Demokracja polska i jej przeciwnicy [2 ed.] [PDF]

Zitiervorschau

Mazurkiewicz, Jan Wincenty DemoKracja polska i -jej przeciwnicy

i

MRÓWKI.

BIBLIOTEKA

9, ^INCKNTY ^AZUKKIEWICZ.

POLSKI

DEiOKRilCJi

JEJ PRZECIWNICY.

30

cent.

—

6

sr.

(Wydanie dru

>%.

LWÓW. NAKAD WYDAWNICTW C/.cionkaini

Dra H.

18

6

.Tasiefi

9.

gr

POCJATEK

I

WyWÓlI

STRONNICTW,

Kto zna dawniejszy stan wychodtwa polowo ycie zapenione samemi czynami powice i marzeniami o utraconym raju 5w skiego,

,

a

po przewodnictwo ruch myli i krwi, sigajcy wysok dum uczu, wyojczystym losom, zywajc wstrt lub obojtno caego niemal wiata w zapasy z potg ducha narodowego, ten bardzo przykrego dozna wraenia patrzc si na ponury, cichy i niedowierzajcy stan jego w dzi-

ow

siejszych czasach.

Ustay ju

bohaterskie pielgrzymki przenoi szpiegostwa, zakazane pociechy i nadziei do ziemi ucisku, gdzie

szce wród

roju celników

sowa skaday w

je

serca

znkane

ale

nie

zwycione

niedol. Nie ma ju burzliwych schadzek, gdzie robnik mozoln prac znuony, przychodzi obok modzieca naukom oddanego, obok niegdy dostatkami i znaczeniem

si

ma

wyza-

lub ob-

darzonego, a teraz w siuutuem dowiadezemu, czucia; gdzie szukajcego zbogaceuia myli wszyscy razem przerzucali codziennie karty dziejów ojczystych, wpatrywali si w oblicza dawnych i

kad

czstk

i

wszyst-

bohaterów Polski, chwytali za puls narodu bez rónicy pochodzenia i mienia,

kiego bronili prócz wasnego interesu, i wszdzie szukali natchnienia, prócz w zwtpieniu i zimnej rachubie. Umilka ju walka pimiennictwa, która przez rozmaite szczeble przechod/.c, szeregowaa si ostatecznie w dwóch obozach, ycia narodowego, i ogldania si na obcych. Walka zacita, nie ustajca, gdzie jedni z rodu i dostojestw wywodzc prawa do dalszego szerinierzenia okruczci narodowej , dowiadczeniem i niedol nauczeni, energj swoj obrócili na zwalczenie tych, którzy mandat swój w uczuciu i potrzebach ludu polskiego czerpic, stanowczy rozbrat zrobili z tern wszystkiem, co najszlachet-

chami

ca

nie

nawet usiowania narodowe zniweczyo, a mierteln wojn zaborcom tak na polskim jak i na ich wasnym gruncie. Bya to moe myl za miaa na siy ludzi nie majcych w arsenale swoim jeno wiar i po-

niejsze

przeto wydali

wicenie

,

ale przyjdzie

sadu sprawiedliwego, smutniejszej doli

z

czas którego

krajowej,

i

dla

si

nich

okuz-e iz

czas

,

w

naj-

oni jedni zapeniali

5

wiat czyuami sawicemi imi naród

ostatecznego

od

ratowali

przypumy bowiem

:

Polski, oni jedni

upienia

i

ze

zapomnienia na ostatnich

kartach martyrologji polskiej nie ma ani wyprawy Zaliwskiego ani Woowiczów, Zawisz(5w, Konarskich; tam ani o ksidzu Scegiennym. wzmianki nie wida, ani o roku 1846 rok 1848 przemin bez Miosawia i Wrzeni i bez legionów polskich na Wgrach, czy Polska pozna po poznaaby siebie, a wiat czyby ,

e

e

j

unionej postaci naszych dynastyków szukajcych Polski w przedpokojach angielskich lub inliego rodu dyplomatów, albo w subie algierskiej, poralbo tugalskiej albo te w królestwie de facto w kozactwie polsko-turecko-angielskiem, albo nareszcie w miesznem napuszeniu hrabiów i szambelanów polskich przy dworach zaborców? A przecie na tem si koczy stan suby przeciwników demokracji przynajmniej w rybryce publicznych czynów, wasnego ich dziaania, czyli twierdzcej polityki nic lepszego, nic wydatniejszego nie wida; bo co si tycze polityki przeczcej czyli opozycji przeciw' wszelkiemu samodzielnemu ruchowi Polski to jest demokracji, zasuga ich równie jest wielk w perjodzie wygnania jak i w poprzednich perjodach narodowego ucisku. -\eby dobrze zrozumie natur i warto kadego z tych dwóch odamów narodowej ist oty ,

,

—

nie naley nigdy zapomina ich bezporedniego pokrewiestwa z dawnemi stronnictwami gównie na los kraju wpywajcemi, ani te podstawy na której si opierao dotycliczasowe ich znaczenie. Demokracja zaczepia ni swojego rodowodu o kolebk ojczyst, i przesuwa przez wszystkie

j

szczeble

tej

wielkiej drabiny,

po

której Polska

wspia si

a

ale zawsze

pena ufnoci w swoje wydatne przezawsze pena woli do samodzielnej

do wysokoci jednego z pierwszych narodów europejskich, potem zniya si, upada,

znaczenie,

pracy

O

wytrwaoci.

i

ile

tylko dzieje narodu przedstawi

szereg wypadków,

myli

mog

charakterów stwierdzajcych prawami loicznego Avywodu jak cech, posannictwo czyli powoanie w ludzkoci, objawiajce si w miar i w stosunku poj waciwych kadej epoce, o tyle demokracja antenatów swoich i bohaterów widzi we wszystkich tych i

wyczn

postaciach narodowoci polskiej, którzy jej dusz natchnieni, jej swobód i sawy bezwarunkowo i wszelkim kosztem bronili. Uczucie historycznego alu do przeszoci/ która swoje ycie, znaczenie prawa zamurowaa chiskim murem szlacheci kiego klejnotu tak, i adnego szlaku, adnego

wyomu

nie zostawia, by niemi utrzymanie i wzmacnianie jednoci narodowej zarczy, by si szczciem i niedol ze wszystkimi obdzieli;

;

alu m(5wi, nie osabio w przekonaniu demokracji polskiej ani wielkich zasug, ani uwielbienia tych znakomitych którzy nigdy o potdze i przyszoci kraju nie wtpili, a zbawienia jego przedewszystkiem w siach narodowych szukali. Kordecki bronicy Czstochowy z garstk mnichów i szlachty przeciwko Szwedom trzymajcym cay kraj w swoich rkach; Konuczucie tego

,

mów,

federacja

e

Barska odgadujca,

tylko

w oru

i

powiceniu pomszczenie krzywd i cao kraju spoczywaj; Kociuszko chwytajcy za chopsk kos, by wskaza narodowi klucz do zmartwychwstania legiony Dbrowskiego niosce po wiecie ;

zbrojn protestacj nietylko przeciw zaborcom przeciw tym Polakom, którzy strzemiona i

ale

za-

borców caowali; nareszcie Powstanie Listopadowe, przynoszce wiadectwo, Polska adnej swobody, adnej aski nie przyjmie, tylko w celu uycia ich na odzyskanie caoci i niepodlegoci

e

oto

s

gówne

ostatnim

zdarzenia

spadkobierc

i

gówni

jest

ludzi, których

Demokracja

polska,

w jednym odamku, nie w adnem odcieniu lub systemacie, ale w caoci zakresu obejmujcego wszystkie ywioy wolnoci braterstwa, nie

i

wydobyte

z

poda narodowych

i

z

instynktu ludu

polskiego.

Przypatrzmy si teraz pochodzeniu przeciwników Demokracji. Na pierwszy rzut oka trudno

8

bardzo dopatrzy si w ich obliczu podobiestwa dziejów naszych, tak z jakimkolwiek obrazem dalece ich istota odskoczya od wszelkich znamion narodowych, tak dalece ich obyczaje, gusta, myli i uczucia odwyky zasila si pokarmami ziemi naszej. A jednak blisze wpatrzenie si w ich ycie, dnoci i czyny, odkrywa miniatur przypominajc owych dawnych oligarchów, których wierno dla Rzeczypospolitej okrelon zawsze bya paktami osobistej wyniosoci, i nigdy si nie zniya do przyznania Ojczy;^nie prawa ich familijny interes. Utworzy pastwo w pastwie, oprze si na odrbnej sile

przewyszajcego

na odrbnych aliansach tak wewntrzi zewntrznych, a w adnym razie nie dopuci, by wspózawodnik wyej si wspi na barkach Rzeczypospolitej taka bya polityka, taka Ojczyzny kadego oligarchy polskiego, przeciwko któremu i prawo i niedola narodowe bozzbrojnej

i

nych jako

;

mio

silnemi si

okazyway. mówiono i narzekano na niesforno

Wiele

szlachty i na uomno praw krajowych, otwierajcych szerokie wrota dla naduy egoizmu i dumy. Któ jednak pyszniej mielej w te wrota ,

i

wjeda którzy

jeeli

si

nie ci wielcy panowie

nie za obywateli,

mierzeców

Polski

uwaali

,

ksita,

za sprzyKto nieraz w naj-

ale raczej ?

waniejszych potrzebach odmawia posuszestwa

Rzeczypospolitej

uywajc buawy

hetmaskiej na

pomszczenie obraonej dumy? Kto na sejmikach zoto i aski by gos rozsdku i sejmach rozrzuca powszechnego dobra nie przebi szaców heti kiedy mana, wojewody lub kasztelana, tak wiek XVIII odkry nareszcie przepa dla kraju, wpychali go w ni gwatem, szarpic ciao starej Rzeczypospolitej na tyle kawaków, ile Polska na zewntrz wrogów, a na wewntrz ambicji

e

nakarmi miaa. Nie

jcych

o

mona posdza kogokolwiekbd z ysolidarno myli z t opakan stron

ówczesnego spoeczestwa polskiego. Zanadto dugo jestemy skazani na pokute wszyscy razem, bez wyjtku, aebymy mieli inaczej na ni spoglda, jak na nauk ostrzegajc nas o niebezpieczestwach krajowych: Jak niedorzecznoci powrócenia byoby posdza Demokracj o do wielu bardzo zgubnych na teraz form i praw tak samo byoby grzedawnej Rzeczypospolitej chem na karb jej przeciwników bdy i wykroczenia polityczne ich przodków, jeeli \oh sami, wasnemi czynami nie zatwierdzaj. Wszake trzeba wskaza dwie proste linje, po których rozmaitemi stopniami i kolejamJ spywaj dwa gówne stronnictwa, take pod ro^maitemi postaciami nk los kraju teraz dziaajc^. Jako, gówn cech poprzedników stronnic^

ch

ka

,

10

twa anty-demokratycznego jest zupene pominicie ducha instytucji narodowych i uporczywe poszukiwanie reorganizacji pastwa w formach poya odpychanych niewtpliczonych na zewntrz wym wstrtem ówczesnego obywatelstwa, A przecie prawdziwi reformatorowie i prawodawcy, nie na pogardzie obyczajów i skonnoci ,

spoeczestw swoich buduj nowe witynie dla potomnoci, ale przeciwnie tem si wznosz po nad tum zwyczajnych uzurpacji, e gienjaln umiej pochwyci za serce mas i do wietnych czynów je powoujc, utorowa im drog waciw, dobrowolnie i chtnie do dalszej wdrówki przyjt. Nic tam uie ma przymusowego, nic ,

rk

Przykad odwagi, powicenia i wielkich niezmylony szacunek dla sumienia publicznego obok najwyszej nienawici nieprzyjació dobra publicznego, a po nad tem wszystkiem oto s zalety prawcel jasno i miao wytknity dziwych gienjuszów jakich Bóg utrapionym narodom czasami zsya. Miaa ich Hiszpanja wydobywajc si z pod jarzma Maurów, miaa Holandja zrywajca kajdany Filipa II. miaa Ameryka, ale mymy ich nie mieli w najciszym momencie

skrytego.

czynów,

:

narodowego niebezpieczestwa. Los kraju naszego, naraony na pastw chciwych ssiadów, zostawa wówczas pod opiek albo chocia zawsze szlachetnego bezpodnego ju ,

11

albo na asce ziiiewieciaej dumy patrjotyzmu dla wielkich panów, których kraju i odwaga do tego jedynie skierowane byy, aeby w kadym przypadku, czy pod rzdem Rzeczypospolitej, czy pod panowaniem zaborców, swojego osobistego mienia nie utracili. ,

mdro, mio

Gdybymy jednak wiar da mogli niektórym mao widzcym albo mao widzie chccym sawna reforma Czartoryskich miaa pisarzom ,

by

wyrazem

najmdrszego

patrjotyzmu; nic

jej

nie

najwiatlejszego

i

brakowao do

gienjalnej

doskonaoci, tylko zwyciztwa, a twórcy jej staliby si byli niewtpliwie ]>rzy najmniej Likurgami polskimi, gdyby wewntrzne i zewntrzne przeszkody nie byy zniweczyy ich dziea. Nie naszym jest obyczajem

e

potpia zamiar

uda. Myl dobra i zbawienna ma swoje wewntrzne zalety, które mimo klsk i niepowodze szacunek wzbudzaj, ale w zapatrywaniu si naszem na wszystko co ogólny interes kraju obchodzi moe, szukamy dla tego

si

nie

,

przedewszystkiem uytku dla najwyszej potrzeby narodowej, i tam widzijuy potg, rozum, gdzie rzeczywista wola i wytrwao wydobycia kraju ze szpon zaborczych.

jest

w

Owo, reforma Czartoryskich wzgldn warto ju a

jej

,

,

nie

wchodzc dwoma

priori

n bya zaraon naprzód, zaspokojenia osobistej ambicji wyrodzila; powtóre, si nie na siach narodu, ale na siach nieprzyjació Polski opara. miertelnemi grzechami

e

si

:

dla

e

Czartoryscy, mao znani krajowi, zajci dorobkiem familijnemi aliansami dopiero w polowie zeszego wieku, kiedy wpyw zewntrznych, obcych ywioów zala wszystkie kanay ycia narodowego, wystpuj, z arliw acz skryt opozycj przeciw panujcym Sasom, którzy do zapewnienia sobie dziedzicznej korony dyli. i

,

Gdyby monarchiczna

bya bezinteresown zwrócon

,

energja

i

jej.

skonno

jedynie kredyt

Czartoryskich kraju zoto, weszyby

dla dobra i

raczej do oi)ozu saskiej polityki,

ile

e

ta

w

sen-

monarchicznych rachub przedstawiaa wówczas t wielk wyszo nad inne jej podobne, bya moebn, zamiast stronnictwa, wspie-

sie

e

raa

om

e

mnoy

UHJpot/.niejsze, a zewntrznym nieprzyjacioPolski prawdziwie niebezpieczne. Tym spo-

sobem

wzmocnione

dziedzictwo

korony

saskiej,

dawao dyplomatycznym zabiegom powaniejsz podstaw, wcigao w interes Polski obojtne lub niechtne stanowisko rzdów sprzyjajcych domowi saskiemu, a w rezultacie mogoby porozumieniu si zaborców przeszkodzi, albo przynajmniej kwestj podziau Polski utrudni, odwlec i da

13

narodowi czas doczekania wiennego momentu. Ale w tym kierunku, nia Czartoryskich

my

oligarchów,

kimi

sie

prawdziwie

zba-

monarchiczne marze-

odstpoway od starej maksyprzempzyway warunki pod ja-

raczyy si zaj losem kraju a zamiast widziay na skroniach zaledwo wieniec ,

korony,

wdzicznoci

obywatelskiej. Czartoryscy poszli

swym wasnym,

wic

przedsiwzili prawdziwie szalone dzieo: wprowadzenia do Polski dziedzicznej monarcji dla swojej familji, za pomoc moskiewskiej dyplomacji i moskiewskich bagnetów. To te ich restauracja tyle nawet nie trwaa, ile Burboi

Francji. Moskwa wcignita przez nich do najdrobniejszych spraw Kzeczy pospolitej, szyderskim umiechem wkrótce na ich marzenia odpowiedziaa, a potrcajc niemi, jak si to zwykle dzieje, pelnemi naczyniami laa trucizn w rany naii[)dowe. O gdyby wtenczas ten ici przodek, co to na mieczu swoim kaza podobno wyry te sowa: Czesti mojej ne dam nikomu! zapL-wne ostatnia kropla krwi zawrzaaby w jego yach, jeeli nie przez dL^ krajn, nie z litoci na jego cierpienia, to przez zemst za

nów we

y

!

mio dum ksic

i

obraon godno by z rozkosz w chwytajcej za wienia,

i

szeregi

or

pocignby

jako za

,

rzuciby si

Konfederacji Barskiej, za jedyny rodek zba-

sob

i

króla

i

senat

14

z

reszt si narodowych,

staby si

zapalajc wojn rozpaczy

i

—

zemsty

moe

—

iskr

moeby

mimowolnie kraj zbawi. Czartoryscy poszli zgili karki i swoim wasnym kierunkiem umilkli przed bieglejszymi w sztuce wojowania gowem, piórem i zotem.

~

II. (JUSI FOROUIOROWE.

Bóg nie da ludziom tego naturalnego wstrktóry zwierzta od szkodliwych pokarmów i od niebezpieczestw chroni. Czowiek musi rozu-

tu,

mem, dowiadczeniem

i

dugiem

nie raz cierpie-

niem dochodzi rozrónienia zego od dobrego, faszu od prawdy. To samo narody. Ile to sporów wytrzyma, nieszcz wycierpie i krwi przela musz, nim jaki przesd, myl zuyt lub polityk zgubn odrzuc, a na drodze postpu nowy krok postawi. Szczliwie jeeli gienjusz jaki,

zbiorowy lub pojedynczy,

odgadnie

myl

i

potrzeb w gbi ich sumienia spoczywajce, silny uczuciem i rozumem natchnie ich hasem dobra publicznego, i do wielkich czynów doprowadzi. Pozostawione zwyczajnemu biegowi ludzkich rzeczy, musz zwolna i na przemian spoywa

zych rolin, kad dum karmi, wszelk nikczemno w swem onie chowa

wszystkie gorycze

16

momentu kiedy si same zuyj, strawi,

di do

nasiouom dobieg-o bujuy plon zostawi. Naród p>'lski nie mia jeszcze owego gienjuszu zbiorowego lub pojedynczego, to te zawód jego

i

jest trudny, ])ardzo trudny od czasu kiedy

stan

—

u mety pierwszego perjodu swojej wielkoci kiedy maestwo wolnoci / herbem bezpodnem si stao. Sto lat pycby i nikczemnoci trzymajcej w rkach swoich ster jego losów sto lat ponienia, najazdów, faszywych przysig, rozbiorów naigrawania si z jego niedoli w obec ;

;

i

gnunej obojtnoci wiata

ostatni

;

ony na

globie

dosy

jeszcze

prawo

i

dla narodu warunki odrodzenia swego,

politycznego

kamie poo-

bytu jego: to nie polskiego by okupi czyli raczej,

by si pozby tej nieszczsnej zawiei wewntrznych opiekunów kti»rzy wszystkie cieki narodowej pracy, osobistym interesem, to jest ulegoci zaborcom zasypywali i gwatem Polsk do

przyku usiowali. Jaki by wówczas najwaciwszy kierunek narodowego obowizku? Zdradzani najhaniebniej

losn ich

rozszarpani przez ssiadów, nikczemnie i bezrozumnie opuszczeni przez zalepion polityk lub sabo naturalnych sprzymierzeców naszych,

i

tylko we pracy,

w

wasnych siach, poznaniu

bdów

towaniu si do najwyszych

to jest

w wewntrznej

przeszoci,

i

przygo-

powice, mogUmy

17

mie

rzeteln

i

jedyn nadziej. Si nam

nie bra-

kowao, jak to pokazay póniejsze wypadki. Zewntrzne okolicznoci byy bardzo pomylne,

w

albowiem

chwili

ostatniego

Polski,

rozbioru

jakby na jej pomszczenie Bóg zesa rewolucj francuzk. Na gruzach naszej swobody osiad despotyzm, a na gruzach despotyzmu francuzkiea go stana wolno, straszna przy porodzeniu ,

e

tak

potna

rzu

pónocnych monarchów szuka moga zbawieznowu instynkt czystego patrjotyzmu

grona,

najwikszego z gienjuszów legatorem swojej woli na zewntrz zrobia. Wolno, racja stanu nowej Francji, mimo skonnoci i polityki Napoleona; i despotyzm, racja stanu zaborców Polski, mimo zabkanych tam ywioów przeciwnych, stay na przeciw siebie w walce na mier. A wic jak natura upadej królewskoci nie gdzieindziej, tylko w przymie= i

nia, tak

polskiego,

najprzód

potem

Napoleona

do

Bya to leca

do rewolucji

cignionym

francuzkiej, a

by

musia.

konieczna, w znaczeniu narodów i od ludzkich niezalena. To te naród polski .poszed drog z ufnoci i zapaem. Co tylko mia krwi szlachetnej, serca czystego a doni potnej, wszystko odda na obren myli której Napoleon b} koniecznym wyobraziD\v;ikro sto tysicy polegych Polaków cielem. loika

bdów

t

najlepiej

wiadcz

e

Polska rozumiaa

ju 2

wtedy

18 z tym tylko moe si rowanym nieprzyjacielem

i

Jeden

tylko

ten szlachetny

i

czy jej

bd

ale stanowczy zaciemnia ogólny popd narodu to jest ,

ufno w obc cho

zbytnia

zapomnienie narody nie

mog,

tej

kto jest zdekla-

nieprzyjació.

przyjazn gwiazd

wielkiej a. nieomylnej prawdy,

obc

ale

swoj

nie za granic,

ale

wasn na

polityk

wasnym

i

e

y

gruncie

potg rosn. przedewszystkiem w siy Ale Polska wielkie miaa wówczas przeszkody do zastosowania tej prawdy. Oprócz niem_onoci wydobycia si z pod arbitralnej wszechwadzy ciaru zaborców: Napoleona: oprócz czujnoci miaa jeszcze niezwycione trudnoci wewntrzne które jej yczenia zibiy, i waciwego kierunkn jej powicenia nie dopuszczay. Z jednej strony stali Polacy nieliczni wprawa pomidzy dzie, ale wyborowego patrjotyzmu; nimi Kociuszko, wódz miy ludowi polskiemu, pierwsze zimowa miejsce; ci Polacy nie umiei

i

jc pogodzi pojc

i

ycze

politycznych

z

obo-

wizkami ubywatela kraju przez obcych ucieminie mogli zwyciy wstrtu jaki im onego nagy wzrost napoleoskiej potgi sprawi, biernoci swoj zgubny wpyw na umysy wy,

i

wierali.

Z drngiej strony, wtenczas kiedy cala niemal sia czynnego patrjotyzmu wylewaa si na

19

zewntrz,

a

szach, tylko

wewntrz

w

tylko

w domowych

zaci-

przyjacielskich wynurzeniach

mo-

na si byo obdzieli nadziejami zrzucenia jarzma, panowie nasi, w wielkiej czci, pogodzili si i wynadgrodzeni przez z nieprzyjaciómi Polski drudzy honorami i dostonich jedni pensjami gono ubiegali si za ich jestwy, swobodnie energj swoj na to uywali by ask, a jak najwiksza summ ulegoci i jak najliczniej,

,

i

ca

sz klie^i^^u byo

stóp

ich

zoy. Jake mona

D^r nie uwierzy

tak wielkiemu, tak wspamonarsze jakim by car Aleksander? doniesiono on paka kiedy mu

jpmu

e

rrzecie

by

P. Ogiski 8 lat

na wygnaniu

i

cay prawie

majtek na usugach publicznych straci. x\lbo on nie przyrzeka Polsk pragnie pod swojem berem uszczliwi? Albo on oilmawia Polakom dobrodziejstw i zaufania ? Przecie Adam Czartoryski pierwszym ]»y jego ministrem, wielkiego patrjoa ksiciu i wielkiego rozumu

e

ksi

i

tyzmu odmówi

Owo cych

w

mona.

nie

rozum

i

patrjotyzm tych panów

yj-

narodowoci osaw starciu i mimowolnie

sferach gdzie uczucia

biaj si obcowaniu

koniecznie z

.

ywioami

.

albo przeciwnemi

,

albo

równolegle lezc emi, nie lubi przt^kracza granic wiatowej przyzwoitoci jakie midzy dobrze uro-

2b

dsonymi kadego kraju,

wspólnemi

potrzebami

zarczone bywaj.

W tym

wiecie, tak jak w stanie kupieckim ma ojczyzny ani granic jak w stanie dotychczasowym onierstwa gdzie honor przewyszaj wszelkie inne obowizki; i karno jak w stanie duchowiesta gdzie potrzeba hierarchji, interes kocioa, podstaw wszelkiego ruchu w doczesnem yciu pojcia osobistej i narodowej godnoci, warunki ukadu spoeczeskiego i udzia w losach kraju, nie schodz tam nigdy z pola attrakcji przycigajcej go mimowolnie, urodzeniem, wychowaniem, jzykiem i obyczajami ku równym jemu wiatom stanowicym wszdzie kosmopolityzm wyczenia si z pod gdzie

zysk

nie

;

s

:

narodowej odrbnoci. Dla tego to kiedy Polak gminu z wielk trudnoci, zwykle z boleci i wstrtem ulega obcym ywioom, styka si z niemi lub je przyswaja, pan polski na salonach petersburskich, berliskich lub wiedeskich, jest jakby u siebie, wszystko tam oddycha jego powietrzem, wszystko tam do jego wyobrani, jeeli nie zawsze, do jego serca trafia. Dla tego take Polak zostajcy w granicach powszechnoci narodowej, w stosunkach swoich z obcymi szuka przedewszystkiem wspóczucia dla tego co go boli i co jego nadziej*^ wspiera; a pan polski tam puka gdzie blask godnoci i .

21

majtku mile si odbija w jego wsponmieniach, lub marzeniom jego drog rzeczywistoci otwiera. Pierwszy ma za przyjaciela tak zwanego Jakubina, rewolucjonist czyli burzyciela istniejcego porzdku rzeczy ; drugi szambelana lub ministra. Pierwszy usiuje wznie siy narodowe do pokonspiratoi jest koniecznym tgi powstania rem; drugi bawi si, czeka, prosi, czasami narzeka a zawsze jest dyplomat.

—

,

tumacz w czci yjcy najprzód w niestosunkach, z caym nie-

Te krótkie spostrzeenia dla czego nasi panowie przyjacielskich prawie

,

mal taborem owych ministrów, ambassadorów, jeneraów i pukowników, którzy w imieniu trzech koronowanych ssiadów, z pocztku przyja, a

w kocu mier Rzeczypospolitej polskiej zaprzysigli, z tak atwoci, z tak heroiczn ulegoci przyjli jarzmo Polski, e w polityce Aleksandra zoyli swoj wiar, czucie przyszo narodow. Dosy byo osobistej zrcznoci, dowcipu i poloru tego sawnego gaskona pónocy, aeby w ogólnym zawrocie gów, panowie polscy, a na ich zapomnieli o czele ksi Adam Czartoryski, i

manifestach watelskiej

w

i

Katarzyny bronicej

wolnoci oby-

tolerancji religijnej, a tak

zamiowa-

sztukach piknych, i tak powiconej cierpicej ludzkoci, chór litenej

poezji, filozoCi,

ej

22 ratów^ filozofów i polityków zeszego wieku, prawie za bogini wiata gosi. Aleksander I., zrodzony i wychowany w tej samej szkole, zna jej warto i nieocenione zasugi w fortunie caratu. Jak Katarzyna miaa do podbicia lud szlachetny waleczny ale atwowierny, tak Aleksander mia przewodniczy zniewieciaej ale wysoko ucywilizowanej arystokracji europejskiej^ rzuconej w jego objcia trwog rewolucji liónica wic midzy Katarzyn a francuzkiej. Aleksandrem leaa ty|ko w rónicy teatrów dziai

ania

i

w obowizkach kademu Pierwszej zadaniem

krelonych.

])anowaniii

byo

za-

terytorjal-

,

nem powikszeniem Moskwy zapewni

w

sprawach europejskich;

wikszeniem kredytu

sobie kredyt Aleksander za, po-

politycznego,

mia zarczy

Dno

cige wzrastanie terytorjum pastwa. bya jedna ta sama, chocia sposoby i

ich

niejedna-

by

nie mogo, bo carom Moskwy, charakteru i humoru kierunku tak samo swojego znaczenia zmieni nie wolno jak ani monarchja, ani republika, ani cesarstwo, narodu francuzkiego z drogi jemu waciwej,

kowe. Inaczej

mimo rónicy

,

;

mimo przypadkowych

ycze,

sprowadzi

nie

zdoaj. na

w

Arystokracja polska, o ile tylko jej wpyw kraju okazuje si w formach wydatnych, dziaaniu uznanych lub narzuconych naczelnilos

26

ków, tego znaczenia zrozumie nie chciaa. Ztd te wyrós do najzgubniejszej potgi ów antagonizm dnoci i usiowa, który tak za Napoleona, jak za Kongresowej Polski i jej nastpstw: rewolucji listopadowej, a potem emigracji, we dwa przeciwue kierunki naród polski nieustannie

cign. Cala mu tylko w

cz

gorcego

i

silnego patriotyz-

wojnie na mier z despotyzmem szukaa zbawienia, przyjmujc kade przymilenie, swobod moskiewsk, jako nowy fasz lub naigrawanie si z narodu. Arystokracja za zaprzona dobrowolnie, eon amore, do wozu carskiego, nazywaa nieszczciem lub szalestwem nie chciao, i zamiast to wszystko co z ni

kad

i

nauk, filantropji i mnoenia majtków, marzyo o niepowrotnie zgubionej niepodlegoci kraju, i

utrudniao tym sposobem jedyn kombinacj uszczliwienia narodu pod opiek potnego bera carskiego.

Rewolucja listopadowa, miertelny cios tej zadaa. Rozpoczta mimo rzewnych

kombinacji lamentów,

mimo grób

i

narzeka

arystokracji,

t

ostatni w smutnej alternatywie, albo zaparcia si przeszoci, stajc ze szczerem powiceniem po stronie rewolucji, albo otwartem

stawia

wystpieniem

wizy

w

sali

w

obronie

cara,

potarga

ostatnie

narodem. Przysiga szlachty francuzkiej Jeu 'de-pomnes, Kobleutz, Ta\'gowica,

z

u ani jednej, ani drugiej strony przyj nie dozwa= lay. Tam zwycieztwo rewolucji narodowej prowadzi prost drog do rewolucji spoecznej, to jest do zniesienia przywilejów urodzenia i majtku tu haba wyrzut sumienia i nikczemna rola w poczcie bojarów. ,

:

A wic

Przycz si chwy jej ster w twoje rce, nie adnym przypadku, aeby odkrya waciw sw potg mono zadania stanowczego ciosu zaborcom: tak myl podszepn wtenczas arystokracji naszej zy duch narodu. I ani jedno, ani drugie.

do rewolucji, dopuszczaj, w

i

i

stao si po jego myli. Rewolucja obskoczona ze wszech stron owemi nieszczsnemi postaciami, które Bóg ze zmysu narodowego wydziedziczy, przygnieciona caym ciarem owych ksicych hrabskich godnoci które dopiero za panowania najazdu, jakby ple jaka, na ruinach wielkoci jeszcze w penym kwiecie polskiej porosy potgi, ju w spojrzeniu i na licach swoich znaki miei-telnej zarazy pokazywaa, albowiem arystokracja, wszechwadna w Rzdzie narodowym, na pastw dyw sejmie i w wojsku, oddaa plomatycznej ironji. si pisa wtenczas ., Po wierzylimy „Adam Czartoryski, prezes rzdu narodowego, do i

i

;

bdc

j

ksi

,

,,

posa

polskiego

„szlachetnoci

i

w Paryu, mdroci

powierzylimy si ufajc im,

gabinetów;

;

uylimy wszystkich zasobów jakie nam si „wewntrz i zewntrz przedstawiay. Aeby pozys„ka przychylno rzdów, zasuy na ich zaunie zeszlimy otrzyma ich pomoc ,,fanie i „nigdy z drogi cisego umiarkowania, które spaj^ralizoioalo uele usioiva mogcych nam po„nie

.

,^m6ds

w

tych czasach. Bez przyrzecze gabine-

byli zada cios nieprzyjacioom ,^alemy sdzili ie naleao zwleka^ nic losotm „nie zostawi, a dzi mamy pewno, ze tylko ,,przypadek moe nas zhatci/^ Rewolucja upada, powszechne zorzeczenie rozlego si po kraju i emigracji na tych co tak wielkie powstanie rozmylnie sparaliowali i stanowczego ciosu nieprzyjacioom zada nie chcieli ale akt powyszy, odkrywajcy niezgbion prze,,tów,

pa

moglimy

dnoci

i potrzebami narodu, a pomidzy polityk naszych dyplomatów, przechowa si do dni dzisiejszych, mimo cierpie i dowiadczenia trzech ju pokole, jako wiara i sumienie tych panów. Rzdy lub przypadek, to jedyny rodek zbawienia w przekonaniu arystokracji polskiej z carskich obj od chwili, jak naród gwatem wyrwa usiowa. O wewntrznych siach narodu, o pracach i usiowaniach wasnych o przygotowaniach do zadania nieprzyjacioom stanowczego ciosu, nie ma tam mowy. Naród trzeba zostawi ywioy niebezpieczne, drana boku, bo tam

a

j

,

s

;

26

zewuetrznem parciem naley tak ciprzychylnoci i zaufania rzdów nigdy nie straci. Czekajmy cierpliwie na tej drodze, zwlekajmy i paraliujmy wszelkie usiowania nam przeciwne, bo Polska nasz tylko by moe. Emigracja^ maym wyjtkiem, skada si z Jakubiuów, klubistów i wichrzycieli wcignijmy portugalsk^ algiersk, lub jakkolwiek w inn, byleby jak najdalej od Polski i od nas bya a jeeli si nam ten zamiar nie powiedzie^ to cienijmy nasze monarchiczne szeregi, pokamy narodowi cel nasz ostateczny interes familji czyli królestwo de facto , i niechaj Polska raz wie , nie my z ni, ale ona z nami musi. liwe^ które

sn; aeby

—

;

sub

j

:

i

e

Po takich to mylach i planach, czasami tajonych, kwiatami pokrywanych, to znowu jasno wystpujcych, a zawsze z Bogiem i powiceniem na ustach, wszystkie zabiegi i mozoy arystokracji polskiej, w caym perjodzie wygnania. Zobaczmy teraz co mylaa i robia w tym okre-

kryy

sie

Demokracja polska.

;

III.

OKRELENIE BEMORRAeil.

Demokracja w ogóluym znaczeniu jest to panowanie hidu czyli powszechnoci obywatelskiej jest to rzd oparty na wszechwadztwie narodu bez rónicy urodzenia, majtku i wyznania. Std wszystko wynika forma i nadzieja spoeczeóska przez lud dla ludu, czyli wszystko przez wszystkich, dla wszystkich, take bez rónicy urodzenia, majtku i religji. Pod temi dwoma wzgldami, Demokracja polska jako my^l, wypywa z najpikniejszycli praw starej naszej Rzeczypospolitej, :

z

t

rónic,

e

tam

wszyscy Polacy; winiciu si swojem,

taj

lud, to szlachta tylko, a tu-

e

tam Demokracia w rozpastwa oddaje patrio-

los

tyzmowi i rozumowi obywateli, a tutaj w bezpieczestwie i potdze pastwa, los obywateli gównie upatruje; e nareszcie tam Demokracja polska stojca o wasnych tylko sikch. miaa do walczenia w sferach tak moralnego jak i materjalnego ycia, z ywioami zupenie przeciwnemi

;

caej niemal Europy i ociennego barbarzystwa Demokracja niezaprzeczona w wikszej

a tutaj

czci pastw

dno

tegojako europejskich czesnych spoeczestw, i tylko w loicznych nastpstwach swoich^ odkadana do pokole mniej wicej odlegych, czyli do stopnia cywilizacji mniej wicej podniesionego i rozpowszechnionego, na narodowym gruncie spostrzega i czuje potrzeb ,

jej dawnego objawu z obecnemi wewntrznej i zewntrznej wartoci.

zharmonizowania

warunkami

jej

Oprócz tego historycznego zwizku, Demokracja jako myl szlachetna , uczucie sprawiedliwoci i potrzeba braterskiego zblienia midzy

ludmi,

jest

naturalnym

i

koniecznym

wypywem

obcym jarzmem jczcego b'aju. Wszyscy tam jednem nieszczciem dotknici, ze niedoli

pod

wszystkiego obdarci co czowieka uzacnia, co go drogiemi marzeniami koysze, i co mu byt i mienie zarcza. Jak w dziedzinie mierci lub cierpienia, nikn wszelkie szczególne oznaki, tytuy, dostojestwa, tak w epoce ucisku narodowego, powszechne porównanie w nienawici nieprzyjació, zastpuje wszelkie pargaminy i gatunkowania wyrose w czasach spoeczeskiego zbytku lub rozwinitej swobod wyobrani. Demokracja, czyli jedno narodowa, wypywa tu sama przez si, bez adnego wysilenia i gwatu. Wszyszy jeste-

my

porównani

w

obliczu obcego

jarzma

:

czy pan,

29 czy chop- czy katolik, czy protestant, kto tylko

Polak

to niewolnik

—

a

wic teraniejszo

jest

dla nas jednakowa. Ta wspólno pooenia wyradza wspólno interesu i obowizku, zkd nastpnie wysuwaj si dla nas wszystkich jedna-

kowe prawa,

Czy

Demokracja.

czyli

ma

jakie

woznaczenie pod panowaniem zaboru hetman adnego. jewoda lub prosty chlachcic polski? Inaczej sam zabór nie miaby znaczenia. Pod jarzmem zaboru, wszystko co polskie znika, i zast:

,

pione jest obcem. Na miejscu Niesieckiego zasiada heraldja mo= skiewska graiy, barony i szambelany niemieckie. Polsko zostaa si tylko tam, gdzie adne jarznie mog: w myli, mo, aden zabór w tej krainie czy jest powód sercu i nadziei. do podziau na klasy, gatunki lul3 przywileje? Czy to nie jest panowanie Demokracji, czyli jednolitoci narodowej ? Zreszt zapytujemy si naszego sumienia i naszego teraniejszego pojcia, tylko bez dumy i w których egoizmu bez wzgldu na przesdy, :

sign

A

,

wzrolimy,

lub które nas otaczaj: gdzie jest dzisiejszym wieku racja na upoledzenie jednych, a na wywyszenie drugich? Dla czego jedni

w

maj kach

dostatkctch d drudzy w ndzy Skoro trlko po dugowiekowych wal-

si rodzi w

umiera? i

cierpieniach,

,

cywilizacja

nowoytna

od-

:

30

kryla

posannictwa Syna

dla wszystkich tajniki

Boego,

to jest v/yba\vienie rodu ludzkiego z grze-

chu pierworodnego, czyli pogastwa i jego pospoecznych; skoro tworów tak religijnych jako tylko pomidzy prawem cywilnem przyznawanem caoci, a politycznem oddanem czci tylko spoeczestwa, niemarzec/.ywistej, naturalnej rónicy, gdzie znajdziemy do gatunkowania ludzi na i

j

obywateli i nieobywateli? Z natury czowieka wypywa obowizek jego do pracy: spoeczestwo ma prawo wymagania

aeby

tego

obowizku dopeni,

nego do nakazania mu,

wie moe

e

ale nie

ma ad-

tak a nie inaczej wy-

si z niego bez pogwacenia najsilniejszego uczucia, wolnoci. Z drugiej strony, czo-

wiek przeznaczony do ycia wspólnego czyli spoecznego, równy jest w znaczeniu kademu innemu i nieograniczony w prawie rozwijania si do zamiarów zakrelonych sam tylko natur jego. Spoeczestwo znowu ma prawo rozwijania si

a

w

swojej

potdze

i

znaczeniu za

cicych

pomoc obowiz-

na kadej indywidualnoci. Caa wic doskonao ukadu spóeczeskiego polega na tern trudnem ale koniecznem zadaniu uszanowa i wspiera równe prawo kadej jednostki w skad jego wcbodzcej, a summ obowizków indywidualnych nie na czci ale na korzy caoci, obraca. Jak indywidua nie maj

ków, zarówno

:

31

adu«j wartoci oikóniajcej je od zwierzt, bez zapewnienia teatru dziaalnowyrobienia sobie ci, warsztatu i narzdzia do pracy, nazwanych i

spoeczestwem

narodem

,

mog

i

pastwem

;

tak

te

nadwerenia wasnego przyszoci, osabia wartoci bezpieczestwa pojedynczych indywiduów, albowiem tym sposobem harmonja rozkadu publicznych ciarów koniecznieby musiaa by zerwan. Jeden nie moe

ostatnie

nie

bez

i

yd

za dwóch, ani

st mono dao na jego;

ile

wyda

wicej nad jego osobi-

wic spoeczestwo wkaciar zdjty z drugiego, lub

razyby

barki

obdarzaa go korzyciami ujtemi drugiemu, równowaga byaby natychmiast zerwan, a pastwo weszoby w perjod chromienia najprzód niedostrzenareszcie enego, potem coraz widoczniejszego,

a

mierci grocego. Zaprzeczenie tych zasad byo gównym powodem owych wulkanicznych wstrznie, których historja przechowaa nam liczne wiadectwa jako krwaw nauk podan nastpnym pokoleniom a u nas, w naszym dramacie narodowym, stao ,

si ono upadku.

przyczyn

najwaniejsz

politycznego jak dzieje Polski zapisyway coraz wietniejsze, coraz wzniolejsze rozwijanie znaczenia narodowego, ukad spóeczeski cienia swe szranki. Ojczyzna tracia potg iloci w przypuszczeniu, jakoci zastpi

Jako w miar

e j

—

innemi sowy, lud upada a szlachta rosa. stao si u nas co ze wszystkiemi oblubiecami fortuny bywa, szlachta nie moga udwign ciaru jaki na monopol praw i obowizków woy, a lud zepchnity do biernego znaczenia, straci instynkt narodowej godnoci, i pozosta przy pugu wtenczas nawet, kiedy Ojczyzna powinna go bya widzie w radzie i przy oru. Jaki /Ad konieczny problemat wynika dla nowych pokole ? Czy maj zostawi losy narodu w kole dotychczasowych poj lub je wprowadzi na pole tak szerokie jak granice Polski, a tak gbokie jak najnisza warstwa spoeczestwa V do upadku rewolucji listoOd upadku Polski padowej wyczerpnite zostay wszelkie modyfitikacje patrjotyzmu wycznego, czciowego. Slazanadal w tych nieustannych próbach wodach marnowa ostatnie siy narodowe ? Czy czyli

I

a

,

my

i

i

Ojczyzna nie znajduje si

w jednym

z

tych sta-

nowczych momentów, gdzie kwestja by albo nie hyc, sprowadzona li do wewntrznej energji narodu, nakazuje

szuka

i

uywa

wszelkich zaso-

bów bogactwa krajowego, odzywa si do wszystkich serc polskich, wskazujc im warunki bra terskiego pojednania tak

w

perjodzie walki jak

i

po zniesieniu ojczystej niewoli?

Demokracja

z

zapaem przyja

te zadania,

przekazane testamentem powstania listopadowego,

33

jako ostatni wyraz czynnego patrjotyzmu

po za , szcztki dawnych zudze lub poddanie si niewoli^ ale nigdy rzetelna potrzeba narodowa. Ztd demokracja wystpuje w podwójnym charakterze: jako zasada majca na celu wymiar sprawiedliwoci ludowi polskiemu powoujc go do praw i obowizków obywatelstwa; powtóre, jako rodek wyrobienia nowych si dla wydobycia narodu z niewoli. A niepodlego

któtym

y mogy

kraju,

bya

e

teorji

i

jest

jedynym motorem wszelkich

czynów polskich, przeto demokracja za-

i

trzyma musiaa donioso swoich ycze i mozoów na granicach politycznej moliwoci. Nie szuka ostatecznej formuy na doskonao spoeczesk, ani si oddawa zudzeniom jakiej-

bd

szkoy socjalnej, ale idea swój wyszerzy w takich tylko pojciach i mylach, któreby si wznosiy po nad wszystkie szczegóowe teorje, by najwiksz summ ywioów narodowych obj mogy: taki zakres nadaa demokracja swoim zbiorowym pracom. Cokolwiek ze wystpuje, kade zboczenie od tego programatu, przypisa naley albo pocztkowym poszukiwaniom albo pojedynczym pomysom. kolwiek

rabia

i

IV.

mim

DJINIONE

Zarzucano demokracji, i

pomysy czerpaa w to

bro

straszna

e

natchnienia swoje zagranicznych,

teorjacli

ycze narodowych. w rkach przeciwników,

nieprzy padajcych do ducha

Bya

DEMOKRACJI.

i

co szlachetnego i ale wyostrzona nie na tern czynnego powicenia naród móg wyda, ale przeciAvnie na uomnociach jego, na zabytkach zuytej przeszoci i na egoizmie, który we wszystkich krajach wicej z bojani jak z przekonania

opór kadej nowoci stawia.

by

Wszake

zarzut ten

i nie ogóinem tylko przeczeniem dogmatu zdoby si nigdy na odparcie najwaniejszych warunków nowego patrjotyzmu. Ani zniesienie poddastwa ludu wiejskiego, ani powoanie wszystkich kJas narodu do równych praw cywilnych i politycznych ani oparcie losów pastwa na wszechwadztwie caego ludu polskiego, nie byy prawie nigdzie jawnie i na serjo zaprzeczane. ,

,

35

Demokracja, to rzecz nie polska, to materwoano czsto na rozmaite tony; a jednak nigdzie po za form i wyraenia nie postpiono, 1)0 rzeczywicie zarzut by niewaciwy, pochodzi albo z niezrozumienia rzeczy, albo

jalizm,

z

i

interesu osobistego.

By moe, i demokracja w wywodzie swopomysów nie trzymaa si cise dawnych formu prawa publicznego polskiego; by moe, ich

i

mianowicie

w

ocenieniu obecnej wartoci stanu

niegdy uprzywilejowanego, bya surow tak bezwzgldn, jak jej al za zmarnowany byt nai

Ale trudno zaprzeczy eby jej zasady wysnute z dziejów ubiegych, eby si nie wspieray na narodowym duchu, na waciwem zrozumieniu nowych potrzeb irajowych, i na loicznem powizaniu myli i ycze polskich z mylami i yczeniami odradzajcej si Europy, rodowy.

nie ])yy

e

demokracja jest koniecznem nastpstwem rozwoju charakteru i znaczenia Ojczyzny naszej, stwierdzaj to liczne pomniki chway i powice narodowych, a oprócz tego powszechny sd obcych, którzy nas za to alloo nienawidz albo szanuj. historycznego

Upadek nasz

,

by klsk

na wschodzie bdzie odrodzeniem

lizacji

dla

Europy, tej

wolnoci

i

odrodzenie

wielkiej

myli,

cywinasze którsi

36

wszystkie szczepy rodziny sowiaskiej swobodnie dobrowolnie w jeden braterstwa czya. Gdyby Polska dziwnym zwrotem przeznaczenia swego miaa by tem czem Moskwa na przykad, lub jakim innym mniej wicej utajonym despotyzmem, gdzieby bya racja jej odrodzenia,

wze

i

któby

o niej

myla, komuby bya

potrzebn;

a jednak narody bez wyranego znaczenia, bez wytknitej funkcji, do rzdu udzielnych pastw, sobie prawa nie mog. Funkcja Polski przeszoci jest jasna i niezaprzeczoaa i dla do wietnoci, tego ycie jej wznioso si do obrony caego chrzecjastwa. A wic dzisiaj nie naley si zrzeka tej funkcji, nie schodzi z drogi ojców naszyck, ale ich ducha wznie do potgi nowych natchnie, zostawiajc w dziedzinie przesz-

roci

w

,

a

a

oci jako

wszystko

co

jej

waciwego

uomne dowiadczya. Tym sposobem tylko,

bram wityni

starej

to jest

demokracji

lub co

sama

otworzeniem polskiej,

dla

synów, moemy mie nadziej zrzucenia wszelkiej rdzy z serc i dusz naszych, i poruszy istotn si ludu, któr Bóg jakby rozmylnie na najwiksz potrzeb kraju przewszystkich

chowa. Naród

jej

polski

peen ycia

i

czerstwoci,

wród

ogromnej pracy przerobienia si w swoich ustawach, zosta gwatem z rzdu niepodlegych

37

pastw wypchnity. Wewntrzni obrocy jego, w czci poddali si gwatowi, uwaajc go za wyrok boski; drudzy zawsze potni sercem, ale sabi dusz si pokazali. Zewntrzni sprzymierzecy nasi, podzielili si na dwa obozy nieprzyjació i obojtnych. Wszystkie nadzieje, wszystkie rachuby i opieki upady; a jednak ttni puls narodowego ycia, wiara w odrodzenie rozgrzewa wszystkie ziemie dziedzin Jagielloskich. Czegó potrzeba by t wiar wprowadzi do czynu odpowiedniego wielkoci celu ? Demokracji, ile ta jest wspóln wszytkich ludów Europy dnoci, a wic spraw Polski wprowadza w har:

e

monj

nie tylko

równowagi pastw,

ale

i

znacze-

nia cywilizacji 19go wieku.

Jako, od kongresu

wiedeskiego,

od

tej

epoki zemsty urzdowej nad rewolucj, wszystkie

ludy Europy posiadajce racj bytu w ludzkoci, doznaway wstrznie i walk tak wewntrznych jak zewntrznych, dowodzcych gbokiej pracy chocia nieokrelonej jeszcze , poszukiwania nowego porzdku i coraz wydatniejszego rozbratu z

tem wszystkiem

rzdow

,•

si

co przed 1789 stanowio a co traktat wiedeski mia na nowo

w sumieniu ludów. Zaledwo kongres wiedeski ukoczy swe dzieo przeznaczone do niemiertelnoci, a Wochy, Hiszpanja, Francja i Niemcy, Polska i Moskwa nawet , wszystkie te

zaszczepi

których on losy na mu najprzód podziemnem zrywaniem kajdan, a wkrótce potem otwartem wystpowaniem do broni za wolno, nie dajc rzdom chwili spoczynku, potrzsajc cigle ich sumieniem, rozdzielajc po kawaku ich dzieo, wzniecajc nieufno i rozdzia w witem przymierzu i midzy jego apostoami; wielkie postacie europejskie,

zawsze

mia

ustali, odpowiedziay

zagrzewajc dzielno

w

nich

wiar

i

zwycionych, wzbudzajc wywoujc mczenników

nadziej,

we wszystkich narodach otaczajc ich jedn powszechn czci, by da wiatu pozna e z solidarnoci cierpie wyniknie kiedy solidarno ycia i swobody. i

,

Eola szenia

bya zie

rzdów w

obec tego powszechnego kru-

si porzdku kongresowego,

do chwytania winnych, i do zasilania rusztowa

ograniczon

do strzeenia ;

policjant,

wi-

andarm

kat byli wówczas pierwszymi urzdnikami pastwa; a adne zadanie wysze, adna myl na

i

przyso,

nie

powstay

w gowach rzdzych,

chyba jako odpór natarczywoci rzdzonych, chyba jako natrtno uporczywego ducha, którego od

zwyciy

razu

trudno.

To te przy rozpoczciu perjodu emigracyjnego, najwysze wspóczucie okazao si wszdzie w krajach wolnych i uciemionych, dla sprawy narodu polskiego, ze strony kadego kto ,

39

cechy na sobie nie nosi; w sferach za rzdowych napotykaa ona albo dawny wstrt, albo niech wyrodzon ze wspólnego interesu

urzdowej

z

ciemizcami Polski,

albo nareszcie

obojtno,

czasami lito, jako rodek popularyzowania si, Ztd te nigdy za jako wasne usposobienie. demokracja polska, staa si jedyn, moliw spójni midzy spraw Polski a spraw ludów Jedna i druga nic od rzdów, europejskich. wszyskiego od walki z niemi spodziewa si mogy; ich interes by wspólny, potrzeby zblione, chocia dla nikogo tak gwatownemi jak

—

dla Polski nie

Jeden

wród

e

byy.

tylko

powszechnej

dla jednej

al

do

Polski

wydobywa si

dla niej yczliwoci,

tylko klasy chce

wolnoci

to jest, ,

e

we

wszystkich swoich bohaterskich usiowaniach, nic albo bardzo mao dla upoledzonych mas zrobia, i pod tym wzgldem obce rzdy byy czasami lepsze od rzdów polskich. Ten zarzut, bolesny dla serc sprawiedliwych, a niezm niej s zony znajomoci przeszkód jakie Polska ha tej drodze od swoich i od obcych napotykaa, wzmacnia przekonania demokracji, rozwidnia jej wiar, a jej pracom oznacza wydatniej jeszcze drog niezbdnych reform które miay zawsze na celu, wznie do nieznanej dotd potgi^ siy pow-

e

40

stajcej Polski, i osadzi jej byt na wspólnych wszystkim odradzajcym si ludom posadach. I takie to myli i yczenia nazwano ródem nie polskich natchnie, obcemi, nieprzypadajcemi do ducha narodu zasadami, materjalizmu i ,

Bóg wie

nie

czem

jeszcze.

e

Kzecz pewna, po upadku rewolucji listopadowej, wszystko co miao cokolwiek natchnienia do czynnego patrjotyzmu, rzucono byo naturalnym biegiem rzeczy, do poszukiwania nowych posad usiowaniom narodoAvym, i jedna tylko demokracja wzniosa si do powagi planu obejmujcego wszelkie zadania polityczne narodu, który si wydobywa na niepodlego nie zwyczajnemi siami bo ich nie ma, ale temi jakie

o

zapau swego wydoby moe i za pomoc jedynego wsparcia jakie na zewntrz znajduje. Co tylko po za teorj i prac demokracji stano, byo albo przeuwaniem przewiadczonych o niemoc zabiegów, albo marzeniami mniej wicej uczuciowemi, ale nigdy nie schodzcemi do rzez

czywistoci do ycia i czynu. Zarzucano take demokracji, doj do jednoci politycznej, i ,

e nie umiaa e Towarzystwo

Demokratyczne t niejedno zwikszyo i usystematyzowao. Wszyscy jestemy Polakami, wszyscy mamy jeden cel, a wic razem do jednego powinnimy. Demokracja niechaj broni swoich

dy

41 zasad, bo one

s

wzniose

i

zbawienne

niechaj niewydziela, niechaj nie

ni bdcych, gdy dnoci.

po za kie

i

tam

potpia

s

;

ale

si

usiowa

czyste,

pos-

Tak przemawiali ludzie dobrego i rozalonego serca, ale ciasnego pojcia, ludzie niewiedzcy jedno prawie jest niemoliw w krajach swobodnych, a tym mniej w krajach zewntrz i wewntrz ucinionych, gdzie wszelkie rodki cierpliwoci, wyrozumienia i porozumienia si odjte, gdzie polityczne ycie narodu ma tylko dwie wzkie cieszki, sprzysienie i tuactwo; jedno i drugie pene niebezpieczestw i powice, a wic draliwoci; pozbawione odpowiednich yczeniom rodków i powagi znanych a zasuonych przewodników. Gdyby jeszcze w sumieniu publicznem spo-

e

s

czywao przekonanie, e rewolucja listopadowa, upada pod ciarem przemocy tylko, i e mowie prowadzcy jej losy wyszli z niej wolni od zorzecze yjcych i nastpnych pokole, wtenchorgiew zaufania i jednoci janiaaby na-

czas

turalnym blaskiem midzy Polakami jak to byo przed powstaniem 1794 kiedy Kociuszko sta si symbolem rzetelnego patrjotyzmu. Ale kiedy upadek rewolucji listopadowej, naznaczy jej naczelników pitnem zdrady lub niedoztwa, co w yciu narodów jedno znaczy; demokracja.

—

42 konieczne nastpstwo i tego stanu rzeczy, pozbawszelkiego kierunku z góry, a wic i jednoci. Wszake pomimo tej stanowczej przeszkody, pomimo wszelkich trudnoci tak w kraju jak i

wion bya

na wygnaniu, demokracja przeczuciem

rozumowaniem dosza do jednoci

w

i

wasnem

tern wszyst-

kiem, co stanowio gówne posady jej wiary. Wszelkie sprzysienia krajowe bez wyjtku, wszelkie stowarzyszenia emigracyjne z wyjtkiem tak zwanej Czartery szczyzny, prowadzcej cigle

opakane swe nych

bya a

w

wszdzie pojcia demokrasi na jednym gruncie, na jed-

dzieje,

tyczne spotykay'

posadach

i

znacznej

Myl czyli teorja w caoci mode pokolenia,

nadziejach.

jedna, ogarniaa

wikszoci

ludzi

dawniejszych po-

kole, u których myl odpowiadaa stopniowi gorca uczu narodowych.

By

to bardzo

pocieszajcy sj^mpton

w

nie-

zdawao si i z jednoci celów atwo bdzie wyprowadzi jedno rodków w ich doli narodowej,

dopiciu.

By moe i w polskiej

ich nie

ówczesnym .stanie demokracji

byo wiele zudze i poezji; ale gdzie ma? Czy ludzkie rzeczy nie spoczywaj

i marzeniach krórym traf, szczliwe nastrojenie wypadków, barw rzeczywistoci nadaj i w powag dokonanych czynów

czsto na zudzeniach

43

zamieniaj? Caa rzecz polega na tern by te zudzenia lub marzenia, byy szlachetne w celach powszechne. Otó pod tym wzgldem marzenia demokracji, ogromn jeeli to byy tylko marzenia, miay niemal warstw czuzagrzeway warto, jcego si i bezwzgldnego patrjotyzmu polskiego. Po za ni, stay wytrwae zawsze na swojem stanowisku ale nieruchome masy, lub powtarzam, indywidualne drganie pozostaych czonków naCó wic dziwnego nie jest rodowej niemocy. to raczej naturalne nastpstwo takiego usposotowarzystwo Demokratyczne, ów najbienia, powaniejszy i najczynniejszy organ nowego patrjotyzmu, podjo jedyn myl jaka si wtenczas prawem koniecznoci nastrczaa, myl zespolenia powszechnych ycze emigracji i kraju, aeby za pomoc tego zespolenia dad haso narodowego powstania. Nie idzie tu o to, czyby kto inny lepiej, umiejtniej a mianowicie skóteczniej prowadzi tak wielkie dzieo. Tylko zapomina nie trzeba, tak w yciu prywatnem jak i w yciu publicznem ten ma suszno i zasug, kto si na pó drogi nie zatrzymuje, kto cigle idzie naprzód, bez spoczynku, bez zraania si przeszkodami i klskami, drog najprostsz chocia moe najniei

t

e

ca

,

e

e

e

bezpieczniejsz.

Otó Towarzystwo Demokratyczne

44

t

wielk ma zasug w historji nieszcz Polski, nawet ostatnim szcztkom potgi powstania listopadowego zmarnie nie pozwolio, i e z chwalebn zuchwaoci zamierzao pocign Polsk gdzie tajemnica jej odrodzenia spoczywa. tam Kzuci si z caem powiceniem w sprzysienie

e

,

narodowe i wydobytych

powoa z

w imi zasad usprawiedliwionych

kraj do broni

ona przeszoci,

potrzebami teraniejszoci, a zarczonych warunkami przyszoci, taki zakres nadao sobie Towarzystwo Demokratyczne od chwili kiedy zamkno perjod wewntrznego ksztacenia si i urzdzania emigracji (1836.)

Dwa byy rodki

do poczenia czyli urzuporzdkowania ywioów demokratycznych na wygnaniu. Albo powici temu przedmiotowi wszystkie mozoy i uczyni go gównym i niedzenia,

zbdnym wanmkiem wspólnej z krajem pracy, od razu na jakto zrobio Zjednoczenie; albo drog stosunków krajowych, aeby przez oddzia-

wej

ywanie wpywu na niej zdobytego wady, które poczeniu si emigracji

uprztn zaw jedno ciao,

przeszkadzay.

Towarzystwo chwycio si tego drugiego sposobu, zostawio na boku wszelkie pokusy Zjedno-

zwracajc nieustannie myl emigracji na na jedyny punkt wszystkich ycze, i walczc namitnie przeciw nieprzyjacioom democzenia,

kraj jako

45

a wic przeciw szkodliwym sprawie narodowej pretensjom, które na wygnaniu jawnie wy-

kracji,

stpoway.

w obozie demokracji nie nastrozbratu w zapatrywaniu si na

Rozijrat przeto

pi w skutku

dzieje Polski, a mianowicie na przyczyny upadku powstania listopadowego, lub w skutku rónicy w samyche zasadach i celach ale w skutku koniecznego przejcia z teorji do czynu, z logicznego ;

nastpstwa ycze patrjotycznych, naznaczajcych powoaniu demokracji denia wysze nad wewntrzne spory i organizacje. To te Towarzystwo nie stanowio caej demokracji polskiej na wygnaniu, po za niem byo bardzo wiele zacnych usposo)ie, zdolnoci i powiecenia, na które demokracja liczy miaa zupene prawo. Towarzystwo byo tylko potnym batalionem czynnego patrjotyzmu, przedstawiajcym wzór karnoci i adu, tyle potrzebnych u nas, wystawionym na pierwszy ogie walki w imi wspólnj^ch zasad i ycze przedni stra niejako, torujc now3^m pokoleniom drog obowizku wzgldem Ojczyzny. kocu zarzucano demokracji, rozszerzaniem zasad swoich wzniecaa w ludzie polskim ;

W

nienawi

e

do szlachty,

bdcej mimo

wszelkich

zaprzecze, ogniskiem mioci Ojczyzny i nieustajcego powicenia i zamiast wstrzymywania czyli moderowauia szlachetnego ale niero^-

e

46

wanego zapau modziey ogie

wzniecaa

polskiej,

bez adycli odpowiednich zasob(5w, bez obliczenia podobiestw skutku, wywoywaa czsti

kowe powstania lub

ofiary,

kraj na nieszczcia

naraaa, a niewole jego coraz cisz cz3^nia, dranic zemst nieprzyjació Ojczyzny. Przedewszystkiem nie trzeba zapomina,

ca swoj propagand odbywaa szachty

tylko,

i

nigdy nie

za

miaa

e demokracja porednictwem jeszcze ajentów

pomidzy ludem wybranych, e przeto rozszerza nienawi do szlachty przez szlacht byo prostem

e

niepodobiestwem; powtóre, skoro tylko w przekonaniu demokracji na szlachcie polskiej ciya wieka odpowiedzialno za sprowadzenie niedoli krajowej, wytykanie chocia namitne jej bdów, nie mogo by uwaane jako skutek nienawici, lecz jako skutek pojcia o nowych potrzebach narodu.

Ale rzutów,

Któ

je

eby dokadnie oceni warto nie trzeba

robi? Czy

take zapomina

tych za-

ich

róda.

ludzie, którzy by postawili

na

inn , powaprzeciw chorgwi demokrat3Xznej niejsz i skuteczniejsz ? Nie chorgiew kamaryli, lub westchnie, alów i biernej cierpliwoci bo te nowy patrjotyzm stanowczo odrzuca; ale tak ,

na którejby napisanem byo „pracuj a Bóg ci dopomoe." Nie dosy bowiem byo narzeka i gani, nie dosy woa: „Bracia, le robicie, miejcie

ii

„ufno w Bogu, 011 si nad nami zlituje, kochajmy potg mioci obwarujmy Ojcz3"zn przeciw nawaom niedoli." Naród polski potrzebowa si

i

czego wicej

potrzebowa codziennych a doty-

,

kalnych wiadectw tak dla

siebie, jak i dla wiata, prawdziwe ycie w nim niewygaso i e mimo sprzysienia pieke, paktu z nimi nie zawiera. Panowie, co powysze zarzuty demokracji

e

e

czynili, nie wiedzieli albo nie chcieli wiedzie, naród polski, jak ów rycerz francuzki, który w walkach za kraj wszystko utraci prócz serca potgi swoi niem do koca w^ojowa, z dawnej jej, z owych sejmów i trybun, które jego przed wiatem gosiy, przechowa tylko czucie i oskot bram wiziennych, brzk kajwiar, i dan i mody do niebios z wysokoci rusztowa, byy jedynymi heroldami jego mczestwa i dzielnoci. Zaprawd, demokracja ma prawo si zapyta, coby byo lepszego dla kraju, czy wszystkie te sprzysienia, nie ustajce w swej propagandzie, owo zuchwalstwo modych pokole, pra-

saw

e

bdy

wasn

ich si naprawi ojców i to zarozumienie dumy narodowej, usiujce rozpocz na ziemi ojczystej epok odrodzenia nie tylko Polski, ale i Europy; czy te eby po upadku rewo-

gnce

lucji

listopadowej

wrogów, cisza

i

zapanowa zupeny porzdek

rezygnacja nie przerwana niczem,

4^

nawet jkiem winiów przypominajcym boleci eby na wygnaniu nie byo ani stronnictw, ani walki; eby wygnacy z maymi wyjtkami, bez majtków i sposobów do ycia, zajli si byli prac osobist tylko, skadajc swoje obowizki Polski

i

;

nadzieje

w rkach

by, lub innych

patrjarchy

mdroci

i

rachu-

podrzdnych koryfeuszów pogrzebu

By

powstania listopadowego? moe, i w takim byoby w kraju ofiar, a na wygnaniu niezgody, ale czyby Polska nie zapomniaa sama o sobie tak, jak cay wiat urzdowy o niej zapomnia, czyby si nie staa dobrowolnie i na zawsze tem czem zrobi chciano: Irlandj lub razie nie

j

Czechami ? Panowie, dla których ycie narodu skada si z budetów, puków i machin parowych, na te pytania odpowiedzi nie znajd, ale demokracja, yjcy duch narodowoci polskiej wie dobrze e kada godzina zmarnowana po za rozpaczliwemi ,

natchnieniami kraju uciemionego przyspiesza jego zupeny rozkad,

przez obcych

e

wszelka uleustpienie z dumy narodowej wzgard tylko dla nas u wrogów zwikszaj a zuchwao ich do zdeptania ostatnich szcztków naszej narodowej indywidualnoci podnosz. Z reszt, naród dokro wolnie ulegajcy przemocy, chociaby

go,

kade

a

barani rezygnacj przyjmowa wszystkie nieszczcia zniewagi i naigrawania, zawsze bdzie

z

,

49

uwaany

jako renegat, którego do pewnych usug ale nigdy przypuszcza do wiary, do zaufania i do wspólnej biesiady spoeczeskiej, chyba w 12tem pokoleniu, kiedy ostatnia kropla starej krwi przecedzi si przez alembik pychy

uywa

mona,

nowych panów. Inaczej si rzecz ma z pastwem, pastwo, jest to z narodem zawojowanym :

inaczej sztucz-

ny, chemiczny nie jako utwór, który wraz z upadkiem traci warunki bytu i odrodzenia; podbój, traktaty zamykaj jego dzieje ; rozmaite rody taz zaborcami i kiego pastwa zbrata si los swój z ich losem skojarzy. Prusy, na przyutraci swój byt bez kad, lub Austrja, najmniejszej szkody dla swych niemieckich i nieniemieckich prowincyj, które wracajc do swojej

mog

mog

kolebki, adnej nie

bd

miay

racji

wzdychania

do minionego porzdku. Naród przeciwnie jest to pierwiastek naturalny, niezaleny od przypadkoale od wego szczcia lub kombinacji ludzkiej wyszego prawa harmonji, czyli urozmaiconej jednoci czowieczestwa. Jego byt pod wpywem innych i swogo wpywu innym udzielajcy, ma swoje odrbne rozwikanie, w^zrost i potg. Jeeli drugi, ssiedni pierwiastek czyli naród wsiknie go w siebie, odejmujc mu gówne warunki pierwotnej egzystencji, na tenczas rozpada si, ginie, albowiem dwa takie narody tylko niepodlege ,

4

50

obok drugi

y

mog, zaabsorbowanie jednego przez pod jakimkolwiek by si ksztatem

sibie

odbywao,

bd

czy przez

tyzm, musi by jednego z nich.

z

wolno,

czy przez despo-

natury swojej miertelnem dla

Demokracja polska zrozumiaa to dobrze, i nigdy nie przypuszczaa jakiejkolwiek ugody lub pauzy nawet, pomidzy znaczeniem narodowem a polityk grabiec(5w; dla tego te jej przekonaniem i wiar byo zawsze, \l wojna, wojna i nic wicej jak wojna, powinna by hadla tego

sem

dopóki ich Ojczyzna na wysokoci swego powoania. Wprawdzie jej usiowania pod tym wzgldem nie doszy nigdy do rozmiarów odpowiadajcych nadziejom; ale czyja w tem wina, czy wszystkich Polaków,

nie stanie

samyche usiowa wynikajcych

z

koniecznych

potrzeb czasu, czy te tej warstwy mdrych krytyków, dla których nic nie robi, i czeka Bóg wie czego i dokd, byo zawsze Alf i politycznego rozumu ? Czemu ci panowie zamiast

Omeg

zimnego przypatrywania si heroicznej Avalce modych pokole, nie stanli na czele ich powicenia? By moe, i znaczeniem swojem, majtkami i dowiadczeniem byliby sprawy narodowej lepiej

bionili, a kto wie

czyby przykadem swoim

ducha dawnego rycerstwa w t szlacht polsk, której demokracja nie patrjotyz-

nie byli natchnli

51

mu, ale brak czynnego powicenia, brak samodzielnego poczucia si do obowizków wyrzucaa i wyrzuca. Demokracja, widzc z jednej strony nowe nicowanie zuytego tyle razy ez drugiej obojtno bractwa dyplomatycznego, Sierno tej czci Polski, która uchodzi chciaa jedyn Westalk ojczystego ognia, musiaa drog jaka jej pozostaa, drog rozpaczliwych prób zmartwychwstania Polski. To te demokracja spo-

i

i

za

moe

oczekiwa sdu przyszoci, jej bohamczennicy, zaczwszy od Zaliwskiego do Florjana Dbrowskiego, pozostan wiecznemi pomnikami najpikniejszego, bo najtrudniejkojnie terowie

i

a

szego patrjotyzmu. Kto wie jednak, czy ta sama przyszo nie zrobi demokracji zarzutu, i w zastosowaniu swoich poj o wartoci ludu polskiego, nie pokazaa si dosy loiczn, ani dosy wytrwa, i e w poszukiwaniu zewntrznych sprzymierzeców dla

zupenie pomijaa, albo niedostateczbudzia tych, którzy w jej odrodzeniu upatrywa winni naturaln zorz wasnego odrodzenia. Nie tego bowiem demokracja obawia si moe, aeby przyszo zatwierdzia owe nierozPolski, albo

nie

•

wane zarzuty zaszczepienia w ludzie polskim pomaterjalizmu i nienawici do szlachty ale kadajc najwiksze nadzieje swoje na poruszeniu ;

nietknitej

dotd potgi

e

ludowej, niedosy nurto-

52

waa wntrze

Polski by tam wygrzeba KiliGowackich, mogcych jej odkry tajemnice ludu polskiego, a sprzysieniu narodowemu skich

,

i

nada

posady niedosignione przez wrogów, niezalene od czasowych klsk lub bdów. Wprawdzie bya to najtrudniejsza zadania demoa moe naleca do nastpnego okresu kracji jej dziejów, ale rzecz pewna, na drodze apostolstwa bezporednio ludowego nic jeszcze prawie dotd nie zrobiono ani usiowano. Demokracja, zajta przedewszystkiem bezporedniem na kraj dziaaniem, zanadto si take

cz

—

e

e

zamkna w narodowej wityni, i zapomniaa powstanie listopadowe wywiesio star chorgiew polsk z napisem: za nasz i tuasz icolnoó. wznios spucizn powinna bya podnie do potgi zjednoczenia sawiaszczyzny w przyszoci, a do solidarnych ycze i prac w teraniejszoci. Nikt bowiem silniej i skuteczniej w tym celu nie móg przemawia do pobratymców naszych. Jednym przeszkadzaa religijna, drugich krpoway potrzeby kast i przywilejów: demokracja tylko posiadaa myl odpo-

T

—

wyczno

wiadajc na

carski Panslawizm, wolnoci i braterstwem ludów sawiaskich. Temi dwoma talizmanami, bdcemi wasnoci narodu pol-

skiego,

naleao

nej pracy,

nie przez

samo echo wewntrz-

ae bezporedni propagand,

czynem,

58

szerzy sowo wspólnej nadziei midzy tym ogroludów pobratymczych, którego duch Mongolski i Germaski, w ciemnociach samobójczej polityki dotd utrzymuje. Byy wprawdzie i na tej drodze próby i usiowania; przeczucie demow t stron, jako w jedyn kracji cigno i gdzie Polska moga znale prawdziwych i wiernych sprzymierzeców; ale czy to trudnoci czy brak wytrwaoci, polityka jej w tym kierunku

mem

j

miaa tej cechy gbokiego przekonania, jakie si zwykle w jej usiowaniach pokazywao. Cokolwiekbd jednak przyszo o tych niedoczynach wyrzecze, pozostan one zawsze wenie

tylko sporem demokracji. Na zew odniesieniu si do jej przeciwników, demokracja polska, staa si ju potg historyczn i na szali narodowych losów,

wntrznym

wntrz,

czyli

yjc

;

ciy

zawsze ona stanowczo

bdzie.

Biada tym,

którzy tej potgi nie czuj i nierozumiej. Uwiedzeni pozorami niemocy, lub zalepieni zwyciztwem, nie przez nich nawet osignionem, dzi swobodnie biesiadowa i skaka, ale co jutro

mog

bdzie, to niewiadomo.

Demokracja polska, róna od wszystkich insi narodow. Dzi uciniona,

nych, jest rzeteln rozproszona, wszdzie

j

jednak napotka

mona,

wszdzie si jej myl przebija, wszdzie swojemi prawdami w oczy kole. Dzi w nieadzie, bez

;

54

punktu

rodkowego,

jutro

moe znale now

ua objawienie swojej woli. Na próno kuszonoby si zabi j, stumi^ a przynajmniej skrzywi; nikt jej niedosignie, bo to ani osoba, ani familja, ani kasta, ani budet, ani armja który musi dla siebie i dla ale myl ludu, drugicb, yciem nowem, a tak wielkiem jak po-

form

y

tga chrzecjaskiego

braterstwa.

V. EOK

Przypumy stanowi jedn;

1840

I

•

ROK

1848.'

e

te dwie daty na moment, pochodnia rewolucyjna zapa-

e

1846. tak dugo janiaa Wielkiego, owego króla chopów, daa haso do spenienia solidarnoci patrjotyzm polcierpicych ludów, albo raczej ski wstrzyma niecierpliwo swoj, i dopiero na odgos 24 lutego 1848., puci si dwoma wytknido temi szlakami od Galicji i Poznaskiego, serca Polski ^) i tam, w drugiej stolicy Jagielonów, rozwin chorgiew, ju zwycizko powiewa-

lona

w

dnia 22. lutego

stolicy

Kazimierza

e

e

a

jc

na murach Parya, Wiednia i Berlina. Czy podobne zdarzenie nie byoby zmienio ówczesnej postaci rewolucyjnej ? Któ moe twierdzi powstanie Polski w r. 1848,, nie tylko w Galicji i w Poznaskiem, ale i w zaborze moskiewskim, nie byoby odebrao starej Europie jedyn nadziej i podpor jakie jej niosa niezmienna polityka ca-

e

*)

Plan zamierzonego powstania

w

1846 roku.

m rów, a zatem eby nie podnioso do niesychanej potgi siy rewolucyjne w caej Europie, eby nie zanioso nowego duclia nawet do gbi Moskwy, eby si nie stao godzin odrodzenia Polski i

Sowiaszczyzny.

Temu tak trudno zaprzeczy, jak jest trudno ochrzci wiar w cuda przypuszczenie powstania caej Polski w 1848 roku. Cudem mogo by powstanie zniewieciaego ludu wiedeskiego przeciwko swym ulubionym cesarzom cudem byo rzucenie si Brandeburów na monarchj, kt(5ra ich z nicoci do rzdu pastwa europejskiego podniosa. Ale rewolucja w Polsce, przeciw najzacitszemu z wrogów, bya rzesz naturaln, konieczn, Europa ludów na ni ciczya, a sprawa ucinionej Ojczyzny bagaa o nli gosem najwyszej potrzeby i moliwoci. Kiedy jeszcze trawa nie porosa na grobach rycerzy powstania listopadowego, ju demokracja natchniona niemierteln potg ducha Polski, :

najwyszym zapaem

religijnego przekonania, emigracji i w kraju wiar we wasne siy, w narodu, w potrzeb jego samodzielnego bytu dla wasnej i drugich wolnoci, i w obowizek na nowych pokoleniach: z

szerzya

w

ywotno

cicy

zoenia na otarzu Ojczyzny podatku z krwi i mienia, by si wiecznie pyta, azali nie spodoba si Bogu bram narodowego wizienia otworzy?

57

A

bya prawdziw wiar,

ta wiara demokracji bo pochodzia i z serca

z

gbokiego namysu,

i

i

z

gowy,

z czucia

i

i

z

rozumu

demokracja

woaa

z instynktu

i

polskiego.

Kiedy

silna

t

wiar,

przez usta Ehrenberga, Zawiszy, Lewitu, Konarskiego i tylu innych mczenników nowego patrjotyzmu! ,,Polacy, dziesicio-wiekowa chwaa narodu zgin nie moe, bo jej znaczenia adna inna nie zastpia." Polska nie przestaa by czem bya w apoteozie swojej wielkoci; nazywano puklerzem chrzewtenczas kiedy cjastwa i cywilizacji, mieczem braterstwa ludów sowiaskich, pochodni w ciemnociach wschod-

chwaa tem

j

Spojrzyjcie w jej prawa, nio-pónocnej Europy. obyczaje i walki, zastanówcie si sumiennie nad jej

yciem wewntrznem, nad

jej

burzliwoci

nawet, która si innym tak zbrodnicz wydaje; zgbijcie ich ducha i cel, a potem zwrócie oko wasze do koa i porównajcie ca, wszystkie jej cnoty i wady z temi zemi duchami, które czyhaj na jej zagad tylko nie odrzucajcie nic z ich konstytucji, z ich pochodzenia i dnoci. Jeeli w sumieniu waszem

j

upadek Polski okae si

zasuonym i uytecznym

j

dla ludzkoci, a mianowicie dla Europy, jeeli kto inny zastpi posannictwie przez samego

w

Boga

jej

naznaczonem, idcie

dokd was

przezna-

58 czenie niewoli niesie. Lecz jeeli przeciwnie, rozszarpanie Polski pokae wam si jako czasowe tylko zwycistwo starej, feodaluej myli, która ludzi i narody za narzdzie w rkach królów i cesarzy uwaaa; jeeli czujecie Polsce potrzeba

e

tylko swobody, tylko

pokarmów narodowych, ae-

by zajaniaa blaskiem gienjuszu swego, i docigpomylnoci najszczliwszych nawet narodów, o! wtenczas pójdcie z nami drog niezmordowanego powicenia, drog zamiowania ludu w którym spoczywa utajona potga zmartwychwstania Polski, drog jaka pozostaje narodowi pozbawionemu wszystkiego, prócz wiary i obo-

na

wizku.

Có na to przeciwnicy demokracji odpowiadali ? Pikne marzenia, szlachetny zapa, woali najlepsi z pomidzy nich. I my wiemy e Polska bya tylko chor wtenczas, kiedy zewntrzna zbrodnia miertelny cios jej zadaa. I my czujemy gorszymi od drugich nie jestemy, wszystko posiadamy co narody wietnymi i szczliwymi czyni, i nas oswobodzenie w nagrod dugich cierpie czeka. Ale czy po tylu zawodach moemy si puszcza drog, gdzie tylko wizienia, rusztowania i Sybir czy obdarci ze wszystkiego co si narodu stanowi, moemy ostatnie okruchy mienia naszego rzuca na szal nieujtych marze? Poddajmy si wyrokowi Boga,

e

e

e

;

59

cierpmy i czekajmy spokojnie; skoro godzina sprawiedliwoci dla uas wybije^ kiedy zewntrzna cisza zamieni si na burz zrywajc wszystkie stare niegodziwoci, kiedy wite przymierze królów rozbije si przed potg powstajcj^h ludów wtenczas przyjdzie czas na nas wszystkich; wtenczas ju nie rospacz, ale nadzieja poda nam ore do rki. 1848 r. dowodzi na czem si te obiet-

—

nice

skoczyy.

Inni podzielili si na dwa obozy. Najwiksza liczba bya takich, co gorcy patrjotyzm modszych pokole nazwali szalestwem, zbrodni, in-

tryg

nieprzyjació Polski.

szoci

o ile ta

Kozmiowani w

prze-

samolubstwo familijne, przywilej

urodzenia, wywyszenia pojedyncze, a pogard lub przynajmniej pominicie mas za podstaw

spoeczeskiego ukadu podawaa teresu nienawidzili wszystko i

braterstwa

noci

co

;

ci

wystpowao, dowodzc

upadli,

a braterstwo to nych klubistów przeciw zasugom

ludzie z in-

w imi

wolnoci

emy

wymys

wolambit-

i dostojestwom. Oczarowani powodzeniem despotyzmu w przesz,

oci narodowej widzieli tylko swawol, a w przyszoci wkupienie si do aski zaborców przez zupen im ulego, przez zabezpieczenie ich przeciwko wszelkim burzom wewntrznym, jakieby demokracja wznieci usiowaa. tej kategorji

W

ludzi

paieci si ów nieszczliwy zastp panów

60

unionjTh dygnitarzy wszystkich aspirantów do umaczania rki w ogólnem spodleniu carskich sualców, lub austrjacko - pruskich grafów i szambelanów. drugim obozie przeciwników demokracji, szczupym wprawdzie i bezsilnym, ale namitnym upartym, schroniy si niektóre okruchy dawi nej dumy panów polskich. Zawiedzeni i oszukani im do rozebrania kraju przez wrogów^ pomimo od wiele dopomogli, przekonali si wreszcie, nich prócz czasowego bezpieczestwa przeciw demokracji, niczego si spodziewa nie mog, coby im swobodne biesiadowanie w dawnej Rzeczypospolitej polskiej wynadgradzi mogo; ci panowie niewol narodu wzili za bezkrólewie w którem kademu z nich marzy wolno o koronie,

niegdy

polskich, a póniej

rzdów

zaborczych,

W

e

e

pod warunkiem jednak e marzenia ich w niczem nadwer na ojczystym grobie zdobytej for-

nie

e ich to nic kosztowa nie bdzie, ani we wzgldach u rzdów zaborczych, ani popularnoci midzy tymi którzy zachowanie przywilejów majtku i urodzenia, przed zbawieniem narodu zawtuny,

kad.

Strach nieustajcy o utrat tego co z niedowierzaniem tryumfu siy demoprzeczucie przy tern a kratycznej ju nieraz bardzo grono do sumienia oligarchów zagldajcej, a tak niezmorsze

posiadaj, zaborców,

poczony

ei

dowanej

w

zakócaniu serajowych rozkoszy wiele im si nigdzie ubezpieczy nie i wszdzie stawiaa obraz porównaw-

kiego wiata,

dozwolia

,

czy tego co byo/ co powinno, wszystko to,

jest,

z tern co

by moe

i

mówi, wpychao t kategorj naszych panów na drog albo lazaroskiego jak wyczekiwania, albo miesznych zachcianek naprzykad zdobycia na bruku paryzkim królestwa bez korony i pastwa. Ale ci panowie cignli za sob ów dugi, nudny i krzykliwy szereg dworskiej klienteli, która z dawnych czasów prze,

y

moe

bez ciskatylko wady, i nie nia kolan paskich, bez 'toastów za zdrowie janie wielmonych dobrodziejów, i bez wznoszenia kadzide wierszem i proz, dawniej po polsku lub

chowaa

po acinie, a teraz z kiepska po francuzku lub po niemieku, na cze wietnych rodzin którym, wedug ich przekonania, massa rodu ludzkiego hodowa zawsze winna. Tak wic, bierne poddanie si losowi, zaprzedanie si wrogom, lub gnuna, lkliwa, gdzie niegdzie mieszna duma, oznaczay przeciwników demokracji polskiej przed 1846 rokiem. Ani jedna myl wzniosa, ani jeden czyn samodzielny, miay, nie okaza si wtenczas ze strony ludzi skadajcych tak nazwane wysze towarzystwo. La menta, narzekania, krytyki i nic wicej. Czasami pojawi si jaki zacny filantrop marzcy o utwo-

62

reniu stanu redniego z kupców, przemysowców rzemielników, nie baczc e wspóubieganie si i ua

drodze

tej

z

zaborcami

i

ich narzdziami, nie-

moliwe jest w perjodzie niewoli narodowej; wociaskie, st-osunki filozof urzdzajcy

aeby w kadym

albo tak uro-

przewaga kapitau i albo zostaa przez pi:ac czuy poeta szlachcic, piorunujcy na demokracj si nie poznaa na ludzie polskim za to w niego wmawia jakie interesowe zamiowanie kraju, wtenczas kiedy on dumki tylko nuci, szczliwy z patrjarchalnego stanu w jakim go ojców naszych zostawia. Byli take tacy co paratj wziwszy za Polsk, pasowali si na rycerzy pruskich, moskiewskich lub galicyjskich w prawych tylko wykrtach, probach i i grobach zamurowali swoje patrjotyczne mozoyNiektórzy przejci rozpacz o ziemskich rzeczach dla tego e nie szy wedug ich myli, poczli razie

nienaruszon

dzenia

;

e

,

e

mio

przysuchiwa si grobowym piewom Kzymu, wtórowa im i wmawia w bogobojno narodu polskiego, e on jest najwikszym z grzeszników^ e pokutowu wiecznie musi, z pokor przyjmowa przeduenie niewoli jak Bóg na zesa, i zawsze oddawa cesarzowi co cesarskiego, a Bogu co boskiego; czyli inaczej, wierno poddastwa zaborowi godzi z wiernoci kocioowi rzymskiemu,

a reszta niech idzie jak chce.

W

sensie

63

czysto

lenym

politycznym , ale narodowym ani od kaprysów, ani od

nieza-

i

niechci

i

zewntrznych, nic a nic, i trzeba byo dopiero na wygnanie, aeby si dopatrzy ostatniej pod tym wzgldem myli przeciwników, dektóra si zamykaa w prostej fatalno niezmiennej formule:

mokracji, myli bardzo, ale jak

wewntrz

kraju nic nie robi, wszelkiemu ruchowi opór stawia, i czeka gra dyplomatyczna nie nastrczy sposobnoci wcinienia si w jej

a

ask. Demokracja polska

wszystko

widziaa,

to

czua - susznie te powiedzie moga e tam ju ducha Polski nie ma, e taka bieri niemoc przeciwników, to wyrane zejcie z pola, przyznanie si do nieudolnoci, do braku charakteru woli i powicenia niezbdnych

suchaa

i

no

,

w

,

przodkowaniu

wszelkiemu ruchowi narodowe-

mu; e czas wielki aeby wizek opuszczony przez najwyszy

w

szczebel

polskiego zajli,

e

którzy

zaczli

dla

obotego

spoeczestwa caoci jego bez-

hierarchji

najwicej

i

pieczestwa broni winui. Jako, po

snu si

podj

kto inny

tych

caym

ludzie demokracji,

kraju jak urawie

now wiosn; w caem modem poczwszy od niemowlctwa, szerzya wiara garnca do ojczystego ona

zapowiadajcy pokoleniu,

si nowa wszystko

»

co cierpi

i

pragnie,

wiara

w

niezwy-

64

cion potg ycia,

narodu

nietylko wietn nietylko duchow

zawzywanego do nowego

przeszoci

i

mczest-

wyszoci

nad ciemicami swymi, ale jednomylnem prawie yczeniem odradzajcej si Europy; napróno nieprzyjaciel podwaja czujno, granice licznemi celnikami obstawia, kartele odnawia, wizienia i rusztowania zapenia, myl nowa wyrobiona pod wolnem niebem wygnania, przybiera róne postacie i róne barwy na ojczystej ziemi, i mimo wszyst-

wem,

kich przeszkód, najdzielniejszych w nadziei krzepia, sabym otuchy dodawaa, zych i ciemiców

trwoya. Demokracja; mona miao powiedzie, staa si wówczas yciem czynnego patrjotyzmu zamieniaa si nawet w obyczaj, wchodzia w mod, przebijaa si w wielu bardzo objawach umysowych, które uj mogy przed czujnoci cenzury wrogów. Na wygnaniu walka znuonych stronnictw coraz bardziej sabie poczynaa jakie ,

,

nieznane przeczucie rozbrajao niechci; stronnictwo demokratyczne coraz wicej szacunku jeeli nie przychylnoci u przeciwników swoich

zyskiwao. Wszdzie natenie umysów, oczekiwanie jakich wanych wypadków, zastpio dawne protestacje,

konieczD.

ale

i

projekta.

Rewolucj staa si

65

w owym czasie przeciwnicy democho troch uczuli owego bicia w sercu narodowem, gdyby widok modego pokolenia peGdyby

kracji

w

o to si nigdy najwitszy obowizek; gdyby prosta lito dla synów i braci rzucajcych si z czoem wypogodzonem i z rado-

nego wiary nie

nie -troszczyo, ale

zwyciztwo, bo

e spenia

,

ci w

na tak olbrzymie, a tak niebezgdyby wspomnienie e wszelki postp, wszelki ruch na drodze narodowej musi si rozstrzygn rewolucj i czyli powstaniem naród uciniony nie moe si nigdy znajdowa w takim przypadku aeby by w stanie siy swoje obrachowa, zgromadzi i uporzdkowa przed rewolucj; gdyby to wszystko znalazo przystp do uczu i rozumu przeciwników demokracji, czy wówczas nie byo dla nich najpikniejsze pole pojednania si w dnociach z miodem pokoleniem Polski by jego szlachetne zamiary wesprze rad i powiceniem. Tak poczone siy nowego patrjotyzmu byyby przewanie wpyny na los zamierzonego powstania, sercu,

dzieo

pieczne

;

,

,

e

mode

pokolenie

mawiaj

do

czujc si

nich

czysto polskiej,

e

e

starsi bracia prze-

gosem wydobytym

gotowo

rzucenia

Ojczyzny krwi

guszy

i mienia, nie da osobistemi rachubami

godnem Polaka tchórzostwem

si

,

;

e

i

z

piersi

na otarz u nich za-

ndznem niew ich sumiei

i

5

66

niu spoczywa niezmienne przekonanie o koniecznoci odnowienia ornej walki z nieprzyjaciómi Polski, walki bdcej jedynym bo ostatecznym sdzi pomidzy Polsk a jej zaborcami mode pokolenie, mówi, przeczuwajc po za sob równie szlachetne i równie gotowe yczenia patrjotyczne, staoby si ogldniej szem, nieco cierpliwszem, chocia niemniej czynnem na di"odze rewolucyjnej. Sprzysienie apostolstwa demokratycznego przybraoby charakter zgromadzenia reprezen:

tantów narodowych, pracujcych nie nad kwestj czy Polska powinna lub nie powstawa, bo ta w sumieniu wszystkich Polaków przesdzon by ale nad obmyleniem i uzupenieniem winna niezbdnych rodków do rozpoczcia rewolucji. Wtenczas jednomylno uczu zastpiaby wiele ,

niedostatków,

a rozwaga,

dowiadczenie,

wpyw

pomajtkowy, poczone z zapaem wiceniem nastrczy byy w stanie tak wane

osobisty

i

i

korzyci, tak wielkie zasoby,

byby ju wypywem

nia nie

wizku

,

ale

bardziej,

e

e

zamiar powstarozpaczliwego obo-

nawet bardzo rozwanej nadziei; tern prace rewolucyjne sprowadzone do

bdc z natury swojej ostrowyborze momentu do powstania, bez wielkiego nawet wytenia, doczeka si mogy zewntrznych wypadków które na wiosn 1848 Europ wstrzsny, a których brak roku

takich rozmiarów,

uemi

w

ca

67

suy

zawsze

za

wymówk

ludziom

sabej

wiary.

Ale demokracja polska na próno wycigaa rce do przeciwników którym braku rzeczywistego patrjotyzmu odmówi nie miaa susznych powopozorna cisza wudów. Na próno dowodzia rzdowym wiecie europejskim ukrywa ogromny poar wród najwicej ubezpieczonych grodów, i do tych co najwicej cierpi, a wic co najmniej czeka mog, naley zapali laty i miny

e

e

ludowych rewolucji

gówne obraa

wysadzi tam

sobie siedlisko.

Sarkanie, ironja lub

gdzie tyranja

Nic nie pomogo.

obojtno, byy jedyn

od-

powiedzi na wszelkie zaklcia gotujcego si na mier pokolenia, na wszelkie baganie ju nie o wspóudzia w powstaniu, ale o dostarczenie na otarz Ojczyzny cho czstk tego czem skarby i wojska nieprzyjació zasilaj. Gdyby w prze-

demokracji okaza si przynajmniej opór przeciw zamiarom powstania, ugruntowany na jakiej myli narodowej, na jakiej rachubie politycznej, kto wie, moe by si demokracja zachwiaa w s wojem postanowieniu,

ciwnikach stanowczy

moeby

powiedziaa ,,Jeszcze nie czas, tam nie ma Ale kiedy zobaczya

sobie

czekajmy!"

:

e

ndzna ironja lub obojtno chiskich bonzów którzy z umiechem na ustach

tylko czcze sarkanie,

powtarzali; „Demokracja o powstaniu myli", jak

„Panowie id na Demokracja opuci rce, zaguszy sumienie, wyrzec si obowizku i stan przed trybunaem Ojczyzny pod zarzutem e niedawniej lud polski powtarza:

wojn."

Miaa

próbowaa

czy godzina zbawienia Polski nie uderzy za dotkniciem si ludowego pulsu. Wiemy co si stao. Na odgos powstania krakowskiego, rozleg si okrzyk radoci po caej niemal Europie; gdzie tylko sowo wolne mogo si objawi, czy na trybunie, czy w pimiennictwie,

wszdzie

z

uniesieniem powitano, nie tylko

samo rzucenie si Polaków do broni, ale take wiar polityczn, która za haso nowemu powstaniu Polski miaa. Przekonano si nareszcie e emigracja, ów swobodny organ kraju, suszuie dowodzia i Polska nie moga srtaci i

suy

nie stracia wiary

podstaw

w odrodzenie

przez

wasne

siy,

natchnieniem nowego patrjotyzmu jest demokracja. Szczególnie za uderzao wszystkich przebudzenie si dwóch prowinc}j polskich i

ze

które,

mimo

i

protestacji

i

dowodów,

uwaane byy

przez cudzoziemców jako zadowolnione ze swego

e

Nikt si nie dziwi Polacy z pod panowania moskiewskiego konspiruj^ burz si i powstaj, albowiem system rzdowy moskiewski by powszechnie nienawidzony, i z oburzeniem wspominany nawet w pó-urzdowych organach ale rzdy austrjacki i pruski nosiy nazwiska ucylosu.

:

agodnych i umiarkowanych rzwilizowanych dów, mieszkacy yjcy pod ich ojcowsk ^ jak mówiono, opiek uwaani byli za bardzo szczmao kto przypuszcza aeby uczuliwych, a cia dla utraconej Ojczyzny przemódz mogy oso,

e

kadego,

bisty interes

eby

przeto niechciauo

wierzy

pod panowania pruskiego i austrjackiego myleli o rzuceniu si do broni za niepodlego kraju. Lecz kiedy austrjackie bataIjony pierzcha poczy z Krakowa, aeby si schroni pod zason twierdzy usypanej z trupów Polacy

szlachty

z

przez Metternicha

polskiej

,

Breindla

i

Szel; kiedy wizienia pruskie zapeniy si najszlachetniejsz krwi polsk wszystkich wieków i stanów kiedy jednoczenie rozbiegy si wieci o ruchu narodowym z nad Warty i Karpat, z nad Wisy, Bugu i Niemna wtenczas zrozumiano e ;

,

w

sumieniu Polski, granice przedrozbiorowe nienaruszonemi zostay, wtenczas sprawa narodowa^ duchowo przynajmniej, wrócia do swej pierwotnej wartoci, mimo wszelkich kongresów i traktatów.

Któ

nie

pamita

z

jak

to

niespokojnoci

ycze trwogi chwytano najdrobniejszy kad powie lub domys o Dembow-

braterskich

i

szczegó, skim, o Pantaleonie Potockim, o Trapezy skini; wszystkie niemal dzienniki niemieckie, francuzkle i angielskie, nieskrpowane egoizmem lub wzgl-

;

70

rzdowemi, serdeczn wymow opieway czysi stay, albo si sta byy powinny jednomylnie prawie woano ze wszech stron na rzdy wolne od nciemienia Polski, aeby powstaniu rozpocztemu w Krakowie w pomoc przydarni

ny, kt(5re albo

szy, a

w kadym

razie

aeby spraw narodow

postawiy na wysokoci najwaniejszej i najpilniejszej potrzeby europejskiej; wszdzie wznosia

si surowa, namitna i potna krytyka przeszoci; nieudolno lub za wola rzdów wykazywane byy nietylko teorj z wyobrani pochodzc, ale i cisem logicznem rozumowaniem, czynami dotykalnemi, cyframi nawet, a podstaw tej krytyki i tego rozumowania bya zawsze haniebna polityka rzdów, które bez czucia i sumienia patrzay zawsze i patrz na publiczne i z barbarzyskim egoizmem dokonywane mordy nad Polpowstanie 1846 r. sk. Mona miao powiedzie, odwieyo spraw narodow w Europie, okryo nowym urokiem demokratycznej solidarnoci ludów, i stao si pierwszym aktem tego wielkiego dramatu ludzkoci, w którym bombardo-

e

j

wanie Palermy, sawny liberalizm papiea Piusa IX. dopóki chodzi bez jezuickich szczude, i niemniej sawne uczty polityczne we Francji, byy tylko jednem wymównem proroctwem burzy 1848 i 1849. uczua serEmigracja zrozumiaa dobrze

—

71

decznie znaczenie

i

donioso

tego nowego

w

dzie-

rozrzewniona melodj hymnu krakowskiego, woajcego do broni w imi boleci i sawy ojczystej, emigracja z pokor prawdziwie wzniosego patrjotyzmu zogone wiadectwo demokracji wojujcej, przez skojarzenie swoich si w szeregach stowa-

jach

narodowej

niedoli

zdarzenia;

ya

rzyszenia

caej

wypowiadajcego powicenie

czci

rewolucyjnej

Polski.

i

myli

Zjednoczenie,

czonkowie demokracji XIX. wieku, i wielu innych towarzyszów wygnania, chodzcych dotd po rozmaitych ciekach politycznych, zeszli si na jednym szerokim szlaku narodowym Towarzystwa Demokratycznego, które z 860 wzroso do 1,510 czonków. Nawet odam emigracyjny tulcy si pod skrzydami starego ksicia Czartoryskiego, uderzony wypadkami krajowemi, waha si po-

cz

w

teorjach swoich,

raz je

wyranie zawie-

sza, drugi raz naczelnika swego do roli czysto emigracyjnej sprowadza, i widocznie by zakopotany jak pogodzi swoj wiar w nieomylno patrona, któremu si nawet nie nio o tem, eby

mia

my-

gorczk niecierpliwego kadego wygnaca trawia.

pa-

kraj bez jego opieki

le

i

dziaa,

z

t

i

bez jego rozkazu

trjotyzmu jaka Lecz bya to tylko chwila szau, chwila przebudzenia si instynktu narodowego, w obec walki z nieprzyjaciómi kraju, skutek czarodziej-

72

wpywu

skiego

kaden

jak

szlachetii}^

i

wielki

cz}n wywiera na tych nawet co go nietylko speni, ale poj nie w stanie. Skoro zamierzona rewoluija 1846 r. nie zdoaa przebi szeregów Szeli, Breindla i Metternicha , by si dosta do ludu polskiego; skoro powstacy stanli: jedni przed trybunaem Boga, drudzy przed nienawici

s

wrogów, a inni na wygnaniu by

myl

prowadzi

dalej

sowem wielki proces Polski, skoro im si ornie skoczy go nie udao, wtenczas powsta w caym cbozie przeciwników demokracji, tak na emigracji jak w kraju, jednomylny okrzyk biada zwycionym To szalecy, demai

i

:

gog!,

!

to

zdrajcy,

komunici;

wyrnli odtd wró-

oni

to

szlachta galicyjsk; huzia na nich! I

ci znowu ten smutny perjod wewntrznego rozw którym nieprzyjaciele Polski zawsze znajduj midzy Polakami najarliwszych nieprzydwojenia,

jació czynnego patrjotyzmu. Wróciy czasy Targowicy. Galicji zaoono towarzystwo tak zwanych zamonych obywateli przeciwko burzycielom porzdku, z wyranem postanowieniem wydawania policji austrjackiej wszystkich ludzi podejrzanych, to jest wygnaców, demokratów. Poznaskiem

W

W

si nieznani dotd konserwatorowie, których celem byo wyprze si wszelkiej wspólnoci

pojawili z

demokratyeznemi

rzdowi pruskiemu ,

dnociami,

e

i

wytumaczy

mieszkacy Ksiztwa zad-

73

nego czynnego udziau nie wzili

w

przygotowa-

niach nieudanego powstania, a jeeli niektórzy obwinia z nich okazali si winnymi, to raczej si dali chwilowo zbaamuci zaich trzeba granicznym wichrzycielom, to jest W3'gnacom, innych czciach Polski, obawa demokratom. rzezi przytumia od razu wszelkie inne uczucia, a im wicej si kto takowej obawia, tem bar-

e

W

stara si przypodoba rzdowi aeby mu wydrze wszelk pokus uycia metternichowskiej

dziej

polityki przeciwko

Odtd rze

wacicielom.

galicyjska a wszelkie usiowania

rewolucyjne, wszelkie budzenie patrjotyzmu, stay si w przekonaniu przeciwników demokracji jed-

noznaczcemi. Kaden demokrata, Szel; kaden czonek Towarzystwa Demokratycznego, krwio-

erc

szlachty,

nistycznych

a centralizacja,

noów. Dowodów

nie

kuni komubrakowao po:

pruskie i moskiewskie dostarczay ich obficie przeciwko kademu kto tylko porednio lub bezporednio wmieszany by w zamiary rewolucyjne. Wkrótce pojawiy si nawet ksiki, broszurki, dziennikarskie artykuy i kazania, dowodzce, demokraci to najniemoralnijsi ludzie, ich celem jest oszukaustwo, kradzie, mordy i poogi, nie rzd meternichowski, ale oni swojemi doktrynami i przez swoich agen-

licje

austrjackie,

e

e

e

tów

podburzyli

chopów

galicyjskich

przeciwko

;

74

Zgroza bya powszechn wiecie pobonym i monym wierzono wszystkiemu i kademu kto tylko jakkolwiek zbrodni demokracji wykry: na salonach paskich nie patijotycznej szlachcie.

w

;

sycha byo czyli

jeno zorzeczenie przeciw socjalistom

demokratom, zegnano si przed wymówie-

niem nazwiska jakiego centralizatora lub jego wspólnika, strach cudu dokaza, ale cudu szataskiego obudzi ycie, energi w przeciwnikach :

demokracji, nie dla Ojczyzny, nie dla jej zmartwych-powstania, ale do walki przeciwko czynnemu patrjoty zmówi Polski.

Na domiar

zego, potga strachu tak wielk nawet w obozie demokratycznym lady jego wpywu spostrzega si day. Znaleli si tacy, co uderzeni krzykiem przeciwników, osabli na duchu i kamie rzucili na wasne dzieo, to jest na ruch 1846; inni literalnie tumaczc sowa Jeszcze Polska nie zgina póki my zyjemij, w ocaleniu wasnego ycia i mienia

si pokazaa,

e

:

mdro

upatrywali patrjotyczn, zrczno konspiratorsk i umiejtno rewolucyjn byli i tacy pojedyncze, uomnoci osobiste i brak co przezornoci w szczegóach trudnego zadania demokracji wojujcej, podnieli do znaczenia zacierajcego wszelki sd zdrowy o rzeczach i o ludziach bez myli organicznej, bez wytknitej i moliwej dnoci, zamiast wspólnego naprawienia ;

bdy

bdów

75

i

niedostatecznoci,

zamiast

braterskiej

nauki

dowiadczenia wyprowadzonej, ci ludzie wrócili do starego zwyczaju namitnej krytyki przeciwko zamiarom, którym los powodzenia odmówi.

z

—

Nastaa wic chwila osabienia, chwila rozwagi prób nowych, wyszukiwania sprzymiei namysu, rzeców i pomocników, by zastpi ubytki sprowadzone zemst nieprzyjació lub dobrowolnem zniechceniem. Kierunek prac demokratycznych osierocony w kraju z koniecznej powagi, w emimusia gracji w znacznej czci sprowadzonym do dwóch czasowych funkcji, 1^ do odparcia nie-

by

susznych ataków i do przywrócenia wewntrzspoioci nowo nagromadzonym ywioom; 2^ do ujcia na korzy sprawy narodowej tej powanej manifestacji jak ruch 1846 r. wywoa w caej niemal pozaurzdowej Europie.

nej

Otó w tym stanie strachu z jednej, a chwilowego rozprzenia z drugiej strony, pojawiy si na kartach odrodzenia starej Europy, owe niezmierzone w doniosoci swojej wypadki 1848 r. które natchnieniom i pracom demokracji polskiej najuroczystsze zatwierdzenie sy, tak jak wypadki 1846.

wiadectwem

jej

z

zewntrz przynio-

byy wewntrznem

wycznej ywotnoci.

Gdyby

demokracji zrozumieli wtenczas to wiadectwo, gdyby rok 1846. obudzi w nich nie strach o ycie i majtki, ale czynny patrjotyzm

przeciwnicy

-:

76

polski

;

gdyby uczuli

e

uajhaniebniejsz zbrodni

uwiedzionej czstki ludu galicyjskiego, przyniosa wietne zaprzeczenie, druga czstka ludu poznaskiego, wystpujca przed trybunaem berliskim, jako obAYiniona o usiowanie przywrócenia bytu Polski w jej granicach przed r. 1772, w imieniu zasad, które Towarzystwo demokratyczne stre-

cio w dla

wyrazach

:

równo, wolno

tylu niepowodze,

modych pokole, oponentów, skarg

„Dosy

—

braterstwo

wewntrznem a tak wypowiceniem

przeraeni rozdwojeniem

trwaem, mimo

i

Gdyby przeciwnicy demokracji

wszystkich.

porzucili nareszcie i

narzeka,

i

ndzn

rol

powiedzieli sobie

modzie nasza marnie ginie i bdzie, dopóki nie staniemy wród „niej jako starsi bracia, dowiadczeni i zamoni „w to wszystko, na czem jej zbywa; ona posiada, „obok dzielnego dawnego patrjotyzmu, tajemnic „pojednania nas z ludem polskim, daleko mniej „szym kosztem, jak utrzymanie i zwikszanie roz„ dwojenia za pomoc interesu zaborców ; ona stoi „na drodze przyszoci powoujcej ludy europej„skie do nowego ycia, do nowych ukadów spó„eczeskich, w których my Polacy musimy zamiejsce odpowiednie naszej historji i naszemu „charakterowi, wprost przeciwnemu polityce za„borców naszych. Czegó nam wszystkim brakuje? „marnie

tego

gin

„j

„sposobnej

pory,

woli

i

rodków

materjalnych.

!

77

„Na pierwsz zaczekamy

uzbrojeni

w drug,

a ta

nam róda o których sio dzisiaj nawet domylanay. A wic w imi Boga i Ojczyzny

„odkryje „nie

„od „z

ni

razem

gdzie

Gdybymy w

bratni

podajemy

dnia

dzisiejszego

„modszym pokoleniom

czyli demokracji,

nas wyroki

do

idziemy

Boga zanios.**

takiem usposobieniu, doczekali

si wypadków 1848 roku, któ powiedzie moe, eby Europa nie miaa dzisiaj innej postaci, a Polska bytu, do którego tak wielkie i wite przechowuje prawa, ich ani rozum ludzki, ani

e

potga bagnetów

i

zota zmniejszy

nie

mog!

Austrja rozbrojona upadkiem cesarskiej dzy, przez rok

prowincj

wa-

cay oswobodzia pi- milionow

polsk

ze wszystkich kajdan zaborczej

moga si sta wyborn zbrojowni narodowego powstania. Prusy niemniej zakopotane wewntrz i zewntrz nie miay

polityki, tak ze

Galicja

,

wtenczas ani siy, ani woli przeciw rewolucji, któraby swoj przedmiotowe nad przeniosa, albowiem tym sposobem sprawa nasza wyszaby od razu z zamtu w jaki wtrcio starcie si nad Wart pierwiastków rodowych i wolnoci, i staaby si spraw europejskiej cywiliza-

Wis

j

cji

przeciw

gównemu

kwie, która zdumiona

nieprzyjacielowi, Moszatrwoona powszechnym

jej i

78

potopem rewolucyjnym, przez rok

cay znikna

prawie ze sceny wiata, dech niemal zatrzymaa, na wiecie yje. O ile by si nie domylano, powstanie Polski w zaborze moskiewskim byo moliwem w owym czasie, dowodzi powszechny popoch carskich czynowników, którzy gotowi byli w kadym momencie ucieka do Petersburga, i ze dreniem kady zachód soca egnali jako ostatni ich panowania w Polsce dowodzi raptowne zagodzenie despotyzmu w prowincjach polskich; dowodz liczne wiadectwa o bardzo wtpliwej wiernoci wojska w obec walki o wolno, a mianowicie to niemiae, pene trwogi i niezwykego umiarkowania postpowanie, jakiem si interwencja moskiewska w wojnie wgierskiej odznaczaa.

e

;

Na nieszczcie obojtno lub strach o ymajtki wytrci bro z rki przeciwnikom Demokracji, i kaza im szuka Polski w przy-

cie

i

zwoleniu pruskich i austrjackich rzdów, których wtenczas odgrzebywa musieli z gruzów wiedeskich i berliskich barykad. Rozdwojenie Demokracji wytrcio jej take bro z rki, albowiem

we wasne siy, i wiar e pocztkowanie wszelkiemu ruchowi narodowego zmartwychwstania. Ale Demokracja polska zapisaa przynajmniej w swoim

osabio

w

niej

stanie

jej

ufno

tylko spoczywa

suby Ksi, Miosaw, Wrzeni :

i

Le-

79

giony wgierskie.

poka ?

Có

Ziemiastwo

jej

przeciwnicy potomnoci

galicyjskie, protestacje prze-

ciwko bezprawiom ydów i landwery w wojsku Karola-Alberta.

lub zacigi

pruskiej,

WOJNA TURECKA

I

POK^J.

Rzecz bardzo wana, której z uwagi spusprawa ojczyzny naszej, we nie naleywszystkich stanowczych dla Europy momentach, niemal zapomnienia, ze wstrtu i z grobowego nienawici nawet, wychodzi mimowolnie na scen, narzuca si wasnym ciarem i zawsze wystpuje jako jedyne lekarstwo na najwaniejsz chorob europejsk. Napoleon I upad, bo nie wskrzesi Polski: kongres wiedeski najwaniejszy

e

szcza

bd

w

tern

popeni,

e pomidzy Niemcami a Moskw

niepodlegej Polski nie postawi nie

byyby wpady w rce

;

rewolucje 1848 i przedwczes-

reakcji

marze socjalizmu, gdyby byy najwaniejsz rkojmi wolnoci europejskiej, to jest Polsk podwignd usioway; w czasie ostatniej wojny, umysy bardzo powane, wzgldanai czasowej ponych

lityki nie

skrpowane, jako jedyny

sposób

roz-

M wizania wszelkich

sporów

midzynarodowych^

uwaay

przywrócenie samodzielnej i potnej Polski; dzi nawet po zawarciu pokoju, kiedy jeszcze najgówniejsze jego warunki w zawieszeniu zostaj, podnosz si wymowne gosy za Polsk i za najwaniejszy sprzymierzonym rzdom poczytuj^ Polsk pominy.

bd

e

by

Inaczej nie moe, albowiem Polska ma oddzielny swój charakter, stanowisko wyczne, do stanowiska adnego innego narodu uciemionego nie podobne.

no

Wochy

naprzykad,

narodow

i

maj

wolno

do zdobycia jedpolityczn*); ich stan

spoeczeski spoczywa na krzyczcych o zmian posadach; ku temu robili i robi wielkie usiozjednali wania, pene powice i wytrwaoci, sobie wspóczucie powszechne ludzi wolnych lub chccych wolnoci. A jednak zadania ich polityczne

—

lub narodowe s niejako wewntrzne tylko obchodz wycznie solidarno rewolucyjn ludów. Despotyzm cicy na Wochach jest hab 19 wieku, tak jak niewola Negrów jest hab Stanów Zjednoczonych Ameryki; a jednak usamoi

,

woluienie

Woch moe by bez wielkiego wpywu

na przysze *)

losy

Przypominamy,

Europy,

e

albowiem potga

dzieo to pisane

w

a-

1856. (P. W.)

^ dnego

z wielkich

mocarstw europejskich nie za"

ley wycznie od uciemienia lub usamowoiuienia tej piknej krainy, tak jak potga Moskwy zaley od uciemienia Polski. Wgry, zasuone w ludzkoci heroiczn obron chrzecjastwa przeciw Turkom, zerway wydatne swoje dzieje w stosunku do europejskiego znaczenia, od chwili 1. jak pastwo tureckie zmarniao pod mahojnetaskim konserwatyzmem, a zwycionem zostao dzielnoci chrzecjaskiego wiata i ora, 2. jak dobrowolnie poczyy swoje losy z losami domu habsburgskiego, stajc si jego wiernymi i wytrwaymi obrocami, mimo wszelkich wewntrznych alów, mimo caej niewdzicznoci panujcych rzdów. Rok 1849, odkry chwalebnie zapomnian potg Narodu w:

gierskiego, a nam obraz historycznych

Polakom przedstawi

zwizków

i

cnionych jak niegdy wspólnictwem mych nieprzyjació i nadziei. Wszake

—

wa wgierska mimo ci jak

miy

wzmotyche sa-

interesów

spra-

wewntrznej wartoposiada a wówczas rozwina, w stosunku wielkiej

do potrzeb europejskich dopiero w przypuszczeniu jej rozwinicia wydzielenia si nai

zupenego

biera rzetelnego znaczenia.

Tak samo

przedsta-

wia si sprawa Irlandji wobec Anglji i nie mona poj niepodlegoci Irian dj i obok niepodlego-

ci

Anglji.

83 T}^!!! czasem Polska, oprócz wszystkich poWgry posiada mog wodo w jakie Wiochy i

przeciw ich

rzdom

;

oprócz najciszej oprócz zbrodni i

niewoli

gwatów ycie tamujcej krzyczcych o sprawiedliwo do samego Boga, od upadku swego, przez nikogo zastpion nie zostaa w równowadze pastw europejskich, zapewniajcej swobodny rozwój chrzecjaskiej cy-

jej

;

wilizacji.

By

czas kiedy mówiono w pewnych sferach, naród polski wewntrzn niemoc zuyty, musia ustpi miejsca potnej Moskwie; Europa jednak nic na tern nie stracia, bo za Polsk dostaa now^e pastwo, pene czerstwoci i dumy, przyszo, pó wojskowe, pó administracyjne wzrost i potga jego, zale od interesów wprost przeciwnych interesom Moskwy Prusy wic dla Europy barjer , której Polska zachowa

e

e

:

;

nie

moga

pady

;

t e

gdyby

z kolei

jakie niekorzyci dla

e

bd

e

rzeczy ludzkich wy-

porzdku

europejskie-

Austrja potna iloci prowincji i wojsk, naturalna nieprzyjacióka Moskwy, potrafi zwróci do waciwej roli niewaciwe zachcianki nastpców Fryderyka Wielkiego.

go od

st»'ony Prus,

Owó,

nic mylniej szego, jak

owo przypuszcze-

nie dyplomacji, bo oprócz przyznania

Moskwy

nnj-

84

waniejszej zdobyczy przez posunicie jej bezpóreduich granic w sam rodek Niemiec^ zamkno oczy na konieczne nastpstwa zbrodni na Polsce dokonanej, to jest na solidarno jaka si zawsze wyradza pomidzy tymi, którzy cudz rzecz nieprawnie zagrabi i midzy siebie podziel. stosunkach wzajemnych do siebie si kóci i nienawidzi, ale na zewntrz, w stosunkach do ofiary lub do sdziów, ich interes bdzie jeden i ten sam do momentu, kiedy przyczyna jego zniknie, to jest dopóki grabie prawnemu waciclowi zwrócon nie zostanie.

W

mog

a

Gdyby jeszcze pomidzy grabiecami istniaa pewna równowaga w znaczeniu, w fortunie i celach, gdyby grabie podzielon bya wedug ja-

bd

kichkolwiek prawide, nie mówi sprawiedliwoci, bo tu tego wyrazu nawet niegodzi si ponia, ale wspólnej korzyci, wzajemnego bezpieczestwa, wtenczas nastpstwa byyby trudniejsze do rozwikania, równowaga siy dugoby moderowa moga nierównowag chciwoci i du-

my. Ale jak si to zwykle dzieje, grabie podzielon zostaa cichaczem, po nocy i w najwikszym popiechu; to co kto zapa to trzyma patrzc na wszystkie strony obliczem czowieka uczciwego i bezinteresoAvnego, by ])rzypadkiem kto .^ie nie

domyli,

e

on

cudz

rzecz zabiera.

Ztd te zbrodnia podziau Polski, oprte miertelnego ciosu zadanego bezpieczestwu pastw europejskich, staa si zgubn dotd dla wszystkich, nawet samym rozkadem jej czci. Moskwa najsilniejsza, najwicej wzia, chudemu Brandeburgowi najmniej w ard pucia, a star zgrzybia Austrj w miar tylko potrzeby powikszei

nia

wewntrznych

jej

kopotów uposaya.

my sami Polacy, bo to nasz stary katechizm, ale wszyscy którzy oczy maj, by zmierzy przepa zgotowan polityk moskiewskich carów, do jakiego rezulDzi

najlepiej

widzimy, nie

ca

tatu doprowadzio to niesychane w dziejach ludzkich zdarzenie, podzia Polski; ani rewolucja francuzka, ani wojny napoleoskie, ani Kongres

wiedeski; niemogy

nic

zdoby,

nic

wyuale,

coby ich sumienie zaguszy, a niebezpieczestwo zmniejszy mogo. Prusy zostay si tem czem

—

cigle byy, przedni stra,

nie

Europy

ale

Mosk-

wy, która przez nie rozlewa si szerokiemi kanay zwizków familijnych, intryg, przekupstwa i groh, tak poowa prawie urzdowej Germauj^i wedle

e

petersburgskiej trbki skacze, a caa masa feodalistów do niej wzdycha. Austrja za zabezpie-

w

posiadociach sowiaskich, a mianowili na asce panslawizmu, przeraona grobowemi wspomnieniami 1848 roku, nie wje sama komu si w opiek odda, gdzie staczona

cie polskich,

86

n,

kogo za przyjaciela uzna. Gdyby w skutku zdobya na Moskwie tery torjalne korzyci, jak naprzykad posunicie granic na ziemi polskiej, albo rzeczywisty protektorat ksistw naddunajskich, byoby to wzmocnieniem Austrji, a mianowicie jakkolwiek rkojmi przeciw deniom Caratu? Niebyoby to powikszeniem saboci tego zbyt ju sztucznego ogro-

ostatniej wojny, Austrja

w przypuszczeniu jakiego poytku dla Europy, powinienby raczej cieni swoje granice, wej we waitrze swoje, przeobrazi si jeeli moe, wyrobi jedno a przynajmniej zblienie rónorodnych dotd ywioów na jego losy wpywajcych? Moskwa zna lepiej moe jak Austrja jej sabe strony, wie gdzie uderzy, i posiadt klucz do nienawici przeciw niemieckiemu panowaniu w sowiaszczynie a ksistwa naddunajmu, który

:

atwo przyjm zamian

protektoratu moskiewskiego na austrjacki, bo tam dwa tylko ywioy albo carski, albo wolnoci. Tak wic, kto tylko gbiej dzisiejsze nadania chce poj, a liczba takich z kadym dniem ronie i siga ju do tych nawet którzy losy skie nie

s

:

narodów

w

swych rkach dzier,

nie

sdzi

za-

pewne, aeby Prusy lub Austrja mogy stanowi rzeteln i trwa zapor przeciw Moskwie. Obydwa te pastwa, oprócz wszystkich innych powodów, nios na sobie pitno uiestartej nieuaocy

87

wzgldem

s

niealbowiem obydwa Moskwie potrzeba koniecznie pastwa sowiaskiego, to jest Polski. Europa jak wiemy, dzieli si na trzy wielkie familje: acisk, giermask i sowiask. Pierwsza podzielona jest na Francj, Hiszpanj i Italj; druga ma Prusy i Austrj; tylko sowiaska od Polski zostaje w rkach samej czasji podziau Moskwy, i dla tego Moskwa staa si niebezpieczn Europie, równowaga zgina. Polska, i nic wicej jak Polska to niebezpieczestwo usunie, albowiem ona jedna przechowuje we wntrznociach swoich, w chwale i pierwiastek nowego ycia dla czestwie swojem sawiaszczyzny, a jednak wspólny caemu chrze-

pod tym

,

mieckie, a na przeciw

"^

m-

,

jaskiemu braterstwu ludów. Polska cierpica równie jak tryumfujca, wypowiada wprawdzie wojn na mier caratowi mongolsko -niemieckiemu, ale przynosi zarazem sowo pociechy, braterstwa i wolnoci ludowi moskiewskiemu, który wielko caratu na swoich

dwiga musi. Jej byt niepodlegy, wolno wyzna religijnych wolno

barkach czy

i

zna-

oby-

oswobodzenie mas z pod przemocy zniesienie wszelkich starych ciemnoty i ndzy zabytków tamujcych wzrost osobistego i publicznego bogactwa; myl wielkiej federacji sawiasjednego w której kada powana kiej,

watelsk;

;

ga

szczepu, rozwija nym gruncie.

moe

si

swobodnie na wspól-

gwatami

Polska nie podbojami,

grabiea-

i

mi wzrastaa, ale wewntrzn wartoci swoj, wszystkie jej przykadem swobód i dzielnoci ;

zdobycze

trwae,

byy

e

a

tak

ma moe

nie

wielkich jak jej tych wszystkich

szczciu

gruntowne i narodu coby w tak nieszczciach, tyle wiernoci od

dobrowolne

doznawa,

stanowili.

co

jego

potg w

Dla tego te Polska

nie po-

adnych sztucznych zabiegów, adnych nadzwyczajnych wysile, by swoje dawne czonki

trzebuje

w

jedno

ciao

poczy;

innym zazdroci, a

zasuona

niepotrzebuje

nikomu zabiera,

niczego jej

stara

wasno

Skoro godzina

e

nic

jej

wystarczy do jej Avielkoci. odrodzenia wybije, Polska mo-

si spokojnie podda powszechnemu gosowa-

niu tych co

dawn

jej

ulknie si

rzeczpospolit stanowili;

i

zapewne owych krzykliwych zarzutów, anarchji, despotyzmu szlacheckiego, nierozumu i niemocy, bo na wszystkie odpowiedzie moe: „Któ wtenczas by lepszym?" To odrbne a tak wydatnie okrelone stanowisko sprawy naszej, wyrodzio wanie t szczególn jej warto, tak myl ludowych rewolucji jako te i rzdowych wojen lub kombinacji, zawsze si o ni opiera, zawsze ku niej spoglda musz. I dopóty klski jednych a z wy-

nie

e

ciztwa drugich pozostan bez stanowczego rezultatu bez rzetelnej rkojmi dla bezpieczestwa ,

wszA^stkich, dopóki ta najboleniejsza rana

w

ciele

europejskiem zagojon nie zostanie.

My Polacy powinnimy to sobie cigle przypomina, albowiem w tem wielkiem znaczeniu Ojczyzny szych

naszej,

warunków

szonej wiary

jak

lityka

i

spoczywa jeden naszej nadziei

i

z

najwaniej-

naszej niew/ ru-

w

odrodzenie Polski; dzisiejsza podawniejsza, moe rozmaite plany

robi, przerabia i zuywa; zamyka lub otwiew jedn ra Dardanelle, Prusy i Austrj lub w drug stron, cywilizowa Turcj, potgoMultany i Woochy, Hocie moskiewskiej miertelny cios zada to zawsze próby tylko, pórodki, równie kosztowne jak cae, ale bez niepodlegej Polski Moskwy z drogi Piotra,

cign

wa

bd

:

—

Mikoaja nie zepchn. Autor sawnego listu do cesarza Francuzów powiedzia w styczniu tego roku, e gdyby wojna Katarzyny

i

turecka niedoprowadzia nie

do odbudowania Polski, rzezi,

byaby niczem wicej jak haniebn

którby jak najprdzej skoczy naleao.*) Wida e czem innem nie bya, bo w dwa miesice potem, to jest 30 marca, podpisany zosta w Pa*)

Zobacz;

Le monde slave et

1'

Occident,

90

ryu

traktat pokoju bez wzmianki nawet o Polsce. jeszcze jedno zudzenie okupione

Wida e

by

musiao wielkieini ofiarami bezsilnej polityki, nim Europa pozna niebezpieczestwo swoje i rzetelne warunki ratowania zagroonej przyszoci. Wr(5ciy czasy tej potwortej budowy europejskiej, której trwao i bezpieczestwo zale od prze-

od wewntrznych kopotów od niedojrzaych zamiarów pastw innych. Stan chorobliwy Europy okazuje si znowu w caej nagoci swojej. Moskwa ocalona cudownie, rozpocza na nowo szatask gr

biegoci drugich

jednych,

i

sw

odmlodnion dowiadczeniem i wzbogacon potg jak jej daje obraona duma, zawiedzione rachuby

i

chwilowe

zepchnicie

z

utorowanych

szlaków.

Aeby zrozumie

ca

ujemn warto

tego

dziwacznego rozwizania kwestji wschodnio - europejskiej, nazw^anego traktatem paryzkim, z 30go marca b, r., trzeba si wznie koniecznie do wysokoci obowizku, cicego na tych którzy przyi jli na siebie dobrowolnie misj rycerstwa cywiwolnoci lizacji a miaDowicie nie trzeba zaod rewolucji 1789, Europa ani jedpomina nego dnia niespoczela bez poszukiwania nowej prawdy dla swojego ukadu, walka pomidzy pogask a chrzecjask myl, przeniesiona w dziedzin z pola religijnego i filozoficznego ,

—

i

e

—e

91

politycznego i spoeczeskiego znaczenia, objawia si nieustannie, niezmordowanie, w najdrobniejszych nawet szczegóach dotyczcych prywatnego i publicznego ycia. Kaz widzimy w rewolucjach ludowych, wicej instynktem i zapaem jak

j

rozwag

i

wytrwaoci

prowadzonych.

— Potem

w

sferach rzdowych aena grunt pierwotny, naturalny.

przechodzi nowe próby

by znowu zej Rewolucja 1789 rozpocza t olbrzymi walk uadludzkiemi siami i mimo najwyszego gienjuszu

i

powicenia,

pierwszego

nie

ze

starcia

moga sama wytrzyma starym wiatem. Myl

swoj Napoleonowi przekazaa. Zdawao si ju wtenczas,

e

aden naród

stanowicy prawdziwy odam familji europejskiej, chociaby by nawet narodem francuzkim, nie moo utrwali swojego bytu na posadach wolnoci, bez wymazania z kodeksu praw midzy narodowych, wszelkich zabytków polityki opierajcej tak wewntrzne jak i zewntrzne stosunki pastw nie na sprawiedliwoci ale na przemocy i chytroci, nie na potrzebie ogólnej ludów, ale na interesie ambicji rzdów, nie na wzajemnym szacunku i i wspóczuciu, ale na nienawici, nie na prawie, ale na gwacie. Cokolwiekby powiedzie mona o rodkach przyjtych przez Napoleona Igo do

wywizania si skonnoci jago

z

tej

ku

wielkiej

misji

samowadztwu

—

—

,

pomimo pomimo

92

faszywego wówczas stanowiska Anglji i przypadkowego liberalizmu Aleksandra Igo, og()lny charakter wojen cesarskich, nie by inny jak wolnoci i cywilacji, przeciw despotyzmowi i barbarzystwu. j^Kontrrewolucja (pisa Napoleon I w poli,, tycznej spowiedzi swojej, nazwanej Pamitnika^,mi witej Heleny, zostawiajc j nawet waci,,wemu jej biegowi, musi si sama zatopi w re„wolucji. ,,

dosy

,.nic

ju

.,kich

—

Aeby

zdusid

jest powdetrza

starych

feodalistów,

modych myli, albowiem

zdoa zniszczy lub przemaza

nie

zasad

naszej

rewolucji,

wiel-

wielkie

te

i

i

„pikne prawdy pozostan ju na zawsze, bomy „je otoczyli blaskiem, pomnikami i cudami; za„topilimy

—

„chway

pierwsze

jej

nieczystoci

w

potokach

!

Wyrose

stay si niemiertelnemi

oywione krwi bitew, „przyozdobione wawrzynami zwyciztwa, powitane

,,na trybunie francuzkiej,

„zapaem ,,rzami

ludów,

uwicone

panujcych

traktatami

i

przymie-

przystpne do uszów i ust prawdy cofn si nie mog. ;

„królów, wielkie one w Wielkiej

„yj

Brytanji przywiecaj stay si narodowemi we Francji; „z tego trójnoga wytrynie kiedy wiato dla „wiata. „Nim rzdzi bd, stan si one wiar i ,

„Ameryce,

„moralnoci wszystkich ludów^

a ta

pamitna

93

przywizana bdzie, cókolwiek o tern po„wiedzie chciauo, do mojej osoby, albowiem ,,mimo wszystkiego^ ja to zapaliem pochodni, a dzisiaj przeladowanie ,,ja uwiciem zasady, „robi mnie ich mesjaszem. Przyjaciele i nie,,przyjaciele wszyscy ogosz mnie pierwszym ich „onierzem, wielkim wyobrazicielem.*' Napoleon wic sam si uzna wykonawc myli rewolucyjnej, demokratycznej. Z bruku, klubów i zgromadze ludowych przeniós j w sfery rzdowe osadzi na tronowych krzesach, uposay w królewskie honory i bogactwa, otoczy marszakowsk powag, a blaskiem ozdób i przepychu wyniós liczne legjony swoich pomocników do rzdu monarchicznych orszaków. ,,era

—

—

—

,

Byy

to jego sposoby, ale nie waciwe, nie trafiajce do uczu i potrzeb 19go wieku, skoro próba rewolucji z góry, prowadzona nawet jego doni, zwycion zostaa, skoro feoda-

potn

lici

zasiedli

na

zwycizkim

kongresie

i

losy

Europy wedle starych poi o znaczeniu ludzi i narodów urzdzili przysigajc sc-bie wieczny ,

sojusz na grobie

Odtd

zwycionych.

rewolucja czyli myl chrzecjaskiej wrócia do kolebki swojej, na bruk, do warstatów, gazet i ksiek, do tajemnych schadek i publicznych rozpraw— ale tym razem ju nie w jednym narodzie francuzkim, ale wszcywilizacji

•

f)4

wzdu Wisy

dzie,

i

—

Dunaju,

po obu

stronach

Alp i Pyreneów nad Renem nad Elb znalaza gotowe serca dusze. By to wielki postp 30 kilka lat trwaa nowa próba rewolucji z dou czasami krwawa i zwycizka, wszdzie niezmordowana wszdzie wytrwaa tak w zai

i

—

—

,

—

w odporze obja wszystko: polityk, religj, sztuki pikne, przemys, handel; i dosza do wysokiej potgi teoretycznej, ale jeczepnoci

jak

i

nie praktycznej.

szcze

Kok 1848 zapiecztowa

t wan

epok odradzajcej si Europy. Mikoaj da sygna nowej kontr - rewolucji,

feudalici, jak ich Napoleon 1, nazywa, obudzeni z przestrachu i omieleni atwoci zwyciztwa, ogosili go pierwszym swoim rycerzem, wielkim kapanem. I wszcz si bój rewolucja znowu wystpia do walki wprawdzie nie wida byo w jej szeregach adnego z owych niezliczonych zada osobistej lub zbiorowej wolnoci i mienia, które dotd poruszay i czuciem szlachetnych obroców postpu nie czyli

—

myl

—

•

szo

tu ani o

równo

obywatelsk

ani o

wolno

mówienia, ani te wycznie o wyzwopod przemocy wasnego lub obcego rzdu, ale o wszystko razem. Ta nowa pisania

i

lenie jakiego ludu z

—

sigaa wyej po zdobycie posady, na której by si wszystkie inne opiera mogy po uregulowanie niejako koniecznego postpu cyrewolucja

—

95

—

wilizacji

po

zuiesienie

wszystkich

potwor'5w

u^wicouych traktatami, a wic po objcie bary-

kadom

g