj nie każda innowacja może być opatentowana. Można opatentować tylko konkretny wynalazek, a nie odkrycie naukowe. Jeśli na przykład zsyntetyzujesz nieistniejący wcześniej związek chemiczny, możesz to opatentować. Ale jeśli po prostu odkryjesz nieznany związek chemiczny w morzu czy w glebie, nie da się go opatentować. To duży problem na przykład w przypadku badań nad lekiem na raka, gdyż wiele potencjalnie leczniczych substancji jest uzyskiwanych z roślin lub zwierząt, od zawsze istniejących w naturze. Te związki chemiczne mają olbrzymi potencjał, ale ponieważ nie mogą być opatentowane, nikt nie ma wystarczającej motywacji finansowej, aby odkryć ich zastosowanie3. W efekcie wiele państw i grup prywatnych filantropów finansuje badania w tych dziedzinach nauki, gdzie kwestia dóbr publicznych ograniczałaby możliwy w innych warunkach postęp. To rozwiązanie jest bardzo istotne z punktu widzenia ekonomisty, finansowanie dóbr publicznych jest bowiem problemem, z jakim niewidzialna ręka rynku sobie nie radzi. Z innymi typami zawodności rynku, takimi jak asymetria informacji, sektor prywatny radzi sobie całkiem nieźle (o czym mówiliśmy w punkcie „Produkcja lemoniady, czyli rozwiązanie problemu cytryn”). 3

Obecnie w systemie prawa patentowego istnieje możliwość uzyskania ochrony patentowej obejmującej nowe zastosowanie znanej substancji — przyp. red.

Rozdział 15: Zawodność rynku — asymetria informacji i dobra publiczne Ale dopóki społeczeństwo nie opracuje dobrego sposobu zapewniania dóbr publicznych, będzie ich trwale pozbawione. Dla dóbr publicznych, takich jak pokazy fajerwerków, nie ma to wielkiego znaczenia. Ale dla innowacji technologicznych, takich jak leczenie chorych na raka, problem ten staje się dosłownie sprawą życia i śmierci.

325

326

Część III: Mikroekonomia

Część IV

Dekalogi

328

Część IV: Dekalogi

W tej części...

R

ozdziały znajdujące się w tej części książki zawierają kilka ciekawostek i łatwe do przyswojenia treści. W rozdziale 16. zamieściliśmy krótkie biogramy kilku słynnych ekonomistów. W rozdziale 17. omawiamy dziesięć bardzo powszechnych i (jeszcze bardziej) błędnych koncepcji ekonomicznych — w rodzaju tych, jakie często można usłyszeć w mediach lub podczas przemówień i debat polityków. W rozdziale 18. opisujemy dziesięć ze wszech miar słusznych, wspaniałych koncepcji ekonomicznych, które powinny kierować Twoim myśleniem o polityce i gospodarce.

Rozdział 16: (Około) dziesięciu sławnych ekonomistów

Rozdział 16

(Około) dziesięciu sławnych ekonomistów W tym rozdziale: ► Żaden ekonomista nie pracuje w odizolowaniu. ► Kilku naprawdę niezwykłych ekonomistów.

W

tym krótkim rozdziale przedstawimy poglądy dwunastu najlepszych i najbardziej wpływowych ekonomistów (dziesięciu to po prostu zbyt mało). Każda z opisanych osób radykalnie zmieniła sposób widzenia świata przez ekonomistów bądź sposób formułowania strategii działań gospodarczych przez polityków i urzędników państwowych. Niech Ci jednak nie przyjdzie przypadkiem do głowy, że wymienieni tu sławni ekonomiści zrobili to wszystko samodzielnie (tak się składa, że mówić będziemy o ekonomistach, a nie ekonomistkach — cóż, zdarza się, że historię tworzą mężczyźni). Podobnie jak w każdej innej dziedzinie nauki, również w ekonomii dokonany przez jedną osobę przełom bazuje na fundamencie drobnych odkryć setek innych badaczy. Podkreślmy jeszcze raz: na świecie żyje i żyło znacznie więcej niż dziesięciu czy dwunastu wielkich ekonomistów. Mamy nadzieję, że ta książka rozbudziła Twoje zainteresowanie ekonomią i zachęci Cię do poznania koncepcji wielu innych naukowców, którzy nie trafili na naszą listę.

Adam Smith Adam Smith (1723 – 1790) był profesorem etyki i autorem poglądu, że dopóki przedsiębiorstwa działają w warunkach silnej konkurencji, dopóty ich egoistyczne dążenie do zysku niezmiennie prowadzi je do działania w społecznie optymalny sposób — tak jakby ich działaniami kierowała niewidzialna ręka. Smith analizował także mechanizm wykorzystywania nowych technologii i nowatorskiego podejścia do organizacji do tworzenia skuteczniejszych mechanizmów działań, prowadzących do postępu technologicznego i rozwoju gospodarczego. Jednak nie był naiwny. Uważał, że przedsiębiorcy wolą współpracować (zmawiać się), a nie konkurować, jeżeli to tylko możliwe, i w związku z tym państwo ma w gospodarce do odegrania bardzo ważną rolę. Polega ona na wspieraniu i pobudzaniu konkurencji,

329

330

Część IV: Dekalogi niezbędnej do właściwego działania mechanizmów niewidzialnej ręki. Uważał również, że państwo musi sfinansować wiele kluczowych dóbr publicznych, takich jak armia, której sektor prywatny nie stworzy z własnej woli.

David Ricardo David Ricardo (1772 – 1823) stworzył teorię przewagi komparatywnej i słusznie zauważył, że handel międzynarodowy prowadzi do obopólnych korzyści zaangażowanych krajów. Przewaga komparatywna obaliła intelektualną pozycję merkantylizmu, błędnej teorii leżącej u podstaw kolonializmu, postrzegającej handel jako jednostronny i w związku z tym argumentującej, że handel powinien przynosić zyski państwu kolonialnemu kosztem jego kolonii. Co więcej, Ricardo prawidłowo zanalizował zjawisko malejących korzyści, który wyjaśnia, dlaczego koszty rosną wraz z podnoszeniem poziomu produkcji. Był on również jednym z pierwszych zwolenników ilościowej teorii pieniądza, według której wzrost jego podaży zwiększy ceny.

Karol Marks Karol Marks (1818 – 1883) był najsłynniejszym ekonomistą pośród dziewiętnastowiecznych socjalistów. Żadna z jego głównych teorii ekonomicznych się nie sprawdziła i dziś grono zwolenników jego koncepcji jest raczej nieliczne. Jednak ze względu na to, że wyznawcy idei Marksa doszli do władzy w wielu państwach w XX wieku, jest on bez wątpienia jednym z najbardziej wpływowych ekonomistów w historii. (Ilość miejsca poświęconego Marksowi w tym rozdziale nie wynika z tego, że jest on najważniejszym ekonomistą na liście, ale zanim zdyskredytujemy jego idee, musimy przecież najpierw je omówić. Koncepcje innych ekonomistów z tej listy zostały już szczegółowo wyjaśnione na kartach tej książki. Czytając o Marksie, pamiętaj, że warto zadać sobie pytanie: jak bardzo marksistowskie były rządy socjalistów w XX wieku?). Najważniejszym intelektualnym wkładem Marksa w ekonomię jest jego idea, zgodnie z którą kapitalizm jest historycznie unikalną formą organizacji społecznej i produkcyjnej. W Kapitale Marks uznał kapitalizm za zupełnie nową formę organizacji społeczno-gospodarczej, opartej na akumulacji kapitału i produkcji przemysłowej. Nazwał właścicieli fabryk „kapitalistami” i twierdził, że będą oni zmuszeni do wykorzystywania robotników pracujących w ich fabrykach. Uważał, że jedyni kapitaliści, jacy przetrwają i których przedsiębiorstwa będą się rozwijać, to ci, którzy będą płacić robotnikom minimalne stawki wystarczające do przetrwania. Z tego powodu, nawet jeśli wydajność i poziom produkcji będą gwałtownie rosły, robotnicy będą skazani na ciągłą i głęboką nędzę, a jedyną drogą wyjścia z niej obalenie kapitalistów w drodze przewrotu (czyli rewolucji), dzięki któremu robotnicy zdobędą władzę nad fabrykami. Marks uważał, że siłowemu rozwiązaniu sprzyjać będzie nieunikniona jego zdaniem tendencja do koncentracji i monopolizacji. Dzięki temu, że każda branża zostałaby zmonopolizowana przez jedno przedsiębiorstwo, rewolta robotników (i przejęcie kontroli nad systemem) miałaby być łatwiejsza.

Rozdział 16: (Około) dziesięciu sławnych ekonomistów Po upływie ponad wieku wiemy już, że Marks mylił się w kwestiach ekonomicznych. W szczególności odnosi się to do kwestii zarobków robotników — z czasem faktycznie wzrastają i w zasadzie rosną średnio tak szybko, jak szybko postęp technologiczny zwiększa wydajność produkcji. Dzieje się tak, ponieważ kapitaliści rywalizują o ograniczone zasoby siły roboczej i podnoszą zarobki tak szybko, jak tylko pozwala na to wzrost wydajności, aby przyciągnąć pracowników innych kapitalistów. Co więcej, konkurencja nie prowadzi do monopolizacji żadnej z branż, a nawet gdyby tak było, rządy poszczególnych państw niezmiennie byłyby zainteresowane uniknięciem takiego scenariusza. Konkurencja pozostaje bardzo żywa w większości gałęzi gospodarki i dzięki temu przynosi wszystkie korzyści niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha.

Alfred Marshall Alfred Marshall (1842 – 1924) opracował metodę analizy rynków z wykorzystaniem koncepcji podaży i popytu. Dzięki zastosowaniu matematyki do teorii ekonomicznych dokonał jasnego rozróżnienia między przemieszczeniami krzywych podaży i popytu a ruchami wzdłuż tych krzywych. Dzięki temu przekreślił dwa tysiące lat fałszywego wnioskowania. Dokonał również rewolucyjnego odkrycia, że cenę rynkową wyznacza punkt przecięcia się krzywej podaży i krzywej popytu. Marshall poszedł następnie o krok dalej i uświadomił sobie, że dzięki porównywaniu punktów na krzywej podaży i krzywej popytu z ceną rynkową da się wyliczyć korzyści, jakie konsumenci i producenci odnoszą z transakcji rynkowych. Te korzyści to odpowiednio nadwyżka konsumenta i nadwyżka producenta, których suma stanowi całkowitą nadwyżkę ekonomiczną. Ta metoda obliczania korzyści z konsumpcji i produkcji jest do dziś w użyciu i stanowi podstawę ekonomi dobrobytu, czyli nauki zajmującej się kosztami i korzyściami aktywności gospodarczej. Ta metoda pozwala również zilustrować za pomocą bardzo prostego wykresu rozumowanie kryjące się za koncepcją niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha. Równowaga wolnego rynku w punkcie przecięcia się krzywej podaży i krzywej popytu jest dokładnie tym poziomem, który wybrałby planista społeczny mający na celu maksymalizację dobrobytu społeczeństwa poprzez maksymalizację całkowitej nadwyżki ekonomicznej. Innymi słowy: wolny rynek w istocie działa tak, jakby był kierowany niewidzialną ręką, aby przynosić wspólne dobro.

John Maynard Keynes John Maynard Keynes (1883 – 1946) jest uznawany za ojca współczesnej makroekonomii i autora koncepcji wykorzystania państwowych bodźców do pobudzania gospodarki w celu przezwyciężania recesji. Większość z późniejszych dwudziestowiecznych idei makroekonomicznych stanowi odpowiedź na jego koncepcje. Najsłynniejsze z jego teorii powstały w reakcji na długotrwałą agonię gospodarczą spowodowaną przez wielki kryzys lat trzydziestych. Pierwszy z wniosków Keynesa był taki, że wielki kryzys jest efektem gwałtownego zmniejszenia wydatków na

331

332

Część IV: Dekalogi produkty i usługi. Kolejnym wnioskiem było stwierdzenie, że polityka pieniężna okazała się nieefektywnym narzędziem w walce ze zmniejszaniem się wydatków. Końcowa konkluzja odnosiła się do tego, że skoro polityka pieniężna zawiodła, to jedynym źródłem ratunku pozostaje polityka fiskalna. Keynes wierzył, że najlepszym sposobem zwiększenia wydatków w tak nieciekawych okolicznościach kryzysu jest wielkie zwiększenie wydatków państwowych na programy zakupu olbrzymich ilości produktów i usług w celu ponownego rozruszania gospodarki. Zalecenia Keynesa zostały wcielone w życie w okresie wielkiego kryzysu w wielu krajach, w tym w Stanach Zjednoczonych. I o ile wiele jego teorii na temat przyczyn wielkiego kryzysu i najlepszych sposobów walki z recesją nie jest już uważanych za słuszne, to jednak zasadnicza koncepcja, że to państwo jest odpowiedzialne za ujarzmienie cyklów koniunkturalnych, pozostaje z nami do dziś.

Kenneth Arrow i Gerard Debreu Kenneth Arrow (urodzony w 1921 roku) i Gerard Debreu (1921 – 2004) matematycznie dowiedli, że rozumowanie kryjące się za niewidzialną ręką rynku Adama Smitha jest prawidłowe. W warunkach konkurencji firmy nie tylko dostarczają społeczeństwu maksymalizującej użyteczność kombinacji produktów i usług, ale także robią to efektywnie i po najniższym możliwym koszcie. Od kiedy ten dowód pojawił się w latach pięćdziesiątych, był wykorzystywany do obalania forsowanych przez reżimy totalitarne i komunistyczne twierdzeń, że centralnie planowane gospodarki są bardziej produktywne lub bardziej efektywne od gospodarek rynkowych.

Milton Friedman Milton Friedman (1912 – 2006) przekonał ekonomistów do tego, że ilościowa teoria pieniądza jest w gruncie rzeczy prawdziwa: długotrwała inflacja jest skutkiem ciągłego zwiększania podaży pieniądza (druku zbyt wielkiej jego ilości). To odkrycie ograniczyło zastosowanie polityki pieniężnej do pobudzania gospodarki. Friedman twierdził również, że źródeł wielkiego kryzysu należy szukać przede wszystkim w niewłaściwej polityce pieniężnej i że jego drastyczność była efektem niezwykle sztywnej polityki pieniężnej i niskiej podaży pieniądza, która utrzymywała realne stopy procentowe na zdecydowanie zbyt wysokim poziomie. Ta diagnoza przyczyn wielkiego kryzysu uchodzi obecnie za standardowe wyjaśnienie, co oznacza, że intelektualna amunicja dla keynesowskiego rozwiązania problemu recesji — olbrzymiego zwiększenia wydatków państwowych — straciła wiele z dawnej mocy. Doprowadziła również ekonomistów do wniosku, że polityka pieniężna jest ważniejsza od polityki fiskalnej z punktu widzenia regulacji gospodarki i zapobiegania recesjom.

Rozdział 16: (Około) dziesięciu sławnych ekonomistów

Paul Samuelson Paul Samuelson (urodzony w 1915 roku) ma wielki wkład w rozwój ekonomii. Prawdopodobnie najważniejszym z jego dokonań jest wykrystalizowanie koncepcji, zgodnie z którą wszelkie zachowania ekonomiczne mogą być postrzegane w kategoriach konsumentów i przedsiębiorstw maksymalizujących bądź to użyteczność, bądź też zysk przy zdefiniowanych warunkach ograniczających. Koncepcja ograniczonej maksymalizacji stała się dominującym paradygmatem rządzącym postrzeganiem zachowań ekonomicznych przez ekonomistów. Samuelson opracował również niezwykle ciekawe połączenie klasycznych i keynesowskich koncepcji na temat prawidłowego zastosowania interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Keynes sugerował olbrzymi stopień ingerencji państwa w celu łagodzenia recesji. Klasyczna szkoła (reprezentowana przez Smitha czy Ricarda) sugerowała minimalną aktywność państwa w gospodarce wynikającą z obawy przed pogorszeniem sytuacji. Synteza neoklasyczna Samuelsona zakłada, że w czasie recesji państwo powinno być skłonne do dokonania olbrzymich interwencji w gospodarkę, aby ją rozruszać, ale w momencie, gdy gospodarka pracuje na pełnych obrotach, właściwą rolą państwa jest zapewnienie dóbr publicznych i dbanie o efekty zewnętrzne. Wielu ekonomistów podziela ten pogląd na rolę państwa w gospodarce.

Robert Solow Robert Solow (urodzony w 1924 roku) bardzo przyczynił się do zrozumienia wzrostu gospodarczego i podnoszenia standardu życia. Oprócz zaproponowania innowacyjnych modeli rozwoju gospodarczego w czasie udowodnił również, że siłą napędzającą wzrost gospodarczy w długim okresie jest postęp technologiczny. Przed Solowem ekonomiści wierzyli, że wzrost poziomu produkcji wynika ze wzrostu nakładów. W szczególności zaś uważano, że wzrost poziomu produkcji jest efektem wykorzystania albo większej liczby pracowników, albo większego kapitału (na przykład większych fabryk). Solow udowodnił, że co najwyżej 50% wzrostu poziomu życia w długim okresie można tłumaczyć większymi nakładami pracy czy kapitału. Reszta musi być skutkiem postępu technologicznego. Te koncepcje Solowa spowodowały olbrzymie przesunięcie paradygmatu wśród ekonomistów i przyniosły efekt w postaci systematycznych badań nad postępem technologicznym i sposobami jego przyspieszania poprzez takie instrumenty polityki państwa jak patenty czy prawa autorskie. Tworzą one także optymistyczną perspektywę, dając nadzieję, że dzięki postępowi technologicznemu będziemy mogli cieszyć się wyższym standardem życia bez konieczności ciągłego zwiększania wykorzystania zasobów naszej planety.

333

334

Część IV: Dekalogi

Gary Becker Gary Becker (urodzony w 1930 roku) wywarł olbrzymi wpływ na ekonomię, ponieważ wprowadził ją na zupełnie nowe obszary. Pierwszym z jego zasadniczych odkryć było stwierdzenie, że wolne rynki będą działać na rzecz równouprawnienia oraz przeciw dyskryminacji płciowej czy rasowej. Rozumowanie kryjące się za tym stwierdzeniem dotyczy faktu, że firmy, odmawiając zatrudnienia najlepiej wykwalifikowanych pracowników z powodu ich płci lub rasy, stawiają się w pozycji konkurencyjnie niekorzystnej w porównaniu z nieuprzedzonymi firmami. Becker udowodnił swoje stwierdzenie, pokazując, że najbardziej konkurencyjne branże mają wyższe wskaźniki zatrudnienia kobiet i przedstawicieli mniejszości. Kolejnym znaczącym wkładem Beckera było stworzenie modelu rodzin jako jednostek ekonomicznych, w których członkowie mają tendencję do działania w oparciu o analizy kosztów i korzyści. Przewidział na przykład, że wraz z bogaceniem się społeczeństw i rozrostem sektora płatnego zatrudnienia (a także wzrostem płac) więcej kobiet będzie wolało podjąć pracę niż pozostawać w domu. Dostarczył on ekonomicznego wyjaśnienia dla olbrzymiej zmiany w strukturze siły roboczej, która inaczej byłaby wyjaśniana jedynie w kategoriach socjologicznych (takich jak zmiana społecznych ról płci). Becker był również pierwszym ekonomistą, który przedstawił model zachowania przestępcy w oparciu o dokonywaną przez niego analizę kosztów i korzyści z popełnienia przestępstwa. W przypadku, gdy oczekiwane korzyści będą przewyższały oczekiwane koszty, przestępca z dużym prawdopodobieństwem popełni przestępstwo. Ta koncepcja wyjaśniania zachowań przestępczych jest radykalnie odmienna od poprzednich wyjaśnień i doprowadziła ona Beckera do zaproponowania bardzo znaczącego twierdzenia, że najlepszym sposobem zniechęcenia do popełniania przestępstw jest relatywne zwiększenie kosztów ich popełnienia w stosunku do potencjalnych korzyści.

Robert Lucas Robert Lucas (urodzony w 1937 roku) udowodnił, że ludzie są wyrafinowanymi planistami, ciągle modyfikującymi swoje optymalne strategie w reakcji na zmiany w polityce państwa. Jeśli założymy, że ludzie zmieniają swoje zachowanie bardzo powoli w odpowiedzi na zmiany polityczne, przecenimy efekty tych zmian. Jeśli ludzie racjonalnie planują zmiany polityki, wówczas polityka, zwłaszcza pieniężna, traci swoją skuteczność. Załóżmy, że władze ogłaszają, iż w ciągu trzech miesięcy podwoją podaż pieniądza, aby sprowokować zwiększenie zakupów produktów i usług. Jeśli właściciele sklepów utrzymają ceny na tym samym poziomie, mimo że na rynku będzie więcej pieniędzy, gospodarka zostanie pobudzona, ponieważ ludzie będą mogli kupić o wiele więcej dóbr za te wszystkie nowe pieniądze. Jeśli jednak właściciele sklepów zareagują na zapowiedź władz racjonalnie, podniosą ceny w oczekiwaniu na przypływ pieniędzy, które zostaną wydane w ich sklepach. Na skutek takiego działania w dużym stopniu ograniczą wzrost poziomu sprzedaży produktów i usług, gdy ludzie zaczną wydawać nowe pieniądze.

Rozdział 16: (Około) dziesięciu sławnych ekonomistów Jeśli właściciele sklepów podwoją ceny w oczekiwaniu na podwojenie podaży pieniądza, zmiana polityki nie wpłynie w żaden sposób na ilość sprzedawanych produktów i usług. Przy podwojonych cenach posiadanie dwukrotnie większej ilości pieniędzy pozwoli konsumentom na zakup dokładnie tej samej ilości dóbr co wcześniej. Koncepcja Lucasa otrzymała nazwę koncepcji racjonalnych oczekiwań i spowodowała zmianę oczekiwań (stały się one mniejsze) państwa w kwestii zakresu globalnych zmian, jakich można się spodziewać po zmianie polityki gospodarczej (a szczególnie pieniężnej).

335

336

Część IV: Dekalogi

Rozdział 17

Dziesięć atrakcyjnych błędnych tez ekonomicznych W tym rozdziale: ► Unikanie błędów logicznych, jakie przytrafiają się inteligentnym ludziom. ► Wyzwolenie się z błędnego wnioskowania ekonomicznego.

W

tym krótkim rozdziale opisujemy najbardziej atrakcyjne i przekonujące, ale błędne koncepcje ekonomiczne. Niektóre z nich wynikają z błędów logicznych. Kilka z nich ma swoje źródło w krótkowzrocznym podejściu, nieuwzględniającym szerszej perspektywy ogarniającej całość zagadnienia. Inne są efektem kiepskiego wnioskowania. Wszystkich zaś należy unikać.

Błędna koncepcja stałej ilości pracy Stwierdzenie, że istnieje stała ilość pracy, jaką można rozdzielić między członków dowolnej grupy ludzi, niezależnie od jej wielkości, jest często przedstawiane jako lek na bezrobocie. Koncepcja ta zakłada, że jeśli zamienić 40-godzinny tydzień pracy w 20-godzinny, to firmy zatrudnią dwukrotnie więcej pracowników. Na przykład we Francji zredukowano tydzień roboczy do 35 godzin w nadziei, że przedsiębiorstwa zatrudnią więcej osób i rozwiążą problem bezrobocia, z którym kraj ten walczył już od dłuższego czasu. Nie udało się. Tego rodzaju działania nigdy nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Jednym z problemów jest to, że zatrudnianie pracowników wiąże się z wieloma kosztami stałymi, takimi jak na przykład koszty szkoleń i rekrutacji. Zatem dwaj pracownicy zatrudnieni w wymiarze 20 godzin na tydzień kosztują więcej niż jeden pracownik zatrudniony w tygodniowym wymiarze 40-godzinnym. Poza tym dwaj pracownicy zatrudnieni w wymiarze 20 godzin tygodniowo nie produkują więcej niż jeden pracownik zatrudniony w wymiarze 40 godzin tygodniowo. Tak więc gdyby wprowadzono przepisy skracające tydzień pracy z 40 do 20 godzin, firmy nie podwoiłyby swoich załóg. Zatrudniłyby mniej niż dwukrotnie większą liczbę pracowników, ponieważ wzrosłyby koszty. Dlatego też w 2005 roku francuski rząd wprowadził rozwiązanie kompromisowe, ograniczając tydzień pracy do 35 godzin.

338

Część IV: Dekalogi Co więcej, nawet gdyby skrócenie tygodnia pracy o połowę faktycznie doprowadziło do podwojenia liczby zatrudnionych, przyniosłoby to jedynie ukrycie problemu ogólnego bezrobocia poprzez jego rozproszenie. Jeśli 100 pracowników pracuje na pół etatu, są oni w 50 bezrobotni. Ta sytuacja zaś nie jest znaczącym postępem w stosunku do sytuacji, w której 50 siły roboczej pracuje na pełny etat, a 50 nie ma pracy. Tak naprawdę chodzi o to, aby każdy człowiek chcący pracować na pełen etat miał szansę na znalezienie zatrudnienia. Skrócenie tygodnia pracy w tym nie pomoże.

Świat doświadcza problemu przeludnienia Różne wersje tego mitu pojawiają się już od końca XVIII wieku, kiedy to po raz pierwszy zdefiniował go Tomasz Malthus. Twierdził on, że standard życia nie może ciągle rosnąć, gdyż wzrost standardu życia powoduje, że ludzie się szybciej rozmnażają. Uważał, że wzrost liczebności populacji będzie szybszy od zwiększania się naszych możliwości wyprodukowania większej ilości jedzenia, co skaże nas na powrót do niższego poziomu życia i gorszego odżywiania. Już wtedy, gdy Malthus zaprezentował swoje idee, wiele dowodów wskazywało na ich fałszywość. Od pokoleń poziom życia wzrastał, wskaźniki urodzeń zaś malały. A ponieważ trend ten trwa do dziś, nie zanosi się na to, abyśmy poprzez zbyt duży przyrost naturalny wrócili do poziomu minimalnych racji żywnościowych. Tak naprawdę wiele państw boryka się obecnie z ujemnym przyrostem naturalnym. W większości krajów rozwiniętych wskaźniki urodzeń spadły poniżej poziomu zastępowalności pokoleń. W efekcie wiele nacji wkrótce zacznie się dramatycznie kurczyć. A ponieważ wskaźniki urodzeń spadają szybko na całym świecie, to całkowita populacja naszej planety ma wedle szacunków ONZ osiągnąć poziom 9 miliardów około 2070 roku, zanim zacznie się kurczyć. Wiąże się z tym taki problem, że malejące wskaźniki urodzeń grożą katastrofą państwowych systemów emerytalnych, nie ma bowiem wystarczającej liczby młodych pracowników, aby zapłacić składki potrzebne do sfinansowania emerytur. W desperacji niektóre kraje decydują się na płacenie matkom za każde nowo narodzone dziecko. (Coraz mniejsza liczba rodzących się dzieci martwi zwłaszcza władze takich krajów jak Włochy, gdzie wskaźnik urodzeń należy do najniższych). Chociaż wiele krajów z relatywnie wysokimi wskaźnikami urodzeń musi walczyć z biedą i niedożywieniem, to ekonomiści są zdania, że przyczyną zła nie są wysokie wskaźniki urodzeń, lecz niewłaściwa polityka państwa. Przypomnijmy, że nie chcemy w ten sposób zaprzeczyć, jakoby w następnym stuleciu świat nie musiał walczyć z problemami środowiskowymi. Jednak gdy rośnie poziom edukacji społeczeństwa, a ludzie stają się świadomi swojego wpływu na środowisko, wszelkie problemy związane z przeludnieniem przestają być zjawiskiem niepokojącym.

Rozdział 17: Dziesięć atrakcyjnych błędnych tez ekonomicznych

Mylenie następstwa z przyczynowością Łacińską sentencję Post hoc ergo propter hoc można przetłumaczyć następująco: „Po tym, a więc wskutek tego”. To znaczy, że jeśli A zdarza się wcześniej niż B, zakładamy, iż A jest przyczyną B. Takie rozumowanie jest niepoprawne, ponieważ A i B często nie mają ze sobą nic wspólnego. Załóżmy, że rano pada deszcz, a po południu boli Cię głowa. Nie oznacza to jednak, że to deszcz spowodował u Ciebie ból głowy. Politycy starają się wykorzystywać to błędne rozumowanie za każdym razem, gdy mowa o gospodarce. Załóżmy na przykład, że polityk A zostaje wybrany i kilka miesięcy później dochodzi do recesji. Oba zdarzenia mogą nie mieć ze sobą nic wspólnego, ale można być pewnym, że podczas kolejnej kampanii wyborczej rywal polityka A będzie twierdził, iż recesja jest konsekwencją polityki prowadzonej przez A. Jedynym dowodem będzie następstwo czasowe obu zdarzeń. Słysząc taką argumentację, zawsze warto poszukać innych argumentów, które mogłyby stanowić twardsze dowody!

Protekcjonizm najlepszym rozwiązaniem dla zagranicznej konkurencji Nie ma wątpliwości, że można znaleźć argumenty przemawiające zarówno za protekcjonizmem państwa, jak i przeciwko niemu. Wśród tych „za” wymienia się potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa strategicznego w zakresie określonych dóbr. Na przykład w wielu rozwiniętych krajach rząd chroni swój przemysł obronny. Argumenty przemawiające za popieraniem różnego rodzaju barier i podatków nakładanych na import — przy założeniu, że taka polityka przynosi korzyści obywatelom i zapobiega eksportowi miejsc pracy — nie są argumentami dobrymi. Problemem jest to, że zwolennicy takiego podejścia biorą pod uwagę jedynie korzyści wynikające z protekcjonizmu, ale nie jego koszty. Bariery i obciążenia importowe faktycznie chronią określone miejsca pracy. Jednakże chroniąc jedne, prowadzą do poświęcenia innych. Wysokie cła na importowany węgiel chronią miejsca pracy krajowych górników. Jednak taka polityka przynosi wyższe ceny energii w całej gospodarce. Krajowi producenci muszą ponosić wyższe koszty energii, niż gdyby mieli dostęp do importowanego węgla, a więc muszą podnosić ceny produkowanych dóbr. W efekcie spada popyt na te dobra i producenci nie potrzebują już tylu pracowników. Kolejnym problemem związanym z protekcjonizmem jest to, że obywatele są równocześnie producentami i konsumentami. Jeśli na przykład państwo zakaże importu tańszych samochodów wyższej jakości, chroni miejsca pracy w krajowych fabrykach motoryzacyjnych. Ale w efekcie rosną ceny dla krajowych konsumentów. Ochranianie nieproduktywnej branży, która inaczej musiałaby walczyć z konkurencją z zagranicy, pozwala jedynie na dalsze zużywanie zasobów, które w innym przypadku byłyby bardziej efektywnie spożytkowane w innych obszarach gospodarki.

339

340

Część IV: Dekalogi Pracownicy, którzy w innej sytuacji przenieśliby się do bardziej rozwojowych i bardziej produktywnych sektorów gospodarki, tkwią w nieproduktywnej branży, która trwa tylko dzięki naginaniu przez państwo gospodarki do jej potrzeb. Oczywiście przeniesienie się z umierającej branży do nowoczesnego sektora gospodarki może nie być łatwe dla pojedynczego pracownika. Jednak zamiast unikać potrzeby zmiany poprzez chronienie bezproduktywnych branż, państwo powinno efektywniej pomagać pracownikom, wspierając programy przekwalifikowania. (W przypadku starszych wiekiem pracowników, którym pozostało zaledwie kilka lat do emerytury, lepszym rozwiązaniem mogą być programy wcześniejszych emerytur).

Błąd uogólniania Często popełnianym błędem jest założenie, że to, co dobre dla jednej osoby, jest jednocześnie dobre dla wszystkich innych. Na przykład jeśli jesteś na zawodach sportowych i trybuny są pełne, a Ty chcesz lepiej widzieć, to wstajesz — ale to jest dobre rozwiązanie pod warunkiem, że tylko Ty wstaniesz. Jeśli inni również wstaną, będą widzieli tak samo źle jak wtedy, gdy siedzieli (ale teraz dodatkowo wszystkich rozbolą nogi). Tak więc to, co było dobre dla rozpatrywanej osobno jednostki, nie jest dobre dla wszystkich w tym samym czasie. Uogólnienie tego rodzaju jest błędem, ponieważ niektóre sprawy w życiu mają charakter względny. Jeśli jesteś na przykład najgorzej opłacanym pracownikiem w firmie, ale otrzymujesz 50-procentową podwyżkę, podczas gdy pozostali podwyżki nie dostają, Twoja relatywna pozycja ulega poprawie. Jednakże jeśli wszyscy dostają w tym samym czasie 50-procentową podwyżkę, to nadal jesteś najgorzej opłacaną osobą w firmie. Jeśli istotna jest dla Ciebie Twoja relatywna pozycja w firmie, otrzymanie takiej samej podwyżki jak inni nie czyni Cię wcale szczęśliwszym. (Co interesujące, najnowsze badania każą wierzyć, że gdy myślimy o swojej pozycji, w przeważającej większości przypadków największą motywacją staje się dla nas perspektywa porównania z naszymi współpracownikami!).

Jeśli coś jest warte, by to zrobić, zróbmy to w stu procentach Wszyscy cenimy sobie bezpieczeństwo. Jednak czy pewien sławny amerykański polityk na pewno mówił rozsądnie, gdy stwierdził, że powinniśmy przeznaczyć wszelkie niezbędne środki na uczynienie komercyjnego lotnictwa „najbezpieczniejszym, jak tylko możliwe”? Odpowiedź ekonomistów brzmiałaby: „Nie!”. Problem polega na tym, że uczynienie komercyjnego lotnictwa „najbezpieczniejszym, jak tylko możliwe” uczyniłoby je tak drogim, że niemal niedostępnym dla zwykłego zjadacza chleba. Chociaż bezpieczeństwo jest rzeczą jak najbardziej oczekiwaną, to osiągnięcie pełnego bezpieczeństwa nie jest warte swojej ceny, jeśli z tego powodu latanie stanie są dostępne tylko dla bogaczy.

Rozdział 17: Dziesięć atrakcyjnych błędnych tez ekonomicznych Wspomniany polityk nie uwzględnił w swojej wypowiedzi marginalizmu — koncepcji, według której najlepszym sposobem podejścia do problemu jest porównanie jego krańcowych korzyści i kosztów. W przypadku bezpieczeństwa w lotnictwie komercyjnym uświadamia nam to, że uczynienie go „najbezpieczniejszym, jak tylko możliwe” jest marnotrawstwem. Kilka pierwszych innowacji w zakresie bezpieczeństwa (takich jak pasy bezpieczeństwa czy radar) można uznać za sensowne, ponieważ dodatkowe, czyli krańcowe korzyści, jakie przynoszą, są wyższe od krańcowych kosztów, jakie trzeba w związku z nimi ponieść. Jednak po wdrożeniu tych pierwszych innowacji w zakresie bezpieczeństwa kolejne stają się coraz bardziej kosztowne i coraz mniej efektywne. W którymś momencie dodatkowe innowacje będą przynosić jedynie niewielkie korzyści krańcowe w zakresie bezpieczeństwa przy znacznych krańcowych kosztach. Nie chcemy wcale sugerować, że inwestowanie w bezpieczeństwo jest całkowitą stratą czasu i pieniędzy. Chociaż rozwiązania prowadzące do poprawy bezpieczeństwa na lotniskach uderzają w linie lotnicze, jest to coś, co firmy te mogą zaakceptować, ponieważ ryzyko przedostania się na pokład samolotu osoby, która ma niecne zamiary, jest tak duże, że jesteśmy gotowi takie koszty ponieść. Jednak nawet w tym obszarze istnieje pewna granica, której nie należy przekraczać. Przecież jeśli nikt nie będzie korzystał z usług linii lotniczych, terroryści nie będą mieli wprawdzie powodu, aby próbować porwać samolot, ale globalna gospodarka poniesie ogromne koszty.

Wolne rynki są niebezpiecznie niestabilne Wolne rynki są bardzo zmienne i chaotyczne, gdyż podaż i popyt często ulegają szybkim zmianom, powodując gwałtowne zmiany poziomów cen i wielkości produkcji (co omawiamy w rozdziale 8.). Problemem nie jest jednak gwałtowność zmian. Elastyczność rynku jest raczej jedną z jego głównych zalet. W przeciwieństwie do administracji państwowej, która nigdy i na nic nie jest w stanie szybko zareagować, rynki umieją się dostosować w ciągu paru minut nawet do olbrzymich zmian w świecie. Nowe poziomy cen i wielkości produkcji gwarantują najlepszą alokację zasobów i to, że społeczeństwo nie doświadcza ani niedoboru, ani nadmiaru. Nie nazywajmy więc rynków niestabilnymi. Mówmy, że są elastyczne.

341

342

Część IV: Dekalogi

Niskie płace za granicą oznaczają, że bogate kraje nie są w stanie konkurować Często słyszymy, że firmy brytyjskie nie są w stanie konkurować z firmami w krajach rozwijających się z powodu olbrzymiej różnicy w stawkach godzinowych. Aby dostrzec błędy takiego rozumowania, porównajmy sytuację fabryki w Uttoexeter z sytuacją fabryki w Phnom Penh. Załóżmy, że fabryka brytyjska płaci robotnikom po 20 funtów na godzinę, a fabryka w Kambodży równowartość 4 funtów. Ludzie wyciągają błędny wniosek, że ponieważ zagraniczna fabryka ma znacznie niższe koszty pracy, może sprzedawać znacznie taniej niż jej brytyjska konkurentka. Jednak w tym toku rozumowania nie bierze się pod uwagę dwóch elementów:

 Tak naprawdę liczy się jednostkowy, a nie godzinowy koszt pracy.  Różnice w poziomie wydajności na ogół powodują, że jednostkowe koszty pracy są zbliżone pomimo olbrzymich różnic w godzinowych kosztach pracy.

Aby zrozumieć, co mamy na myśli, zastanówmy się nad wydajnością obu fabryk. Ponieważ fabryka brytyjska wykorzystuje o wiele bardziej zaawansowaną technologię, to jeden robotnik w godzinę wytwarza 20 jednostek produktu. Robotnik ten otrzymuje za tę godzinę wypłatę w wysokości 20 funtów, a więc jednostkowy koszt pracy jest równy 1 funtowi. Z kolei robotnik w Kambodży jest o wiele mniej wydajny i na godzinę produkuje jedynie 4 jednostki produktu. Skoro zaś zarabia równowartość 4 funtów na godzinę, to jednostkowy koszt pracy w kraju rozwijającym się również jest równy 1 funtowi. Wniosek jest więc taki, że niższe godzinowe koszty pracy w kraju rozwijającym się nie przekładają się na niższe jednostkowe koszty pracy — co oznacza, że fabryka w tym kraju nie ma możliwości sprzedawania taniej od brytyjskiego konkurenta. Ludzie koncentrujący się wyłącznie na różnicach w godzinowych kosztach pracy zapominają o bardzo istotnych czynnikach wpływających na wynik analizy. Koszty produkcji zależą też od czynników takich jak dostępność kapitału, maszyn i surowców, a także regulacje narzucone przez państwo. Ekonomiści nie są jednomyślni w kwestii oceny rzeczywistego wpływu tych czynników, chociaż zgadzają się co do tego, że koszty pracy same w sobie nie mogą decydować o poziomie różnic w kosztach produkcji dóbr pochodzących z różnych krajów. Miejmy na uwadze to, że rządy poszczególnych państw mogą całkiem zaburzyć tę bliską równości relację jednostkowych kosztów pracy poprzez utrzymywanie sztucznie niskiego kursu wymiany swojej waluty. Na przykład jeśli przy kursie wymiany 8 juanów za 1 dolara amerykańskiego jednostkowe koszty pracy byłyby równe, chiński rząd może sprawić, aby jednostkowe koszty pracy wyglądały na bardzo niskie w oczach amerykańskich konsumentów, ustalając kurs wymiany na 16 juanów za 1 dolara. W takich przypadkach niezdolność robotników amerykańskich do konkurowania z chińskimi wynika z manipulacji kursem walutowym, a nie z niskiej płacy godzinowej

Rozdział 17: Dziesięć atrakcyjnych błędnych tez ekonomicznych w Chinach. Między innymi z tego właśnie powodu Stany Zjednoczone starają się przekonać Chiny do rewaluacji juana. Innym przykładem potwierdzającym tę tendencję mogą być Włochy (jeszcze raz!), państwo, które (zanim działania te stały się niemożliwe z powodu przyjęcia euro) dopuszczało się wyjątkowo konkurencyjnego dewaluowania lira w celu pobudzenia eksportu (w efekcie na włoskich banknotach nawet o niskiej wartości pojawiły się długie ciągi zer). W okresie, w którym Włochy wchodziły do strefy euro, za 1 funta płacono 2500 lirów.

Stawki podatkowe nie wpływają na wkładany w pracę wysiłek Niektórzy politycy domagają się podwyższenia stawki podatku dochodowego, jakby jedynym tego efektem miały być większe wpływy budżetowe. Ale, co udowodniono już nie raz, jeśli obciążenia podatkowe przekroczą określony poziom, ludzie będą pracowali mniej. A właśnie to ograniczenie w ilości wykonywanej pracy pozbawia społeczeństwo korzyści z niej płynących. (Ponieważ ludzie pracują mniej, zwiększona stawka podatku nie przynosi również oczekiwanej zwyżki wpływów budżetowych). Tak więc jeśli widzisz polityka domagającego się podwyższenia stawki podatku dochodowego, przyjrzyj się szczegółom, aby się upewnić, czy demotywujący efekt podwyżki nie spowoduje szkód większych niż korzyści z wydania przez państwo tych dodatkowych pieniędzy. (Uwaga: Wcale nie chcemy w ten sposób podsuwać komukolwiek argumentu przemawiającego przeciwko opodatkowaniu, ponieważ ustaliliśmy już, że podatki mogą przynosić bardzo pozytywne efekty. Chodzi raczej o to, by przeprowadzić analizę kosztów i korzyści jakiejkolwiek zmiany podatków, upewniając się, czy aby ta zmiana nie spowoduje niepotrzebnych kosztów ekonomicznych).

Zapominanie o niezamierzonych konsekwencjach działań politycznych Oceniając jakąś politykę, ludzie koncentrują się na tym, czy i jak rozwiąże ona określony problem, i ignorują lub pomniejszają jej skutki uboczne. Ekonomiści nazywają to zjawisko prawem niezamierzonych konsekwencji. Załóżmy, że nałożono cło na importowaną stal, aby chronić miejsca pracy w krajowych hutach. Jeśli cło będzie wystarczająco wysokie, rzeczywiście uchroni to miejsca pracy wielu krajowych hutników przed zagraniczną konkurencją. Ale niezamierzoną konsekwencją będzie utrata miejsc pracy w przemyśle motoryzacyjnym. Dlaczego? Cło na stal podnosi cenę tego produktu dla potrzebujących go fabryk samochodów. W efekcie krajowi producenci aut muszą podnieść ceny, co uczyni krajowe samochody mniej atrakcyjnymi cenowo w porównaniu z zagranicznymi. Wzrost cen zmniejszy sprzedaż samochodów krajowych, co oznacza redukcję miejsc pracy w tej branży.

343

344

Część IV: Dekalogi Niezamierzone konsekwencje są o wiele za częste. Miej świadomość ich istnienia zawsze wtedy, gdy jakiś polityk chce Cię przekonać do swojego spojrzenia na jakieś zagadnienie. Jest wielce prawdopodobne, że wspomina tylko o pozytywnych skutkach danej polityki, mógł bowiem w ogóle nie pomyśleć o niezbyt korzystnych efektach ubocznych.

Rozdział 18

Dziesięć koncepcji ekonomicznych drogich naszym sercom W tym rozdziale: ► Zrozumienie podstawowych zasad ekonomii. ► Uzbrój się przeciw ekonomicznym nonsensom wygadywanym przez polityków.

W

tym rozdziale przedstawiamy dziesięć koncepcji ekonomicznych, które każdy rozsądnie myślący człowiek powinien rozumieć i potrafić wykorzystać do oceny propozycji polityków. Niektóre z poniżej zaprezentowanych koncepcji nie zawsze sprawdzają się w każdych okolicznościach, jednak ponieważ można je z powodzeniem zastosować w większości przypadków, strzeż się ludzi, którzy będą chcieli Cię przekonać, że w danej sytuacji akurat tak nie jest. Poznaj ich argumenty, ponieważ jest duża szansa na to, że ludzie ci są w błędzie.

Społeczeństwo jest zamożniejsze, jeśli wszyscy dążą do realizacji swoich własnych interesów Ta koncepcja w zasadzie nie różni się specjalnie od koncepcji niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha. Jeśli wszelkie relacje gospodarcze w społeczeństwie są dobrowolne dla wszystkich zaangażowanych stron, to jedynymi transakcjami, jakie dojdą do skutku, są te, dzięki którym wszystkie strony poczują, że zyskały. Jeśli na przykład zamieniasz posiadane przez siebie złoto na chleb oferowany przez kogoś innego, to robisz to dlatego, że cenisz ten chleb bardziej niż złoto. Dokonujesz transakcji, ponieważ to przynosi Ci korzyści. Jednocześnie można mieć pewność, że Twój kontrahent ceni Twoje złoto bardziej niż swój chleb. Zatem transakcja wzbogaca także i jego. Dzięki temu, że każdy dąży do realizacji swoich interesów, obaj zyskujecie.

346

Część IV: Dekalogi Ta koncepcja ludzkiej motywacji nie oznacza jednak, że wszelkie działania charytatywne są złe dla społeczeństwa. Oznacza to raczej, że nawet filantropia jest dyktowana własnym interesem. Ludzie dają, gdyż lubią pomagać innym. Dzięki temu zyskują zarówno ci, którzy dają, jak i ich beneficjenci.

Wolne rynki wymagają regulacji Ekonomiści mocno wierzą w to, że dobrowolne transakcje na wolnym rynku mają na ogół ten sam cel, jakim jest dążenie do wspólnego dobra. Ale wierzą również, że niemal każdy uczestnik rynku chętnie nagiąłby system do swoich potrzeb. Zauważył to już Adam Smith i w związku z tym twierdził, że jeśli rynki mają pracować na rzecz wspólnego dobra, to państwo musi zwalczać monopole, zmowy i wszelkie inne próby zaburzenia właściwego funkcjonowania rynku, przez co rozumiał firmy intensywnie konkurujące ze sobą w celu dostarczenia klientom pożądanych dóbr po najniższej możliwej cenie.

Wzrost gospodarczy zależy od postępu technologicznego W każdym momencie istnieje określona ilość bogactwa, która może zostać równo rozdzielona pomiędzy ludzi — na tej samej zasadzie, na jakiej kroimy ciasto na równe kawałki, z których każdy wręczamy innej osobie. Ale jeśli standard życia ma ciągle wzrastać, potrzebujemy coraz większego ciasta. W perspektywie krótkookresowej możemy po prostu pracować ciężej lub szybciej zużywać zasoby. Ale jedynym sposobem na trwały wzrost gospodarczy jest odkrywanie coraz efektywniejszych technologii pozwalających nam produkować coraz więcej za pomocą ograniczonych zasobów siły roboczej i przy danych fizycznych nakładach.

Wolność i demokracja czynią nas bogatszymi Istnieją bardzo dobre moralne i etyczne przesłanki świadczące na korzyść wolności i demokracji. Ale bardziej przyziemnym powodem, jaki za nimi przemawia, jest to, że umożliwiają nieskrępowany rozwój i przepływ idei, dzięki czemu wolne społeczeństwa są bardziej innowacyjne i, co za tym idzie, szybciej rozwijają się gospodarczo.

Edukacja podnosi standard życia Wykształceni ludzie nie tylko są bardziej wydajnymi pracownikami — a przez to lepiej opłacanymi — lecz także, co ważniejsze, tworzą innowacyjne technologie. Trwały wzrost gospodarczy i wyższy standard życia są możliwe tylko wtedy, gdy dobrze

Rozdział 18: Dziesięć koncepcji ekonomicznych drogich naszym sercom kształci się obywateli. Są oczywiście inne niezłe powody dla zdobywania wykształcenia, przykładowo zdolność rozumienia literatury i sztuki i delektowania się nimi. Ale jeśli interesuje nas tylko rosnący standard życia w kraju, powinniśmy wspierać rozwój nauk ścisłych i technicznych — edukację w dziedzinach, w których powstają rewolucyjne technologie. (Zauważ, że nie namawiamy, aby każdy został ekonomistą. Ekonomiści mogą przyczynić się do rozwoju gospodarczego, jedynie zachęcając innych, by zostali inżynierami!).

Ochrona prawa własności intelektualnej sprzyja innowacjom Ludzie potrzebują motywacji do podejmowania ryzyka. Ryzykiem, jednym z największych możliwych, jest opuszczenie stabilnej posady i poprowadzenie własnej firmy lub praca nad jakimś nowym pomysłem. Prawo własności intelektualnej, obejmujące prawo własności przemysłowej (patenty) i prawa autorskie, jeśli tylko zostało właściwie zdefiniowane, gwarantuje, że tylko wynalazca lub twórca będzie czerpał korzyści ze swojej ciężkiej pracy. Bez takiej gwarancji mniej osób byłoby skłonnych do podjęcia osobistego ryzyka niezbędnego do zapewnienia społeczeństwu innowacyjnych produktów i technologii.

Źle zaprojektowane prawa własności są przyczyną wszelkich problemów ekologicznych Ludzie zawsze będą produkowali odpady i zanieczyszczenia. Nawet jeśli nie jesteś zwolennikiem rozbijania się samochodami sportowymi pożerającymi litry benzyny, pewnie nie masz nic przeciwko karetkom pogotowia czy wozom strażackim, które w końcu też zanieczyszczają środowisko. Różnica jest taka, że ogólne korzyści, jakie przynoszą społeczeństwu karetki i wozy strażackie, są większe od kosztów związanych z produkowanymi przez nie zanieczyszczeniami — w przeciwieństwie do samochodów sportowych o dużej pojemności silnika. Patrząc z tej perspektywy, celem społeczeństwa nie jest całkowite zakazanie zanieczyszczania środowiska, lecz zagwarantowanie, że korzyści z tego zanieczyszczania są większe od ponoszonych w związku z nim kosztów. Jak to omawiamy w rozdziale 14., dobrze skonstruowane prawa własności są kluczem do zagwarantowania, że ludzie dokonają porównania całkowitych kosztów i korzyści związanych z zanieczyszczeniem. Prawa własności zmuszają ich do wzięcia pod uwagę nie tylko osobistych kosztów wytworzenia zanieczyszczeń, ale też kosztów, na jakie narażają swoim działaniem innych. Jako że nikt nie jest właścicielem atmosfery, nikomu nie trzeba płacić za prawo do jej zanieczyszczania. Za zanieczyszczanie powietrza w zasadzie nikomu się nie płaci — co prowadzi do nadużywania tego przywileju.

347

348

Część IV: Dekalogi Nie możemy natomiast wyrzucać śmieci byle gdzie, gdyż zasadniczo każdy kawałek gruntu na ziemi do kogoś należy. Jeśli chcemy wyrzucić śmieci na czyjąś posesję, musimy albo zapłacić za pozwolenie, albo narazić się na olbrzymie grzywny (lub nawet karę więzienia) za wyrzucanie śmieci bez zgody właściciela gruntu. Dodatkowo, ponieważ musimy płacić za wywóz śmieci, mamy odpowiednią motywację, aby nie produkować ich zbyt wiele. Wszystkie problemy ekologiczne mają zwykle związek z kiepsko sformułowanymi prawami własności lub ich brakiem — pozwala to zanieczyszczającym ignorować koszty ponoszone przez innych w związku z ich działalnością. Z tego powodu ekonomiści popierają tworzenie i wprowadzanie systemów praw własności, zmuszających ludzi do uwzględniania wszelkich kosztów.

Międzynarodowy handel jest korzystny Otwarcie kraju na handel międzynarodowy oznacza otwarcie na nowe idee i innowacyjne technologie. Konkurencja ze strony zagranicznych podmiotów zmusza krajowych przedsiębiorców do innowacji, aby sprostać najlepszym w danej branży rywalom z całego świata. Najprościej mówiąc, w całej naszej historii najbogatsze i najbardziej dynamiczne społeczeństwa to te najbardziej otwarte na handel międzynarodowy. Kraje zamykające się przed handlem międzynarodowym popadają w stagnację i szybko pozostają w tyle. Oczywiście ekonomiści, mówiąc o korzyściach z handlu międzynarodowego, mają na myśli wolny handel, czyli sytuację, w której firmy z całego świata dostarczają najlepszych wyrobów i usług po najniższych możliwych cenach. Ekonomiści potępiają państwowe subsydia i ograniczenia, które hamują wolny handel i mają na celu nagięcie systemu do przynoszenia korzyści tylko jednemu krajowi.

Prywatne przedsiębiorstwa nie sprawdzają się w produkcji dóbr publicznych Prywatne przedsiębiorstwa mogą dostarczać wyroby i usługi, o ile ich wytworzenie pozwoli im przynajmniej wyjść na zero. Aby firma mogła wyjść na zero (lub wypracować zysk), bez względu na rodzaj sprzedawanego dobra, konsumpcja tego dobra musi mieć charakter wykluczalny — to znaczy, że tylko osoby płacące za dany wyrób lub usługę mogą je otrzymać. Jak wyjaśniamy w rozdziale 15., konsumpcja niektórych wyrobów i usług ma charakter niewykluczalny. Na przykład latarnia morska zapewnia swoją funkcjonalność wszystkim statkom w okolicy bez względu na to, czy ich armatorzy płacą za te usługi. Ponieważ każdy armator wie, że może korzystać z usług latarni bez konieczności płacenia, prywatna latarnia szybko by zbankrutowała, gdyż jedynie nieliczni armatorzy byliby na tyle uczciwi, aby płacić za usługi.

Rozdział 18: Dziesięć koncepcji ekonomicznych drogich naszym sercom Produkty i usługi, których konsumpcja ma charakter niewykluczalny, noszą nazwę dóbr publicznych, zasadniczo bowiem są one dostępne dla wszystkich i nie da się ograniczyć dostępu do nich. Ponieważ prywatne firmy nie są w stanie wypracować zysku, wytwarzając dobra publiczne, to na ogół dobra takie zapewnia państwo. W przeciwieństwie do firm prywatnych państwo posiada środki pozwalające zmusić ludzi do zapłaty za te dobra. Nakłada podatki i z wpływów podatkowych finansuje dobra publiczne, takie jak armia, policja, latarnie morskie, publiczne pokazy fajerwerków, podstawowe badania naukowe i tak dalej. Ekonomiści postrzegają istnienie dóbr publicznych za jedno z najważniejszych uzasadnień dla słuszności ingerencji państwa w działanie gospodarki. Chociaż prywatni filantropi również mogą sfinansować niektóre dobra publiczne, to wiele z nich jest tak kosztownych, że tylko państwo może je sfinansować dzięki możliwości nakładania podatków. Wskutek tego dobra publiczne są na ogół finansowane ze środków publicznych.

Zapobieganie inflacji jest proste Wysokie wskaźniki inflacji mogą wynikać ze zbyt gwałtownego zwiększania podaży pieniądza przez państwo. Rozwijająca się gospodarka zawsze wykazuje rosnący popyt na pieniądz, ponieważ im więcej jest możliwych do zakupienia dóbr, tym więcej potrzeba pieniędzy, aby je kupić. Jeśli chcemy utrzymać ogólny poziom cen na stałym poziomie, prawidłową reakcją na wzrost popytu na pieniądz jest zwiększanie jego podaży w dokładnie tym samym tempie. Jeśli podaż pieniądza rośnie szybciej niż popyt nań, to spada jego wartość i mamy do czynienia z inflacją. (Innymi słowy: potrzeba więcej pieniędzy, aby kupić tę samą ilość dóbr, co wcześniej, co oznacza, że ceny rosną). Jedną z ostatnich zmian mających na celu wspomożenie walki z inflacją jest zadbanie o to, aby banki centralne (takie jak Bank Anglii) zostały uniezależnione od rządów państw. Jest to sposób walki z pokusą wykorzystania przez rząd polityki pienieżnej jako instrumentu wzrostu, powierzając bankom centralnym misję zapewnienia stabilności cen bez względu na decyzje administracji państwa.

349

350

Część IV: Dekalogi

Dodatek A

Słownik Amortyzacja (ang. depreciation) — Spadek wartości kapitału trwałego w gospodarce spowodowany zużyciem lub przestarzałością. Asymetria informacji (ang. asymmetric information) — Sytuacja, w której bądź to nabywca, bądź to sprzedawca wie więcej o przedmiocie transakcji (jakości dobra) niż kontrahent. Nadwyżka całkowita (ang. total surplus) — Suma nadwyżki konsumenta i nadwyżki producenta. Cena minimalna (ang. price floor) — Przejaw państwowego interwencjonizmu na rynku mający na celu zagwarantowanie, że cena dobra pozostanie na poziomie wyższym od ceny wolnorynkowej. Ceny nominalne (ang. nominal prices) — Wysokość cen w danej walucie, mogąca zmieniać się w czasie w wyniku inflacji (zob. także ceny realne). Ceny realne (ang. real prices) — Ilość jednego rodzaju rzeczy (przykładowo przepracowanych godzin), jaką trzeba poświęcić, aby zdobyć jakiś wyrób lub usługę, bez względu na zmiany poziomu cen nominalnych. Czynniki produkcji (ang. factors of production) — Nakłady (zasoby) wykorzystywane do wytworzenia produktów lub usług. Dzielą się na kapitał, ziemię, pracę i przedsiębiorczość. Deflacja (ang. deflation) — Sytuacja, w której spada ogólny poziom cen w gospodarce. Dobra publiczne (ang. public goods) — Wyroby i usługi, które nie mogą być z zyskiem wytwarzane przez firmy prywatne, gdyż nie sposób ograniczyć dostępności tych dóbr. Chcąc zaoferować takie dobro jednej osobie, trzeba zaoferować je wszystkim. Ponieważ wszyscy konsumenci liczą na to, że kto inny zapłaci za dobra publiczne, tak aby mogli je otrzymać za darmo, nikt nie płaci. Dobra publiczne definiuje się jako niewykluczane (nie można uniemożliwić nikomu skorzystania z nich) i niekonkurencyjne (zapewnienie dóbr dla kolejnej osoby nic nie kosztuje). Dylemat więźnia (ang. Prisoner’s Dilemma) — Sytuacja, w której dwóch więźniów (lub dwie firmy) musi zdecydować, czy współpracować, czy nie. Dylemat polega na tym, że o ile motywacje indywidualne nie zachęcają do współpracy, to jednak jeśli obie strony znajdą sposób współpracy, zyskają na tym o wiele więcej.

352

Dodatek A Efektywność alokacyjna (ang. allocative efficiency) — Termin opisujący sytuację, w której ograniczona ilość zasobów w gospodarce jest przydzielona do produkcji wyrobów i usług, które konsumenci najbardziej chcą konsumować. Efekt zewnętrzny (ang. externality) — Koszt ponoszony lub korzyść uzyskiwana przez osobę niezaangażowaną bezpośrednio w dane działanie. Efekty zewnętrzne mogą być pozytywne lub negatywne. Ekonomia (ang. economics) — Nauka o tym, jak ludzie dokonują alokacji ograniczonych zasobów pomiędzy alternatywnymi zastosowaniami. Ekonomia tradycyjna (ang. traditional economy) — Ekonomia, w której produkcja i dystrybucja oceniane są na podstawie utrwalonych tradycji kulturowych. Gospodarka nakazowa (ang. command economy) — Gospodarka, w której cała aktywność gospodarcza jest kierowana przez państwo. Gospodarka rynkowa (ang. market economy) — Gospodarka, w której niemal cała aktywność gospodarcza odbywa się na rynkach, z niewielką lub żadną interwencją ze strony państwa, często nazywana gospodarką leseferystyczną (leseferyzmem). Granica możliwości produkcyjnych (PPF) (ang. Production Possibilities Frontier — PPF) — Wykres wykorzystywany przez ekonomistów do zilustrowania relacji wymiennej, w sytuacji, gdy dokonywana jest efektywna realokacja nakładów z produkcji jednego dobra na produkcję innego dobra. Czasem zwana jest krzywą możliwości produkcyjnych. Hiperinflacja (ang. hyperinflation) — Sytuacja, gdy miesięczne tempo inflacji przekracza 20 – 30. Ilościowa teoria pieniądza (ang. quantity theory of money) — Teoria, według której ogólny poziom cen w gospodarce jest proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu gospodarczym. Wielkość popytu (ang. quantity demanded) — Ilość produktów lub usług, jaką będzie skłonny nabyć konsument przy danej cenie, a także przy określonym poziomie dochodu i własnych preferencjach. Indeks cen produktów i usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index — CPI) — Rynkowy koszyk dóbr wykorzystywany przez urzędy statystyczne do pomiaru zmian cen towarów i usług nabywanych przez typową rodzinę w danym kraju. Uzupełnia, a w niektórych przypadkach zastępuje wskaźnik RPI (ang. Retail Price Index). Inflacja (ang. inflation) — Sytuacja, w której wzrasta ogólny poziom cen w gospodarce. Inwestycja (ang. investment) — Każdy wzrost wartości kapitału w gospodarce. Kapitał (ang. capital) — Maszyny, fabryki i infrastruktura potrzebna do produkcji towarów. Kapitał ludzki (ang. human capital) — Wiedza i umiejętności wykorzystywane przez ludzi do wytwarzania dóbr.

Słownik Kartel (ang. cartel) — Grupa firm będących w zmowie i działających jak jedna skoordynowana całość, aby ograniczyć poziom produkcji i wywindować ceny. Konkurencja doskonała (ang. perfect competition) — Sytuacja, w której liczne małe firmy produkujące identyczne dobra konkurują ze sobą w danej branży. Prowadzi ona firmy do wytwarzania na społecznie optymalnym poziomie produkcji przy najniższych możliwych kosztach jednostkowych. Konkurencja monopolistyczna (ang. monopolistic competition) — Sytuacja, w której konkuruje wiele firm oferujących nieco odmienne dobra. Koszty produkcji są wyższe niż w przypadku firm doskonale konkurencyjnych, jednak społeczeństwo odnosi korzyści ze zróżnicowania produkcji. Koszty ekonomiczne (ang. economic costs) — Całkowite koszty uwzględniające nakłady na produkcję i koszty utraconych korzyści. Koszt krańcowy (ang. marginal cost) — Kwota, o jaką wzrosną koszty całkowite po wyprodukowaniu dodatkowej jednostki dobra. Koszt utraconych korzyści (ang. opportunity cost) — Wartość najlepszej spośród możliwości, których nie wybraliśmy. Mierzy to, z czego zrezygnowaliśmy, wybierając najlepszą dla nas rzecz. Koszty stałe (ang. fixed costs) — Koszty, jakie muszą być ponoszone, nawet gdy firma niczego nie produkuje. Koszty zmienne (ang. variable costs) — Koszty zależne od wielkości produkcji. Koszyk dóbr (ang. market basket) — Zestaw wyrobów i usług wybrany do pomiaru poziomu inflacji. Ekonomiści określają zawartość takiego koszyka, na przykład indeksu cen produktów i usług konsumpcyjnych (CPI), i następnie badają, ile pieniędzy kosztuje nabycie zawartości takiego koszyka w kolejnych okresach. Krzywa podaży (ang. supply curve) — Linia na wykresie odzwierciedlająca to, ile danego dobra są skłonni wyprodukować producenci przy danej cenie. Krzywa popytu (ang. demand curve) — Linia na wykresie odzwierciedlająca ilość dobra, jaką konsumenci nabędą przy różnych poziomach ceny. Lepkie ceny (ang. sticky prices) — Ceny wolno dostosowujące się do zmian wywołanych wstrząsem. Lepkość cen może być powodem przedłużania się recesji. Makroekonomia (ang. macroeconomics) — Nauka o gospodarce jako całości, koncentrująca się na ogólnoekonomicznych czynnikach, takich jak stopy procentowe, inflacja i poziom bezrobocia. Zajmuje się również badaniami nad wzrostem gospodarczym i wykorzystywaniem przez państwo polityki fiskalnej i polityki pieniężnej do ograniczania konsekwencji recesji. Mikroekonomia (ang. microeconomics) — Dział ekonomii koncentrujący się na pojedynczych konsumentach i pojedynczych przedsiębiorstwach. W przypadku konsumentów interesuje się tym, jak się zachowują w sytuacji, gdy muszą podjąć decyzję co do tego, na co wydać pieniądze lub w co zainwestować oszczędności. W przypadku

353

354

Dodatek A przedsiębiorstw zaś przedmiotem jej zainteresowań jest to, jak się zachowują, dążąc do maksymalizacji zysku i konkurując na rynku z innymi firmami. Model ekonomiczny (ang. economic model) — Matematyczne uproszczenie, model przedstawiający rzeczywistość, który pozwala skupić się na zagadnieniu najważniejszym i ignorować przy tym wiele nieistotnych danych. Monopol (ang. monopoly) — Firma nieposiadająca konkurencji w swojej branży. Monopolista produkuje mniej, ma wyższe koszty i sprzedaje po wyższych cenach, niż gdyby ograniczała go konkurencja. Te negatywne skutki zazwyczaj prowadzą do regulacji ze strony państwa. Monopol naturalny (ang. natural monopoly) — Branża, w której jeden duży producent jest w stanie wytwarzać dobra niższym kosztem niż wielu małych producentów. Dzięki temu może sprzedawać taniej od konkurentów, w efekcie czego pozostaje jedynym graczem w danej branży. Nadwyżka konsumenta (ang. consumer surplus) — Korzyści, jakie uzyskują konsumenci, gdy mogą kupić jakieś dobro za mniej, niż byliby maksymalnie skłonni zań zapłacić. Nadwyżka producenta (ang. producer surplus) — Dodatkowa korzyść, jaką uzyskuje producent, mogąc sprzedać produkowane dobra po cenie wyższej od minimalnej, jaką byłby w stanie zaakceptować. Niewidzialna ręka rynku (ang. invisible hand) — Najsłynniejsza z koncepcji Adama Smitha, głosząca, że w warunkach konkurencji chciwość firm skłania je do działania w społecznie optymalny sposób, jak gdyby kierowała nimi niewidzialna ręka. Nominalne stopy procentowe (ang. nominal interest rates) — Stopy procentowe mierzące poziom zwrotu z pożyczek (kredytów) na podstawie wysokości kwoty pożyczonej i kwoty oddanej (w odróżnieniu od realnych stóp procentowych). Oligopol (ang. oligopoly) — Branża, w której funkcjonuje tylko kilka firm. Jeśli dojdzie między nimi do zmowy, tworzą kartel w celu ograniczenia wielkości produkcji i zwiększenia zysków, tak jak robi to monopol. Operacje otwartego rynku (ang. open-market operations) — Sprzedaż i zakup państwowych papierów wartościowych oferowanych przez bank centralny. Do operacji dochodzi na rynku otwartym, czyli dostępnym dla wszystkich zainteresowanych. Płace nominalne (ang. nominal wages) — Poziom wynagrodzeń mierzony w danej walucie (zob. także płace realne). Płace realne (ang. real wages) — Wynagrodzenia mierzone nie kwotą pieniędzy (jak płace nominalne), lecz siłą nabywczą (ilością dóbr, jakie można za daną kwotę kupić). Podaż i popyt (ang. supply and demand) — Ekonomiczny model rynków oddzielnie ujmujący nabywców i sprzedawców, a następnie podsumowujący zachowania każdej z tych grup z pomocą pojedynczej linii na wykresie. Zachowania nabywców prezentuje krzywa popytu, a zachowania sprzedawców krzywa podaży.

Słownik Naniesienie obu krzywych na jeden wykres pozwala ekonomistom na zilustrowanie interakcji między obiema grupami na rynku w celu określenia tego, jaka ilość danego dobra zostanie sprzedana i po jakiej cenie. Podaż zagregowana (ang. aggreagte supply) — Całkowita podaż wyrobów i usług w gospodarce. Polityka fiskalna (ang. fiscal policy) — Polityka państwa w zakresie nakładania podatków i wydawania wpływów podatkowych. Polityka pieniężna (ang. monetary policy) — Wykorzystywanie zmian w podaży pieniądza do zmiany poziomu stóp procentowych w celu pobudzenia lub spowolnienia gospodarki. Popyt (ang. demand) — Cały zakres ilości dobra, jakie osoba o określonym poziomie dochodu i określonych preferencjach będzie skłonna nabyć przy różnych możliwych poziomach ceny. Popyt zagregowany (ang. aggregate demand) — Całkowity popyt na wyroby i usługi w gospodarce. Prawo popytu (ang. Law of Demand) — Fakt, że dla większości wyrobów i usług cena i wielkość popytu są do siebie odwrotnie proporcjonalne. Produkcja rynkowa (ang. market production) — Termin, którego używają ekonomiści do opisania tego, co dzieje się, gdy ktoś oferuje swoje produkty lub usługi komuś innemu po cenie, na którą zgadzają się obie strony. Efektywność produkcyjna (ang. productive efficiency) — Termin opisujący firmy produkujące wyroby i usługi najniższym możliwym kosztem. Produkt krajowy brutto (PKB) (ang. gross domestic product — GDP) — Wartość wszystkich wyrobów i usług produkowanych w gospodarce w danym okresie, zazwyczaj na przestrzeni roku lub kwartału. Przepisy antytrustowe (ang. antitrust laws) — Przepisy regulujące zachowania monopoli i karteli. Termin używany wymiennie z terminem prawo ochrony konkurencji (częściej stosowanym w Wielkiej Brytanii). Przewaga komparatywna (ang. comparative advantage) — Termin zaproponowany przez Davida Ricarda, który twierdził, że każdy kraj powinien wyspecjalizować się w produkcji tych wyrobów i usług, które jest w stanie wytworzyć niższym kosztem niż inne kraje, i importować te, których produkcja jest dla niego droższa. Pułap cenowy (ang. price ceiling) — Przejaw interwencjonizmu państwowego na rynku mający na celu zagwarantowanie, że cena dobra pozostanie na poziomie niższym od ceny wolnorynkowej. Racjonalne oczekiwania (ang. rational expectations) — Teoria, według której ludzie optymalnie zmienią swoje zachowanie w reakcji na zmiany polityki. W zależności od sytuacji zmiany ich zachowań mogą w olbrzymim stopniu ograniczyć efektywność zmian polityki.

355

356

Dodatek A Realne stopy procentowe (ang. real interest rates) — Stopy procentowe uwzględniające poziom inflacji dzięki pomiarowi poziomu zwrotu z pożyczki (kredytu) w ilościach jednostek dóbr (czyli ile jednostek dobra można było kupić za kwotę pożyczki [kredytu] w dniu jej udzielenia oraz ile jednostek tego samego dobra można nabyć za kwotę zwróconą) — w odróżnieniu od nominalnych stóp procentowych. Recesje (ang. recessions) — Okresy cyklu koniunkturalnego, podczas których spada całkowity poziom produkcji w gospodarce. Rynek konkurencyjny (ang. competitive market) — Rynek, na którym o klientów walczy wielu sprzedawców. Każdy z nich ma motywację do sprzedawania dóbr po najniższej możliwej cenie, która przyciągnie nabywców, przez co ceny spadają tak nisko, że ledwo zapewniają zysk. Rynki finansowe (ang. financial markets) — Rynki, na których ludzie handlują prawami własności do aktywów (takich jak nieruchomości czy papiery wartościowe) lub na których kredyto- i pożyczkodawcy pożyczają pieniądze kredyto- i pożyczkobiorcom. Rynki (ang. markets) — Miejsca, w których zbierają się kupujący i sprzedający i wymieniają pieniądze za towary lub usługi. Rzadkość zasobów (ang. scarcity) — Fakt, że nie posiadamy wystarczającej ilości zasobów do zaspokojenia wszelkich naszych potrzeb. Zjawisko to jest źródłem zapotrzebowania na ekonomię. Społecznie optymalny poziom produkcji (ang. socially optimal output level) — Poziom produkcji maksymalizujący korzyści, jakie społeczeństwo może uzyskać z ograniczonej ilości posiadanych zasobów. Stopa procentowa (ang. interest rate) — Cena, jaką trzeba zapłacić, chcąc pożyczyć pieniądze. Tragedia wspólnego pastwiska (ang. Tragedy of the Commons) — Jeśli jakiś zasób jest dostępny do publicznego wykorzystania, to zazwyczaj szybko zostaje zużyty lub zrujnowany, ponieważ indywidualną motywacją każdej osoby jest jak najszybsze wykorzystanie go, zanim zrobią to inni. Problem ten rozwiązują dobrze określone prawa własności, które skłaniają właścicieli do dbania o dany zasób i wykorzystywania go w racjonalny i nierabunkowy sposób. Użyteczność (ang. utility) — Miara szczęśliwości, którą zdaniem ekonomistów posługują się ludzie do porównywania wszelkich rzeczy, jakich mogą doświadczyć. Użyteczność krańcowa (ang. marginal utility) — Zmiana w poziomie całkowitej użyteczności spowodowana konsumpcją kolejnej jednostki wyrobu lub usługi. Może być dodatnia lub ujemna. Warunek zaprzestania produkcji w długim okresie (ang. long-run shutdown condition) — Sytuacja, w której przychody całkowite firmy są wyższe od jej kosztów zmiennych, ale niższe od jej kosztów całkowitych. Firma będzie funkcjonowała do momentu wygaśnięcia zobowiązań umownych, z których wynikają koszty stałe (w długim okresie).

Słownik Warunek zaprzestania produkcji w krótkim okresie (ang. short-run shutdown condition) — Sytuacja, w której przychody całkowite firmy są niższe od jej kosztów zmiennych, i najlepsze, co firma może zrobić, to zaprzestać produkcji, w ten sposób bowiem ponosić będzie jedynie koszty stałe. Wielkość produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia (Y*) (ang. fullemployment output — Y*) — Wielkość produkcji osiągana w gospodarce w sytuacji, gdy na rynku pracy panuje pełne zatrudnienie. Wskaźnik inflacji (ang. inflation rate) — Miara służąca do określania zmiany ogólnego poziomu cen w gospodarce w danym okresie. Jeśli wskaźnik inflacji jest dodatni, to ceny wzrosły. Jeśli wskaźnik inflacji jest ujemny, to znaczy, że ceny spadły. Wzrost gospodarczy (ang. recoveries) — Faza cyklu koniunkturalnego, podczas której całkowity poziom produkcji w gospodarce rośnie. Zawodność rynku (ang. market failures) — Sytuacja, w której rynki przynoszą społecznie nieoptymalne wyniki. Dwie najczęstsze przyczyny tego stanu rzeczy to asymetria informacji i dobra publiczne. Zbędna strata społeczna (ang. deadweight loss) — Kwota, o jaką zmniejsza się całkowita nadwyżka wówczas, gdy poziom produkcji jest niższy od społecznie optymalnego. Malejąca użyteczność krańcowa (ang. diminishing marginal utility) — Sytuacja, w której każda kolejna (krańcowa) jednostka konsumowanego dobra przynosi mniejszą użyteczność niż poprzednia. Malejące korzyści (malejąca stopa zwrotu) (ang. diminishing returns) — Sytuacja, w której każda kolejna (dodatkowa) jednostka zasobu używana w produkcji przynosi mniejszy przyrost produkcji niż poprzednia. Malejące korzyści (rosnąca stopa zwrotu) (ang. increasing returns) — Sytuacja, w której każda kolejna (dodatkowa) jednostka zasobu wykorzystana w produkcji przynosi większy przyrost produkcji niż poprzednia. Zyski ekonomiczne (ang. economic profits) —Korzyści finansowe uzyskane przez firmę ponad sumę konieczną do tego, aby przedsiębiorca zechciał kontynuować daną działalność gospodarczą.

357

358

Dodatek A

Skorowidz A AD, aggregate demand, 118 administracja państwowa, 341 aktywa, 79, 91 alokacja zasobów, 55, 64 altruizm, 41 amortyzacja, 351 analfabetyzm, 27 analiza cyklu koniunkturalnego, 114 dylematu więźnia, 284 efektywności wolnych rynków, 238 makroekonomiczna, 75 ograniczeń, 47 stanu gospodarki, 30 struktury kosztów, 217 średnich kosztów zmiennych, 219 własnych ograniczeń, 42 Arrow Kenneth, 332 asymetria informacji, 33, 311, 351

B bank centralny, 164 barter, 97 Becker Gary, 334 bezrobocie frykcyjne, 116 bimetalizm, 102 błędne koncepcje ekonomiczne konkurowanie bogatych krajów, 342 koszt bezpieczeństwa, 340 mylenie następstwa z przyczynowością, 339 niestabilność rynków, 341 niezamierzone konsekwencje, 343 problem przeludnienia, 338 protekcjonizm, 339 stała ilość pracy, 337 uogólnienia, 340 zwiększanie stawek podatkowych, 343

błędy logiczne, 337 błędy w ocenie kosztów i korzyści koszty całkowite, 49 koszty utopione, 48 wartość korzyści, 49 brak konkurencji, 32 pełnej wiedzy, 47 budżet zrównoważony, 87

C cena, 36, 97, 171 minimalna, 188, 190, 351 nominalna, 108, 351 obligacji, 160 pieniądza, 161 realna, 108, 351 równowagi, 255 rynkowa, 233, 252 sprzedaży, 263 sztywna, 121 CPI, Consumer Price Index, 105 cykl koniunkturalny, 114 ekspansja, 114 recesja, 114 zmienny poziom cen, 116 czynniki produkcji, 351

D dążenie do szczęścia, 41 Debreu Gerard, 332 decyzje prywatne i publiczne, 61 deficyt, 153 budżetowy, 87 handlowy, 90–92 deflacja, 105, 351 demokracja, 27 dług, 154

360

Ekonomia dla bystrzaków dług publiczny, 153 dobra niższego rzędu, 171 publiczne, 33, 320, 351 finansowanie, 321, 322 nowe technologie, 323 przekształcanie w dobra prywatne, 324 substytucyjne, 209 dochód, 79 doskonale elastyczna podaż, 182 nieelastyczna podaż, 180, 181 dostosowanie poziomu zapasów, 130, 136 do popytu, 120 cen, 116, 119 drukowanie pieniędzy, 154 dylemat więźnia, 283, 351 określanie strategii, 285 omerta, 287 OPEC, 290 zachowania karteli, 288

E efekt elastyczności cenowej popytu, 208 krzyżowej popytu, 208 substytucji, 206 zewnętrzny, 352 negatywny, 302 pozytywny, 302 dochodowy, 207 zewnętrzny negatywny, 304 pozytywny, 306 efektywność alokacyjna, 52, 60, 352 produkcyjna, 52, 58, 63, 355 ekonomia, 25, 39 ekonomia tradycyjna, 352 ekonomiczny model wyboru, 45, 48 ekspansja, 114 eksport netto, NX, 88, 133 elastyczność cenowa popytu, 175 rynku, 341

F faza spadkowa gospodarki, 114 wzrostowa gospodarki, 114 fiat money, 100 finansowanie dobra publicznego, 322 Friedman Milton, 332

G generowanie inflacji, 144 GMP, granica możliwości produkcyjnych, 56–60, 63, 352 gospodarka mieszana, 67 nakazowa, 67, 352 rynkowa, 64, 352 tradycyjna, 68 gwarancja zysków, 267

H handel, 312 handel międzynarodowy, 89, 91, 348 hazard moralny, 319 hiperinflacja, 95, 99, 352

I ilościowa teoria pieniądza, 352 ilość dóbr, 132 pieniędzy, 96, 98 indeks cen, 105–108 CPI, 105, 110, 352 RPI, 352 RPI-X, 105 inflacja, 95, 101–106, 154, 349 interakcja podaży i popytu, 182 interwencjonizm państwowy, 62, 65, 69, 127 inwestycje, 352 inwestycje kapitałowe, 86

Skorowidz

J jakość dóbr, 109 jednostkowe działania, 301 jednostkowy koszt pracy, 342

K kapitał, 352 kapitał ludzki, 53, 352 kartel, 281, 353 dylemat więźnia, 283 kwoty produkcyjne, 282 podział zysków, 282 kategorie wydatków, 84 Keynes John Maynard, 331 klasyfikacja zasobów, 53 koncepcja niewidzialnej ręki, 32 koncepcje ekonomiczne, Patrz także błędne koncepcje ekonomiczne nieskrępowany rozwój, 346 niewidzialna ręka, 345 ochrona prawa własności intelektualnej, 347 otwarcie na handel międzynarodowy, 348 państwowe finansowanie dóbr publicznych, 349 regulacje wolnych rynków, 346 rozwój nauk ścisłych i technicznych, 347 wprowadzanie systemów praw własności, 348 zależność wzrostu od postępu, 346 zapobieganie inflacji, 349 konkurencja, 32, 213 doskonała, 213, 251, 257, 353 monopolistyczna, 280, 293, 353 niedoskonała, 213 konkurencyjne wolne rynki, 235 konsekwencje inflacji, 103 konsumpcja, 84, 133 niekonkurencyjność, 321 niewykluczalność, 321 koszty ekonomiczne, 216, 353 jednostkowe produkcji, 218 krańcowe, 222–224, 353 pracy godzinowe, 342 jednostkowe, 342 produkcji, 178 stałe, 217, 220, 353

utopione, 48 utraconych korzyści, 44, 58, 174, 216, 353 wynagrodzeń, 126 zmienne, 217, 219, 353 zwiększonych wydatków państwa, 152 koszyk dóbr, 106, 109, 353 Krajowy Urząd Statystyczny, 76 krańcowa skłonność do konsumpcji, 85 krzywa GMP, 56, 59, 66 kosztów krańcowych, MC, 265, 303 podaży zagregowanej długookresowa, LRAS, 118, 124, 143 krótkookresowa, SRAS, 121, 124, 143 popytu zagregowanego, AD, 118, 124, 144 przychodów krańcowych, MR, 262, 265, 267 średnich kosztów całkowitych, ATC, 265, 268 krzywe kosztów, 222, 253 podaży, 177, 179, 353 popytu, 34–37, 171–174, 186, 207, 241, 262, 295, 353

L lepkość cen, 125, 149, 353 płac, 149 leseferyzm, 68 liczba konkurentów, 273 linia planowanych wydatków, 134 trendu, 115 LRAS, long-run aggregate supply, 118 Lucas Robert, 334

M macierz korzyści, 285 majątek, 80 makroekonomia, 29, 73, 353 makroekonomia Keynesa, 83 maksymalizacja całkowitej nadwyżki, 239 całkowitej użyteczności, 200, 202, 208 ludzkiego zadowolenia, 51 zysku, 225, 265 firmy konkurencyjnej, 270 monopolu, 260 przedsiębiorstwa, 211

361

362

Ekonomia dla bystrzaków maksymalny rozmiar produkcji, 115 malejąca użyteczność krańcowa, 198, 205, 357 malejące korzyści, 52, 54, 357 przychody krańcowe, 260 Marks Karol, 330 Marshall Alfred, 331 mikroekonomia, 29, 31, 167, 353 minimalizacja strat, 225 model ekonomiczny, 34, 354 Keynesa, 128 krzywa popytu, 34 ludzkich zachowań, 39 makroekonomiczny, 118 podejmowania decyzji, 45 popytu i podaży, 169 wyboru, 45, 47 monopol naturalny, 274, 354 monopole, 213, 259 analiza korzyści, 272 analiza kosztów, 260 ignorowanie popytu, 261 konkurencja, 293 koszt produkcji, 265, 274 maksymalizowanie zysku, 260 narzucone ceny, 276 narzucone poziomy produkcji, 275 niska efektywność, 271 patenty, 272, 274 porównanie z firmami konkurującymi, 269 przychód całkowity, 262, 264 przychód krańcowy, 261 społeczna szkodliwość, 260, 271 subsydiowanie, 274 wielkość produkcji, 269 wybór poziomu produkcji, 265 zyski, 267 możliwości produkcyjne, 52, 56 malejące korzyści, 52 ograniczone zasoby, 52

N nadprodukcja dóbr, 303 nadwyżka całkowita, 240, 245, 351 handlowa, 90 konsumenta, 241, 354

podaży, 184 popytu, 185 producenta, 241, 243, 354 negatywne efekty zewnętrzne, 303–305 konsekwencje monopolu, 260 negatywny wstrząs popytowy, 120, 123 niedobór, 29, 39 niekonkurencyjność, 321 niepewność, 48 niewidzialna ręka rynku, 32, 354 niewykluczalność, 321 NIPA, 75 nominalna stopa procentowa, 158, 354 nowe technologie, 323

O obieg pieniądza, 80 obliczanie nadwyżki konsumenta, 242 PKB, 77, 84 poziomu planowanych wydatków, 132 tempa inflacji, 106 obligacje, 159, 160 obniżanie płac, 126 podaży, 187 poziomu stóp procentowych, 162 oczekiwania inflacyjne, 163 odgórna lepkość płac, 149 ograniczenia czasowe, 44 handlu, 312 nieuniknione, 44 polityki pieniężnej, 163 technologiczne, 43 ograniczone zasoby, 39, 43, 52 ograniczony poziom zysków, 294 określanie ceny użyteczności, 199, 200 oligopol, 279, 291, 354 omerta, 288 opadająca krzywa popytu, 294, 295 OPEC, 282, 290 operacje otwartego rynku, 162, 354 optymalizacja poziomu zysku, 295 w warunkach ograniczeń, 194

Skorowidz optymalne poziomy produkcji, 226, 239, 301, 356 rezultaty rynków, 300 oszczędzanie, 153

P państwo, 87 parytet złota, 102, 156 patenty, 70, 272, 324 pełne zatrudnienie, 115, 127 perspektywa długookresowa, 117, 125 krótkookresowa, 117, 121, 125 pewność wpływów podatkowych, 153 pieniądz, 80, 96, 103 pieniądz fiducjarny, fiat money,155, 157 PKB, 76, 129, 355 eksport netto, NX, 84 metoda sumowania wydatków, 84 nowo wyprodukowane dobra, 82 obliczanie wartości produktów i usług, 77 państwowe zakupy, G, 84 wydatki inwestycyjne, I, 84 wydatki konsumpcyjne, C, 84 wzrost wartości, 76 płace nominalne, 147, 354 realne, 146, 354 pobudzanie gospodarki, 162 innowacji, 70 popytu, 142 wzrostu PKB, 137 podatek, 248, 249, 321 podatek inflacyjny, 104 podaż, 32, 169, 177, 180, 354 doskonale elastyczna, 182 doskonale nieelastyczna, 180 pieniądza, 96, 161, 163 zagregowana, 113, 118, 355 wykres krzywej, 177 podnoszenie płac nominalnych, 147 podwyżka cen, 150 podwyższanie podatków, 343 podział środków kapitał, 53 praca, 53 ziemia, 53

polityka fiskalna, 31, 141, 151, 355 inflacyjna, 101 pieniężna, 31, 141, 155, 163 pomiar aktywności gospodarczej, 75 inflacji, 105 nadwyżki całkowitej, 245 nadwyżki konsumenta, 241 nadwyżki producenta, 243 poziomu szczęścia, 41 popyt, 32, 35, 169, 175, 354 elastyczność cenowa, 175 na pieniądz, 96, 158 wpływ zmiany cen, 206 wykres krzywej, 171 zagregowany, 113, 118, 355 porównanie monopoli i firm konkurencyjnych, 269 postęp technologiczny, 323 poziom cen, 116 cen zrównoważony, 118 dochodu, 171 dyktowanej ceny, 267 konsumpcji, 133 kosztów monopoli naturalnych, 274 PKB, 129 płac realnych, 146, 147 popytu, 171 popytu zagregowanego, 120 produkcji, 131, 142, 145, 239, 263, 266, 301, 304 produkcji monopolisty, 266 produkcji równowagi, 138 produkcji w gospodarce, 81 równowagi, 158, 183, 185 równowagi nominalnej stopy procentowej, 161 stóp procentowych, 164 szczęścia, 41 zapasów, 130, 131 zatrudnienia, 126 życia, 108 pozytywne efekty zewnętrzne, 306 pożyczanie, 153 prawo autorskie, 70 malejących przychodów, 53 niezamierzonych konsekwencji, 343

363

364

Ekonomia dla bystrzaków prawo patentowe, 27, 70 popytu, 355 własności, 33, 299, 309, 347 proces decyzyjny, 47, 61, 193 produkcja, 115, 231 dóbr i usług, 60 nieefektywna, 297 rynkowa, 355 produkt krajowy brutto, PKB, 76, 129, 355 prognozy, 36, 111 próg rentowności, 216 przedsiębiorstwo alokacyjnie efektywne, 32 analiza struktury kosztów, 217 koszt wynagrodzeń, 126 maksymalizacja zysków, 211, 225 minimalizacja strat, 225 optymalny poziom produkcji, 226 produkcyjnie efektywne, 32 strata, 229, 253, 256 wielkość produkcji, 256 wstrzymanie produkcji, 231 zróżnicowanie produktu, 295 zysk, 215, 227, 254, 256 przekształcanie dóbr publicznych, 324 przemieszczenie krzywej podaży, 187 popytu, 186 przepisy antytrustowe, 355 przepływ dochodów i aktywów, 78 towarów i usług, 77 przesunięcie krzywej AD, 144 GMP, 60, 61 popytu, 172, 296 przewaga absolutna, 94 komparatywna, 92, 93, 355 przewidywanie stymulacji, 149 przychód całkowity, 262, 264 krańcowy, 224, 261 przyczyny bogactwa narodów, 42 recesji, 113 pułap cenowy, 188, 247, 355 punkt równowagi rynkowej, 135, 186

R rachunek dochodu i produktu narodowego, 75 racjonalne oczekiwania, 31, 150, 355 realne stopy procentowe, 356 realny poziom PKB, 129 recesja, 113, 125, 129, 141, 356 rozpoznawanie przyczyn, 30 zwalczanie, 31 reformowanie praw własności, 33 regulacja cen monopolisty, 276 oligopoli, 291 wolnych rynków, 346 restrykcje wobec handlu międzynarodowego, 92 Ricardo David, 330 rodzaje aktywów, 157 rolowanie długu, 154 rozbijanie monopolu, 278 rozwiązanie dylematu więźnia, 287 problemu cytryn, 315 rozwój technologii, 70 równanie Fishera, 111 PE, 132 PKB, 83, 89, 133 równowaga, 128, 135, 158, 182, 188, 296 równowaga stabilna, 158 równoważenie podaży i popytu, 32 RPI-X, Retail Price Index, 105 rynek, 170, 356, Patrz także wolne rynki asymetria informacji, 311, 312 czynników produkcji, 80 finansowy, 80, 356 konkurencyjny, 63, 356 samochodów używanych, 313 gwarancja, 316 opinia eksperta, 317 reputacja, 316 ubezpieczenia, 317 zawodność, 313 rynkowa krzywa podaży, 214 popytu, 214 rzadkość zasobów, 356

Skorowidz

S Samuelson Paul, 333 schemat obiegu zamkniętego, 78, 81 selekcja negatywna, 319 składanie perspektyw, 124 Smith Adam, 329 Solow Robert, 333 sondaż, 37 spłata długu, 154 obligacji, 154 spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, 27 SRAS, short-run aggregate supply, 121 stabilność równowagi rynkowej, 183 stagflacja, 165 standard życia, 27 stopa bazowa, 161 procentowa, 110, 158–164, 356 nominalna, 110 realna, 110 zwrotu, 157 malejąca, 219 rosnąca, 218 straszak ekonomiczny, 291 strata, 216, 229, 256 struktura aktywów, 91 strumień, 80 stymulacja, 148 stymulacja gospodarki, 101 subsydiowanie badań, 324 dóbr, 208, 307 monopolisty, 274 symbol Y*, 116 system cenowy, 64 fiducjarny, 100 rynkowy, 62 wolnorynkowy, 64 szkodliwość monopoli, 260, 271 szkody społeczne, 308

Ś śledzenie stanu gospodarki, 76 średnie koszty całkowite, ATC, 221, 228 stałe, AFC, 220 zmienne, AVC, 220

T technologia, 70, 178 technologia biznesowa, 70 tempo inflacji, 106 tempo inflacji oczekiwane, 110 tezauryzacja, 103 tragedia wspólnego pastwiska, 308, 356 transakcje barterowe, 96 trust, 292 tworzenie konkurencji, 278 krzywej popytu, 35, 207

U ubezpieczenia, 317–319 usługi wytworzone w kraju, 89 ustawodawstwo antytrustowe, 292 utracone korzyści, 44 użyteczność, 194, 356 całkowita, 46, 196, 200 kardynalna, 194 krańcowa, 45, 195–197, 202, 356 porządkowa, 194

W wady interwencjonizmu państwowego, 66 systemu wolnorynkowego, 64 wartości kosztu i korzyści krańcowe, 49 średnie, 49 wartość importu, 89 pieniądza, 97 PKB, 76 produkcji, 135 warunek wstrzymania produkcji, 232, 234 zaprzestania produkcji, 356 weryfikowanie hipotezy, 37 wielkość popytu, 35, 170, 206, 352 produkcji, 256, 300, 357 własna krzywa popytu, 36 własny koszyk dóbr, 106

365

366

Ekonomia dla bystrzaków wolne rynki, 235 analiza efektywności, 238 gwałtowność zmian, 341 optymalny poziom produkcji, 239 regulacje, 346 rodzaje ingerencji, 246 społecznie optymalne rezultaty, 300 warunki funkcjonowania, 236 zbędne straty społeczne, 246 wpływy podatkowe, 153 wskaźnik, Patrz także indeks cen detalicznych, 105 cen towarów i usług, 105 inflacji, 357 wstrząs popytowy, 120, 143 wybory konsumenckie, 39 nieracjonalne, 48 racjonalne, 48 wybór poziomu produkcji, 265 wydatki budżetowe, 88 faktyczne, 132 inwestycyjne, 86, 87 konsumpcyjne, 85 na dobra wytworzone w kraju, 89 na produkty i usługi, PE, 133 na towary i usługi, 89 państwa, 152 planowane, 132 wykorzystanie krzywej popytu, 36 wykres, 34 wymuszanie poziomu produkcji monopolu, 275 wynagrodzenie, 126 wypracowywanie zysku, 216 wyprowadzanie krzywych popytu, 205 wyrównywanie użyteczności krańcowej, 202 wyznaczenie krzywej przychodów krańcowych, 261 wzrost gospodarczy, 30, 70, 357 kosztów produkcji, 179 PKB, 83, 137 płac realnych, 147

podaży pieniądza, 161 popytu, 173, 186 popytu zagregowanego, 149 poziomu zadowolenia, 83 standardu życia, 27 wydatków państwowych, 138, 152

Z zachowania konsumenckie, 39 zalety interwencjonizmu państwowego, 65 zależność między ceną a wielkością popytu, 36 założenia polityki pieniężnej, 164 zapasy, 130 zapobieganie inflacji, 349 zasada malejących korzyści, 29 zatrudnienie, 126 zawodność rynku, 33, 311, 313, 357 asymetria informacji, 33 dobra publiczne, 33 zbędne straty społeczne, 246, 248, 249, 251, 269, 357 zerowy poziom zysków, 256 zmiana cen, 178 kosztów, 179 poziomu płac realnych, 146 poziomu podaży pieniądza, 161 zmowa oligopolistyczna, 280, 281, 282 zróżnicowanie produktu, 295 zwalczanie recesji, 141, 152 zwiększanie podaży pieniądza, 163 popytu zagregowanego, 144, 145 poziomu produkcji, 145 zysk przedsiębiorstwa, 126, 215, 227 monopolisty, 267 zyski ekonomiczne, 216, 357 księgowe, 216