Polskie budownictwo drewniane [PDF]

Zitiervorschau

POLSKIE BUDOW­ NICTWO DREWNIANE Ignacy T łoczek

Wrocław • Warszawa Kraków • Gdańsk Zakład Narodowy imienia Ossołińskich Wydawnictwo 1980

Redaktor Z yto Kwiecińska Projekt obwoluty i opracowanie typograficzne Lucjan Piąty

©

Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Wydawnictwo, Wrocław 1980 Printed in Poland

ISB N 83-04-00678-2

SPIS TREŚCI Wstęp 7 Drewno jako budulec 14 Systemy konstrukcyjne ścian 31 Nakrycia pomieszczeń 40 Przykłady najcelniejszych budowli 77 Budowle gospodarcze 114 Karczmy, poczty, ratusze 125 Budowle sakralne 130 Budowle przemysłowe 151 Zdobnictwo w architekturze 161 Drogi nowoczesności 166 Zakończenie i wnioski 178 Słownik wyrazów technicznych budownictwa drewnianego 185 Bibliografia 193 Spis ilustracji 195 Ilustracje 203

Ze wszystkich pomników budownictwa najmniej zmienionym od czasów niepamiętnych jest chata Józef Ignacy Kraszewski

Drewniany budulec dominował w Polsce od zarania rozwoju kultu­ ry materialnej naszego narodu do połowy ubiegłego stulecia w miaste­ czkach i na wsiach, wypierany powoli najpierw przez cegłę i kamień ze ścian, a następnie przez stal i żelbet z konstrukcji dachowych i stropowych. Nawet w znaczniejszych miastach nie należały do rzad­ kości drewniane budowle fabryczne i magazynowe. Najdłużej jednak przetrwała technika drzewna w budownictwie wiejskim, jak to wynika z danych statystycznych, obrazujących stan z 1925 i z 1957 r., wedle których w województwach wschodnich udział budynków drewnianych w zabudowie wsi wahał się w granicach od 75 do 95% ogólnych zasobów. Stan ten do 1957 r. uległ nieznacznym przesunięciom na rzecz budowy ścian murowanych. W nowym budownictwie wiej­ skim drewno ma nadal zastosowanie w konstrukcjach dachowych. Stwierdzenie o przewadze drewna w tradycyjnych budowlach w Pol­ sce nasuwa pytanie, jak kształtowała się w przeszłości kultura użycia tego budulca i jakie pozostawiła wartości, czy doprowadziła do wytworzenia się form oryginalnych i jaki był jej związek z kulturą budownictwa drzewnego innych narodów. Historyczny obraz budownictwa drzewnego w Polsce, jaki można obecnie odtworzyć na podstawie obiektów zachowanych do dziś w naturze oraz tych nie istniejących, które utrwalono w opisach i ry­ sunkach, składa się z takiego bogactwa typów różniących się między sobą, że ich omówienie wymagałoby kilku specjalnych opracowań. Ponieważ przedmiotem niniejszej pracy są linie rozwojowe form konstrukcyjnych i architektonicznych, toteż przy wyborze materiału z konieczności ograniczono się tylko do nielicznej grupy reprezen­ tantów. Wybór ich nastręczał pewne trudności dodatkowe, wynika­ jące z niedostatków informacji. Najmniej dochowało się świadków budownictwa drzewnego z okresu obejmującego dwa stulecia między połową X II a połową XV w. Starsze obiekty przetrwały w szczątkach ukrytych w ziemi, natomiast całe obiekty lub ich elementy, zachowa7

WSTĘP

/)

7

"> \

/

ne w stanie użytkowo czynnym, nie sięgają wstecz poza wiek XV. Do nielicznych wyjątków starszych, pełniących do dziś swą funkcję konstrukcyjną, zalicza się między innymi gotycką więźbę dachową, nad prezbiterium kościoła Św. Jakuba w Toruniu, liczącą ponad 600 lat. Najstarsze, w znacznej części zachowane w oryginalnej swej substancji budowle całkowicie drewniane, pochodzą z połowy XV w. Są to mianowicie kościoły w Haczowie, Dębnie i Mikulczycach — wszystkie na południu Polski. Tak więc przeważająca część zacho­ wanych w naturze oraz w rysunkach i w fotografiach budowli, mają­ cych wartość historyczną jako wybitne dzieła ciesiołki, pochodzi z X V III i pierwszej połowy X IX w. Nie zagłębiając się w sferę warunków, sprzyjających długowiecznej żywotności technicznej bu­ dynków drewnianych, można ogólnie przyjąć, że odporność budulca i warunki środowiskowe budynku — zewnętrzne i wewnętrzne — decydowały o trwałości tworzywa i budowli. Poważny wpływ na trwałość budynku wywierał kształt architektoniczny, przystosowany do warunków klimatu i wreszcie — technika uzysku, obróbki i użycia budulca. Obecny stan wiedzy o dziejach budownictwa drzewnego w Polsce jest rezultatem blisko stuletnich studiów, opartych na przekazach piśmienniczych i ikonograficznych (opisy, rysunki, fotografie i pomiary obiektów). Jest on również wynikiem badań bezpośrednich prze­ prowadzonych na obiektach przetrwałych w stanie użytkowo czynnym oraz na szczątkach budowli wydobytych drogą wykopalisk. Zasoby materiałów opisowych i ikonograficznych stale rosną, natomiast substancja oryginalna, najcenniejsza jako źródło informacji, kurczy się w tempie przyspieszonym, ubytki bowiem w kubaturze budowli historycznych są większe niż przyrost reprezentujących nowe wartości. Wydatnie wzbogaciły się ostatnio informacje uzyskiwane drogą badań archeologicznych. W zasadzie skrzętność badaczy umożliwiła nagromadzenie stosun­ kowo dużej ilości dokumentów z tej dziedziny. Notatki i szkice ■% ^ • •• J Walerego Eliasza, Andriollego, Matejki, Glogera i Szyllera oraz późniejsze pomiary Stanisława Witkiewicza i wreszcie działalność • • ir i i i - i > i i • • • i • ik t • inwentaryzacyjna Katedr Architektury Polskiej i budownictwa Wiejt

9

ti

1- Budynki mieszkalne tid wsi w 1957 t• Procent budynków drewnianych. &Pls reprezentacyjny p^u

skiego Politechniki Warszawskiej z lat 1922-1960 stały się podstawą zbioru materiałów informacyjnych, uzupełnianych przez inne zakłady naukowe. Pomimo to zgromadzone do tej pory materiały i opracowania anali­ tyczne nie obrazują w sposób ciągły pełnej linii rozwojowej budowni­ ctwa drzewnego w Polsce, innymi słowy — na przestrzeni czasu objętego badaniami istnieją pustki, nie dające się wypełnić materiałem udokumentowanym. Pewną rekompensatę informacji o zaginionych formach historycznych stanowią obiekty wprawdzie świeższej daty, ale wznoszone sposobem tradycyjnym, stosowanym w pewnych okolicach kraju równolegle z techniką współczesną. Skromna jest też nasza, literatura techniczna, odnosząca się do historii budownictwa drzewnego. Nie licząc bogatego zbioru materiałów obrazujących pewne grupy obiektów i ich architektoniczne bądź zdobnicze detale, zebranych i opublikowanych przez Zygmunta Glo­ gera, Władysława Matlakowskiego, Stefana Szyllera, Mokłowskiego oraz albumowego wydawnictwa Wieś i miasteczko, trzeba stwierdzić, że ścisłe badania nad polską ciesiołką zapoczątkowane zostały dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym przez Jerzego Raczyńskiego i Gerarda Ciołka. Powojenne pozycje, oparte głównie na materiałach pomiarowych zebranych przez pracowników naukowych Wydzia­ łów Architektury Politechnik Gdańskiej, Krakowskiej, Warszawskiej i Wrocławskiej obrazują syntezę form architektonicznych w postaci studiów monograficznych oraz albumów', między innymi Marii i Kazimierza Piechotków i Witolda Krassowskiego. Inne ważniejsze publikacje dotyczą bądź poszczególnych działów budownictwa ludowego, mianowicie chałup, wiatraków i młynów wodnych, bądź form regionalnych, a między innymi Podlasia, Śląska, Łowickiego, Warmii i Mazur, Kurpiowszczyzny, Kaszub i Żu­ ław. Do rzędu literatury pomocniczej zaliczyć należy kilka opracowań obcych autorów, traktujących o budownictwie ludowym na ziemiach północno-wschodnich, w szczególności: Otto Kloeppel, Richard Dethlefsen i Erich Schimansky. W okresie powojennym ukazało się kilka pozycji o charakterze pod10

ręcznikowym z zakresu technologii drewna, robót ciesielskich i kon­ strukcji drewnianych. W naszej literaturze popularnonaukowej brak jest jednak opracowania obrazującego całokształt budownictwa drze­ wnego w ujęciu architektonicznym, techniczno-konstrukcyjnym i arty­ stycznym. Innymi słowy — historia rozwoju polskiej sztuki ciesiel­ skiej nie została dotychczas w pełni udokumentowana i opublikowa­ na ani w podręcznikach fachowych, ani w wydawnictwach popularno­ naukowych, ani nawet w folderach wydawanych dla szerokich krę­ gów czytelników interesujących się sprawami rodzimej kultury tech­ nicznej w budownictwie. W ostatnich czasach zaczyna wzrastać zainteresowanie dziedziną budownictwa drzewnego wśród konstruktorów, poszukujących roz­ wiązań mogących konkurować z żelbetem i stalą w takich obiektach, jak hale wielkoprzestrzenne magazynowe, inwentarskie i wystawowe oraz budowle małej skali w krajobrazie wiejskim — domki jedno­ rodzinne, domy wypoczynkowe, pawilony gastronomiczne i handlowe, i szereg innych. Jak można wnosić z dotychczasowej praktyki inwestycyjnej, nowo wznoszone budynki tej grupy nie zapłodniły inwencji twórczej konstruktorów w kierunku poszukiwania form, stanowią­ cych wyraz ciągłości rozwoju polskiej kultury technicznej. Na razie są to próby zmierzające do opanowania nowych technologii obróbki drewna, łączenia drobnych elementów i tworzenia z ruch ustrojów udoskonalonych pod względem wytrzymałościowym, uodpornio­ nych na działanie pożaru, szkodników biologicznych i chemicznej agresji środowiska. Byłoby oczywiście niedorzecznością rozumienie związku z tradycją jako równoznaczne z nawrotem do dawnych metod konstrukcyjnych. Owszem — niektóre z nich nie stracą swej aktualności w sposobie obróbki i montażu drewnianego budulca w pewnej, specjalnej grupie obiektów. Przydatna pozostanie zawsze znajomość własności drewna jako tworzywa i umiejętności racjonalnego jego użycia w rozwiąza­ niach nowoczesnych. Źródłem tych umiejętności pozostanie nadal związek z tradycją, nie wszystko bowiem, co stało się zabytkiem, jest nieużyteczne. Zawodowe kwalifikacje w sztuce ciesielskiej, wyraża­ jące się w umiejętności kształtowania bryły i architektonicznego 11

detalu, nie mają szans rozwoju, jeżeli nie zostaną wykształcone na wzorach, zawartych w dorobku ludowych i cechowych cieśli, budow­ niczych i architektów, działających w przeszłości i obecnie w naszym kraju. O dobrych cieśli dziś coraz trudniej, ta bowiem gałąź zawodu zamiera z braku zamówień. Pozostały nam tylko ich dzieła, ale i te wykruszają się z biegiem niszczącego działania czasu. Dokumentowanie kulturalnego dziedzictwa przeszłych pokoleń z jed­ nej strony i popieranie inwencji twórczej w szerokich kręgach społe­ czeństwa z drugiej jest w obecnej dobie rewolucji technicznej sprawą doniosłego znaczenia. Dotychczasowy stan wiedzy o polskim budow­ nictwie drzewnym, rozpatrywanym na tle rozwoju tej gałęzi techniki Ryc. l w świecie, pozwala uznać za fakt niesporny, że nasze zabytkowe spich­ rze, wiatraki, młyny, budowle wodne, zagrody chłopskie, dwory ziemiańskie, domy małomiasteczkowe, zajazdy, poczty, karczmy, kramnice, ratusze, kościoły, cerkiewki, bożnice, meczety i nawet budowle nowsze, jak na przykład obiekty w uzdrowiskach: pensjoRyc. 2 naty, pijalnie wód mineralnych, muszle koncertowe, teatry itp. — cechuje wybitna oryginalność pomysłów architektonicznych nie mają­ ca podobnych sobie w innych krajach. Zdumiewa w nich — bez względu na ich przeznaczenie użytkowe i stan majątkowy inwesto­ ra — logika konstrukcyjna, czytelnie akcentowana przez ukształto­ wanie bryły i zdobnictwo detalu. Osobliwości polskiej architektury drewnianej ujawniły się w wielu postaciach — w programie użytkowym pomieszczeń i w ich funkcjo­ nalnym układzie przestrzennym, w technice budowy i w wyrazie plastycznym budowli, w ukształtowaniu bryły budynku i w jego zdobnictwie. W architektonicznych dziełach z drewna odzwiercie­ dli 3 dlała się zawsze czytelnie klasyczna współjedność treści obiektu, jego struktury technicznej i plastycznego kształtu. Na konieczność pogłębiania wiedzy o budownictwie drewnianym zwracali uwagę niejednokrotnie znani wybitni polscy architekci Stefan Szyller, Oskar Sosnowski, Rudolf Świerczyński i inni. Juliusz Kłos, architekt pierwszej połowy bieżącego stulecia we wstępie do pomnikowego dzieła Wieś i miasteczko wydanego w 1916 r. napisał: „Czy przerwa twórczości narodowej była zbyt długa, czy nowe fale 12

życia zbyt daleko nas uniosły, że na zabytki architektury polskiej patrzymy jak na twory dla nas egzotyczne, że musimy się języka na­ szych praojców uczyć na nowo. Musimy więc od tego abecadła zacząć. Jeżeli w architekturze współczesnej zabrzmieć ma szczera nuta twór­ czości narodowej, jeżeli będziemy chcieli uniknąć powtarzania form, będących ostatnim, choć nie końcowym ogniwem polskiej myśli archi­ tektonicznej, to musimy zawrócić aż do jej pierwiastków, jakie nam zachowała sztuka ludowa, wiecznie młoda, acz konserwatywna w swych przejawach” .

Ryc. 4

DREWNO JAKO BUDULEC

W technice budowlanej rozróżniamy dwa określenia bliskoznaczne: drzewo i drewno. Pierwsze z nich oznacza żyjącą roślinę drzewiastą, a drewno jest surowcem uzyskanym ze ściętego drzewa. Drewno składa się z tkanki celulozowej (drzewnika), małej ilości soku i nie­ organicznych części składowych, a także ze zmiennej ilości wody. Pomiędzy organicznymi częściami składowymi soków komórkowych najważniejsze są ciała proteinowe, stanowiące związki azotowe, które w procesie fermentacji powodują gnicie drzewnika. One też służą za pokarm owadom, a także stanowią podłoże rozwoju grzy­ bów. W drewnie w przekroju poprzecznym do osi pnia rozróżniamy rdzeń, słoje roczne, promienie rdzeniowe, biel i twardziel oraz przewody żywiczne, miazgę i korę. Słoje roczne są to warstwy koncentrycznie narastające wokół rdzenia. W szerokości rocznego słoja istnieje warst­ wa jaśniejsza, oznaczająca przyrost wiosenny, i ciemniejsza, twardsza warstwa przyrostu letniego. Jaśniejsza część przekroju, bliższa kory, jest to biel, a ciemniejsza, bliżej rdzenia, to twardziel. U świerka i jodły część środkowa różni się od zewnętrznej tylko mniejszą zawartością wody. Drewno drzew liściastych jest gatunkiem beztwardzielowym. Cechy fizyczne drewna Szczególne cechy drewna jako tworzywa wynikają z jego swoistej budowy, warunkującej trudne do usunięcia wady i niepospolite jego zalety, rzadko spotykane wśród rozpowszechnionych w budownictwie tworzyw. Drewno zbudowane jest z substancji o stałym ciężarze właściwym około 1500 kg na m 3, jednak system mikroskopowych naczyń kapi­ larnych sprawia, że drewno — zależnie od gatunku drzew i stopnia zawilgocenia — wykazuje znaczną rozpiętość ciężaru właściwego. Najczęściej stosowane drewno sosny odznacza się wybitnymi cechami wytrzymałościowymi — zwłaszcza na rozciąganie, to jest 975 kg na cm2 przekroju poprzecznego do włókien. Chociaż w praktyce budowlanej przyjmuje się do obliczeń wytrzymałość niemal dziesię­ ciokrotnie zmniejszoną, to i tak dopuszczalne obciążenie drewna na 14

rozciąganie, wynoszące od 100 do 120 kg na cm2 przekroju stawia drewno sosny w rzędzie doskonałych tworzyw. Wśród współcześnie stosowanych materiałów tylko dwa — drewno i stal budowlana — wykazują niedościgłe zalety wytrzymałościowe. Stosunek liczbowy dopuszczalnych naprężeń do ciężaru właściwego jest większy nawet dla drewna ^ = 1,84 aniżeli dla stali == 1,78. ooO 7850 Do podstawowych zalet drewna jako budulca należy nadto szybkość wykonania i montażu nawet w warunkach zimowych, lekkość, łatwość transportu i wymiany elementów, prostota prefabrykacji, piękna faktura powierzchni, odporność na korozję chemiczną w śro­ dowisku suchym, wystarczająca trwałość w odpowiednich warunkach środowiska, a także korzystny współczynnik przenikania i akumulacji ciepła. Jak wykazały najnowsze badania, drewno nie wykazuje radioaktywności szkodliwej dla organizmu ludzi i zwierząt. Mimo tych zalet drewno, przynajmniej w naszym kraju, poczęło tracić w ostatnich 30 latach swe dawne znaczenie w konkurencji z innymi materiałami, głównie wskutek ograniczonego zakresu stosowania, a także stosunkowo większego nakładu wykwalifikowanej robocizny, a nadto z racji jego wad ujawniających się w trakcie użytkowania budynku. Wymaga ono mianowicie starannego doboru, wysuszenia, impregnacji przeciw szkodnikom i staranności w należy­ tym utrzymywaniu budowli. Szybkość spalania drewna zależy między innymi od stosunku gru­ bości drewna do jego powierzchni wystawionej na działanie wysokich temperatur. Im trudniej dopływa tlen do drewna, tym powolniej następuje proces spalania. Zwęglona powierzchnia tworzy skorupę utrudniającą dostęp tlenu do rdzenia. Grube przekroje zachowują swoją wytrzymałość na obciążenie stosunkowo długo i ułatwiają ewakuację ludzi, zwierząt i dobytku. W ludowej tradycji ściany wieńcowa grubości 12-15 cm nakryte stropem z glinianą polepą uważane były za ognioodporne. Gaszenie wodą drewna nie wywołuje niepożądanych skutków strukturalnych, jak to bywa ze stalą i żelbe15

Ryc. 5

Ryc. 6

tem. Zdarza się, że drewniane budowle palące się godzinami nie zawalają się. Sposoby zabezpieczenia drewna przed działaniem wysokich tempe­ ratur znane były od dawna. W starożytnej Grecji drewniane budowle powlekano roztworem ałunu. Przed kilku laty w Muzeum Budow­ nictwa Ludowego w Sanoku wypróbowano z dobrym skutkiem ochronne działanie preparatów solowych. Słoma nasycona roztwo­ rem wodnym preparatu solowego, poddana po wysuszeniu próbie ogniowej, wykazała dużą odporność na zapalenie. Nasycanie drewna środkami przeciwogniowymi jest skuteczne w ogra­ niczonym stopniu. Obce powłoki zamykają tkankę szczelnie, a tym samym utrudniają transpirację drewna i w pewnych warunkach mogą ułatwić gnicie i zagrzybienie. Poważną rolę osłonową zatrzy­ mującą przerzucanie się ognia spełnia zadrzewienie otaczające drewniany budynek. Szkodniki drewna i środki jego ochrony Drewno w różnych fazach obróbki, a także po wbudowaniu, wystawio­ ne jest stale na działanie szeregu czynników, a w szczególności na wpływy atmosferyczne, na pleśnie i grzyby, na owady oraz na pewne związki chemiczne. Jedne z nich działają konserwująco (wymiana powietrza, sole morskie w pasie przybrzeżnym, stabilizacja wilgoci w powietrzu) inne znów destrukcyjnie. Zmiany temperatury i wilgotności powietrza, zachodzące w cyklu dobowym i okresowym, opady atmosferyczne, a także wilgoć przeni­ kająca z gruntu wywołują w drewnie zjawisko pęcznienia i kurczenia się, a następnie pęknięcia, umożliwiające wnikanie zarodników grzybów w głąb drewna. Grzyby powodujące gnicie drewna odży­ wiają się substancjami pochodzącymi z rozkładu celulozy. Ich roz­ wojowi sprzyja zawilgocenie drewna w przedziałach 25-50%, stag­ nacja powietrza, brak dostępu promieni słonecznych oraz tempera­ tura otoczenia między +18° i -f 22°C. Przy temperaturze powyżej +26° i poniżej —6° rozwój ich zatrzymuje się, choć może odżyć w sprzyjających warunkach. 16

Grzybnia pojawia się najczęściej na styku drewna z murem lub gruntem oraz w miejscach stałych zacieków. Rozwija się niezwykle szybko i ujawnia na zewnątrz rwą obecność wówczas, gdy rozkład drewna jest już zaawansowany. Usuwanie zagrzybionych elementów, odkażanie budynków i zapobieganie dalszym procesom rozkładowym jest niezwykle trudne. Owady żerujące w drewnie atakują tkankę gatunków iglastych głównie w nieimpregnowanych elementach budynków. W przeci­ wieństwie do grzybów, rozwijających się w szczególnych warunkach środowiskowych, żerowanie i rozmnażanie się owadów nie jest od nich zależne. Obecność owadów można rozpoznać po otworkach chodni­ ków, drążonych przez larwę, jeżeli powierzchnia drewna nie jest powleczona kryjącą powłoką. Dwa najczęściej spotykane szkodniki to spuszczel w chodnikach szerokości 6-8 mm i kołatek drążący chodniki średnicy 5 mm. Asortyment środków służących do zabezpieczenia drewna przed działaniem szkodników biologicznych i do ich zwalczania obejmuje preparaty do impregnacji drewna i jego dezynfekcji przed wbudowa­ niem oraz do niszczenia szkodników w drewnie wbudowanym. Są to, dostępne w handlu m. in. środki olejowe w postaci ciekłej lub plastycznej oraz środki solowe w płynie lub kryształkach. Środki oleiste mogą być użyte tylko do drewna zdrowego i dobrze wysuszo­ nego, natomiast użyte do drewna wilgotnego utrudniają jego wysy­ chanie. Ponieważ drewno zagrzybione jest z reguły wilgotne, środki oleiste nie nadają się do zwalczania grzyba, lecz jedynie do impre­ gnacji. Spośród solowych związków chemicznych konserwujących drewno przed gniciem wymienić należy wodę morską, roztwór soli kuchennej i preparaty syntetyczne, skuteczne tak długo, dopóki sól nie zostaje wymyta. Znakomitym przykładem ilustrującym wpływ zasolenia tkanki drzewnej na trwałość drewna są tężnie ciechocińskie, z których najstarsza, wystawiona w 1827 r., nie mówiąc o późniejszych, nie straciła swej użytkowej funkcji. Zabezpieczenie drewna przed niszczącym działaniem grzybów i owa­ dów, a także odgrzybianie i zabiegi dezynsekcyjne należą do czynności 17

trudnych i wymagających uprzedniego przeprowadzenia ekspertyzy, a następnie fachowej kontroli w trakcie stosowania środków antyseptycznych i grzybobójczych. W doborze tych środków należy mieć na względzie z jednej strony ich działanie toksyczne na ludzi i zwie­ rzęta, a z drugiej także ochronę faktury i polichromii w obiektach zabytkowych. Niszczącemu działaniu grzybów i owadów ulegają najłatwiej miękkie gatunki drewna, a najbardziej odporne są części zawierające garbniki i związki żywiczne. Większa trwałość drewna twardzielowego wy­ nika z zawartości w nim substancji spełniających rolę antyseptyków. Najbardziej podatna na destrukcję jest część bielowa w drewnie. W naszych warunkach klimatycznych najdłuższą trwałość zachowuje twardziel sosny i modrzewia. Własności fizyczne drewna, a przede wszystkim wytrzymałość i po­ datność na pękanie, odkształcenie, gnicie oraz na działanie szkodni­ ków i ognia można zmienić. Ulepszanie drewna ma na celu: — poprawienie własności fizycznych i mechanicznych oraz trwałości drewna przez ścieśnianie jego tkanki substancjami wzmacniającymi; — wyprodukowanie elementów kon­ strukcyjnych o wysokich wartościach użytkowych przez rozdzielanie drewna litego na części składowe i wtórne scalanie w mechanicznie ulepszone tworzywo. Oddziaływanie czynników atmosferycznych Przy omawianiu sposobów zabezpieczania drewna przed niszczącym działaniem pomija się najczęściej lub traktuje się pobieżnie wpływ warunków atmosferycznych na trwałość elementów i konstrukcji budowlanych. Jak uczy doświadczenie i obserwacja najstarszych bu­ dowli w naszym kraju, przyczyną, która potęguje lub przyspiesza niszczące działanie czynników atmosferycznych, jest ich zmienność, a zwłaszcza częste i raptowne zmiany zawilgocenia i temperatury powietrza. Drewno zachowuje najdłużej swe kwalifikacje techniczne w warunkach względnie ustabilizowanych. Długotrwałości drewna sprzyjają osłony od opadów atmosferycznych, a także zapewniony 18

stały przewiew i zbliżone warunki termiczno-wilgociowe na zewnątrz i wewnątrz pomieszczeń. Tezę tę potwierdzają między innymi: konstrukcja dachowa nad prezbiterium kościoła Sw. Jakuba w To­ runiu z połowy X IV w., kościołów w Dębnie i Haczowie z XV w., dzwonnica w Bochni z 1609 r. oraz liczne spichrze. Najszybciej ulega zniszczeniu część budynku wystawiona na stronę północną. Asortymenty drewna budowlanego Zależnie od okresu historycznego oraz od roli użytkowej budowli i od funkcji drewnianego elementu w ustroju budowlanym (kon­ strukcji) stosowano w naszym kraju: okrąglaki, połowizny (płazy), ćwiartki, krawędziaki, bale (bierwiona), deski, dranice, gonty i szkudły wyrabiane z pnia oraz żerdzie i kołki wyrabiane z pni drzew kilku­ nastoletnich lub z prostych gałęzi i wreszcie wiklinę do wyplatania ścian i ogrodzeń. W pewnym zakresie używano również odpadów z drewna, między innymi kory brzozowej lub olszowej jako izolacji przeciwwilgociowej, strużyn do uszczelniania styków bierwion w ścianach wieńcowych i do izolacji termicznej. Spośród rodzimych gatunków drzew najszersze zastosowanie miały i mają nadal iglaste — zależnie od strefy geograficzno-przyrodniczej — sosna, świerk i jodła z racji swych zalet w obróbce, montażu i użytkowaniu. Drewno tych gatunków pozyskiwane z jesiennego wyrębu nie wymaga długiego okresu suszenia, a w stanie powietrznosuchym nie zmienia kształtu, nie skręca się i nie paczy. Minimalny skurcz drewna w kierunku podłużnym do włókien zapewnia statecz­ ność konstrukcjom nośnym. Większy skurcz w kierunku prostopadłym do włókien, ujawniający się w ścianach, podłogach, stropach, na złączach i w stolarce budowlanej wymaga stosowania systemów konstrukcyjnych oraz złącz i styków, uwzględniających zjawisko kurczenia się drewna. Drewno wyrobione z różnych gatunków drzew, a nawet z różnych części pnia, odznacza się odmiennymi cechami wytrzymałości, trwałości i odporności na działanie szkodników. Spośród szpilkowych najcenniejsze jest drewno modrzewia, ponieważ jednak naturalny 19

Ryc . 7

zasięg jego występowania był terytorialnie ograniczony, stąd też jako budulec znajdował zastosowanie jedynie przy wznoszeniu oka­ zalszych obiektów — świątyń i dworów, bądź w reprezentacyjnych elementach budynku — odrzwiach, sosrębach (siestrzanach), tęczach, belkach i kasetonach stropowych i in. Budulec sosnowy, wyrobiony z części odziomkowej pnia i z twardzieli, był poszukiwany do stawiania obiektów narażonych na działanie wilgoci, na napór mas ziemnych i na podmuchy wiatru, jak na przy­ kład konstrukcja nośna wiatraka, wały obrotowe mechanizmów napędzanych energią wietrzną i wodną, mosty, śluzy, jazy. Dębiny używano na pale w budowlach mostowych i młyńskich, w tężniach solankowych, a także na podwaliny, progi, słupy w pod­ cieniach i na elementy nośne w konstrukcjach szkieletowych (szachulcowych). Drewno jesionu, buka, jaworu, grabu i wiązu ma zastoso­ wanie do robót wewnętrznych, na posadzki, boazerie, okładziny i do stolarki budowlanej. Wilgotność, czyli zawartość wody wyrażona w odsetkach ciężaru drewna, występuje w kilku postaciach: kapilarnej, to jest wypełnia­ jącej komórki, chemicznie związanej i hygroskopijnej, czyli przesyca­ jącej ścianki komórek. Wilgotność drewna bywa różna, zależna od gatunku drzewa, jego wieku i pory cięcia oraz sposobu przechowy­ wania w magazynie po wyrobieniu na budulec. Zawartość wody w drewnie ma znaczny wpływ na własności techniczne drewna budowlanego. Drewno o dużym stopniu zawilgocenia wykazuje mniejszą wytrzymałość i przewodność cieplną, jest cięższe i podatniejsze na czynniki działające nań destrukcyjnie, a nade wszystko zmienia kształt i rozmiary w trakcie schnięcia. Drewno o średnim stopniu zawilgocenia jest łatwiejsze do ciesielskiej i stolarskiej obróbki, ale nie może być użyte do klejenia. Drewno po wbudowaniu zachowuje w warunkach normalnego użytkowania pewien stopień wilgotności. Górna dopuszczalna granica zawilgocenia drewna wynosi w podłogach 10 do 14%, w konstruk­ cjach ściennych i stropowych 16 do 18%, w konstrukcjach dachowych, zabezpieczonych od wilgoci atmosferycznej 18 do 21%, a w konstruk­ cjach wystawionych na działanie wpływów atmosferycznych do 23%. 20

W konstrukcjach ściennych wieńcowych i sumikowo-łątkowych wsku­ tek zsychania się drewna następuje osiadanie poziomych bierwion zrębu, czyli tak zwany „zleg“, który utrudnia wprowadzanie w oczepowe gniazda elementów pionowych (ościeżnic, łątek, słupów), wykazujących mniejszy skurcz. Drewno, pozyskiwane z późnojesiennego i zimowego wyrębu, po ścięciu, okrzesaniu z gałęzi i oczyszczeniu z kory, pozostawiano w lesie do wczesnej wiosny, a po zwózce na miejsce budowy osła­ niano przed działaniem słońca. Ponieważ część pnia od strony ze­ wnętrznej (biel) zawiera więcej wody aniżeli wewnętrzna (twardziel), przyspieszone wysychanie wywołuje nierównomierne kurczenie się pnia na całym jego przekroju, a w konsekwencji spękanie dośrodkowe. W drewnie przetartym na połówki, ćwiartki, bale i deski powstają odkształcenia profilu i paczenie się drobnych przekrojów. W polskiej tradycji ciesielskiej przestrzegano rygorystycznie wszelkich zasad racjonalnego składowania drewna i jego ochrony przed przy­ spieszonym wysychaniem, składowano je w miejscu zacienionym, zazwyczaj pod okapem ściany północnej, czoła kłód i tarcicy powle­ kano klejem lub osłaniano przybitymi deszczułkami. Zachowane na ziemiach polskich w naturze najstarsze budowle, a także, nie istniejące, lecz utrwalone fotograficznie, rysunkowo i opisowo, pozwalają na odtworzenie z dużym przybliżeniem dawnej techniki obróbki budulca. Trwająca w niektórych regionach do połowy obecnego wieku zachowawczość w dziedzinie tradycyjnej techniki ułatwia nam pozyskanie informacji o dawnych metodach obróbki drewna i techniki odwiązywania budynków (Kurpie, Podlasie, Sa­ nockie), lecz jednocześnie utrudnia możliwość przeprowadzenia ogólnokrajowej periodyzacji rozwoju polskiej ciesiołki . Czynności związane ze wstępną obróbką drewna, z przygotowaniem elementów odpowiednich wymiarów i ze sposobami ich łączenia sprowadzały się z dawien dawna do trzech najprostszych: cięcie poprzeczne, ociosywanie, łupanie lub przerzynanie podłużne, wresz­ cie zaciosy i wiercenie drewna w miejscach przewidzianych na złącza. Część z nich można wykonywać poza miejscem budowy, główne czynności natomiast są ściśle związane miejscowo z zamierzoną budo­ 21

wą. Do czasu wynalezienia piły służyła do cięć poprzecznych siekiera. Zazwyczaj czynność tę wykonywało dwóch ludzi wprawionych do posiłkowania się siekierą w pracy rytmicznej. Do ociosywania płasz­ czyzn przy obróbce okrąglaków używano ciesielskiego topora, zaostrzo­ nego z jednej strony tak, jak dłuto. Do rozłupywania kłody służyły kliny z twardych gatunków drewna, pobij ane obuchem siekiery, a do wygładzania szorstkich powierzchni topór ciesielski lub ośnik (strug). Wprowadzenie trackiej piły umożliwiło pozyskiwanie drobnowy­ miarowej tarcicy — desek, łat i listew. Czynność podłużnego przecie­ rania drewna wykonywało dwóch lub trzech traczy — jeden posu­ wający się na kłodzie, ułożonej na kobylicach, a jeden lub dwaj na ziemi. Drewno przetarte podłużnie wygładzano wedle potrzeby za pomocą struga, osadzonego w drewnianej suwnicy. Do zaciosów służyły różne narzędzia stosownie do rodzaju i wielkości nacięć: siekiery, piły, dłuta, a do wiercenia otworów używano cie­ sielskiego długiego świdra. Elementem pomocniczym w złączach bywał kołek z twardzieli tegoż samego drewna, co i łączony element, albo też z twardego drewna. W złączach ciesielskich, wymagających starannej robocizny, czynni­ kiem decydującym był odpowiednio dobrany zacios, dostosowany do naprężeń i profilu drewna. W ciesiołce rozróżnia się następujące rodzaje złącz: — wzdłużne poziome w podwalinach, oczepach, podciągach i legarach, — złącza wzdłużne pionowe przy przedłużaniu słupów, pali i sto­ jaków, — złącza poprzeczne dwóch elementów ustawionych prostopadle lub ukośnie względem siebie, występujące w więźbie dachowej, w ścianach szkieletowych itd., — złącza narożne ścian wieńcowych, podwalin, oczepów, płatwi itd., — złącza na wrąb czołowy w wiązaniach dachowych i dawnych mostowych. Złącza ciesielskie wykonywało się na budowie na tzw. profilu, czyli na kładzie geometrycznym, wyrysowanym w naturalnej skali na po­ 22

moście z desek. W wieku X IX zaczęto stosować w złączach ciesiel­ skich łączniki stalowe: sworznie, klamry, strzemiona, gwoździe i inne. W budownictwie drewno ma szerokie zastosowanie jako materiał konstrukcyjny, wypełniający, jako okładzina i do wyrobów stolarki budowlanej. Użyte może być na budowie drewno okrągłe i tarte, a nadto opoły, obrzynki, wióry, trociny, łyko, kora itd. Obowiązująca obecnie klasyfikacja drewna obejmuje podział asortymentów według rodzajów drzew (iglaste i liściaste), według cech użytkowych (drewno okrągłe, tarcica, odpady) oraz cech techniczych (klasy jakości, wy­ trzymałość). W niniejszej pracy omówione zostają tylko te asorty­ menty, które mają zastosowanie w budownictwie współczesnym. Drewno okrągłe o średnicy w cieńszym końcu w korze co najmniej 7 cm nazywa się grubizną, a o średnicy w grubszym końcu mniejszej niż 7' cm nazywa się drobnicą. Drewno użytkowe dzieli się na cztery klasy grubości: I — 0 24 cm, II — 0 25-34 cm, III — 0 35-49 cm, IV — 0 50 i więcej oraz trzy rodzaje długości od 2,5 do 9 m i więcej. Poza tym wyrabia się jeszcze żerdzie, czyli strzały drzew o średnicy 7-14 cm w korze. Z drewna użytkowego wyrabia się w stanie okrągłym: stemple bu­ dowlane ,z przeznaczeniem do stawiania rusztowań, słupy linii napo­ wietrznych o średnicy w cieńszym końcu 14-19 cm i długości od 6 do 15 m, słupki do ogrodzeń średnicy 7-14 cm w długościach 1 do 3 m, wyrabiane w korze i paliki korowane. Stosuje się również materiały tarte. Zależnie od miejsca położenia w strzale, z której pochodzi tarcica, rozróżnia się drewno odziom­ kowe, zwykle najlepszej jakości, środkowe i jakościowo gorsze wierz­ chołkowe z uwagi na znaczną zbieżystość i liczne sęki. Ze względu na szerokość słojów rocznych dzieli się materiał w tarcicy iglastej na wąskosłoiste (powyżej 4 słojów na 1 cm przekroju poprzecznego) 1 szerokosłoiste (do 4* słojów), inaczej mówiąc, na drewno twarde, półtwarde i miękkie. Zależnie od jakości drewna oznacza się deski i bale w sześciu klasach jakości od I do V I; listwy, łaty, krawędziaki i belki — w trzech klasach jakości od I do III. Tarcica wyższej jakości używana jest w budownictwie jako materiał konstrukcyjny, średnich klas jakości 23

na rusztowania, a gorszych na deskowania budowli tymczaso­ wych. W połowie X IX w. istniały następujące asortymenty budulca: kłody na belki średnicy w czubku 25-29 cm, długości 8,6-11,6 m, na murłaty średnicy 16-19 cm, długości 8,6 m i na słupy średnicy 24-33 cm, długości 3,5 do 4 m. Pod względem jakości dzielono drewno na trzy klasy. Wykonawcy - cieśle, stolarze i budowniczowie

Ryc. 8

Niejednokrotnie utożsamia się budownictwo drewniane z pojęciem ludowej ciesiołki. Istotnie — geneza wielu form wywodzi się z samo­ rodnej twórczości mieszkańców wsi i miasteczek — inaczej bowiem trudne byłoby do wytłumaczenia bogactwo form indywidualnych, zróżnicowanych regionalnie. W tradycyjnej architekturze wiejskiej w Polsce stwierdzić można występowanie dwóch splatających się z sobą nurtów, z których jeden wypływał z własnych doświadczeń polskiego ludu, a drugi z ogólno­ narodowych kierunków architektury. Samodzielna droga wiejskiego cieśli, zamieszkałego w środowisku w dużym stopniu izolowanym od wpływów zewnętrznych (okolice górskie), stawała się zakorzenioną zwyczajowo normą techniczną i artystyczną, trwającą nieraz szereg wieków i stosowaną w określonym regionie. Ogólnonarodowe formy konstrukcyjne i architektoniczne, przenikające do danego środowiska, a przez lud przyswajane, utrwalały się w architekturze ludowej, wykazując zachowawczość, pomimo że ich oryginalne pierwowzory wygasły. W obiektach nieskomplikowanych, odpowiadających potrzebom rolnej i pasterskiej gospodarki, jak na przykład chłopskich stodołach i szałasach pasterskich stwierdzić można nie budzącą wątpliwości samodzielną myśl techniczną ludowego cieśli, natomiast w budow­ nictwie dworskim, małomiasteczkowym i sakralnym występują już ślady splatania się ogólnonarodowych sposobów budowania z miej­ scowymi. Znormalizowane wzory miejskiego rzemiosła docierały nawet do 24

I. Duszniki, woj. wałbrzyskie . Muzeum Papiernictwa w papierni Z 1605 r.

zapadłych zakątków kraju i bywały adaptowane przez miejscowych wykonawców, ale też i rzemiosło cechowe, a nawet architekci przyswa­ jali sobie lokalne sposoby budowania i przystosowywali się do warun­ ków środowiska. Style architektoniczne z centrów kulturalnych Włoch, Francji, Niderlandów i krajów niemieckich przenikały do osiedli wiejskich drogą pośrednią przez miasta, dwory i klasztory, gdzie zresztą nie­ mal z reguły ulegały odchyleniom od swych pierwowzorów. W na­ stępnej kolejności cudzoziemskie modele ulegały dalszej deformacji i w końcowym efekcie nie stały się czynnikiem dominującym w pol­ skim budownictwie, zarówno murowanym, jak i drewnianym. Zwłaszcza budownictwo drzewne zachowało najdłużej swój narodo­ wy charakter. Tutaj doszła do głosu artystyczna twórczość w całej pełni, bowiem i cieśla wiejski, i majster z miasta uzyskiwał w zamówieniach na większe budowle jedyną sposobność popisania się swoimi uzdolnie­ niami konstrukcyjnymi i artystycznymi. Cieśla, o którym mówiło się, że stawiał wiatraki, młyny, spichrze, dwory, domy małomiastecz­ kowe li świątynie uchodził za wysoko cenionego specjalistę. Ta właśnie grupa budynków, nie mająca podobnych sobie w świecie, reprezentu­ jąca formy najbardziej rozwinięte stanowi najbogatszy materiał, świadczący o poziomie polskiej technicznej i artystycznej twór­ czości. Uznana za obowiązującą w danym regionie i danym czasie trady­ cyjna typowość, rozwinięta przez przekazywanie sposobów budowania z pokolenia na pokolenie, to już pierwsza oznaka zawiązywania się rzemieślniczej korporacji. Wędrowny cieśla wprowadza odstępstwa od regionalnych kanonów i ulepszone sposoby. Przejście od wykonawstwa na własne potrzeby do robót na zamówienie wytycza drogę specjalizacji mieszkańca wsi w zajęciach nierolniczych. Zdobycie kwalifikacji zawodowych było w warunkach feudalnych niemal równoznaczne z rozluźnieniem pańszczyźnianej zależności. Zdobyta swoboda ruchów to już krok do doskonalenia się w rze­ miośle, a jednocześnie to już wyjście z ciasnego kręgu miejscowych zwyczajów na drogę ogólnonarodowych prądów w architekturze. 25

Ryc. 9

2. Wiśnicz i woj. tarnowskie. Domy podcieniowe według rysunku Jana M atejki. Stan przed pożarem w 1863 r.

Małomiasteczkowa ciesiołka jest gałęzią techniki bliższą ogólnonaro­ dowej aniżeli wiejska, będąc swego rodzaju pośrednim ogniwem między oficjalną sztuką warstw oświeconych a samorodną sztuką ludową. Jak można wnosić z rysunków Matejki obrazujących domy podcieniowe w Wiśniczu z okresu przed 1863 r., ich architektura nosi na sobie znamiona gotyckich tradycji w sposobie zabudowy i w detalu zdobniczym, a także wyraźne wpływy renesansowych galerii pałacowych. Organizacja ciesielska jako osobna grupa zawodowa ukonstytuowała się w dużych miastach w Polsce w ciągu X IV w., a w mniejszych osiedlach później. Stosownie do rodzaju wykonywanych zamówień majstrowie cechowi zawiązywali zespoły robocze, w skład których wchodzili: tracze (pilarze) do przecierania podłużnego pni drzew, topornicy, specjalizujący się w wyrabianiu toporami odpowiednich 26

asortymentów drewna, a także stolarze i pomocnicy. Na Kurpiach w połowie X IX w. cieśla przy budowie chałupy, na którą zużywał 25 m 3 drewna, zatrudniał 5 pomocników różnych branż budowla­ nych. Osobną grupę zawodową tworzyli budowniczowie wiatraków i mły­ nów, także specjaliści od budowy mostów i śluz piętrzących. Cech stolarsko-snycerski w dużych miastach tworzył własne bractwo. Sto­ larze zatrudnieni bywali przy robotach, wymagających precyzyjnych narzędzi i odpowiednich pomieszczeń warsztatowych. W zakładach stolarskich wykonywano w latach 1529-1533 stropy wawelskie. Rów­ nież dziełem stolarzy są kręcone schody oparte na jednym słupie w kamienicy mieszczańskiej w Toruniu z 1697 r. (Rynek Staromiejski 35) oraz tegoż typu dwukondygnacyjne schody w Dworze Artusa w Gdańsku z X V II w., strawione przez pożar w czasie ostatniej wojny i niedawno odtworzone. Niezależnie od istnienia cechów miejskich dwory utrzymywały swoich cieśli, osadzanych na roli na prawach korzystniejszych, aniżeli je mieli chłopi pańszczyźniani. W budownictwie wiejskim ciesiołka nie była ściśle podporządkowana organizacji cechowej, choć ją wy­ konywali wykwalifikowani rzemieślnicy stale osiadli lub zatrudniani sezonowo. 1 W wieku X V III nie przestrzegano już tak ściśle obowiązku kiero­ wania zamówień wyłącznie do mistrzów cechowych wobec rozsze­ rzenia się kręgu osób, które nabyły umiejętności ciesielskich poza zawodową korporacją. Rozpowszechnieniu wiedzy sprzyjały podręcz­ niki z zakresu budownictwa wiejskiego, a już w X IX w. szkoły zawodowe. Mistrz ciesielski wykonywał na pomoście ułożonym z desek na ziemi profil konstrukcji, a także rysował wszystkie złącza. Przy kreśleniu więźby dachowej zaznaczał na profilu oś symetrii, linię poziomą okapu, linie wierzchołków krokwi zwykłych i krawężnych (koszowych i grzbietowych), a także ich kąty pochylenia i ślady płaszczyzn po­ mocniczych. Narzędzia zmieniały się w ślad za udoskonalaniem wszystkich innych środków techniki. W połowie XV w. oprócz zwykłego kompletu 27

3. Sześcioramienna gwiazda wpisana w kolo, godło cechowego mistrza

Ryc. 10

narzędzi, obejmującego topory, siekiery, cieślice, świdry, strugi i dłuta, używali już węgielnicy, cyrkla oraz różnego rodzaju wzorni­ ków. Wykwalifikowany cieśla utrwalał swe nazwisko lub znak, a także datę budowy na siestrzanie lub jednej z belek stropowych albo też na nadprożu. Łacińskie teksty, rzezane na eksponowanych elementach konstrukcyjnych dowodzą — pomimo językowych usterek, że budów-

4. Orłowo, woj. gdamkie. Żuławski dom podcieniowy. Projekt P . Loewena z 1802 r. R zu t oraz widoki bryły , wystawki i portalu

niczym bywał majster cechowy, wyróżniający się z grona korpora­ cyjnego pospólstwa (HEC DOMUS EXTRUEBAT THOM A VYS. A.D. 1697 DIE 29 MAI — dworek w nowosądeckiej wsi Złockie). Zatrudnieni cudzoziemscy majstrowie układali w wieku X V II teksty po polsku (BOŻE DAJ, BÓG POMAGAJ 1753, 23 MAI M ARTIN W ITT, MARTIN NELE BAUMEISTER — Słońsk Górny pod Ciechocinkiem). Na Mazurach cieśle posiłkowali się

polskim językiem jeszcze w połowie X IX w. (TEN DOM BUDOWA­ NI ROK U 1844 — Golubki w okolicy Ełku). Sześcioramienna gwiazda wpisana w koło, wykreślona za pomocą cyrkla i wyrzezana na dzwonie sosrębu oznaczała, iż budowlę wykonał mistrz ciesielski. Cyrkiel bowiem i węgielnica były symbolami mis­ trzowskiej godności. Na Górnym Śląsku i na Opolszczyźnie w X V II i X V III w. wśród cieśli budujących kościoły przeważali Polacy. Niektórzy z nich, jak Krzysztof Młyński z Poręby (1687) i Marcin Snopek z Gliwic (1688), byli wybitnymi budowniczymi, rozsławiającymi kulturę polską poza zachodnimi granicami Rzeczypospolitej. Autentyzm polskiej ciesiołki zachował się również w dziełach cudzo­ ziemskich architektów i mistrzów, działających na terenie naszego kraju, gdyż ostateczny wyraz nadawali budynkowi miejscowi wy­ konawcy — cieśle, stolarze i snycerze (Jan Kanty Fontana — dworek w Brześćcach 1784 r., Piotr Loewen — domy żuławskiego typu w Or­ łowie, Marynowach i w Żuławkach 1802-1803 r.). Dzieła Loewena, nacechowane artyzmem Jego indywidualności, a zarazem bliskie formom tradycyjnym na Żuławach, świadczą dowodnie, że tu właśnie rozwinął się jego talent.

Pojawiające się w budownictwie drzewnym systemy konstrukcjyne kształtowały się pod wpływem wielu czynników, a w szczególności — rodzaju i dostępności budulca oraz narzędzi, zamówień społecznych, funkcji budowli, warunków przyrodniczego środowiska i zawodowych kwalifikacji cieśli. Kilka jest mierników na oznaczenie postępu technicznego w ciesiołce, a między innymi wzrost wolnej rozpiętości przekrycia przestrzeni, malejąca ilość zużycia drewna w przelicze­ niu na jednostkę kubatury lub zabudowanej powierzchni, rozmieszcze­ nie drewna w ustroju budowlanym zgodnie z rodzajem naprężeń, skuteczność działania połączeń w węzłach, wytrzymałość i trwałość budowli w określonych warunkach klimatycznych i eksploatacyjnych, a także nakład robocizny na czynności związane z konstrukcyjną i artystyczną oprawą obiektu. W miarę doskonalenia konstrukcyjnego systemu wzrastała wolna rozpiętość przekrytej przestrzeni, nie wymagająca środkowych pod­ pór, a cała budowla zyskiwała na lekkości, nie tracąc swych cech wytrzymałościowych. Przekroje drewna stosowano coraz mniejsze, a szkielet nośny coraz rzadszy, co było możliwe dzięki racjonalizacji użycia drewna w ustroju i zastosowaniu odpowiednich złącz w węzłach i na stykach elementów. W rozważaniach nad rozwojem polskiej ciesiołki pomija się dość istotną kwestię, mianowicie twórczą inwencję wykonawców i mistrzo­ stwo w posługiwaniu się narzędziami, zazwyczaj najprostszymi. Tym to sposobem wzbogacały się systemy konstrukcyjne, przy użyciu skrom­ nego kompletu narzędzi ciesielskich, obejmującego zazwyczaj piły, topory, dłuta, świdry i strugi. Te archaiczne narzędzia nie zmieniły się w swej istocie przez przeciąg stuleci. Dopóki nie pojawił się sprzęt mechaniczny i metalowe złącza, polska ciesiołka doskonaliła się poprzez stosowanie coraz to śmielszych rozwiązań konstrukcyjnych wykonywanych przy użyciu tradycyjnego kompletu ręcznych narzę­ dzi. Mechanizm tartaka, poruszany przez energię wodną, przyspieszył podłużne przecieranie drewna, ale nie rozpowszechnił się we wszyst­ kich regionach kraju. Wiejskich traczy, pracujących na zamówienie, spotykało się na Podlasiu jeszcze w latach pięćdziesiątych bieżącego 31

SYSTEMY KONSTRUK­ CYJNE ŚCIAN

stulecia. Przewrót w organizacji robót ciesielskich wywołały dopiero wieloczynnościowe zakłady przemysłu drzewnego, ograniczające udział pracy ręcznej na budowie do montażu gotowych elemen­ tów. Jeden z najstarszych systemów konstrukcyjnych, umożliwiający od­ grodzenie się człowieka od uciążliwości klimatu i stworzenie za­ mkniętego wnętrza, to pęk żerdzi, zatkniętych odziomkowym końcem w gruncie na zarysie wieloboku lub kwadratu i związanych w wierz­ chołkach łykiem. Ten typ stożkowatego szałasu spotykano jeszcze przed pół wiekiem na Huculszczyźnie jako prototyp pasterskiej koliby. Gęstożebrowy szkielet stożkowej budowli pełni podwójną rolę — nośną i osłonową. Jego zaleta to prostota wykonania i skuteczne przeciwstawienie się naporowi wiatru o średniej szybkości. Skutecz­ ność jego funkcji osłonowej zależna jest od szczelności poszycia, jest to bowiem budowla, na którą składa się jedynie dach bez ścian. Nakrycie wnętrza ze ścianą, założoną na zarysie wydłużonego wielo­ boku, pociągnęło za sobą konieczność zastosowania złożonego sy­ stemu, w którym mogłyby współdziałać z sobą nośna rama i wsparte na niej górnym końcem żerdzie połaci dachowych (a dolnym na ścianach). Ramę stanowią dwa wkopane w ziemię pnie rosochatego drewna (sochy) i pozioma poprzeczka (ślemię) osadzona w rozwidleniu gałęzi wkopanych pni. Szkieletem połaci dachowych są gęsto rozsta­ wione żerdzie (krokwie) zaczepione kluczyną (kruczkiem) o Ślemień, dołem przymocowane do podwaliny i przewiązane poprzecznie przez łaty niosące poszycie. Ten nieskomplikowany, wykonany przy użyciu tylko jednego narzę­ dzia, archaiczny system konstrukcyjny zwany sochowo-ślemieniowym,

5. Najstarsza i najprostsza naziemna konstrukcja nakrycia siedziby ludzkiej

32

służący za oparcie dla krokwi niosących poszycie dachowe, stosowano w zmodyfikowanej postaci w polskich stodołach i w szałasach jeszcze do początku bieżącego stulecia. Dalszym etapem w rozwoju zarówno stożkowego, jak i sochowo-ślemieniowego systemu konstrukcyjnego, nakrywającego pomieszczenie dla ludzi, zwierząt i zbiorów było pojawienie się pionowych przegród klimatycznych, to jest ścian. Ich prototypem była przyziemna podwa­ lina, służąca w najprostszych systemach za oparcie dolnych końców krokwi. Na jej zarysie mogły pojawić się albo zewnętrzne słupy albo poziome wieńce, łączone z sobą na zaciosy. Słupy w ścianach zewnę­ trznych przenosiły obciążenie z dachu na grunt i służyły za oparcie dla osłon, wypełniających przęsła szkieletu, zrąb ścian wieńcowych natomiast pełnił zarazem funkcję nośną i osłonową. Na przestrzeni minionych XXV wieków stosowane były u nas rów­ noległe oba systemy konstrukcyjne przy wznoszeniu ścian budynków przeznaczonych na pobyt ludzi: słupowy (szkieletowy) i wieńcowy. O szkieletowym wiemy na podstawie biskupińskich wykopalisk, że już w wiekach V II-V p.n.e. wypełniano przęsła międzysłupowe bier­ wionami, wpuszczanymi zaciętym końcem w bruzdy wyrobione w słupach (technika sumikowo-łątkowa). Spotkana w Santoku tech­ nika wypłatania przęseł chrustem w obiektach młodszych niż bisku­ pińskie, nie jest oczywiście techniką w kolejności nowszą. Wytworzyła się ona znacznie wcześniej i stosowana była w warunkach najprostszej obróbki drewna, to jest przycięcia lub upalenia pnia z obalonego drzewa do pożądanej długości i okrzesania go z gałęzi. System słupowo-ramowy Biorąc zatem pod uwagę rodzaj używanych narzędzi i najprostszą technikę obróbki (upalanie pnia, gięcie gałęzi w wysokiej tempera­ turze, łączenie na sochy i kluczyny, wiązanie łykiem bądź korzenia­ mi) można przyjąć, że system słupowo-plecionkowy wytworzył się w okresie poprzedzającym posiłkowanie się narzędziami metalowymi. Plecionka z wikliny miała w Polsce dość szerokie zastosowanie w bu33

Ryc. l l

Ryc. 12

Ryc. 13

downictwie wiejskim niemal nieprzerwanie przez cały ciąg historii techniki drzewnej aż do naszych czasów'. Należy tu uczynić wzmiankę, że technika ta, wypierana przez dosko­ nalszą, nie wygasła nagle, lecz schodziła na niższe szczeble użytkowe budownictwa. Z czasem więc o użyciu danej techniki decydował nie rodzaj narzędzi, lecz łatwo dostępny budulec, siła ekonomiczna budującego i oczywiście walor)’ utylitarne użytego środka techniki. Omawiając technikę plecionkową nie od rzeczy będzie wspomnieć, że w wiekach X V II i X V III przy wykonywaniu stropów ze sztuka­ terią odstającą od tła, zakładano wiklinowy szkielet jako konstrukcję nośną gipsatury. Wiklina pełniła tam rolę zbrojenia, podobną jak dziś stal w żelbecie. Technika wypełniania przęseł szkieletu ściennego sumikami wpusz­ czanymi w bruzdy słupów doszła do głosu w V II w. p.n.e. w grodzie biskupińskim jako dojrzała, z czego można wnosić, że w formach prostszych musiała istnieć wcześniej. Widoczne w niektórych wyko­ paliskach ślady ściennych słupów parzystych mogą nasuwać przypusz­ czenie, że rolę bruzdy w łątce spełniała szpara między dwoma słu­ pami. System słupowo-ramowy wymagał usztywnień, przeciwdziałających deformacji ustroju pod naporem wiatru. Początkowo funkcję tę speł­ niało zapuszczenie słupa końcem w gruncie, później — gdy słup stanął na podwalinie, musiały się pojawić usztywnienia przyoczepowe w formie zastrzałów' i mieczy. W szkieletowym budownictwie wiejskim zachowało się sporo interesujących przykładów, świadczących o znajomości cieśli skompliko­ wanej pracy statycznej w konstrukcjach ramowych. Pomysłowo usztyw­ niane punkty węzłowe mające za zadanie przeciwdziałać pochylaniu się budynku tworzyły jednocześnie misterną kratownicę, wykonaną z dużym wyczuciem estetyki. Drewniany szkielet konstrukcyjny wypełniano również słomą nawijaną na żerdzie i maczaną w glinie (szachulec) albo murem z cegły. Szkielet drewniany, wypełniony ceglanym wątkiem, spotykany w Pol­ sce w budownictwie miejskim i zamkowym w XVI w., stosowano aż do końca X IX w. głównie na ziemiach północnych i zachodnich. 34

Szkielet obity deskami lub gontem nadawał się z racji swych zalet konstrukcyjnych do budowli gospodarczych — wiatraków i stodół, a także do wysokich dzwonnic. Sumikowo-łątkowa technika budowy ścian, przetrwała w budowni­ ctwie wiejskim najdłużej w województwach północnych i zachodnich. Masowo znalazła ona zastosowanie w latach trzydziestych bieżącego stulecia przy budowie tzw. „Poniatówek“ w zagrodach chłopskich powstałych na gruntach parcelowanych przez Państwowy Bank Rol­ ny w Poznańskiem i na Pomorzu. ściany wieńcowe Konstrukcja wieńcowa ścian polega na układaniu poziomo bierwion kolejno na siebie i na łączeniu ich końców na skrzyżowaniach za pomocą odpowiednich nacięć. Zrąb ścian tworzą poszczególne wień­ ce, otaczające wnętrze budynku. Ponieważ wieńce krzyżujących się boków leżą na różnych poziomach, zacina się je tak głęboko, aby bierwiona przylegały do siebie na całej długości boku. Jeżeli wieńce wykonywa się z okrąglaków lub z połowizn (płaz) o zbieżnej średnicy pnia, układa się z nich wieniec na przemian końcem odziomkowym i wierzchołkowym w kierunku węgła. Wprowadzenie zawęgłowań wieńcowych przyczyniło się wydatnie do usztywnienia konstrukcji ściennej, a jednocześnie umożliwiło stosowanie bierwion dłuższych, znacznie przekraczających rozpiętość 3,5-metrową, osiąganą w przęsłach sumikowo-łątkowych. Te właśnie względy zadecydowały o rozpowszechnieniu się systemu wieńcowego w Polsce, pomimo iż wymagał on znacznie większego nakładu wykwa­ lifikowanej robocizny aniżeli proste konstrukcje szkieletowe. Najstarsze przykłady ścian wieńcowych wykonanych z nieobrobio­ nych okrąglaków stwierdzono w archeologicznych stanowiskach wczesnośredniowiecznych w Gnieźnie. Bierwiona obrobione prosto­ kątnie, zacięte robotą ciesielską na końcach do zawęgłowania na obłap, znaleziono w gdańskiej osadzie rybackiej z X II w. Na podstawie bogatego materiału wykopaliskowego, pochodzącego głównie z za­ chodnich terenów kraju, można przyjąć, że system wieńcowy w swych 35

Ry c . 14

Ryc. 1 5

cją. 1 6

formach udoskonalonych posiada co najmniej ośmiowiekową przeszłość. Wieńce wykonywano — zależnie od przeznaczenia budynku, histo­ rycznego rozwoju ciesiołki lub od regionu — z okrąglaków, połowizn (płaz), a w konstrukcjach udoskonalonych z krawędziaków (bali) od 8 do 16 cm. Wysokość bierwion dochodziła w chałupach zamożniej­ szych gospodarzy, w świątyniach i dworach do 40 cm. Styki uszczel­ niano strużynami, perzem, wrzosem albo połączeniem na pióro i wpust. Na dolny wieniec zrębu, zwany podwaliną lub przyciesią, brano zazwyczaj grubsze, wyrabiane z drewna smolnego, a niekiedy dębowe. Górny wieniec, na którym spoczywały belki stropowe, zwał się oczepowym. Długość ściany wieńcowej wahała się od 4 do 6 m. W przypadku konieczności przedłużenia ściany stosowano łącznik w postaci łątki. W okolicach górskich w chałupach rozdzielonych poprzeczną przeloto­ wą sienią każda wieńcowa klatka, otaczająca izbę, stawiana była oddzielnie, a po wyciągnięciu zrębu łączono je oczepem. W świątyniach nad prześwitem między nawą a prezbiterium prze­ ciągano jedno z bierwion poprzecznych tak zwaną tęczę. Służyła ona za przewiązkę konstrukcyjną, była ozdobnie wyrabiana i opatrzona inskrypcją. Ściany wieńcowe zakładano zazwyczaj w budynkach na planie pro­ stokątnym, bywały jednak budowle, w których względy konstruk­ cyjne jak i użytkowe narzucały plan wieloboczny — jak na przykład w budowlach sakralnych, izbicach mostowych i stodołach. Wielo­ boczny wieniec zapewniał możliwość powiększenia rozpiętości bu­ dynku bez obawy o wyboczenie się zrębu — w kaplicach na rzucie centralnym i w pięciobocznych prezbiteriach do 9 m, w stodołach sochowo-ślemieniowych do 8 m. O sztywności zrębu, wykonanego systemem wieńcowym decydował z jednej strony rodzaj użytego budulca, a z drugiej typ złącza, przy czym w miarę udoskonalenia złącz traciła na znaczeniu grubość bierwion. W' ciesiołce polskiej rozwinęły się i rozpowszechniły trzy rodzaje zaciosów na zawęgłowaniach wieńcowych: a) najstarsze, a zarazem najprostsze „na obłap“, spotykane już w wieku X II, 36

II. Chełmsko Śląskie, woj. jeleniogórskie. Domy tkaczy z 1707 r.

b) zawęgłowanie na prostą nakładkę, wzmocnione kołkami, c) zawęgłowanie na tzw. „jaskółczy ogon“ z ostatkami i bez ostat­ ków, znane już w XV w. (Dębno, Haczów), d) zawęgłowanie na kryty zamek, nie wymagające ostatków, stwier- 6- Ujsoły, woj. bielskie. dzone W połowie XVI W . Konstrukcja zrębu i dachu Zrąb ścian uzyskiwał dodatkowe usztywnienie przez wprowadzenie z elementów łączonych x i n n . , , . , , i i i T , , na zaciosy ciesielskie złącz na kołki na odcinkach międzywęgłowych ałbo na pioro i wpust. ^ rzadka kołkowane 37

Ryc. 1 7 -1 9

W zależności od rodzaju złącz powiększano wolną rozpiętość bu­ dynku, która w udoskonalonej ciesiołce mogła dochodzić do 10 m, nawet przy dość wysokich zrębach. Ostatki w górnych wieńcach przejmowały niekiedy dodatkową funk­ cję jako wsporniki silnie wysuniętych przed lico okapów, dla zadasze­ nia przyzb, podcieni i sobót (Ujsoły na Żywiecczyźnie, Łaźniki w Ło­ wickiem, Jeżów i Złoczew w Sieradzkiem). Zrąb ściany nie zawsze kończył się na wysokości oczepu, lecz często go przekraczał, a w szczególnych przypadkach przechodził w strop pochylony ku wnętrzu, jak to widać na podgórskich spichrzach (sypańcach), przykrytych płazami, stopniowo nasuwanymi do we­ wnątrz, tworzącymi nośną konstrukcję wypukłego stropu, zwaną ślegową. Uodporniona na działanie ognia stała się punktem wyjścia późniejszych sposobów przekrywania dużych, czworo- i wielobocznych pomieszczeń w budownictwie sakralnym (cerkwie unickie). W dwóch regionach kraju — na Dolnym Śląsku i w Rzeszowskiem, a także sporadycznie w Łódzkiem stosowano w budownictwie miesz­ kalnym mieszany system konstrukcyjny wieńcowy ze słupowym, oparty na zasadzie podziału funkcji nośnych i osłonowych. Słupy przejmują ciężar dachu, a ściana wieńcowa ciężar stropu i razem z nim stwarza osłonę termiczną. Ten typ konstrukcyjny, zwany przysłupowym, znany już w XV w. znajdował zastosowanie w budow­ nictwie wiejskim w okolicach Przeworska jeszcze w połowie bieżącego stulecia, a jako system udoskonalony w prefabrykatach drewnianych w nowoczesnych fermach. W budownictwie tradycyjnym jego zalety zostały celowo wykorzystane przede wszystkim w obiektach dwukon­ dygnacyjnych, jak na przykład w dworze w Drozdowicach w Przemyskiem z 1660 r., w licznych chałupach dolnośląskich (Piastów w Jeleniogórskim — 1794), a także w bożnicach XVIII-wiecznych (Połaniec, Przedbórz, Pilica). Najstarsza z chałup zbudowana w tym systemie w 1675 r. w Potrzebowie na Ziemi Lubuskiej, znajduje się obecnie na terenie mu­ zeum. Oba sposoby budowania ścian — szkieletowy i wieńcowy — wprowa­ dzano równolegle do jednego budynku również wtedy, gdy poszcze38

gólne jego części wystawione były na odmienne działanie sił zewnętrz­ nych, co w sposób szczególny uwidoczniło się w konstrukcji dzwonnic kościelnych, które niemal z reguły wznoszono systemem szkieletowym, niezależnie od zrębu nawy. System wieńcowy, rozpowszechniony niemal w całym kraju, utrzy­ mał się najdłużej w praktyce inwestycyjnej na Podkarpaciu, na Kur­ piach i na Podlasiu. Skutki kurczenia się zasobów surowca drzewne­ go dały się odczuć w stopniowym wypieraniu drewna z jego dawniej dominującej roli w konstrukcji ścian, a przede wszystkim w zarzu­ ceniu nieekonomicznych systemów, zwłaszcza wieńcowych.

NAKRYCIA POMIESZCZEŃ

Mówiąc o nakryciach budynków, mamy na myśli elementy nośne i wypełniające pochyłych lub poziomych, płaskich lub sferycznych płaszczyzn, nakrywających pomieszczenia (stropy) i całe budynki (dachy). Różnica między nimi wynika z ich funkcji — stropy spełnia­ ją rolę osłon termicznych i akustycznych, a nadto przejmują ciężar użytkowy z pomieszczeń położonych nad nimi. Główna rola dachu sprowadza się do stworzenia osłony przed uciążliwością opadów atmosferycznych, wiatru i promieni słonecznych. Są one zatem wysta­ wione na działanie destrukcyjnych czynników. W szczególnych przy­ padkach nie da się ściśle rozgraniczyć funkcji stropu i dachu, jak na przykład w dwupłaszczyznowych kopułach samonośnych, w dachach łukowych i łupinowych i w innych rodzajach przekryć bez pod­ daszy. Stropy W rozwoju budowlanych ustrojów, jakie wytworzyły się w Polsce, obserwować się dają dwie zbieżne tendencje — przekrywanie coraz to większych rozpiętości za pomocą coraz to lżejszych konstrukcji. Wyrazem tych dążeń jest wyodrębnienie w stropach elementów noś­ nych, przenoszących obciążenie na podpory, od elementów osło­ nowych, wypełniających międzybelkowe przęsła. Belki stropowe oparte na ścianach zewnętrznych, spełniały nadto ważną rolę ścią­ gaczy, przejmujących parcie boczne wiązarów dachowych. W najstarszych ustrojach obie funkcje, nośną i osłonową, spełniał pomost, ułożony z przylegających do siebie drągów, uszczelniony polepą z gliny. Następną z kolei formą stropów jednorodnych była ściel, to jest pułap zpołowizn (płazów), a w dalszym rozwoju — z gru­ bych desek, opartych na zrębie ścian. Jednorodne stropy zakładano w budowlach gospodarskich w Sanockiem jeszcze w końcu X IX w. Przy rozpiętościach przekraczających 3 m zakładano siestrzan o prze­ kroju 16x22 cm jako dodatkowy, trzeci punkt oparcia ścieli (Liszna, chałupa bojkowska z roku 1890 — rozstaw ścian nośnych 5,8 m). Typ stropów, konstruowanych z myślą o podziale elementów na nośne i osłonowe, przechodził inną jeszcz drogę rozwojową. W kamie40

7 . Renesansowy strop belkowy nad salą Bogusława X na zamku w Szczecinie. Inwentaryzacja z 1887 r.

nicach mieszczańskich i budowlach pałacowych, kilkukondygnacjowych, w pomieszczeniach o rozstawie ścian od 7 do 9 m, zakładano gęstobelkowe stropy (sale w Kamienicy Sobieskich we Lwowie — roz­ piętość ok. 9m ). Nad jedną z sal wawelskich, o wymiarych około 7 X 11 m, zachował się gęstobelkowy renesansowy strop, którego belki mają imponujące rozmiary w obrysie poprzecznego przekroju 45-60 cm, rozstawione osiowo co 90 cm. Prześwit między nimi szerokości 55 nakrywają bale. 41

Strop nagi z sosrębem w izbie podhalańskiej. R zut i widok

Ryc. 21

Bogate oprofilowanie belek podkreśla ich lekkość, a wywołując grę światła i cienia, ożywia wnętrze. Strop tegoż typu z pierwszej połowy XVI w. znajdował się na zamku w Szczecinie w skrzydle Bogusława X i nakrywał salę o rozmiarach 12,2 X 36,5 m, podzieloną środkiem przez rząd 5 drewnianych kolumn, podpierających siestrzan wysokości około 90 cm. Na nim spoczywały belki rozstawione co 120 cm, głęboko oprofilowane. Bogata snycerska dekoracja na powierzchniach belek, na siestrzanie i wspornikach nadaje temu architektonicznemu obiektowi wszelkie cechy arcydzieła sztuki ciesielskiej najwyższej klasy. Między nim a innymi tego rodzaju stropami w naszym kraju istnieje wyraźne pokrewieństwo świadczące o dalekim zasięgu wpływów polskiego renesansu. Strop spalony w czasie ostatniej wojny znajduje się w fazie rekonstrukcji. 42

Zwiększanie rozstawu belek, dokonywane w celu zaoszczędzenia drewna, doprowadziło do wytworzenia typu nagich stropów belkowych z pułapem deskowym układanym do czoła, na przylgę, na wpust, na listwę lub na polską nakładkę. W budownictwie mieszkaniowym i społecznym powierzchnie widoczne były wygładzone, a krawędzie belek sfazowane, niekiedy oprofilowane. Najpiękniejsze okazy stro­ pów nagich zachowały się w budownictwie podhalańskim. Deski pułapu układano tam prostopadle do belek lub w jodełkę. W tradycyjnej ciesiołce istniały dwa rodzaje nagich stropów, różnią­ cych się sposobem przenoszenia obciążeń na ściany — albo wyłącznie przez belki jako elementy główne na ścianę okienną i jej przeciw­ ległą, albo też dodatkowo na ściany poprzeczne przez założony pod belkami siestrzan (sosręb), bogato oprofilowany wewnątrz pomiesz­ czenia i na końcu wystający na zewnątrz. Z biegiem czasu w chałupach i dworkach sosręb przestał pełnić funkcję dodatkowego nośnika stropu, pozostał owszem pod belkami w izbie, zakładano go jednak na płask i wykorzystywano jako półkę (Podlasie). Sosręb lub też jedną z belek wyróżniano pod względem zdobniczym, a środkowy ich odcinek (dzwono) nad miejscem hono­ rowym w izbie opatrywano datą budowy domu, nazwiskiem cieśli i odpowiednią sentencją. Najstarszy z zachowanych w mieszkaniach sosrębów znajduje się w chałupie z Potrzebowa na Ziemi Lubuskiej, obecnie w muzeum i nosi datę 1675 r. Środkowa belka w chałupie w Milówce, wyróżniona spośród innych rozmiarami przekroju, opatrzona również nazwiskiem budującego, datą budowy 1739 r. i religijną sentencją, świadczy także o kierowa­ niu budową przez ciesielskiego mistrza. Spotykane na belkach lub sosrębach wyrzezane koło z sześcioramienną gwiazdą, do czego trze­ ba było użyć cyrkla, oznaczało udział zawodowego cieśli przy bu­ dowie. Polskie i łacińskie napisy na belkach i odrzwiach domów są także świadectwem terytorialnego zasięgu naszej technicznej kultury i et­ nicznej wspólnoty. Wymiary przekroju belek w nagich stropach o rozstawie około 100 cm i rozpiętości od 4 do 5 m w chałupach i dworkach, budowanych 43

9. Chlastawa, woj. zielonogórskie. Kościół ewangelicki z 1637 r. Fragment nośnej konstrukcji dachu

w X IX w. wynosiły 12x16 cm w Łowickiem, 16-24 cm na Kur­ piach i 18x25 cm w Sanockiem. W kościołach i dworach stropy przewidziane do malowania podbi­ jano od spodu deskami do czoła (Boguszyce — połowa XVI w.) lub na listwy (Dębno — XV w.), albo też w formie pozornych kasetonów (Libusza XVI w.). Niekiedy zakładano podsiębitkę bezpośrednio pod krokwiami, co przyczyniało się skutecznie do podwyższenia stropu, a zarazem do uwydatnienia artystycznie potraktowanego belkowania podpierającego więźbę dachową. Przez przeniesienie części ciężaru dachu na jeden słup ustawiony na środkowej osi nawy wydobyto na jaw współpracę wszystkich elementów konstrukcyjnych jednego z naj­ piękniejszych rozwiązań ciesielskich, jakim jest wnętrze kościoła w Ghlastawie na Ziemi Lubuskiej z 1637 r. Stropy zarówno gęstobelkowe, jak i z pułapem, czy też z podsiębitką, miały rozpiętość ograniczoną przez wymiary przekroju belek, powiększające się niewspółmiernie w ślad za wzrostem ich wolnej dłu­ gości. Aby przeciwdziałać uginaniu się belek, podwieszono je na więźbie dachowej za pomocą storczyków, a później wieszarów. Zależnie od rodzaju użytkowego obciążenia i od przekroju belek wolna ich rozpiętość wahała się w granicach od 4,5 do max 7 m. Przekroczenie górnej granicy rozpiętości groziło niebezpieczeństwem ich ugięcia'. Aby temu przeciwdziałać, można było albo zwiększać wysokość konstrukcyjną belek, co znów pociągało za sobą wzrost ich ciężaru i nie gwarantowało ich sztywności, albo też wprowadzać wewnętrzne podpory. Ponieważ względy użytkowe nie dozwalały niekiedy ustawiania słupów we wnętrzu, poszukiwano rozwiązań odciążających belkowanie. Na tej drodze zrodziła się idea stropów kasetonowych (skrzyńcowych) dostatecznie lekkich, a przez swój system kratowy i sposoby zamoco­ wania skrajnych podpór zdolnych do nakrywania sal o znacznych szerokościach. Główną funkcję nośną spełniają w kasetonowych stropach belki rozłożone nad wnętrzem w kierunku poprzecznym, zazwyczaj wyższe, a funkcję pomocniczą belki ciągłe lub odcinkowe, rozstawione w kierunku przeciwległym. Kasetonowe stropy pojawiły się w Polsce na początku XVI w. współ45

Ryc.

10. W awel — sala wschodnim skrzydle. Strop kasetonowy

cześnie z pierwszymi renesansowymi budowlami. Najstarsze, jeszcze nie wykształcone w pełni powstały między innymi w drewnianych kościołach w Krużlowej (ok. 1520), w Libuszy (ok. 1523) i w Grębieniu (1526-1531), a także w zamku w Szydłowcu. 46

11. Warszawa — Rynek Starego M iasta . Strop kasetonowy z 1620 r.

Znane i zachowane w naszym kraju stropy kasetonowe tworzą kilka typów, różniących się pod względem konstrukcyjnym. Są to kasetony jednolite, utworzone przez skrzyżowanie belek o pełnych przekrojach jednakowej lub różnej wysokości oraz kasetony składane z kilku elementów, podnoszących optycznie głębokość wnęk. Istnieją również kasetonowe stropy, w których skrzynce wykonano jako osobne ele­ menty ułożone na stropie gęstobelkowanym. Tak właśnie wykonany 47

Ryc. 2 2

został jeden ze stropów nad salą o zarysie 7,6 X 11,8 m we wschodnim skrzydle zamku na Wawelu w połowie XVI w. Najpiękniejszy spośród stropów kasetonowych nakrywający Salę Poselską na Wawelu, jest kopią dzieła wykonanego w latach 1529-1555 i zniszczonego w latach 1796-1800, odtworzoną w X IX w. przez Stachowicza na podstawie zachowanych rysunków. Funkcję nośną spełniają oprofilo­ wane belki główne, wyrobione z pnia średnicy około 80 cm. Strop, w którym oba rodzaje belek, to jest główne i łącznikowe współ­ pracują z sobą jako krata, przenosząca obciążenie na cztery ściany, wybudowano w pierwszej ćwierci X V II w. nad salą o zarysie 5,6 X 9 m w warszawskiej kamienicy w Rynku Staromiejskim nr 34. Opro­ filowane belki główne, wyrobione z krawędziaka o przekroju 26 X X28cm, rozstawione są co 130 cm, a pomocnicze o wymiarach 18 X 16 cm, co 120 cm. Utworzone płytkie kasetony, nakryte pułapem z desek, stykających się na przylgę, pokryte były polichromią. Zakładanie kasetonowych stropów wznowiono w polskiej architek­ turze w okresie panowania maniery neogotyku w połowie X IX w. Najbardziej reprezentacyjnym przykładem tego kierunku jest strop nad jedną z sal zamku w Kórniku o rozpiętości około 8 m. Są to płytkie skrzynce o jednakowych wymiarach kraty 100x100 cm. W płycinach między żebrami umieszczono tarcze herbowe polskiego rycerstwa. Więźba dachowa Bogatszy i bujniejszy aniżeli w konstrukcjach ściennych i stropowych zaznaczył się rozwój polskiej ciesiołki w ustrojach, służących do ze­ wnętrznego nakrycia budynków, widoczny przede wszystkim w wielo­ rakich typach więź by dachowej. Wystawione na działanie zmiennych sił zewnętrznych, dachy spełniały bardziej złożone zadania statyczne aniżeli inne części budynku. Przy ich wznoszeniu cieśla musiał więc wykazać się znajomością nie tylko wytrzymałościowych cech budulca, ale również i praw mechaniki budowli, narzucającej określony system konstrukcyj ny. Przeprowadzenie typologii zanotowanych w Polsce wiązań dacho48

wych jest utrudnione z przyczyny mnogości ich form. Każda wytwo­ rzona historycznie więźba wzbogacała się w następnej fazie rozwo­ jowej pod wpływem rosnących wymagań użytkowych. Różnice kli­ matyczne i kulturowe poszczególnych regionów kraju działając pośrednio na dziedzinę techniki budowlanej potęgowały proces różni­ cowania się typów konstrukcyjnych. Uwzględniając wszystkie oko­ liczności, mogące wyjaśnić pojęcie typu i usuwając z rozważań formy przypadkowe, można ustalić w ogólnych zarysach charakte­ rystyczne cechy polskich dachów. Stefan Szyller, wybitny polski architekt (1857-1933), stwierdził nie bez racji, że istota polskiego budownictwa drewnianego tkwi w bo­ gactwie form dachu. Podniósł on ważny szczegół, że kalenica skro12. Stosunek powierzchni dachu do zabudowanej powierzchni obiektu A — Szczyrk, woj. bielskie} chałupa góralska

B

—

Liszna, woj. krośnieńskie, chałupa bojkowska

eona w stosunku do długości zrębu ścian wzdłużnych i proste szczyty, zaopatrzone w przyzbowy daszek okapowy, nie występują poza polskim obszarem etnicznym. Do tej niezaprzeczenie słusznej myśli należy dodać, że ta cecha miała oczywiście swoje uzasadnienie miejsca, czasu i przeznaczenia budynku. Wymagania użytkowe, klimat, dostępne tworzywa i poziom techniki były czynnikiem decydującym o typie konstrukcyjnego systemu, natomiast architektoniczne kształty wyrażały artystyczny poziom naszego rzemiosła. Jak wspomniano w poprzednich rozdziałach, najstarszą budowlą, otaczającą wnętrze mieszkalne, był dach. Początkowo bowiem zrąb 50

C — Podwilk, woj. nowosądeckie, chałupa orawska

D — Rosolin, woj. krośnieńskie, cerkiewka

Ryc. 23

ściany nie istniał w ogóle. Dopiero udoskonalone narzędzia pozwoliły na ustawienie ścian szkieletowych lub zakładanie wieńców w ścia­ nach konstrukcyjnie jednorodnych — początkowo na planie wielobocznym, odpowiadającym zarysowi szałasu, a następnie na rzucie prostokątnym. Stopniowo zrąb zaczął wzrastać wzwyż, a kąt nachylenia dachu opadać, choć w niektórych obiektach dominująca pozycja dachu przetrwała do początku bieżącego stulecia. To niezwykle interesujące zjawisko zachowawczości ilustrują m. in. kościół w Sękowej z XVI w., cerkiewka z Rosolina 1750-1751, stodoły, zagrody na paśmie podgór­ skim, chałupy w Rzeszowskiem i Sanockiem i inne drewniane bu­ dowle. Jako miernik znaczenia, jaki w przeszłości przywiązywano do funkcji dachu w budynku, posłużyć może wielkość jego powierzchni w sto­ sunku do wielkości otoczonego ścianami zarysu budynku, co ilustruje tabela. Powierzchnia m2 Budynek

Szczyrk — chałupa góralska X IX w. Podwilk — chałupa orawska po­ łowa X IX w. Liszna — chałupa bojkowska 1890 r. Rosolin — cerkiewka 1750-1751 Sękowa — kościół z 1540 r. (nie licząc wieży)

Ryc. 24

a. pokrycia dachowego

b. zabudo­ wania

Stosunek a b

176

88

2,03

135

64

2,1

300 230

100 42

3,0 5,45

1100

110

10,0

Cechą szczególną drewnianego budownictwa na znacznych obszarach naszego kraju było słabe wykorzystanie przestrzeni poddasznej na cele użytkowe. W wiejskich chałupach kubatura poddasza zajmowała od 40 do 55% całej kubatury budynku. Przechowywanie ziarna i ziół, czy też suszenie bielizny nie wymagało tak znacznej przestrzeni, dostępnej zresztą z sieni przez drabinę. Jedynie tylko w domach małomiasteczkowych, w zamożniejszych dworach, a także w chału52

pach na paśmie beskidzkim i podsudeckim krytych gontem lub łupkiem spotykało się na poddaszach pokoiki mieszkalne. Niechęć do urządzania mieszkań na poddaszu wynikała z obawy przed nie­ bezpieczeństwem pożaru, groźnym w budynkach krytych słomą. Poszycie trzcinowe stosowane na Pomorzu, zapewniało większy sto­ pień bezpieczeństwa jako trudniej zapalne. Nasunięcie linii okapu poniżej poziomu pułapu izb mieszkalnych i pomieszczeń inwentarskich, spotykane w starych kurnych chału­ pach, uzasadnione bywało potrzebą stworzenia osłony termicznej, hamującej proces^ wyziębiania budynku w czasie wietrznej i mroźnej pory roku. W Żywiecczyźnie w chałupach w X V III w. (Ujsoły 1794r.) linia okapn znajdowała się przeszło metr poniżej poziomu stropu, a w Sanockiem 50-60 cm (Komańcza 1886 r.) do 110 cm (Liszna 1890 r.). Przyległe do budynku nieobudowane pasma podokapowe służyły przy świątyniach za soboty, a przy domach miesz­ kalnych za przyzby i podcienia. Wpływ wielkości opadów na kąt nachylenia połaci dachowych i na wysięg okapu w tradycyjnym budownictwie mieszkalnym i gospo­ darczym podniósł w swych opracowaniach Gerard Ciołek. Jego zda­ niem istnieje ścisła zależność tych parametrów od sumy rocznych

13. Sucha Beskidzka} woj. bielskie. Małomiasteczkowy dom z poddaszem mieszkalnym

14. Kotlina Kłodzka. Parterowy dom mieszkalny Z pięterkiem

opadów atmosferycznych. Nowsze badania potwierdzają tę prawi­ dłowość, jednak z zastrzeżeniem, że odnosi się ona głównie do obiek­ tów kształtowanych według tradycyjnych wzorów oraz, że dodatko­ wym czynnikiem wpływającym na wielkość kąta nachylenia połaci dachowych jest rodzaj pokrywczego materiału — w danym przypadku dranic, gontów, słomy i trzciny. Ponadto o ukształtowaniu polskiego dachu decydowały w przeszłości, tak jak decydują obecnie względy użytkowe, konstrukcyjne i architektoniczne. W znaczniejszych budowlach, jak na przykład w domach mieszczań­ skich i w kościołach XV i X V II w. kąt nachylenia wzdłużnych połaci, krytych gontem czy nawet dachówką, bywał znacznie większy aniżeli w budownictwie zagrodowym. Czynnikiem decydującym była tu storczykowo-wieszarowa więźba dachowa. Znaczenie dachu w polskim budownictwie drewnianym jako elementu spełniającego poważną funkcję tektoniczną, a silnie działającego na widza swą plastyką, podnoszono niejednokrotnie w naszej literaturze technicznej. W całym systemie konstrukcyjnym odgrywał dach tym większą rolę, im jego funkcja, zależna od typu budynku, stawała się coraz bardziej 54

złożona. Jednym z jej wykładników bywała rozpiętość dachu i jego ciężar jednostkowy. Zmiany w systemach konstrukcji dachowych, zaszłe w okresie osta­ tnich sześciu wieków, wskazują na tendencję zmierzającą do coraz bardziej ekonomicznego zużycia budulca. W tym kierunku szły usiłowania cieśli, a później prace analityczne i doświadczalne archi­ tektów. Linię rozwojową tych usiłowań wyznaczają następujące po sobie systemy konstrukcyjne, wytworzone w naszym kraju bądź wprowadzone i stosowane przez pewien okres: słupowy (sochowo-ślemieniowy), krokwiowo-jętkowy, krokwiowo-storczykowy, stolcowy (stolce proste i pochyłe), płatwiowo-kleszczowy (zwykły i wieszarowy), wiązary kratowe, łuki i sklepienia, ramy. Nie zapominając o zastrzeżeniach wymienionych na wstępie, a doty­ czących sprawy periodyzacji dziejów techniki ciesielskiej, można z pew­ nym uproszczeniem przyjąć, że w czasach, gdy obróbka drewna ogra-

15. Dzietrznikiy woj. sieradzkie. Kościół otoczony sobotami

16. D y lewo. Szczyt chałupy kurpiowskiej

niczała się do przycięcia i okrzesania pnia, za złącza służyły roz­ widlenia konarów i gałęzi. Te właśnie środki techniki posłużyły do wytworzenia się sochowo-ślemieniowego ustroju nośnego dachów, zapoczątkowanego w budownictwie mieszkalnym, a przeniesionego następnie do budownictwa gospodarczego. Użycie narzędzi żelaz­ nych pozwoliło na zmodyfikowanie i ulepszenie tej konstrukcji, której idea nie straciła na znaczeniu przez wiele wieków, znajdując w ostat­ nich czasach swój nowy wyraz w ustrojach stolcowych (prostych i pochyłych) i nawet zachowując w stodołach swoją pierwotną nazwę soch. Począwszy od połowy X V II w. pojawiają się dachy, których funkcję nośną przejmują tak zwane stolce leżące, to jest pochyłe „nogi“ podstawione pod jętkę, umożliwiające osadzenie dachu na dwóch 56

skrajnych podporach o rozstępie do 12,5 (Konin, kamienica z X IX w. kryta dachówką). Pochyłe sochy w stodołach, jak i pochyłe stolce na poddaszach, mają wprawdzie wspólne zadanie — zwolnienie wnętrza od podpór — i posiadają tę samą graniczną rozpiętość, to jest 11 m, lecz powstały w różnych czasach i warunkach. Zanim to nastąpiło, pojawiły się systemy całkowicie od słupowego odmienne, mianowicie krokwiowe. O ile w poprzednich typach kro­ kiew wymagała pomocniczego podparcia w kalenicy, o tyle teraz przyjęła samodzielnie zadanie przeniesienia ciężaru na skrajne pod­ pory. Najdawniejszy typ krokwiowo-jętkowego wiązania, będący świadectwem udoskonalonej ciesiołki, odczytać można z odtworzonej więźby dachowej nad kościółkiem romańskim w Siewierzu o rozpię­ tości 7 m. Istota tego typu wynika z założenia, aby krokiew, związana jętką, pełniła samodzielnie funkcję nośną (analogiczny typ przy tej ęamej rozpiętości zastosowano w Anglii dopiero w XV w.). W historii rozwoju ciesiołki przytoczony przykład zajmuje miejsce poczesne jako dowód, że silne zaangażowanie jętki na naprężenia rozciągające możliwe było tylko dzięki wprowadzeniu nowego rodzaju złącz na wcięcia z ukośnym zaczepem (tzw. jaskółczy ogon) umocowane kołkami. Na początku X IV w. nad prezbiterium kościoła Sw. Jakuba w Toru­ niu o rozpiętości w świetle podpór 9 m wykonano wiązary, w których zadania nośne krokwi zdublowano przez zastrzały, związane poprze­ cznie z krokwiami za pomocą trzech jętek. Jest to przykład naj­ starszego chyba w Polsce ciesielskiego wiązania dachowego, do dziś dnia czynnego użytkowo w swej początkowej roli. Oryginalnym typem konstrukcji dachowej w budownictwie monu­ mentalnym stał się dach wieszarowy, w którym całe obciążenie użytkowe stropu przekazane zostało z belkowania poprzez storczyk i mieczowanie na krokwie, a z krokwi na skrajne podpory. Repre­ zentantami tego typu są wiązania wykonane w XV w. na kościołach w Haczowie o rozpiętości 8,8 m i Mikulczycach o rozpiętości 10 m — oba jednostorczykowe oraz nad nawą w X V II w. w Szydłowie o roz­ piętości l i m , trzystorczykowe. Konstrukcje te wyjątkowo sztywne, wykonane całkowicie z drewna, co w elementach narażonych na 57

17. Konin. Stolce dachowe leżące: A Z

— kościół Bernardynów X V II I w

B — dom mieszczański z pocz. X I X w., C — konstrukcja sochowa

18. Storczykowe więiby dachów: A

Łękawica, woj . bielskie, kościół z X V I w ., —

B — Ostrykół, woj. suwalskie, kościół z X V I I w.

rozciąganie zmuszało cieślę do wysiłku nad wynalezieniem odpo­ wiednich złącz, są wyjątkowo cennymi pomnikami polskiej myśli technicznej. Przyznać jednakże trzeba, że to, co było zaletą tej konstrukcji, stanowiło jej wadę, ponieważ zbyt skomplikowany system wieszarowy pociągał za sobą konieczność użycia dużej ilości wyboro­ wego budulca (krokwie po 16 m długości) i ogromnego nakładu fachowej robocizny (po 10 i więcej nacięć na krokwiach a po 16 na storczykach). O ilości użytego drewna świadczy wskaźnik 10 m bieżących obrobionego drewna na 1 m2 rzutu poziomego, czyli dwu-, a nawet trzykrotnie więcej niż we współczesnych nieoszczędnych zresztą konstrukcjach ciesielskich. Postępujące wraz z rozwojem osadnictwa zmniejszanie się lesistości kraju zaczęło zagrażać deficytem drewna, którego zapotrzebowanie na eksport i na rynek wewnętrzny stale wzrastało. Od drugiej połowy X V I w. zaczęto wprowadzać zasady racjonalnej gospodarki w lasach, mającej na celu zwiększenie wydajności, równolegle wzrastała też wśród warstw oświeconych świadomość o potrzebie oszczędzania drewna budulcowego. W tym czasie docierały już do Polski rozprawy teoretyczne o budownictwie, głównie z Włoch, a wydane w roku 1638 w Lejdzie Rozmowy i dowodzenia matematyczne Galileusza zapocząt­ kowały piśmiennictwo z zakresu wytrzymałości tworzyw. Zmieniła się też i technika obróbki drewna na skutek rozpowszechnienia pod­ łużnego tarcia za pomocą prostych urządzeń mechanicznych w tar­ takach z napędem wodnym. Wszystkie te czynniki sprzyjały wypie­ raniu starych systemów przez nowe, oszczędne i odpowiadające współczesnym wymaganiom użytkowym. Wielkim wydarzeniem technicznym było wykonanie w latach 1497-1500 pierwszej w kraju konstrukcji inżynierskiej, zakrojonej na wielką skalę, mianowicie wieszarów z użyciem żelaza na strzemiona przy budowie mostu na Wiśle w Toruniu długości 300 m nad głównym

I '

58

19. Konstrukcje wieszarowo-rozporowe: A — Lubartów, woj. lubelskie, fa ra X V II I w ., B — Pyzdry, woj. konińskie, most na Warcie X I X w ., C

—

konstrukcje współczesne

korytem i 750 nad kępą i bocznym ramieniem rzeki. Nie znamy' do- . - . j . kładnie rozpiętości międzyjarzmowych, przypuszczać jednak można, że podwójny wieszar, po odliczeniu szerokości jarzma, morf przekrywac rozpiętość od 12 do 15 m, co było na owe czasy rewelacją w budownictwie mostowym. Wykonawcą tesro dzieła, wzniesionego w przeciągu niespełna 3 lat, był Piotr Postill z Budziszyna. 59

20: KomtrulccJe

wieszarowo-rozporowe:

f B~

woj. gorzowskie,

współczesny wieszar

21. Zabłudów , woj. białostockie. Synagoga z X V I I w. Widok i przekrój

Most warszawski^ długości 342 m zbudowany w latach 1568-1573 przez Ei azma Gziotko z Zakroczymia miał 18 przęseł wieszarowych, opartych na stałych ostojach (jarzmach) oraz 4 na łyżwach (ło­ dziach). Najstarsza konstrukcja rozporowa, wzorowana na wieszarach mosto­ wych, znajduje się w więźbie dachowej nad farą w Lubartowie. Do podwieszania belki przenoszącej ciężar dachu na skrajne podpory użyto połączeń na kliny bez żelaznych strzemion. Panujące w X V II i X V III w. upodobania do wystawnych wnętrz w dworach, kościołach, a zwłaszcza w synagogach, wymagających przekrycia w formach naśladujących namiot bądź pozorujących skle­ pienie, dały asumpt do poszukiwania nowych rozwiązań konstruk­ cyjnych^ Szło mianowicie o to, aby pozorne sklepienie można było umieścić w bryle dachu i zawiesić je na wiązarach dachowych. Klasycznym przykładem tego rodzaju usiłowań było przekrycie centralnej części synagogi w Zabłudowie, wzniesionej w połowie XVI w., remontowanej w 1765 r. Zasada konstrukcyjna więźby

wynikała z założenia, aby można było cały ciężar zawieszonego pozornego sklepienia wraz z jego elementami nośnymi przerzucić poprzez krokwie na stopkę, spoczywającą na oczepie zrębu. Szczególnym typem konstrukcyjnym były zapoczątkowane w pier­ wszej połowie X V III w. tak zwane łamane dachy polskie. Od swego francuskiego pierwowzoru — jeżeli pomysł J. H. Mansarta wywarł wpływ na wytworzenie się polskiego typu — różnił się ukształtowa­ niem bryły. W polskim dachu łamanym obie połacie — górna i dol­ na — nachylone są pod jednakowym lub bliskim sobie kątem. Idea konstrukcyjna polskiego łamanego dachu polegała na przystosowaniu podwójnego stolca do dodatkowej roli jako szkieletu ściany działowej wnętrz poddasznych. Popularność dachów łamanych utrwaliła się wskutek prostoty konstrukcji nie wymagającej długich odcinków drewna na więźbę, a jednocześnie tworzącej bryłę użytkową nad budynkami o znacznej niekiedy szerokości, jak na przykład 13 m na domu w Ciężkowicach lub 16 m w dworach. Rozszerzone w drugiej połowie X V III i na początku X IX w. kon-

i!

B 22. Polskie dachy łamane — zasada konstrukcyjna: A — Ciężkowice, woj. tarnowskie, Rynek, z 1770 r., B — Pyzdry, woj. konińskie, Rynek, z X V II I w. 23. Warszawa. Kopula nad kościołem ewangelickim. Budował S. B . Z u8> 1 7 7 7 -1 7 7 9

61

takty kulturalne z zagranicą, angażowanie cudzoziemskich archi­ tektów (Merlini, Zug, Schuch, Corazzi) i wyjazdy na studia zagra­ niczne Polaków (Kubicki, Zawadzki, Gucewicz), rozwój własnej literatury technicznej (Świtkowski, Aigner, Sierakowski) i ułatwiony dostęp do literatury obcej — wszystko to podziałało na dalsze dosko­ nalenie konstrukcji ciesielskich. Oprócz traktatów o architekturze i katalogów projektów pojawiły się podręczniki z zakresu materiało­ znawstwa i wykonawstwa budowlanego. Na przełomie stuleci ukazały się rozprawy o oszczędnych konstrukcjach budowlanych, będących swego rodzaju techniczną rewelacją, gdyż zawierały nowe pomysły statyczne — łuki wykonane z krótkich odcinków desek, zbijanych gwoździami i kołkowanych, pozwalające na pokrycie przestrzeni o rozpiętości niemal dwukrotnie większej niż była dotychczas osią­ galna. W latach 1777-1779 architekt Szymon Bogumił Zug pobudował pierwszą w Polsce kopułę drewnianą o konstrukcji samonośnej, przekrywającą rotundę kościoła ewangelickiego w Warszawie o śred­ nicy wewnętrznej 29 m i zewnętrznej 35 m. Formy architektoniczne dachów

Głównymi elementami dachu są: — płaszczyzny pochyłe, służące do odprowadzania opadów atmosfe­ rycznych, zwane połaciami, — płaszczyzny pionowe, czyli szczyty, — krawędzie stykających się dwu połaci dachowych: poziome, kalenice i pochyłe, krawężnice, wypukłe (grzbietowe) lub wklęsłe (koszowe). Poza tym w dachu mogą znaleźć się dymniki, czyli otwory pod krańcami kalenic, oraz świetliki, wyględy, facjatki, wole oko i inne okienka, wystające ponad połacie dachowe. Rozróżniamy następujące formy dachów, stosownie do ukształtowa­ nia połaci i szczytów: a) brogowe, czterospadowe, b) czterospadowe z kalenicą i dymnikami, c) czterospadowe z półszczytem, d) dwuspa­ dowe z daszkiem przyzbowym, e) dwuspadowe z prostymi szczytami, f) dwuspadowe z naczółkiem. Istnieją nadto formy wzbogacone, rzadziej (np. na Śląsku) dachy z kozubkami na skrajach kalenicy lub też kombinacje kilku form, urozmaicających bryłę dachu (Lanckorona, Podhale, Śląsk Cieszyń­ ski). Formą wybitnie oryginalną, wykształconą w X V III w., jest dach łamany polski — czterospadowy nad budynkami wolnostojący-

24. Typy dachów polskich w zabudowie miasteczek: A — Kazimierz Dolny, woj . lubelskie B — Ciężkowice, woj. tarnowskie

63

Ryc. 25, 2 6

Ryc. 27, 28

25. Rozwój form podhalańskiej chałupy

mi lub dwuspadowe nad małomiasteczkowymi domami ustawionymi Zwarcie W najogólniejszych zarysach można podzielić polskie dachy według ich kształtu na szczytowe i bezszczytowe. Przegląd rozwoju kon­ strukcji pozwala na wysuniecie przypuszczenia, że forma dachów bezszczytow'ych jest na naszych ziemiach starsza i że szczyty pojawiały się ewolucyjnie. W czterospadowych dachach nakrywających kurne chałupy istniały podkaleniczne otwory do odprowadzania dymu. Po przekształceniu urządzenia ogniskowe:'go na kominowy te trójkątne otwory oświetlały poddasze, a w miarę wzrostu nabierały cech półszczytu z daszkiem przyzbowym. Proces formowania się szczytu można ustalić na pod­ stawie porównania szeregu chałup, stawianych w różnych okresach 64

czasu i zachowanych na Podhalu i Podlasiu. Nie jest wykluczone, że forma szczytu mogła pojawić się u nas jako gotowy wzorzec pocho­ dzący z zewnątrz i dalej rozwijać się samodzielnie, jak to można zaobserwować na przykładzie chałup kurpiowskich i mazurskich. Za wyborem tej czy innej formy mogły przemawiać względy konstruk­ cyjne z jednej strony, a użytkowe z drugiej. Dachy szczytowe wyma­ gały większego nakładu wysoko wykwalifikowanej robocizny cie­ sielskiej, a także snycerskiej. Czterospadowa bryła dachów jako forma regresyjna utrzymuje się jeszcze w dorzeczu środkowej i górnej Wisły oraz Bugu i Sanu i zani­ ka na rzecz dwuspadowej jako prostszej w wykonaniu i pokryciu i zapewniającej możliwość lepszego wykorzystania poddasza. W budynkach z dachami dwuspadowymi elementem uprzywilejo­ wanym pod względem zainteresowań plastycznych bywał szczyt. W chałupach kurpiowskich uzyskał najbardziej skończoną, niemal klasyczną formę, której echa trwały na terenach Puszczy Białej jeszcze do połowy bieżącego stulecia. Kompozycyjnej myśli podpo­ rządkowane zostały wszystkie elementy dachowej konstrukcji — krok­ wie, jętka, płatew (opaś), skrajna belka stropowa i wiatrownice. Głównym tworzywem kompozycji jest wzorzyste deskowanie tła, końce wystających belek i ich widoczne lica, a także skrzyżowanie desek wiatrowych na wysokości kalenicy (śparogi). Najczęściej powtarza się podział tła na linii jętki na część górną trójkątną wysu­ niętą przed lico dolnej trapezoidalnej, z kolei również nadwieszonej nad zrębem ściany. W tle szczytu uwidacznia się celowe użycie artystycznych motywów belkowania i wzorzystego deskowania, podkreślonych przez grę światła i cienia. Dzieje się to na skutek przesunięcia płaszczyzn względem siebie oraz zmiany kierunku desek w taflowanym tle, a także uwypuklenia głęboko rzezanych ozdób na dwóch górnych bierwionach wieńca. Do najpiękniejszych okazów z tej grupy budyn­ ków, zachowanych do 1958 r. należała kurpiowska chałupa w Dylewie w woj. ostrołęckim (patrz s. 56). W jednolitym sposobie zabudowy osiedla domami niemal zunifiko­ wanymi pod względem rozmiarów, konstrukcji i kształtu bryły, 65

26. Ozdobne szczyty chaiup podlaskich

Ryc. 29

rząd wystawionych szczytów na stronę ulicy, zdawałoby się znormaiiZowanych w bryle, a zróżnicowanych w ozdobnictwie detalu, czynił imponujące wrażenie dzieła o cechach niemal monumental­ nych. Nigdzie też indziej poza Kurpiowszczyzną i pobliskimi Mazu­ rami dekoracja szczytów nie osiągnęła tak wspaniałego artystycznego wyrazu, osiągniętego w tak prosty sposób i z tak ścisłą logiką konstrukcyjną i dekoracyjną. Ozdobne szczyty w dachach dwuspadowych, zarówno prostych jak i łamanych, znalazły szerokie zastosowanie w zabudowie pierzei ulicznych i rynkowych w miasteczkach wielko­ polskich (Grodzisk, Poniec, Pyzdry, Rakoniewice, Rostarzewo, Środa), pomorskich (Gniew, Hel) i dolnośląskich (Bolków, Chełmsko Śl., Sulików, Wambierzyce). Wprowadzanie podcieni w parterach oraz balkonów, loggi i daszków przyzbowych, rzeźbionych gzymsów, listew krawężnych i słupków, podpierających dachy nadawało zespo­ łom małomiasteczkowej architektury znamiona niepoślednich dzieł sztuki. Stosunkowo mniej liczne przykłady dekoracyjnego traktowania szczy­ tów znajdujemy w drewnianym budownictwie sakralnym. Jedynie na wschodnim Mazowszu wytworzył się w X V II w. typ bezwieżowych kościołów, ukształtowanych z myślą o dominującej roli czoła budynku, zazwyczaj tak silnie eksponowanego w architekturze murowanej. W kilku zachowanych drewnianych kościołach tego regionu (Zawady 66

Łomżyńskie, Sokoły, Radziłów) z chóralną emporą nabiera znaczenia ściana wejściowa ożywiona przez silnie wysunięte gzymsy oraz taflowany szczyt środkowej nawy. Dużą wagę przywiązywano w przeszłości do ukształtowania dachów nad budowlami przemysłowymi, jak tego dowodzą liczne przykłady wiatraków, młynów wodnych (Lachowice 1871 r.), i manufaktur z końca X V III w. W dachu papierni w Dusznikach z 1605 r. jedynym tego rodzaju użytkowo czynnym zabytku techniki w Europie trzy­ kondygnacyjne poddasze, zaopatrzone w uchylne okienka wentylacyjno-oświetleniowe zamyka od czoła szczyt starannie wymodelo­ wany według wzorów barokowej monumentalnej architektury. Po­ dobnie jak w innych obiektach projektowanych przez architektów nietrudno tu dostrzec oddziaływanie miejscowych tradycji ciesiel­ skich (patrz s. 157). Jedną z charakterystycznych cech polskiej drewnianej architektury jest wykształcony jako typ w X V II w., a stosowany jeszcze w następ­ nym stuleciu dach łamany. Od francuskiego dachu „mansardowego" pomysłu architekta J. H. Mansarta różni się kształtem bryły. W pols­ kim dachu łamanym obie połacie — górna i dolna — nachylone są pod jednakowym lub zbliżonym do siebie kątem. Jego idea konstruk­ cyjna polegała na znalezieniu najprostszego sposobu przekrywania większych rozpiętości budynków (ratusz w Rostarzewie ok. 14 m) 67

27. Dachy łamane polskie nakrywające dwory: A

—

Łęki Kościelne, woj. płockie. * X V II w .} B — Brześćce, woj. warszawkie> ok. 1784 r.3

A

przez wprowadzenie podwójnego stolca i krótkich odcinków krokwi. Czterospadowy łamany dach znalazł szerokie zastosowanie w archi­ tekturze dworów, poczt, karczem, zajazdów, ratuszy, słowem w więk­ szych wolno stojących budynkach. W ciasno zabudowanych pierze­ jach rynkowych i ulicznych małych miast, w parterowych domach z pięterkiem na poddaszu dach łamany zapewniał użytkowe korzyści minimalnym nakładem środków inwestycyjnych (patrz s. 61). W dworach projektowanych przez architektów dolna połać dachowa uzyskiwała wyższy kąt nachylenia aniżeli górna (Brześćce, Łopuszna), 68

C — Ożarów, woj. sieradzkie, z 1752 r., D — Kowale Pańskie, woj. konińskie, pocz . X I X w.

C

było to bowiem dyktowane przez względy użytkowe. Pięknym przy­ kładem wzbogacenia łamanego dachu o elementy szczytu była orga­ nistówka we wsi Przystajń w Częstochowskiem. W dworze w Rogowie z 1685 roku o wymiarach rzutu 22x27 m za­ stosowano pięciokalenicowy dach pogrążony z dwoma koszami, z których opady odprowadzano na zewnątrz za pomocą dębowych rynien, przechodzących przez poddasze. Ta niezwykła budowla, zniszczona w latach 1914-1915, była jedyną w swoim rodzaju osobli­ wością w budownictwie drewnianym w Polsce. 69

Jak wynika z przytoczonych przykładów, formy dachów w Polsce, nakrywające budowle mieszkaniowe i niektóre użyteczności społecz­ nej, nie wyrażały ścisłego związku z rozplanowaniem rzutu przy­ ziemia. Włączenie wnętrza w przestrzeń poddaszną, widoczne w bu­ dynkach składowych i przemysłowych (stodoły, spichrze, wiatraki, młyny), uwypukliło ich układ funkcjonalny, wyrażający jednoznacz­ nie użytkowe przeznaczenie budynku, wybitnie czytelne właśnie w drewnianym wątku. Sztuka kształtowania bryły dachu organicznie związanego z wnętrzem doszła do głosu w cerkiewkach unickich, a także w bóżnicach i innych budowlach, założonych na rzucie centralnym. Bogactwo form, za­ wartych w obiektach tej grupy i pomysłowość rozwiązań konstrukcyj­ nych wystawiają chlubne świadectwo polskiej kulturze technicznej, rozwijającej się samodzielnie. Wieże i kopuły

R y c .3 l

Ryc. 32

Specjalną grupę w polskim budownictwie drewnianym tworzą nakry­ cia budowli założonych na kwadracie rzutu poziomego albo forem­ nym wieloboku, samoistnych (dzwonnice) lub w zespole z innymi obiektami (bramy i alkierze przy dworach, wieże i sygnaturki kościelne). Kształty nakryć bywały różne, zależne od funkcji budynku, panującego w danym okresie lub regionie stylu, bądź też od stopnia zamożności budującego. Czterospadowy dach brogowy jako naj­ starsze i najprostsze nakrycie stawał się prototypem różnorodnych odmian ostrosłupa. Z biegiem czasu miejsce płaskich połaci zajęły powyginane płaszczyzny o różnych kształtach geometrycznych, wy­ wodzących się z powierzchni obrotowych — stożka, czaszy i innych. Kombinacje płaszczyzn prostych i wygiętych oraz wprowadzenie prześwitów i spiętrzeń stwarzało nieograniczone możliwości kształto­ wania brył, nadających tak specyficzny charakter polskiej architekturze dworów, kaplic, dzwonnic i świątyń kilku obrządków wyzna­ niowych. Dachy brogowe i stożkowe z łagodnie wygiętymi okapami przewa­ żały do XV w. Następne trzechsetlecie pozostawiło po sobie dachy 70

baniaste, ustawione na wieloboku lub bębnie wprost lub na wyjściowej podstawie kwadratu, jedno- lub dwukondygnacjowe z prześwitami na słupkach. Krycie dachów W tradycyjnym budownictwie drewnianym do osiemdziesiątych lat ubiegłego stulecia do pokrywania dachów służyły słoma, trzcina oraz drewno, głównie z drzew iglastych, a także z osiki z liściastych. Jedynie w kilku regionach kryto drewniane budynki ceramiczną dachówką lub łupkiem (Żuławy, Dolny Śląsk). W regionach o prze­ wadze produkcji zbożowej, a ubogiej w lasy, przeważała słoma, oczywiście żytnia. Na paśmie podgórskim, gdzie warunki klimatyczne, nie pozwalały na uprawę zbóż ozimych, a łatwy był dostęp do drewna, pokrywano dachy wyrobami z tego surowca. W okolicach jeziornych i nad zalewami morskimi poszywano dachy trzciną, wytrzymalszą na porywy wiatru, aniżeli słoma. W poszczególnych stronach kraju wytworzyły się różne systemy pokrywcze, stanowiące jedno z kryteriów regionalizacji kultury mate­ rialnej. Ponieważ we współdziałaniu z konstrukcją warunkowały kształtowanie się architektonicznej bryły, detalu i faktury polskich dachów, zasługują na ich omówienie jako specjalnej, zamierającej już gałęzi techniki. Poszycie słomiane Słomą poszywano głównie budynki chłopskie i niektóre budowle dworskie na wsiach. W miasteczkach dawne polskie wilkierze, jak i późniejsze przepisy administracji państwowej nie dozwalały krycia słomą domów i zabudowań gospodarczych w obrębie osiedla. Stodoły niezależnie od rodzaju materiału pokrywczego, sytuowano w pewnej odległości od krańców skupionej zabudowy miasteczka. Technika poszywania dachów słomą była swego rodzaju artystyczną umiejętnością regionalną, wykształconą zwłaszcza w Tarnobrzeskiem i Rzeszowskiem, stosowaną na znacznych obszarach kraju jeszcze 71

Ry°■ 30

do sześćdziesiątych lat naszego stulecia. Czynnikiem przesądzającym, o zachowawczości słomianego poszycia były jego zalety: lekkość, niezastąpiona izolacja termiczna w czasie mrozów i upałów, dostęp­ ność i taniość materiału, łatwość pokrywania i napraw, trwałość — zależna od sposobu poszycia, jakości słomy i grubości warstwy — od 15 do 25 lat. Jedyna jego wada, łatwa zapalność słomy, przesądziła 0 zakazie jej stosowania z wyjątkiem obiektów specjalnych, jak na przykład nowoczesnych stylowych karczem przydrożnych, obiektów zabytkowych itp. Poszycie słomiane przymocowuje się do łat dwojakim sposobem, Ryc. 33 najczęściej stosowanym. Pierwszy z nich polega na przywiązywaniu słomy kłosem (głowaczami) w dół na zewnątrz, a drugi knowiem (jeżakami) równo przyciętym od strony zewnętrznej, a kłosem do łat. Łaty przybija się do krokwi drewnianymi kołkami. Cztery są sposoby wykończenia kalenicy. Na Podlasiu, Kurpiach 1 na Mazurach uszczelniano kalenicę warstwą perzu, przytwierdzaną skrzyżowanymi żerdkami (koźlinami), na kształt skrzyżowanych palców obu dłoni. Równo przycięta linia okapu grubej warstwy słomy, położonej knowiem w dół, odstająca od lica ściany 50 do 70 cm i więcej osłania budynek przed deszczem, daje schronienie jaskółkom, służy za miejsce przechowywania ziół i sprzętu, słowem — spełnia określone funkcje, tak zbagatelizowane w nowoczesnym budownictwie. Boczne krawędzie poszycia chronią wiatrownice, osadzone na koń­ cach łat, skrzyżowane w kalenicy. To miejsce w dachu dwuspadowym silnie wyeksponowane widokowo, nastręcza artystycznej wyobraźni szereg dekoracyjnych pomysłów. Końce wiatrownic, wystające poza skrzyżowanie, wykrajane w kształty zaczerpnięte ze świata roślinnego i zwierzęcego tak zwane śparogi, stały się tematem twór­ czości rozpowszechnionym w północno-wschodnich regionach kraju. Podobną funkcję łącznika wiatrownic spełniają w chałupach mazur­ skich rzeźbione słupki, zwane królami (w innych regionach pazdu­ rami) . W Wielkopolsce ochronę kalenicy zapewniają skręcone powrósła słomy, nawleczone na żerdź, przeciągniętą przez otwór w deszczułce, 72

III. Jeleśnia, woj. bielskie. Karczma Z 1778 r. IV. Sucha Beskidzka, woj. bielskie. Dom mało­ miasteczkowy.

przymocowanej do wiatrownic w punkcie ich skrzyżowania. Oryginal­ ną technikę uszczelniania kalenicy stosują na Kujawach — są to wyplatane wiązki słomy i rytmicznie przewiązane wikliną lub korze­ niami. Sposób ten, jak wynika z obrazu Diirera, znany był na zacho­ dzie Europy już w XVI w. W dachach czterospadowych, a także naczółkowych, zainteresowania zdobnicze zwrócone są głów^nie na płaszczyzny połaci dachowych i na pochyłe krawędzie międzypołaciowe. Przy układaniu słomy konwią w dół pozostawia się poziome uskoki, odpowiadające rytmice łat — na całej powierzchni płaszczyzny (Przeworskie), albo punktowo wzdłuż linii geometrycznych dachu. Na krawędziach przypadają dwa uskoki na łatę. W połaciach szczytowych pozostają otwory wentylacyjne, będące formą zanikową dymników w chałupach kur­ nych, często oprawione w ozdobny wykrój desek lub zakończone śparogami (Sokolskie). Słomiane poszycie, aby nie nasiąkało zbytnio wilgocią z opadów, wymaga kąta nachylenia krokwi nie niższego aniżeli 45°. Stromizna dachu przekraczająca kąt 70° jest trudna do poszywania, a nadto nie chroni słomy od podmuchów wiatru. Ciężar słomianego poszycia grubości 25 cm wynosi zależnie od stopnia ścisłości słomy od 20 do 30 kg na m2. Jest to więc najlżejsze pokrycie spośród stosowanych w' tradycyjnym budownictwie w Polsce. Lekkość poszycia wywarła decydujący wpływ na prostotę wykonania również lekkich dachowych wiązań ciesielskich. Poszycie trzcinowe Sztywne, grube i długie źdźbła trzciny jeziornej, użyte jako materiał pokrywczy wymaga stosowania innych sposobów przymocowywania aniżeli słoma. Trzcinę układa się warstw ami na gęstym łaceniu knowiem w górę i przyciska żerdziami. Łata i żerdź przewiązane wikliną tworzą rodzaj kleszczy, ściskających warstwy trzcinowych powłok, nakła­ danych na siebie. Kalenice uszczelnia się przez nasunięcie równo uciętego poszycia jednej połaci powyżej krańca przeciwległej. Otwory podkalenlcsns w dachach czterospadowych i nączóikowych ujmuje 73

się w oprawę z desek, zakończoną pazdurem (Wrzosowo na Pomorzu Zachodnim.) Trzcinowe poszycie wyróżnia się równą i gładką powierzchnią, której walory widoczne są zwłaszcza na budynkach z wyniosłym dachem. Jego zalety użytkowe uwydatniają się zwłaszcza w wilgot­ nym klimacie nadmorskim i w strefie silnych wiatrów. Założone na połaci dachowej od strony wiatrów zacinających deszczem wykazuje trwałość do 50 lat, a od strony nasłonecznionej do 30 lat. Z grupy materiałów pochodzenia roślinnego jest to więc najtrwalsze pokrycie, mające tę korzystną właściwość, że nie ulega łatwo gniciu. Należy tu dodać, że na Pomorzu Zachodnim poszywano trzciną dachy nie tylko na budynkach drewnianych, ale także murowanych, miesz­ kalnych i społecznych. Po ostatnich restrykcjach administracyjnych, zabraniających pokry­ wania i napraw materiałami łatwopalnymi, poszycie trzcinowe nale­ ży już dziś do rzadkości. Tym samym ta gałąź techniki zaginęła jako zawodowa umiejętność. Pokrycie dranicami Dranice są to deski „darte“, pozyskiwane z bezsęcznych pni drzew iglastych, głównie świerka i jodły przez ich rozszczepianie za pomocą klinów i ostruganie ośnikiem. Ich grubość wynosi 20-30 mm, szerokość 18-26 cm, a długość waha się w granicach od 100 do 300 cm. Technika pokrywania dranicami, rozpowszechniona głównie na Pod­ halu w budownictwie gospodarczym, a w przeszłości również w miesz­ kalnym jest wytworem miejscowym. Pokrywanie wzdłuż spadku odbywa się „na zakład polski". Sposób ten polega na wykorzysty­ waniu wewnętrznych naprężeń w drewnie w trakcie schnięcia, wywo­ łujących paczenie się desek wypukłością od strony rdzenia, a wklęś­ nięciem od strony bieli. Spodnią warstwę dranic układa się na łatach stroną wypukłą, a wierzchnią odwrotnie, zachowując taki odstęp między nimi, aby dranice górne zachodziły na dolne od 3 do 5 cm i aby pacząc się przy dalszym wysychaniu uszczelniały się wzajemnie na zakładach. Z górnych wypukłych dranic woda spływa na dolne 74

wklęsłe, stanowiące rodzaj rynienek, podobnie jak to dzieje się na dachach, pokrywanych dachówką korytkową. Kalenicę uszczelnia się przez nasunięcie krawędzi dranic jednej połaci ponad krawędź drugiej, zazwyczaj od strony zawietrznej. Zaletą dachów pobitych dranicami jest ich lekkość, szczelność, szybkość i prostota pokrywania dużych połaci, nachylonych powyżej 45°, a nawet pionowych ścian. Dranice z racji swych dużych wymiarów nie nadają się do pobijania drobnych, a także powyginanych powierz­ chni. Pokrycie gontem Gonty wyrabia się z drewna gatunków iglastych przez promieniste rozklinowywanie pnia w odcinkach od 32 do 80 cm. Pień rozszczepia się dośrodkowo na deszczułki o przekroju trójkątnym szerokości od 8 do 15 cm zależnej od średnicy pnia, po czym wygładza się je ośnikiem i na grubszej krawędzi żłobi rowek (wpust). Pokrywanie dachu polega na układaniu gontów na łatach, wciskaniu ostrej krawędzi jednego gonta w rowek drugiego i przybijanu do łat gwoździami ukrytymi w rowku. Aby woda spływająca po pochyłości połaci dachowej nie przenikała do rowków, układa się gonty krawędzią z rowkiem od strony zawietrznej i nieco pochylone ku dołowi. Szczelność pokrycia zależy od ilości warstw gontów, zachodzących na siebie dwóch (na rzadkim łaceniu) czy trzech (na gęstym łaceniu) innymi słowy od długości zakładu. Pasma przyokapowe i koszowe układa się z reguły trzywarstwowo. W celu ożywienia krawędzi kalenicznej i okapowej ścina się końce gontów w trójkąt. Kalenice zabezpiecza się przez wysunięcie skrajnego górnego pasa gontów powyżej krawędzi grzbietu w kierunku za falą deszczową. Krzywizny płaszczyzn pokrywa się gontami ściętymi wzdłuż klinowo. Miejsca narażone na gromadzenie się śniegu, jak na przykład kosze krawężne i rzygacze nad miedzuchami w skupionej zabudowie mias­ teczek — wykonywano dawniej z odpowiednio wydrążonych pni dębowych. Odmianą gontów są szkudły, to jest deszczułki darte z osikowego 75

Ryc-

drewna, nie rowkowane, zaokrąglone od czoła. Układa się je w łus­ kę na gęstym łaceniu lub na deskowaniu. Nadają się one znakomicie do pobijania kopułek, daszków o wygiętych połaciach, słowem do małych powierzchni, o zmiennym kącie nachylenia. Osikowe szkudły odznaczają się trwałością i wytrzymałością na działanie wpływów atmosferycznych, mają przyjemną barwę i połyskującą fakturę. Pokrycie dachów gontem i szkudłami jest jedną z głównych cech, określających charakter tradycyjnego budownictwa drewnianego, a częstokroć również murowanego na wsiach i w miasteczkach. Z wyjątkiem województw zachodnich znajdowało szerokie zastoso­ wanie na znacznym obszarze kraju niemal do dwudziestych lat bie­ żącego stulecia. Obecnie zostało objęte przywilejami w przepisach budowlanych o budownictwie opartym na wzorach regionalnych w wybranych okolicach kraju z uwagi na swe niepospolite walory architektoniczne, nie osiągalne przez inne materiały pokrywcze. Obowiązek pokrywania gontem odnosi się do pewnej grupy obiektów zabytkowych. Trwałość pokrycia gontami wynosi od 15 do 20 lat. Stosowanie impregnatów wydłuża ich żywotność techniczną. Ciężar powłoki nie licząc łat wynosi około 45 kg na m 2. Wyrób gontów i szkudeł oraz pokrywanie nimi dachów należało do cenionych umiejętności zawodowych, z pogranicza techniki i sztuki stosowanej, wypartych przez materiały przemysłowego pochodze­ nia — tekturę smołową, płyty azbestowo-cementowe i blachę cynko­ waną. Przeżywany obecnie renesans budownictwa drzewnego w Polsce w inwestycjach o małej skali — domkach wypoczynkowych w kraj­ obrazie otwartym, przystankach, pawilonach handlowych, kioskach i innych, a także w obiektach specjalnych stwarza sposobność oży­ wienia tej cenionej gałęzi zamierającego rzemiosła. Ze sprawą tą wiąże się pewna trudność, mianowicie konieczność posiłkowania się tradycyjnym sposobem wyrobu elementów pokrywczych przy znacz­ nym udziale pracy ręcznej. Gonty uzyskiwane z desek tartacznych o włóknach ukośnych nie nadają się do użycia, gdyż pod wpływem warunków atmosferycznych wykrzywiają się i pękają. 76

Zachowane w naszym kraju w naturze najcelniejsze budowle w ca­ łości lub w znacznej części drewniane, a także nie istniejące już, lecz utrwalone w opisach, rysunkach, obrazach, a zwłaszcza na zdję­ ciach fotograficznych i w inwentaryzacjach pomiarowych, przedsta­ wiają bogaty skład rodzajowy, zróżnicowany pod względem użytko­ wym, regionalnym i czasowym. W ogólnym podziale rzeczowym rozróżniamy następujące główne grupy użytkowe budowli drewnianych: a) mieszkalne — chałupy, dworki, dwory, domy małomiasteczkowe, pensjonaty; b) gospodar­ cze — szałasy pasterskie, stodoły, spichrze, śwńonki, budynki inwen­ tarskie i inne; c) przemysłowe — wiatraki, młyny wodne, kuźnie, papiernie, tężnie solankowe; d) użyteczności społecznej — zajazdy, karczmy, poczty, ratusze, pawilony w uzdrowiskach, dworce kole­ jowe, teatry, muszle koncertowe; e) kultu religijnego w podziale na sześć wyznań; f) budowle inżynierskie — wieże, mosty, śluzy. Budowle każdej z tych grup dzielą się wewnętrznie na odmiany, różniące się między sobą układem przestrzennym planu, funkcją, techniką budowy oraz architektonicznym kształtem. Wyszczególnione tutaj grupy użytkowe budowli wykazują również istotne różnice regionalne. Przez region architektoniczny rozumiemy obszar, na którym występują formy budowlane i plastyczne o pokrew­ nych cechach, właściwych tylko dla danego terenu. Podobieństwo tych cech wytworzyło się w procesie historycznym jako rezultat rozwoju kultury materialnej i duchowej grup etnicznych, zasiedzia­ łych w danym regionie i prowadzących określony tryb życia. Ponieważ budynek pełni rolę przegrody klimatycznej między naturalnym śro­ dowiskiem a celowo ukształtowanym, podlega on również oddziały­ waniu warunków przyrodniczego otoczenia. Różnice regionalne widoczne są najwyraźniej w budowlach, uformo­ wanych przez ludność tworzącą w przeszłości własne kręgi kulturowe, podtrzymywane po rozbiorach przez izolację polityczną. Poważny wpływ na wytwarzanie się regionalnych odmian budynków miesz­ kalnych i gospodarczych, a nawet społecznych wywierały różnice kli­ matyczne regionów, a zwłaszcza temperatura zimy, opady i wiatry, a także budulec miejscowego pochodzenia. 77

PRZYKŁADY NAJCELNIEJ­ SZYCH BUDOWLI

Mówiąc o regionalizacji nie należy pomijać czynników zewnętrznych, takich jak migracja ludności, angażowanie obcych rzemieślników, twórczość cudzoziemskich architektów, słowem tych prądów oddzia­ ływania, które przenikały z krajów ościennych do naszych kręgów kulturowych. Mimo niezaprzeczalnych faktów wkraczania tych czynników w naszą kulturę techniczną, jest faktem dowiedzionym, że budowle wzniesione przez obcych na naszych ziemiach noszą na sobie cechy indywidualne, dalekie od importowanych modeli. Biorąc za podstawę regionalizacji wszystkie czynniki, o których była mowa, możemy wyodrębnić na naszych ziemiach następujące typy regionalne budownictwa, pokrywające się w przybliżeniu z re­ gionami przyrodniczo-geograficznymi: Karpaty — bojkowsko-łemkowski, sądecki, podhalański, orawski, beskidzki; Kotliny Podkarpackie — rzeszowski i krakowski; Pasmo Starych Gór i Wyżyn — lubelski, kielecki, górnośląski i sudecki; Pasmo Nizin Środkowych — podlaski, kurpiowski, mazowiecki, łowicki, wielkopolski i opolski; Pojezierze Północne — mazurski i kaszubski; Niziny Nadmorskie — żuławski, słowiński i zachodniopomorski. Różnice regionalne widoczne są we wszystkich użytkowych grupach budowli, o których była mowa, najsilniej zaznaczyły się w układzie przestrzennym, konstrukcji i architektonicznych formach budow­ nictwa mieszkaniowego i gospodarczego. Jest przy tym rzeczą znamien­ ną, że w miarę udoskonalania środków techniki i unifikacji konstruk­ cji budowlanych następuje proces zacierania regionalnych odrębności w budownictwie drzewnym. Domy mieszkalne Spośród różnorodnych typów budownictwa mieszkaniowego, reali­ zowanego z drewna w ostatnich czterech stuleciach i dostatecznie udokumentowanego odegrały szczególną rolę w rozwoju polskiej myśli technicznej budynki mieszkalne — na wsiach chałupy i dwory, W miasteczkach domy rzemieślnicze, a w miejscowościach letnisko­ 78

wych i uzdrowiskowych pensjonaty, domy wypoczynkowe i wille podmiejskie. Geneza każdego z nich da się wyprowadzić z form najprostszych — z domu jednorodzinnego, z polskiej chałupy, będącej osnową rozwoju, a zarazem czytelną syntezą architektury mieszka­ nia. Chałupa Pierwszą budowlą i pierwszym technicznym dziełem rąk ludzkich było mieszkanie, a jego najprostszą i zarazem najpierwszą architekto­ niczną formą był prototyp chałupy. Na niej to wykształciła się umie­ jętność ciesielska i doskonaliła na coraz to trudniejszych zadaniach, osiągnąwszy wreszcie mistrzostwo na budowlach sakralnych, przemy­ słowych i inżynierskich. Na chałupie rozwinęło się snycerstwo ludowe i poczucie przestrzennego ładu. Polska chałupa stała się wzorcem wszystkich innych budynków w na­ szym kraju. Wielkość i strukturę przestrzenną domu kształtował przede wszy­ stkim skład rodziny, charakter gospodarstwa przydomowego, poten­ cjał ekonomiczny budującego, jego pozycja społeczna, a także wyma­ gania kulturalne i wreszcie panujące zwyczaje w regionie i inne zmienne czynniki. Niepoślednią rolę odegrały środki techniki i dostęp­ ność budulca. Stosunkowo najmniejszym wahaniom ulegały warunki klimatyczne, wywierające najsilniejszy wpływ na zewnętrzną powłokę budynku i na jego urządzenia ogrzewcze. Ukształtowanie domu nie zmieniało się równolegle ze zmianą potrzeb, bowiem jego żywotność techniczna trwała dłużej, aniżeli warunki, w jakich powstał, rozwinął się i ustalił jako typ. i Wiadomości o najstarszych chałupach dostarczają nam głównie wykopaliska, a następnie pozostawione źródła pisane. Mimo daleko posuniętych badań nad wykopaliskami, stan wiedzy o najstarszych naziemnych siedzibach naszych przodków jest nadal ubogi. Doko­ nane odkrycia w różnych okolicach kraju dają nam pojęcie jedynie o rzucie poziomym budynków, a niejasne wyobrażenie o konstrukcji ścian, nie mówiąc o ukształtowaniu dachu. 79

28. Klączno , woj. koszalińskie. Dom jednoizbowy z X V II I w .

Pomocnym źródłem informacji mogą być zachowane do naszych czasów i zinwentaryzowane budowle w tych regionach, w których rozwój kultury materialnej znalazł się w opóźnieniu i gdzie można było jeszcze do niedawna stwierdzić kontynuowanie archaicznych form budowlanych. Najstarsze siedziby naszych przodków wykonywane były jako na­ ziemne w konstrukcji drewnianej. Odkryte ślady budowli sięgających młodszej epoki kamiennej wskazują, że założone były na rzucie prosto­ kątnym i że ich ściany wykonane były w konstrukcji słupowej. Wypeł­ nianie nośnego szkieltu przy stanie ówczesnych środków techniki by­ ło możliwe tylko za pomocą plecionki z gałęzi i wikliny. Widoczne w niektórych wykopaliskach ślady istnienia parzystych słupów pozwa­ lają mniemać, że mogły one służyć do wypełniania szkieletu grubszy­ mi okrąglakami aniżeli gałęzie. W podobny sposób stawiano podrzęd­ niejsze budynki na Polesiu i Huculszczyźnie na początku naszego stulecia. Konstrukcja sumikowo-łątkowa, jaką znamy z budynków biskupiń­ skich, jest więc młodszym sposobem łączenia drewna przy wznoszeniu ścian, gdyż wymaga użycia ostrych narzędzi — brązowych lub żelaznych do dłubania bruzd w łątkach i zaciosywania końców sumików. Pierwotnym celem wzniesienia stałej siedziby była konieczność zabezpieczenia siebie i dobytku od uciążliwości klimatu oraz od na­ paści ze strony wroga i drapieżnych zwierząt. Ponieważ budowla sama w sobie spełniała tylko część tych postulatów, zachodziła po­ trzeba współdziałania w tym względzie przez odpowiedni sposób zabudowy osiedla dla całej grupy społecznej. Ponieważ dochodziła nadto kwestia trybu życia zbiorowego, określająca wybór terenu i kształt osady, nietrudno dociec, że miała ona również wpływ na wielkość i rozplanowanie budynku, jak to widać na przykładzie osady biskupińskiej z V II—V w. p.n.e. W innych osadach, w Gnieźnie, Opolu i Bytomiu domy ustawiane były rzędami obok siebie wzdłuż drew­ nem wyłożonych chodników. Dwuwnętrzny dom biskupiński założony był na rzucie czworoboku o wymiarach szerokości 8,8-9,6 m i głę­ bokości 7,8-8,7 m, to jest około 75 m2 zabudowanej powierzchni. 80

Początki osiadłego życia Słowian wiążą się z początkami rolnictwa. Pierwszym więc pomieszczeniem gospodarczym był niewątpliwie spichrz, umieszczony w obrębie mieszkalnego budynku albo jako bu­ dowla samodzielna. O pierwszym sposobie mogą dać nam wyobra­ żenie reliktowe rozwiązania użytkowego programu chałup na Ora­ wie, pochodzących z X V III i X IX w., a o drugim podgórskie sypańce, wykonane w konstrukcji ślegowej, lub litewskie klecie we wsiach z rejonu Sejn w woj. suwalskim (Trakiszki) zinwentaryzowane w la­ tach 1970-1973. Na tych terenach zresztą kleć pełniła dodatkowo funkcję letniej sypialni młodego stadła, które nie założyło sobie jeszcze własnego gospodarstwa (Jodeliszki). Zajęcia związane z chowem zwierząt użytkowych nie wymagały początkowo budowy dla nich pomieszczeń w obrębie osiedli, gdyż np. zwierzęta rogate przebywały na pastwiskach, a zimą w na wpół otwartych szopach. Historyczna wzmianka Marcina Kromera z X V I w. o trzymaniu inwentarza w izbach tyczy się już stosunków feudalnych panujących w określonej grupie społecznej nie na całym zresztą obszarze kraju. Późniejsze osadnictwo górskie na Podhalu, w Bieszczadach i na Huculszczyźnie nie dostarcza dowodów, potwier­ dzających tezę o wspólnym pomieszczeniu dla ludzi i zwierząt. Interesującą wzmiankę o XV-wiecznych domach na mazowieckiej wsi zawierają księgi Ziemi Czerskiej, wydane w 1879 r . : „Domy stawiane na sposób zagraniczny zwały się wielkie i domy na sposób wieśniaczy nazywano chicze «chyże». Domy stawiali tylko możni, szlachta [tzn. zagrodowa] i kmiecie mieszkali w chyżach. Chicz miała izbę z piecem, sień i komnatę, pokryta dranicami miała 10 łokci długości, spichrz 8-10 łokci, stodoła mieściła do 30 kóp zboża. Obora i chlew z chrustu, ogrodzenie z przęseł od ulicy, zwane przednie, w nim bram a“. Opierając się na tym opisie można przyjąć, że najmniejsze miesz­ kanie na wsi, obejmujące izbę, komorę i sień nie przekraczało 47 m2 zabudowanej powierzchni, a więc było o około 40% mniejsze aniżeli w osadzie biskupińskiej. Na początku X V III w., jak podaje Jędrzej Kitowicz, „małej szlachty mieszkania nie różniły się od chłopskich chałup, snopkami często­ 81

kroć poszywane. W tym tylko różnica była, że przed szlacheckim dworkiem musiały być koniecznie wrota wysokie, choć podwórze było chruścianym płotem ogrodzone i że dworek szlachecki miał dwie izby po rogach, a sień w środku, gdy przeciwnie u chałupy chłopskiej sień jest z czoła, za nią izba, a w tyle komora". Jak z tego wynika, wielkość mieszkań chłopskich i drobnoszlacheckich na Mazowszu nie uległa zasadniczej zmianie w okresie między schyłkiem średnio­ wiecza a początkiem Wieku Oświecenia. Porównanie najstarszych zarejestrowanych i zbadanych chłopskich domów mieszkalnych — 9 z X V II w., 14 z X V III w. i kilkudziesięciu z X IX w. — ze wznoszonymi jeszcze przed dwudziestu laty pozwala stwierdzić zdumiewające zjawisko zachowawczości zwyczajów w spo­ sobie rozplanowania mieszkań, rozwiązań konstrukcyjnych, ukształ­ towania bryły i posiłkowania się motywami zdobniczymi. Zmianom ulegał budynek głównie w tych elementach, na które oddziaływały wspólnie poziom techniki budowlanej i sytuacja na rynku drewnia­ nego budulca. Studia nad budownictwem drzewnym pozwalają na uwypuklenie pewnej sumy wspólnych cech wiejskiego domu w Polsce w jego tradycyjnej postaci, nie odradzającej się w nowoczesnym budownic­ twie, przystosowanym do dzisiejszych potrzeb. We wszystkich typach regionalnych rzucały się w oczy pewne ogólne tendencje, towarzyszące budowie domu w gospodarstwie chłopskim: — zaspokojenie minimum wymagań mieszkaniowych jednej złożonej rodziny, — układ funkcjonalny mieszkania przystosowany do współdziałania gospodarstwa domowego z rolnym z jednej strony i do określonych norm zwyczajowych we współżyciu złożonej rodziny z drugiej; — tendencja do podziału mieszkania na część gospodarczo-mieszkalną (sień, kuchnia, komora) i wypoczynkową (alkierz, świetlica); — rozwojowy charakter rzutu poziomego, umożliwiający dostoso­ wanie nowych pomieszczeń bądź przekształcania części gospodarczej na mieszkalną; — zabezpieczenie mieszkania przed dokuczliwością zimna, widoczne w ukształtowaniu jego programu, obejmującego orientację względem 82

słońca, rozkład pomieszczeń, wielkość i położenie drzwi i okien, wysokość użytkową izb, system urządzenia ogniskowego, ciepłochronność ścian, stropu i podłogi; — przystosowanie bryły dachu do notowanych w danym regionie opadów atmosferycznych. Jedną z wybitnie oryginalnych cech polskiego domu jednorodzinnego na wsi było nie spotykane gdzie indziej dążenie do zapewnienia do­ datniego bilansu wytwarzania i strat energii cieplnej. Tym się tłumaczą skoncentrowane urządzenia ogniskowe, spełniające postulat oszczędnego zużycia opału i nakładu pracy. Troska o zachowanie jak najdalej posuniętej równowagi między zdolnością ogrzewczą (wydaj­ nością) urządzeń ogniskowych i ich zdolnością akumulacyjną, a efek­ tywną stratą ciepła przewijała się we wszystkich technicznych para­ metrach budynku i w jego architektonicznym kształcie. Z bogactwa odmian rozkładu pomieszczeń polskiego domu wiejskie­ go można wyodrębnić kilkanaście typów. Pod względem ilości trak­ tów, czyli rzędów pomieszczeń liczonych w głąb, dzielimy domy na jedno traktowe, półtoraczne i dwutraktowe, a w zabudowie mało­ miasteczkowej także na trzytraktowe. Naniesione na mapę izoterm stycznia tradycyjne typy rozplanowania wykazują dość wyraźny związek układu przestrzennego ze średnią najniższą temperaturą zimowego okresu. Domy dwutraktowe, o dużych zaletach cieplnych wytworzyły się i rozpowszechniły w województwach północno-wschodnich. Na paśmie podgórskim jednotraktowe domy zaopa­ trzone bywały w zahatę. Pod względem ilości izb mieszkalnych rozróżniamy domy o progra­ mie od 3 do 5 izb w parterze, jako typowe dla gospodarstw rodzinnych. Program mniejszy, jedno- i dwuizbowy, spotykamy w najstarszych domach, zamieszkanych przez najuboższe warstwy ludności (komor­ ników i zagrodników), ma dla celów poznawczych doniosłe znaczęniejako punkt wyjścia Unii rozwojowej polskiego domu mieszkalnego. Ten interesujący ze wszech miar proces ilustrują zachowane do nie­ dawna w niewielkiej już zresztą ilości przykłady, spośród których na bliższe omówienie zasługują dwa typy, wytworzone ewolucyjnie w dwóch regionach odległych od siebie terytorialnie i stanowiących 83

odrębne kulturowe okręgi — środkowe Podlasie i północno-wschodnie M azury.; Chałupa podlaska Najmniejszą samodzielną jednostką podstawową jest jednoizbowy dom z sionką i komórką o łącznej powierzchni użytkowej 21 m2, z której 2,8 m2 zajmuje urządzenie ogniskowe, skupiające trzon kuchenny i piekarnik, przyłączone do wspólnego komina. Przykład odnoszący się do najmniejszego domu, zinwentaryzowany w latach 1930-1935 w zaścianku Winna-Wypychy, dziś nie istnieją­ cy, wprawdzie nie datowany, ale w swym charakterze bliski X V III-wiecznym mieszkaniom zagrodników, jest cenny z tej przyczyny że reprezentuje typ jednoizbowego domu w formie pod każdym względem skończonej. Nakrywający dom i szczytową przyzbę dach oparty na wysuniętych wspornikowo oczepach, czterospadowy z podkalenicznymi dymnikami, osadzony na niskim zrębie, do złudzenia przypomina archaiczne gospodarskie spichlerzyki (świronki, klecie). Ta analogia nie jest pozorna i naprowadza na myśl genetyczny związek, jaki mógłby istnieć w zamierzchłych czasach między klecią a najprostszą formą najmniejszej siedziby ludzkiej, która stała się podstawową, powtarzalną komórką, uwielokrotnioną w późniejszych domach o rozwiniętym programie. Ta niezwykle pomysłowa metoda, bo tak należy nazwać kierunek rozwojowy podlaskiego domu, wy­ przedziła w czasie co najmniej o dwa wieki zasady typizacji stosowane we współczesnym budownictwie. Powiększenie mieszkania następowało najpierw przez dobudowę drugiego traktu z dwiema izbami za piekarnikiem — alkierzem i kuchnią. Tym sposobem powstawał nowy trzyizbowy typ przy tym samym systemie ogniskowym, wzbogaconym o drugi trzon kuchenny i o jeden lub dwa ogrzewacze. Drugi z nich usytuowany tak jak pierwszy w ścianie działowej między izbą a alkierzem, lecz oddalony od komina, połączony z nim przez czopuch nade drzwiami, uruchamiany bywał w razie silnych mrozów. Ściana działowa speł­ niała wówczas niemal na całej swej powierzchni rolę kaloryfera 84

V. Lachowice, woj . bielskie. Kościół z 1789 r .

0 znacznej powierzchni grzejnej, dochodzącej do 11 m2 i o dużej zdolności akumulacyjnej ciepła. Ten system urządzeń, będący specyficznym wytworem rodzimej techniki budowlanej determinujący rozkład mieszkania i z nim orga­ nicznie związany, jest osobliwością nie spotykaną gdzie indziej w świecie. Udoskonalony w nowych domach posiada niezrównane zalety użytkowe i ekonomiczne oraz wszelkie szanse dalszej moderni­ zacji. Największą jego zaletą jest sprawność energetyczna, pojemność cieplna i wielostronność funkcji, dających się uruchamiać i wyłączać indywidualnie przy stosunkowo niewielkim zużyciu paliwa i mini­ malnym nakładzie pracy. Następny etap rozwoju mieszkania odbywał się przez zespolenie dwóch mieszań 3-izbowych w zwierciadlanym odbiciu. Na tej drodze wytworzył się typ 5-izbowego domu z trójdzielnym osiowym układem pomieszczeń i dwoma bliźniaczymi systemami ogniskowymi, podłą­ czonymi do jednego kominowego wylotu. Jak wynika z przeprowa­ dzonych badań, stał się on prototypem polskiego ziemiańskiego dworu. Na Podlasiu, zwłaszcza w zaściankach drobnej szlachty, zachowało się sporo tego typu budynków o rozwiniętym programie użytkowym 1 odrębnym wyrazie architektonicznym, widocznym w ukształtowaniu bryły i zdobnictwie zaakcentowanym przez ganeczek lub podcień wnękowy. Do arcydzieł sztuki ciesielskiej zaliczyć należy dworek w Krześlinie pod Siedlcami, pochodzący z pierwszej ćwierci X IX w., utrzymany w dobrym stanie technicznym. Założenie osiowe 4-izbowego miesz­ kania, rozdzielonego przelotową sienią na dwie bliźniacze samo­ dzielne jednostki, a także ich łączenie poprzez piątą izbę wygospo­ darowaną z sieni. Wejściowy podcień wnękowy, boniowany na narożnikach, jest swoistą miniaturą pałacowych rozwiązań neoklasycznych, zinterpretowaną w drewnie, jest rzadkością, spotykaną w Polsce w niewielu przykładach głównie na Podlasiu (Krześlin, Mokobody, Wola Suchożebrska) i na wschodnim Mazowszu (Rządza, Kałuszyn, Wiśniewo). Podcień wnękowy bywa również elementem funkcjonalnym i kompo85

Ryc• 35

29. Krze Ura, woj. siedleckie. D i orek 5-izbowy ezwwściową wnęką z pccz. X I X w. ( widok i rzut)

zycyjnym podlasko-mazowieckich świronków. Rozebrany przed kilku laty spichlerzyk w zaścianku Drewnowo-Daćbogi łączył w sobie wysokie walory użytkowe z urokiem kształtu i trafnie dobranych proporcji. Związki formalne mieszkania i spichrza powtarzają się w polskiej architekturze drewnianej niejednokrotnie. Czterospadowy dach, w któ­ rym połacie szczytowe mają wyższy kąt nachylenia, poszywany słomą ma w partii przyokapowej łagodne odchylenie na zewnątrz, co wy­ datnie podnosi plastyczne walory bryły. 86

Chałupa mazurska Najstarszym i szczegółowo zbadanym przykładem pozwalającym na ustalenie rozwoju chałup mazurskich jest dom mieszkalno-inwentarski z roku 1630 ze wsi Monety pod Piszem, zachowany w dobrym stanie do pierwszych lat powojennych. Budynek o wymiarach 7 x l 2 , 8 m podzielony jest wewnętrznie przez sień na część mieszkalną (izba z komórką i zapieckiem) i gospodarczą (dwie niewielkie stajenki). Zblokowane urządzenie ogrzewcze tworzy komorowy komin, w któ­ rego nasadzie mieści się dostępna z sieni kuchenka z piekarnikiem, oświetlona górą przez wylot kominowy. Od strony izby znajduje się w nasadzie wnęka z trzonem kuchennym, a przyległy ogrzewacz oddziela pomieszczenie, zwane zapieckiem. Sąsiadująca z nim komórka stanowi razem z izbą zapoczątkowanie półtoracznego układu chałupy. Urządzenie ogniskowe, tworzące masyw muru o znacznej pojemności cieplnej, zajmuje 8,4 m2, to jest 13% powierzchni użytkowej miesz­ kania. Zakumulowane w nim ciepło jest tylko w części wykorzystane do ogrzewania mieszkania, gdyż z dwóch stron przenika do sieni, a z trzeciej na zewnątrz. Ten typ najmniejszego mieszkania powtarza się w szeregu odmianach na całym południowym •pograniczu Mazur od Ełku do Działdowa jako wzorzec późniejszych rozwiązań i element wyjściowy dalszego rozwoju chałup mazurskich. Jej rozbudowa następowała albo przez przekształcenie części gospodarczej na mieszkalną, co pozwalało na skupienie nowo powstających izb przy kominie (Krzyżewo, chałupa z przedwejściowym gankiem), albo przez dobudowę do szczytowej ściany izby głównej nieogrzewanego alkierza, zwanego na Mazurach „kownata“. Pierwsze z tych rozwiązań zapoczątkowało układ osiowy mieszkania, rozwijającego się przy kominie jako punkcie centralnym. Element podstawowy, opisany na przykładzie chałupy w Monetach pozostawał zawsze rozwojową komórką nowego układu przestrzen­ nego. Chałupy mazurskie w swym planie, konstrukcji oraz w ukształto­ waniu bryły i architektonicznego detalu mają wiele cech pokrewnych 87

30. Budykierz, woj. ostrołęckie. Węgieł chałupy kurpiowskiej z ozdobnymi belh szczytowymi

z budownictwem kurpiowskim z sąsiedniej Puszczy Zielonej (dom z 1864 r. we wsi Białusny Lasek w Ostrołęckiem). Główna różnica zasadza się na zupełnie innych tu i tam urządzeniach ogniskowych oraz w pewnym stopniu na odmiennych zasadach zdobienia szczytu. Nie mają one natomiast żadnych cech pokrewieństwa z budownictwem pruskim północnych obszarów pojezierza ani litewskim z Suwal­ szczyzny. Istnieje wiele dowodów na to, że na Mazurach można znaleźć reliktowe formy architektury ludowej północnego Mazowsza, dawno wygasłe w krainie macierzystej, pochodzące z okresu koloni­ zacji północnych obszarów przez osadniczy żywioł mazowiecki. Polskie zwyczaje dość długo zachowały się w budownictwie mazur­ skim. Na belkach stropowych i na siestrzanach umieszczano różne sentencje po polsku jeszcze do połowy X IX w., jak dowodzi szereg przykładów. Jeden z nich, utrzymany w gwarze mazurskiej, brzmi: „Pomosz Panie Boże Wszechmogąci Nieszkanzom Wtem Domu Zeiązem Roku 1844 Maja 15“. Osobliwością pewnej grupy chałup mazurskich są narożne podcie­ nia wnękowe oraz podcienia szczytowe, wyrażone w formach szczątko­ wych pierwowzoru. Dach dwuspadowy z ozdobnie deskowanym szczytem jest świadectwem najdalszego na północnym wschodzie zasięgu formy, obejmującej olbrzymi obszar naszego kraju, w tym Śląsk, Wielkopolskę, Pomorze, Kujawy i Kurpiowszczyznę. Zagrody zamknięte Do rzędu najstarszych zachowanych do niedawna i zbadanych obiektów mieszkalno-gospodarczych, stanowiących formę rodzimą, wywodzącą się z odległej przeszłości są zagrody z wewnętrznym dziedzińcem, obudowanym w podkowę lub w czworobok. Rozpo­ wszechniły się w trzech regionach kraju — na Pomorzu Zachodnim, w Łowickiem i w Rzeszowskiem, a sporadycznie występują w Krakowskiem, Sandomierskiem i Lubelskiem. Zagroda zamknięta ma kilka odmian różniących się kubaturą i sposobem obudowy podwórza. Oto kilka przykładów. Najzamożniejsze na Pomorzu w rejonie Gryfic, Sławna, Pyrzyc 88

i Słupska, pochodzą z drugiej połowy X V II w. i początku X V III w. Zamknięty dziedziniec otaczają: dom mieszkalny, założony na osi wjazdu, oraz budynki inwentarskie i składowe, tworzące boczne ściany. Wjazd prowadzi przez stodołę bramną (Samlino 13 X 14 m — X V II w. i Niechorze 16x22 m — 1801 r.). W tym zespole obiektem szczególnie uprzywilejowanym pod wzglę­ dem dekoracyjnym bywała brama głównego wjazdu, prowadzącego na dziedziniec. Dwa skrzydła wierzei i jedno furtki, zawieszone w szkie­ lecie dębowych ościeży, osadzonych na podwalinach stodoły i zwią­ zanych jej oczepem, tworzą całość użytkową i kompozycyjną. Mie­ czowania o wykroju ćwierćkoła łagodzą ostrość prostokątów obu S9

31. Samlino, woj. szczecińskie. Zagroda zamknięta. Główna brama wjazdowa Z poi. X V I I w.

otworów. Oprofilowane krawędzie ościeży oraz dłubane w Ślemie­ niach gzymsy świadczą o wysokim kunszcie artystycznym cieśli (Samlino). Na Zachodnim Pomorzu w dawnych ziemiach lennych Rzeczypospo­ litej, głównie w Lęborskiem i Bytowskiem, mieszkała w licznych zaściankach polska zagonowa szlachta. Tutaj właśnie w budow­ nictwie zagrodowym, sakralnym i przemysłowym zachowały się liczne ślady pokrewieństwa form architektonicznych z kulturą ludową sąsiednich Kaszub i Wielkopolski. Ludność tych ziem, wcielonych w 1773 r. do Prus, nie straciła do naszych czasów poczucia swej narodowej odrębności. Łowicka zagroda zamknięta różni się od pomorskiej wielkością gos­ podarstwa, a więc i rozmiarami zabudowań, a nadto wyodrębnieniem z nich i zdecydowanym odsunięciem stodoły na odległość 20 m i większą. Wewnętrzny, przejazdowy dziedzińczyk o wymiarach 10x 10 m otaczają budynki inwentarskie i pomocnicze, oraz tylna z reguły bezokienna ściana domu mieszkalnego (Boczki, Zabastów). Rozpowszechniły się na wsi łowickiej dwa typy domów mieszkalnych — starsze jednotraktowe i nowsze dwutraktowe. Pierwsze z nich, szero­ kości od 4,8 do 5,2 m, mają uszeregowane w jednym rzędzie, rozdzie­ lone sienią środkową dwie izby z przyległymi komorami i zajmują^ zabudowaną powierzchnię od 40 do 65 m2. W domach dwutraktowych, 4-izbowych o powierzchni zabudowanej od 80 do 100 m 2. występuje wyraźnie podział domu na dwa niezależne mieszka­ nia dwuizbowe. Cechą charakterystyczną mieszkań na łowickiej wsi jest troska o artystyczny wyraz świetlicy, uzyskiwany za pomocą fryzów z barwnych wycinanek. Rzeszowska zagroda zamknięta tworzy szeregowy układ dwóch bu­ dynków — mieszkalnego i inwentarskiego, przegrodzonych wąskim, przejazdowym dziedzińcem, który służy za zagłębioną gnojowmię, opróżnianą dwa razy do roku. Stodoła stoi w oddaleniu od tego zespołu. Dom mieszkalny, w odróżnieniu od zagrody łowickiej, ma okna tylnego traktu zwrócone na gnojownię. Ten układ zabudowy, wprowadzony wraz z cudzoziemską kolonizacją, przetrwał w praktyce budowlanej do końca X IX w. W nowszych zagrodach pomieszczenia 90

inwentarskie znajdują się w oddaleniu od chałupy, nie opodal sto­ doły. Sąsiedztwo pomieszczeń mieszkalnych z inwentarskimi rozwiązywa­ ne bywało w pewnych okolicach kraju przez łączenie obu części pod wspólnym dachem, przegrodzone jednak sienią gospodarczą lub klepiskiem. Ten system, podobnie jak i zamknięta zagroda rzeszow­ ska, przyjął się na terenach kolonizowanych przez żywioł osadniczy polski i napływający z zewnątrz. Osady holenderskie Osadnictwo rolnicze, zwane holenderskim od nazwy stosunków społeczno-prawnych, zawiązywanych w sprawach o wieczystą dzier­ żawę terenów przysposabianych rolniczo drogą melioracji, wzięło początek w wieku X V II i rozszerzało się w następnym wieku w przy­ brzeżnym paśmie dolnej i środkowej Wisły, Warty i Noteci. Na sied­ lisko wybierano zwykle teren wyniesiony ponad średnie stany wody, dający się łatwo zabezpieczyć przed powodzią. T a okoliczność, jak i zwyczaje przyniesione przez osadników z macierzystego ich kraju, wpłynęły na zblokowany sposób zabudowy zagród luźno rozmiesz­ czonych na wydmach, wyniesionych ponad poziom wód powo­ dziowych. Zabudowę tworzył dom mieszkalny, połączony z budynkiem inwen­ tarskim pod wspólnym dachem z możliwością wykorzystania poddasza na magazynowanie zboża. Zespolenie części mieszkalnej z inwentar­ ską, zapewniające ułatwienia w organizacji pracy w obejściu, wyma­ gało przestrzegania rygorów higieny i bezpieczeństwa przeciwpoża­ rowego. Jak dalece były one respektowane, świadczą zachowane do dziś urządzenia sanitarne w oborze i w stajni, jak również przetrwanie w dolinie ciechocińskiej ponad 80 procent drewnianych zabudowań, poszytych strzechą, aż do naszych czasów przez przeciąg ponad 220 lat. Budynek o wymiarach od 8 do 9 m szerokości i około 30 m długości rozdziela duża sień na część mieszkalną (ok. 70 m2) i inwentarską (ok. 140 m2). Część mieszkalna zawiera zazwyczaj 4 izby w przy91

32. Zagroda holenderska w dolinie1W isły, woj. płockie

Ryc. 3 6

ziemiu, przyłączone do jednego komina, oraz jedną nieogrzewaną izdebkę na poddaszu. Sień spełnia rolę kuchni gospodarczej, a zarazem sanitarnej śluzy chroniącej mieszkanie od zapachów z części inwentarskiej, z której zresztą codziennie usuwa się nawóz na gnojow­ nię położoną od strony północnej. Wydłużona bryła budynku z niskim burego koloru zrębem ścian wieńcowych i wyniosłym dachem poszytym słomą tworzy dominujący akcent horyzontalny w nadwiślańskim krajobrazie. W usytuowaniu zagrody i jej rozplanowaniu uderza celowość, dyktowana przez wzgląd na ułatwienia w organizacji pracy i przez konieczność wyko­ rzystania warunków terenowych w obliczu okresowego zagrożenia przez powodzie. Jak wynika z kilkunastu zbadanych obiektów położonych w dolinie Wisły od Płocka w dół rzeki aż do Żuław, zagrody stawiali wykwalifi­ kowani rzemieślnicy. Budynki, przeważnie datowane, pochodzą z połowy X V III w. i później. Inskrypcje na belkach, rzezane w języ­ ku polskim, wskazują na udział Polaków w strukturze narodowościo­ wej holenderskiego osadnictwa (Słońsk Górny pod Ciechocinkiem, zagroda nr 29, rok budowy 1753).

Pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze skupione pod jednym da­ chem w budynkach pochodzących zarówno z odległej przeszłości, jak i nowsze, najliczniej reprezentowane są w zagrodach na paśmie podgórskim Sudetów, Beskidu i Karpat. Na pogórzu Sudeckim zachowało się sporo cennych okazów budowni­ ctwa mieszkalno-inwentarskiego głównie w Kotlinie Kłodzkiej i w K ar­ konoszach. Budynki tej grupy mają dość wyrównany program miesz­ kaniowy i gospodarczy, a także ujednolicony układ funkcjonalny. Część inwentarska, przeważnie o ścianach murowanych z kamienia, zawiera dwa lub trzy niewielkie pomieszczenia w przyziemiu. Sąsia­ dująca z nią przez sień część mieszkalna, drewniana w konstrukcji wieńcowej lub sumikowo-łątkowej, zajmuje w przyziemiu dwie izby i na poddaszu jedną lub dwie izdebki. Wspólny nad obu częściami dwuspadowy dach, kryty gontem lub łupkiem, proste deskowane lub pobite gontem szczyty i przedwejściowe ganeczki z izbą nad podcieniem mają wiele cech wspólnych z tradycyjnymi budowlami wiejskimi sąsiednich regionów Opolszczyzny i Górnego Śląska. W budynkach usytuowanych na pochyłościach terenowych dostęp do magazynu siana na poddasze prowadzi z drogi znajdującej się na poziomie stropu. Od strony stoku widoczny jest tylko dach, a od doliny cała sylweta budynku (Świeradów). Inną osobliwością tego regionu jest nośny system przysłupowy odciążający ściany zarówno dre­ wniane, jak i murowane z kamienia. Przekonanie o wysokich kwali­ fikacjach nośnych drewnianych słupów, odpowiednio usztywnionych przez zastrzały, świadczy o gruntownej znajomości cech wytrzymałoś­ ciowych mieszanego wątku przez ówczesnych budowniczych (Piastów w Jeleniogórskiem — zagroda z 1794 r., domy w Karpaczu i w Świe­ radowie, a także w licznych osadach kolonijnych w Karkono­ szach). Na kształtowanie form architektonicznych budownictwa wiejskiego na Dolnym Śląsku miały znaczny wpływ dwa czynniki. Krzyżowały się tu mianowicie prądy kulturowe z Czech, Górnych Łużyc (konstruk­ cje przysłupowe), z Wielkopolski i Górnego Śląska (konstrukcje wień­ cowe i podcienia). Poza tym na dolnośląskiej wsi w okolicach naj­ bardziej wystawionych na działanie obcych wpływów, zamieszkiwało 93

Ryc . 37

Ryc . 38

sporo zasiedziałej z dawna ludności, mówiącej po polsku jeszcze do połowy X IX w. Najstarszym na Sądecczyźnie, a zarazem najmniejszym z zachowa­ nych w Polsce budynkiem mieszkalno-inwentarskim jest 1-izbowa chałupa ze wsi Biała Woda pod Szczawnicą z połowy X V II wieku. W jej skład wchodzi kurna izba o powierzchni 26 m2 i część gospo­ darcza (sień, komórka i stajenka) tejże wielkości. Ściany wieńcowe z ociosanych okrąglaków grubości 25 cm, powała z płaz i piec z ot­ wartym paleniskiem regulują bilans cieplny. Najwięcej jednak cech archaicznych zachowała istniejąca do nie­ dawna jedna z beskidzkich zagród w Szczyrku, zwana „Na Groniu“, pochodząca z początku X IX w. Z łącznej powierzchni podłogi 75 m2 na jedyną izbę przypada 22 m2, a reszta na pomieszczenia inwentarskie i na zahaty, otaczające ją z trzech stron. Orawski dom z wyżką, wyróżniający się ze wszystkich znanych typów swym niepowtarzalnym programem użytkowym, konstrukcją i uRyc. 39 kształtowaniem bryły reprezentuje typ o stosunkowo niewielkim teryto­ rialnym zasięgu, obejmującym Orawę i kilka wsi sąsiednich. W końcu XVI w. istniały już wsie Biały Potok, Harkabuz, Jabłonka, Orawka, Podwilk, Sucha Góra, Zubrzyca i inne. Ważnym dokumentem historii kultury materialnej, zachowanym w naturze i pieczołowicie utrzymywanym jest zagroda sołtysów Mo­ niaków w Zubrzycy Górnej, z domem mieszkalnym wzniesionym, jak głosi napis na sosrębie, w 1784r. i z zabudowaniami gospodar­ czymi z 1814 r. W tym to okresie wytworzył się niezwykle oryginalny typ chałupy z tak zwaną wyżką, to jest z poddaszem użytkowanym gospodarczo, dostępnym z zewnętrznej galeryjki, założonej pod oka­ pem, a nad oknami przedniej ściany. W swej klasycznej formie chałupa orawska łączy pod wspólnym da­ chem 3-izbowe mieszkanie i komórkę dla owiec połączone sienią. Na poddaszu (wyżce) mieści się spichrz, dostępny z galeryjki („przedwysca“) nakryty stropem ślegowym, to jest przedłużeniem w górę ścianek wieńcowych w formie kolebki. Z sieni prowadzą schody na galeryjkę, wspartą, na rysiach ścian poprzecznych. W układzie półtoracznym tylny niższy półtrakt zajmuje alkierz 94

33. Zasado1 konstrukcyjna chałupy orawskiej z wyżką

mieszkalny i komórka, a trakt wyższy dwie izby i spichrz nad białą izbą. Otwór w stropie czarnej izby służy do odprowadzania dymu z kurnego pieca na nie zajętą część poddasza i stamtąd przez dymniki w dachu na zewnątrz. Gały program mieszkalno-gospodarczy mieści się na 88 m2 zabudo­ wanej powierzchni (Podwilk, chałupa z połowy X IX w.) Przysadzistej sylwecie chałupy nadaje lekkości galeryjka ze słupkami o pięknym wykroju i rytmika okien, oprawionych w szerokie ościeżnice, a także artystycznie wykonane odrzwia. Odosobnione obiekty o podobnym programie stwierdzono także 95

poza Orawą, m. in. w Klimkówce w Gorlickiem, w Poroninie na Podhalu i w Myślenickiem. W przeciwieństwie do niewielkich kubaturo­ wo zabudowań mieszkalno-inwentarskich Orawy, Podhala, Sądecczy­ zny i Gorlickiego odznaczają się rozmiarami jednobudynkowe zagrody bojkowskie i wschodniołemkowskie. Istnieją podstawy do przypusz­ czenia, że ich program gospodarczy towarzyszył ruskiemu i wołoskie­ mu osadnictwu na terenach korzystnych do prowadzenia gospodarki ukierunkowanej na chów bydła i owiec. Najstarsza jednobudynkowa zagroda bojkowska ze wsi Deszno pocho­ dzi z 1811 r., inna z Wulki z 1866 r., kilkanaście z końca X IX w., reszta z początku bieżącego stulecia. Powierzchnia zabudowy zespolo­ nego obiektu waha się od 72 do 220 m2 i obejmuje najczęściej jedną izbę o pow. od 24 do 33 m2 oraz przelotową sień, a w części gospo­ darczej boisko, stajnię i zahatę o powierzchni w przybliżeniu tej wielkości, ile zajmuje izba wraz z sienią. Zahata służy za. podręczny schowek na paszę lub drobne sprzęty, a jednocześnie tworzy osłonę od wiatrów północnych (Liszna z 1890 r. — patrz s. 50). Rozrzucone luźno zagrody, nakryte czterospadowym wyniosłym da­ chem, poszytym słomą, wtapiają się harmonijnie w krajobraz pod­ górskich dolin. Zagrody łemkowskie Tereny zasiedlone w okresie między XV a X V II w. przez napływową ludność wołoską i ruską rozciągają się na północnej strome pasma Wschodniego Beskidu na długości ok. 100 km silnie zróżnicowanego pod względem fizjograficznym. Warunki przyrodnicze determinowały typ gospodarstwa. W partiach podgórskich dominował chów bydła i owiec, a w nizinach produkcja roślinna i mieszana. Między budownictwem wschodniej a zachodniej łemkowszczyzny wytworzyły się dość istotne różnice programowe, konstrukcyjne i ar­ chitektoniczne. Zbadane przykłady chałup obrazują stan, jaki istniał na tych terenach w okresie między początkiem X IX a połową XX w. Najstarsza, zachodniołemkowska chałupa z Wierchomli z 1821 r. znajduje się obecnie na terenie muzeum w Nowym Sączu, a na wscho96

dzie regionu najdawniejszą metrykę ma częściowo przebudowana doliniańska chałupa z wnęką z Dąbrówki datowana na 1681 r., przeniesiona do Muzeum w Sanoku. Pełny i nieskażony charakter wschodniołemkowskiej jednobudynkowej zagrody reprezentuje cha­ łupa z Komańczy z 1885 r., znajdująca się obecnie również w sanoc­ kim Muzeum. Na podstawie zbadanego materiału można przyjąć, że między ukła­ dem przestrzennym obiektów najstarszych, a wznoszonych jeszcze w końcu X IX w. nie zaszły istotne zmiany, a tradycyjne systemy konstrukcyjne stosowano jeszcze do połowy bieżącego stulecia (Jaś­ liska). Czynnikiem podtrzymującym zachowawczość form budowla­ nych był między innymi uprawiany dawny typ gospodarki, uwarun­ kowany przez utrudnienia glebowe i klimatyczne regionu. Niespełna połowę budynku zajmuje część mieszkalna, obejmującą i?:bę o powierzchni ok. 32 m2, niedużą sień i zahatę — razem ok. 50 m2. W części gospodarczej, zależnie od wielkości obsady zwierząt, mieś­ ci się zazwyczaj obora o powierzchni ok. 30 m2, boisko i druga zahata. Dom ustawiony jest stroną wejściową i zarazem okienną na po­ łudnie — zahaty przylegają do ściany północnej. Obie części — mieszkalna i inwentarska — tworzą niezależne syste­ my konstrukcyjne ścian, wieńcowych i stropów, związane jedynie dwiema belkami oczepowymi i nakryte wspólnym, dwuspadowym dachem. Jego kształt jest osobliwy, ma on bowiem szczyty odchylone od pionu górą na zewnątrz. Ta nie spotykana gdzie indziej forma jest wyrazem usiłowań, mających na celu usztywnienie konstrukcji na napór wiatru. Połacie dachowe poszyte są słomą, z wyjątkiem okapów pobitych gontem. Również gontowe jest opierzenie szczy­ tów/. Chałupy wschodniołemkowskie wyróżniają się od innych doboro­ wym budulcem i starannością jego obróbki, a zwłaszcza zewnętrznej i wewnętrznej faktury ścian, stolarki drzwiowej i okiennej i belko­ wania pułapu. Powierzchnia świetlna trzech z reguły okien równa się wprawdzie zaledwie około 1/20 powierzchni podłogi, jednak ich efektywność oświetleniową podnosi równomierne ich rozmieszczenie w ścianie południowo-wschodniej. 97

Ryc. 40

Domy podcieniowe

Ryc. 41

Ryc. 4 2

Ryc. 4 3

Przez określenie domu podcieniowego rozumie się dom mieszkalny z przyległą częścią nieobudowaną, nakrytą wspólnym dachem, a użytkowaną jako osłona wejścia, przyzba, ganek komunikacyjny, podjazd, miejsce do pracy lub wystawiania towarów itp. Pod wzglę­ dem konstrukcyjnym rozróżnia się podcienia bezsłupowe i wsparte na słupach. Pierwsze z nich ukształtowane są jako wnęki przedwejściowe lub jako przy łapy, czyli daszki, wysunięte przed lico ściany wspornikowo na rysiach, osłaniające niewielki skrawek terenu przed budynkiem. Podcienia wsparte na słupach założone są wzdłuż szczytowej lub bocznej ściany budynku bądź też tylko na narożniku wejściowym. Geneza podcieni i ich zasięg występowania nie są dostatecznie nau­ kowo udokumentowane. Z opisów, rysunków i fotografii wynika, że najstarszym wiejskim obiektem podcieniowym, wybudowanym ok. 1600 r. i zachowanym do niedawna w dobrym stanie jest duży, piętrowy dom, wykonany w dębowym szkielecie, wypełnionym cegłą w Lipkach między Gdańskiem a Pruszczem. Należy on do grupy zagród wiejskich Żuław i Powiśla, charakteryzujących się między innymi połączeniem spichrza z budynkiem mieszkalnym. Inne okazy wiejskiego budownictwa podcieniowego pochodzą z X V III i pierw­ szej połowy X IX w. Były one usytuowane w osiedlu w rozproszeniu lub też tworzyły ciągi uliczne. Domy podcieniowe, zarejestrowane na terytorium naszego kraju, tworzą 9 zgrupowań regionalnych, różniących się pod względem rozplanowania, konstrukcji i formy nie licząc pojedynczych obiektów spotykanych sporadycznie w rozproszeniu. Są to: Mazury _(Krzy­ żewo), Kujawy (Zbójno), Powiśle (Jelonki, Słonecznik), Żuławy (Lipki, Marynowo, Orłowo), Kaszuby (Granowo, Ostrowite, Skórzewo), Pomorze (Dźwierszno Wielkie, Pułkowo Wielkie), Nadodrze (Siekierki), Wielkopolska (Gębarzewo), Mazowsze Rawskie (Łaszczyn). Każda z tych grup jest czytelnym odbiciem kultury technicznej i artystycznej, odpowiadającej stosunkom społecznym, panującym 98

34. Słoneczniki woj. olsztyńskie. Dom mieszkalny zespolony z podcieniowym spichrzem. Schemat rozplanowania

35. Diwierszno Wielkie, woj. bydgoskie. Dom podcieniowy typu krajeńskiego z 1717 r.

Ryc. 4 5

■

'

:

i

w regionie w czasie powstawania budynków. Rozległość domu, a w nim podcienia, obrazująca stopień zamożności gospodarza, wskazuje, jak wielkie znaczenie musiano przypisywać funkcji pod­ cienia, angażującego od 14 do 20% zabudowanej powierzchni domu, niezależnie od stanu majątkowego inwestora. 0 skali wielkości decydowała także funkcja budynku — mieszkalna 1 mieszkalno-gospodacza. W tej ostatniej grupie mamy do czynie­ nia albo ze spichrzem zajmującym piętro nad podcieniem i część strychu (Powiśle-Słonecznik), albo z pomieszczeniami inwentarskimi usytuowanymi w tylnej części budynku (Dźwierszno Wielkie — region krajeński). W swej klasycznej postaci, reprezentowanej przez chałupę w Pułkowie Wielkim w woj. toruńskim, w skład mieszkania wchodzą sień z dużym kominem komorowym, do którego przylega główna izba, kuchenka i dwa alkierze. 100

Szczytowy podcień wsparty jest na trzyprzęsłowej ramie, ukształto­ wanej zgodnie z rozkładem sił, panujących w oczepie, słupach i ich punktach węzłowych. Oprofilowanie słupów, usztywnionych górą przez mieczowanie, a zwężających się ku dołowi, wystawia chlubne świadectwo ówczesnemu cieśli jako konstruktorowi i artyście. W sposób nie spotykany gdzie indziej rozplanowane są domy pod­ cieniowe grupy mazurskiej. Poddasze wysunięte jest o 40-60 cm przed lico ściany szczytowej i wsparte na trzech słupach osłania przyzbę. Wytworzony w ten sposób podcień nad oknami izby głównej i alkierza nie spełnia roli przedproża, chroniącego wejście do sieni przed opadami, tak jak to bywa we wszystkich innych podcieniowych domach. Mazurska odmiana szczytowego podcienia jest więc formą niejako zredukowaną, mającą główne znaczenie statyczne i dekora­ cyjne, a mniej użytkowe. Mamy tu do czynienia z dwojaką konstrukcją nośną — ścianą wień-

101

36. Pułkowo Wielkie, woj. toruńskie. Dom podcieniowy 1757 r. Widok ogólny i detale konstrukcji3 stan 1977 r.

z

z

Ryc. 4 6 Ryc. 47

cowa niesie strop i większą część dachu, a system słupów podpiera jedynie jego część szczytową poprzez skrajną, ozdobnie oprofilowaną belkę stropową. Szkielet podcienia usztywniają mieczowane głowice słupów. Współdziałanie nośne obu systemów — ściany wieńcowej i ramy szczytowej — skuteczne jest tylko wtedy, gdy bierwiona ściany dostatecznie wyschnięte nie kurczą się i nie powodują osiadania zrę­ bu. Nie można oczywiście pomijać konstrukcyjnej roli ramowego systemu, utworzonego przez słupy i belkę szczytową, usztywniającego zrąb ściany, co jest ważne zwłaszcza przy rozpiętościach przekraczają­ cych 7 m, jak to właśnie bywa w mazurskich chałupach zarejestro­ wanych we wsiach Gązwa, Kaltki, Krzyżewo, Sajzy, Sobole i innych, a także w miasteczkach wschodniego Mazowsza — w Stanisławowie i w Latowiczu. W przeciwieństwie do podcienia szczytowego więcej cech użytko­ wych posiada podcień założony przy wejściu do budynku, osłaniający przedsionek przed podmuchami wiatru, a także przedproże przed opa­ dami atmosferycznymi i dokuczliwością słońca. Bywa on rozwiązy­ wany dwojako — albo w postaci narożnej wnęki powstałej przez cofnięcie ściany wzdłużnej na odcinku sieni, albo przez nasunięcie połaci dachowej nad wejście, co korzystnie powiększa powierzchnię użytkową chałupy (Krzyżewo, chałupa z wypustem, właśc. J. Ost­ rowski) . Uzyskana tym czy innym sposobem osłona przyzby znakomicie rozwiązana pod względem konstrukcyjnym i architektonicznym posiada duże znaczenie użytkowe w gospodarstwie domowym, bo umożliwia wykonywanie niektórych czynności poza obrębem miesz­ kania pod osłoną dachu, a jednoczenie podnosi walory architekto­ niczne budynku (Dorsze nr 9, Krzyżewo — właśc. S. Duda, Zocie i inne z narożną wnęką). W nowym budownictwie całkowicie zbaga­ telizowano użytkowe i architektoniczne znaczenie osłoniętych przedproży i przyzb. Regionalną odmianę łączenia systemu wieńcowego ze szkieletowym reprezentują domy mieszkalne, zespolone ze spichrzem ustawionym na słupach, tworzących podcień przedwejściowy. Jako typ wytwo102

woj. piotrkowskie. Dach czterospadowy kryty gontem Ryc. 26. Kamesznica, woj. bielskie. Dachy naczółkowe i półszczytowe

Ryc. 27. Sośnicowice3 woj. katowickie. Dach z kozubkiem

Ryc. 28. M ilów ka. woj. bielskie. Dworek nakryty łamanym dachem

Ryc. 29. Sadykierz, woj. ostrołęckie. Zabudowa ulicy wiejskiej Ryc. 30. Padew Narodowa, woj. tarnobrzeskie. Ozdobnie traktowane słomiane poszycie

Ryc. 31. Chlastawa, woj. zielonogórskie. Heim na wieży kościoła z 1637 r. Ryc. 32. Powroźnik , woj. nowosądeckie. Iielmy nad wieżą i nad nawą cerkiewki unickiej z 1643 r.

Ryc. 33. M arkowa, woj. rzeszowskie. Dach poszyty słomą, knowiem w dół Ryc. 34. Z ak°P a n e • Daszek nad studnią obity gontem. Projekt S. Witkiewicza

Ryc. 35. Krześlin, woj. siedleckie. Przedwejściowy podcień wnękowy

Ryc. 36. Słońsk Górny pod Ciechocinkiem. Zagroda holenderska z 1753 r.

Ryc. 37. Świeradów . woj. jeleniogórskie. Budynek mieszkalno-gospodarczy usytuowany na stoku wzgórza Ryc. 38. Karpacz, woj. jeleniogórskie. Budynek mieszkalno-gospodarczy. Część drewniana w konstrukcji przy słupowej

Ryc. 39. Zubrzyca Górna, woj. nowosądeckie. Chałupa orawska z wyżką Ryc. 40. Jaśliska} woj. krośnieńskie. Nowa zagroda łemkowska. Stan z 1959 r.

Ryc. 41. Krzyzewo, woj. suwalskie. Chałupa z przedwejściową wnęką

Ryc. 42. Babice3 woj. przemyskie. Małomiasteczkowy dom z przylapem przyzbowym

Ryc. 43. Ostrówko3 woj. bydgoskie. Dwuprzęsłowy podcień kaszubskiej chałupy

Ryc. 44. Słonecznik, woj. olsztyńskie. Dom mieszkalny zespolony z podcieniowym spichrzem

Ryc. 45. Pułkowo Wielkies woj. toruńskie. Dom podcieniowy z 1757 r. Ryc. 46. G ązw a , woj. olsztyńskie. Fragment podcieniowej przyzby

Ryc. 48. Jelonki, woj. elbląskie. P rzykład ginącej form y domu mieszkalnego9 sprzężonego funkcjonalnie ze spichrzem

Ryc. 49. Burdajny, woj. olsztyńskie. Kopia karczmy z podcieniową wystawką, obecnie na terenie M u z. Bud. Lud. w Olsztynku

Jttyc. 3 U . wamoierzyce, woj. wałbrzyskie. Zabudowa miasteczka szczytowymi domami bliźniaczymi Ryc. 51. Chełmsko Śląskie, woj. jeleniogórskie. Domy tkaczy z 1707 r. Stan z 1956 r. Ryc. 52. Sulików3 woj. jeleniogórskie. Małomiasteczkowy dolnośląski dom podcieniowy z X V II I w. Stan z 1956 r.

Ryc. 53. Lanckorona3 woj. bielskie. Podcienia przyzbowe

Ryc. 54. Rakoniewice3 woj. poznańskie. Domy podcieniowe nr 40 i 41 z lat 1 7 2 4 -1 7 5 4

Ryc. 55. Pmchńik. woj. przemyskie\ Zachodnia pierzeja rynku z poi. X I X w. Ryc. 56. Pruchnik3 woj. przemyskie. Fragment podcienia

Ryc. 57. M iłkowice-jj a nki , woj. białostockie. Typowy dworek drobnoszłachecki na Podlasiu Ryc. 58. Piętki-Gręzki, woj. łomżyńskie. Wschodniomazowiecki dworek zaściankowej szlachty

Ryc. 59. Kielce. Dworek podmiejski z poi. X V III w.

Ryc. 60. Lososna, woj. białostockie. Dwór z poi. X V III u \

Ryc. 61. Ożarów, woj. sieradzkie. D w ór z narożnymi alkierzami z 1757 r. ( rozebrany )

Ryc. 62. Wojszycer woj. płockie. Dwór z X V III w. po odbudowie

Ryc. 63. Grabonóg, woj. poznańskie. Dwór neoklasyczny

Ryc. 64. Kryry, woj. katowickie. Stodoła ośmioboczna z X V III w. Obecnie na terenie Muzeum W si w Pszczynie Ryc. 65. Tymianki-Dęb osze3 woj. łomżyńskie. Obudowa menaża przy stodole} obecnie na terenie Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu

Ryc. 66. Glogoczów} woj. krakowskie. Lamus dworski z X V III Ryc. 67. Lodziska, woj. ostrołęckie. Spichlerzyk kurpiowski z 1924 r.

Ryc. 68. Swięck-Strumiany, woj. łomżyńskie. M azowiecki jednokomorowy spichlerzyk podcieniowy z X I X w. Obecnie na terenie Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu

Ryc. 69. Rudka3 woj. łomżyńskie. Spichrz dworski z X V III w ., obecnie na terenie Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu Ryc. 70. S trąb la, woj. białostockie. Spichrz galeriowy z 1792 r. Ryc. 71. Dąbrówka , woj. rzeszowskie. Suszarnia nasion z 1860 r.

Ryc. 72. Krynica-Wieś, woj. nowosądeckie. Składzik nad piwnicą

Ryc. 73. Podwilk3 woj. nowosądeckie. Karczma z X V II I w ., obecnie na terenie Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej

Ryc. 74. Jeleśnia3 woj. bielskie. Karczma zespolona ze stanem z 1778 r. Ryc. 75. Sulmierzyce3 woj. kaliskie. Ratusz podcieniowy z 1743 usytuowany w środku rynku

Ryc. 76. Kamienna Stara woj. białostockie. Jednownętrzny kościół bezwieżowy Z chóralną emporą Z X V II w. Ryc. 77. Sokoły, woj. łomżyńskie. Sygnaturka na dachu kościoła z X V III w.

Ryc. 78. Gidle, woj. piotrkowskie. Kościół z X V w. Widok od strony prezbiterium Ryc. 79. Gidle, woj. piotrkowskie. Kościół z X V w. Faktura ścian i dachu

Ryc. 80. Dębno Podhalańskie} woj. nowosądeckie Kościół z X V w. Ryc. 81. ^ 'borówek, woj. kieleckie. Wnętrze jednego z najstarszych drewnianych kościołów w Polsce z 1459 r. Widok na belkę tęczową, na luk tęczy i na zaskrzynienie boków

Ryc. 82. Krynica woj. nowosądeckie. Góra Parkowa. Kaplica założona na rzucie centralnym} nakryta kopulą Z latarnią z lat 1 8 2 7 -1 8 3 1 . Projekt F. Księżarskiego

Ryc. 83. Tylicz, woj. nowosądeckie. Unicka cerkiewka z 1743 r.

Ryc. 84. Ulucz, woj. krośnieńskie. Unicka kopulasta cerkiewka z 1510 r. Ryc. 85. Chotyniec, woj. przemyskie. Unicka trójkopulasta cerkiewka z X V I I w.

Ryc. 86. Roso lin, woj. krośnieńskie. Unicka cerkiewka z 1750 Obecnie na terenie Muzeum, Budownictwa Ludowego w Sanoku

Ryc. 87. Powrobiik3 woj. nowosądeckie. Zachodniołemkowska cerkiewka z 1643 r. Widok ogólny

Ryc. 88. Powroźnik, woj. nowosądeckie. Zacho dniolemkowska cerkiewka z 1643 r. Widok wieżyczki nad nawą

Ryc. 89. Clio ty nieć, woj. przemyskie. Cerkiewka unicka z X V II w. Szczegół faktury ścian i dachu

Ryc. 90. Dąbrówka, woj. słupskie. Szkielet nośny dzwonnicy Ryc. 91. Chlastawa, woj. zielonogórskie. Głowica słupa podpierającego belkowanie i dach kościoła ewangelickiego z 1637 r. Ryc. 92. Komańcza, woj. krośnieńskie. Dzwonnica obok łemkowskiej cerkiewki z X V II I w.

Ryc. 93. Sadów, woj. częstochowskie. Drewniana dzwonnica na murowanej podstawie Ryc. 94. Knyszyn, woj. białostockie. Wyrobiona z pnia przydrożna kapliczka Ryc. 95. Jaszczew, woj. krośnieńskie. K rzyż przydrożny z kapliczką z 1885 r. Obecnie w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Ryc. 96. Podlaskie krzyże błagalne Ryc. 97. Trakiszki3 woj. suwalskie. Bogato zdobiony przydrożny krzyż z kapliczką z pogranicza polsko-litewskiego folkloru

Ryc. 98. Zabłudów, woj. białostockie. Bożnica podłaska z X V II w ., spałona w 1940 r. Widok boczny Ryc. 99. Śniadowo, woj. białostockie. Bożnica z galerią nad wejściem, nakryta namiotowym łamanym dachem z 1768 r.

Ryc. 100. Gryiyna, woj. leszczyńskie. Wiatrak-ko£lah z 1585 Ryc. 101. Osieczna, woj. leszczyńskie. Zespól wiatraków Ryc. 102. Wola Komborska, woj. krośnieńskie. M łyn wodny, obecnie na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Ryc. 103. Nowodwory, woj. łomżyńskie, obecnie na terenie Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. M łyn wodny z połowy X I X w. Ryc. 104. Ciechocinek, woj. włocławskie. Tężnia solankowa nr 1 z 1827 r.

Ryc. 105. Podlaska kuźnia wiejska3 obecnie na terenie Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu

Ryc. 106. Stara Rawas woj. skierniewickie. Neoklasyczny portal przy barokowym kościele

Ryc. 107 . Z ak°P a n e • Wnętrze świetlicy w góralskiej chałupie Ryc. 108. Toruń, ul. Kopernika. Osiemnastowieczna dekoracja sali w gotyckiej kamienicy mieszczańskiej

Ryc. 109. Sulików, woj. jeleniogórskie. Konstrukcja drewnianego szkieletu podcieniowego domu zgodna z rozkładem sil

Ryc. 110. Toruń, Rynek Staromiejski. Kamienica Pod Gwiazdą(t z 1697 r. Schody kręcone wsparte na slupie, wyrobionym z jednego pnia

Ryc . 111 . jV b«;ć budownictwo na paśmie podgórskim} nawiązujące do tradycyjnych form

Ryc. 112. Paniewo woj. suwalskie. Kanał Augustowski. Wrota jednej ze śluz projektu por. inż. Horaina z lat 1 8 2 6 -1828. Dzieło inżynierskie wkomponowane w przyrodnicze środowisko

Ryc. 113. Siemień} woj. bielskie. Manieryczna form a dachu w nowym budownictwie Ryc. 114. Zakopane. W illa „ Pod Jedlam i“ . Projekt S. Witkiewicza Ryc. 115. Durlasy, woj. ostrołęckie. Szczyt współczesnego domu kurpiowskiego. Wykrój desek sprzeczny Z właściwościami drewna

Ryc. 116. Zakopane. W illa „ Koliba11. Projekt S. Witkiewicza

Za^°Pane~

Ryc. 117. Jaszczurówka. Kaplica. Projekt S. Witkiewicza

Ryc. 118. Ciechocineks woj. włocławskie. Galeria spacerowa i pijalnia wód mineralnych z 1881 r. Ryc. 119. Ciechocinek, woj. włocławskie. Teatr letni. Projekt A. Schimmelpfenniga z 1890 r.

Ryc. 120. Krynica. Pensjonat z poi. X I X w. Ryc. 121. Krynica. W illa przy ul. Nowotarskiego z poi. X I X w.

Ryc. 122. Ciechocinek, woj. włocławskie. Dawny pensjonat „Roma“ z poł. X I X w.

Ryc. 123. Kazimierz Dolny. woj. lubelskie. Dworek podmiejski

Ryc. 124. Nałęczów, woj. lubelskie. Góra Armatnia. ^ Chata Stefana Żeromskiego. Projekt J . Koszczyc-Witkiewicza, 1905 r. Ryc. 125. Kazimierz Dolny, woj. lubelskie. Dom mieszkalny. Projekt K . Sicińskiego ok. 1937 r. Ryc. 126. Typowa zagroda, jedna z wielu budowanych w okresie przeprowadzania reformy rolnej 1 9 3 5 -1 9 3 9 r. Projekt Z • Celarskiego

Ryc. 127. Niebylec, woj. krośnieńskie. Ferma owcza w Bieszczadach. Ramy gwoździowe systemu B H D -3 Jednostka autorska Centralny Ośrodek Badawczo-Projektowy Budownictwa Rolniczego B IS P R O L w Warszawie

Ryc. 128. Czarna, woj. krośnieńskie. Ferma owcza w Bieszczadach. Trój przegubowe ramy drewniane rozpiętości 1800 cm i rozstawu co 300 cm. Jednostka autorska B IS P R O L

Ryc. 129. Łodziska3 woj. ostrołęckie. Nowy dom kurpiowski nawiązujący w ukształtowaniu szczytu do jorm tradycyjnych

Ryc. 130. Sanok — Muzeum Budownictwa Ludowego. Zagroda z okolic Iwonicza, woj. krośnieńskie

Z M a d Narodowy im. Ossoliiiskich — Wydawnictwo. Wrocław 1980. N akład 15 000 - f 300 egz. Ark. wyd. 2 3 ,9 0 ; ark. druk. 1 7 ( X 12) oraz 10 ( x 12) ilustr.Ą 8 wkl. kol. Pap. offset, imp. kl. III, 80 g, 6 1 X 8 6 oraz pap. kred. kl III, 12Og, z importu. Oddano do składania 27 V III 1979. Podpisano do druku w lipcu 1980. Druk ukończono w październiku 1980. Zam. 622/79. H - 19-1208. Cena z ł 140.— Drukarnia Narodowa w Krakowie.

ERRATA

Str. 27 29 48 60 75 98 98 104 136

193 200

Wiersz 10 4 4 1 17 17 6 1 8—10

od „ „ „ „ „ „ „ „

Jest g. g. g. d. gg. d. gd.

18 „ g. 27 „ g.

1533XVII 1555 XVI w. przybijanu w Lipkach Lipki skadającej się przez architekta T. Księżarczyka działającego w uzdrowisku w ia ­ tach 1857—1862. Miłobęcki J. Niebyłe

Polskie budownictw o drew niane

Powinno być 1535 XVIII 1535 XVII w. przybijaniu w Lipcach Lipce składającej się w połowie X IX w.

Miłobędzki J. Niebylec