De zorg voor pleegkinderen 978-90-313-7980-4, 978-90-313-7981-1 [PDF]

Zitiervorschau

De zorg voor pleegkinderen

reeks kind in zicht

De zorg voor pleegkinderen is het tweede deel van de reeks Kind in zicht. In deze reeks beschrijven psychologen, (ortho)pedagogen en kinderpsychiaters in heldere bewoordingen verschillende problemen bij kinderen en jeugdigen. Wat is er precies aan de hand, en hoe kan dit probleem aangepakt worden? In ieder deel is ervaringsmateriaal opgenomen; de verhalen van kinderen, ouders en leerkrachten zullen voor de lezer zeer herkenbaar zijn. De reeks Kind in zicht is bestemd voor ouders, familie, leerkrachten en opvoeders. redactie reeks kind in zicht

De reeks Kind in zicht staat onder redactie van: • drs. Anneke E. Eenhoorn, senior psychotherapeut, gz-psycholoog en klinisch psycholoog bij Stichting De Praktijk in Alkmaar. Anneke is redactielid van Kind en Adolescent Praktijk en bedenker van Joep Loep, een kindertraining voor kinderen met ADHD. Daarnaast is zij freelance docent bij de RINO. • drs. Constance Dolman studeerde Nederlandse taal- en letterkunde, algemene taalwetenschap en geneeskunde. Zij is werkzaam als kinder- en jeugdpsychiater bij Uva-Virenze, Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind te Amsterdam en bij Stichting De Praktijk in Hoorn en Alkmaar. Tevens is zij eindredacteur van Kind en Adolescent Praktijk. • en drs. Frank Ruiters (hoofdredacteur van Psycholoog.net), vanaf 1988 als psycholoog werkzaam op speciale scholen voor kinderen met leer- en gedragsproblemen. Vanaf 2002 werkt Frank binnen de sector GGZ en momenteel is hij als GZ-psycholoog verbonden aan de polikliniek Heerhugowaard van Triversum, waar hij zowel diagnostiek als cognitief gedragstherapeutische behandelingen verricht. bestellen

De boeken van de reeks Kind in zicht zijn te bestellen via de boekhandel, of rechtstreeks via de webwinkel van Bohn StaÁeu van Loghum te Houten: www.bsl.nl. U kunt zich ook abonneren op de reeks Kind in zicht. U ontvangt dan 10% korting op ieder deel van deze reeks.

anne maaskant anouk reinders

De zorg voor pleegkinderen

Houten 2010

© 2010 Bohn StaÁeu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 7980 4 NUR 870/876 Ontwerp omslag: Vanessa Boer Illustraties: Vanessa Boer Ontwerp binnenwerk: Nanja Toebak, ’s-Hertogenbosch Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India

Bohn StaÁeu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Ten geleide 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

• Wat is pleegzorg? • Inleiding • Hoe en wanneer wordt pleegzorg ingezet? • Wat is pleegzorg nu precies? • Gezag, inspraak en omgang • Uitleg aan (pleeg)kinderen • Tot slot

2 • Spanning en onveiligheid: de gevolgen voor de ontwikkeling van het kind 2.1 • Inleiding 2.2 • Hechting 2.3 • Reactieve hechtingsstoornis 2.4 • Stressreactiesysteem 2.5 • Tot slot: Wat betekent dit nu voor pleegkinderen? 3 • Het pleegkind 3.1 • Inleiding 3.2 • Wat betekent plaatsing in een pleeggezin voor een kind? 3.3 • Bestaansonzekerheid van pleegkinderen 3.4 • Loyaliteitsproblemen bij pleegkinderen 3.5 • Pleegkinderen en psychiatrische problematiek 3.6 • Het nut en de beperkingen van pleegzorg 3.7 • Tot slot

7 9 9 10 14 17 21 23

25 25 26 35 38 40 41 41 42 49 53 60 61 62

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8

• De gevolgen voor de omgeving • Inleiding • Impact op het hele pleeggezin • Impact op de pleegouders • Impact op de eigen kinderen van de pleegouders • De juiste match maken • Impact op de biologische ouders • Wat betekent het voor de leerkracht • Tot slot

5 • Aanpak van veelvoorkomende problemen en dilemma’s 5.1 • Inleiding 5.2 • Wennen in het pleeggezin 5.3 • Hechtingsproblemen en het bevorderen van een veilige hechting 5.4 • Druk en hyperalert gedrag 5.5 • Bestaansonzekerheid 5.6 • Loyaliteitsproblemen 5.7 • De rol van de leerkracht 5.8 • Hoe houden pleegouders het vol? 5.9 • En als het niet overgaat? 5.10 • Tot slot 6 • Behandeling van gedragsproblemen bij pleegkinderen 6.1 • Inleiding 6.2 • Hulpbehoefte, hulpvraag en zorggebruik van pleegouders 6.3 • Verschillende vormen van hulpverlening 6.4 • Diagnostiek 6.5 • Ondersteuning en begeleiding van pleegouders 6.6 • Behandeling van het pleegkind 6.7 • Ondersteuning en begeleiding van ouders 6.8 • Als het echt niet meer gaat 6.9 • Tot slot

65 65 66 68 76 80 81 89 96

99 99 100 104 107 109 112 116 119 122 123

125 125 126 127 128 130 133 139 140 141

7 • Meer weten?

143

Literatuur

147

Ten geleide

Dit boek gaat over pleegkinderen en alles wat daarbij komt kijken. Wat is pleegzorg precies en met welke problemen krijgen pleegkinderen en pleegouders vaak te maken? Wat betekent het voor een kind om een pleegkind te zijn, wat betekent het voor de ouders als hun kind niet meer bij hen thuis woont en wat betekent het voor pleegouders om een pleegkind op te voeden? Het boek legt uit wat de gevolgen kunnen zijn voor een kind dat tijdens zijn ontwikkeling veel spanning en onveiligheid heeft gekend, zoals dat veel pleegkinderen overkomt. Het boek geeft echter ook praktische tips en adviezen aan pleegouders, ouders en leerkrachten hoe ze met de speciÀeke problematiek van pleegkinderen kunnen omgaan. Het boek is bedoeld voor iedereen die met pleegkinderen te maken heeft en daarvan meer wil afweten. Het hoeft niet per se van voor naar achter gelezen te worden: elk hoofdstuk biedt zelfstandige informatie die op zichzelf waardevol kan zijn.

7

1 Wat is pleegzorg?

1.1 • inleiding Sommige kinderen in Nederland worden niet door hun (biologische) ouders opgevoed. De reden hiervan verschilt van kind tot kind, maar in de meeste gevallen kunnen de ouders het kind niet de opvoeding geven die het nodig heeft. Deze kinderen kunnen (tijdelijk) worden opgevangen in een kindertehuis of in een internaat. Het is echter gebleken dat het voor kinderen veel beter is om in een gezin op te groeien. Als een kind niet meer thuis kan wonen, wordt daarom doorgaans eerst gezocht naar een vervangend gezin dat het kind kan en wil opvangen. Zo’n gezin waarin een kind voor korte of langere tijd woont en zich ontwikkelt, heet een pleeggezin. Een pleeggezin krijgt ondersteuning en begeleiding van een instelling voor pleegzorg. Er zijn verschillende vormen van pleegzorg, die later in dit hoofdstuk aan de orde komen. Pleegzorg is een vorm van jeugdzorg die bedoeld is voor kinderen uit gezinnen waarbij sprake is van zulke ernstige opgroei- en opvoedingsproblemen, dat zij niet meer thuis kunnen wonen. De precieze reden waarom een kind niet meer thuis kan wonen en de inschatting of het kind na verloop van tijd weer terug naar huis kan of niet, bepalen welke vorm van pleegzorg het beste past bij een kind. 9 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_1, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

1.2 • hoe en wanneer wordt pleegzorg ingezet? Als ouders problemen hebben bij de opvoeding van hun kinderen zijn er verschillende mensen en instanties bij wie zij om hulp kunnen vragen: de huisarts, het consultatiebureau, een psycholoog of de jeugdzorg (bijvoorbeeld Bureau Jeugdzorg). De jeugdzorg wordt vergoed door de overheid en is bedoeld voor kinderen en jongeren tot achttien jaar met opgroei- en opvoedingsproblemen en hun ouders of verzorgers. Jeugdzorg kan een heel bescheiden vorm van hulpverlening zijn: soms zijn de problemen met een paar gesprekken verholpen of een stuk verbeterd. Maar hulpverlening kan ook een stuk intensiever zijn en dan ontvangen ouders bijvoorbeeld een of meer keren per week opvoedingsondersteuning in het gezin zelf. Soms helpt ook dit niet genoeg en zijn er zorgen over de veiligheid van de kinderen. Bijvoorbeeld omdat de ouders of het kind psychiatrische problemen hebben en de ouders niet goed doorhebben wat het kind nodig heeft. Of omdat er veel ruzie is in het gezin, waarbij zelfs geweld wordt gebruikt. Ook is het mogelijk dat de ouders zo veel zorgen hebben, dat zij maar weinig tijd hebben voor hun kinderen, bijvoorbeeld omdat er ernstige Ànanciële problemen zijn, of omdat de woning niet geschikt of erg vervuild is. Als het de ouders in dit soort situaties, ondanks alle hulp, niet lukt hun kind de opvoeding te geven die het nodig heeft en de zorgen over de veiligheid van het kind zijn ernstig, kan besloten worden dat het kind beter af is als het voor een korte of langere periode niet meer thuis woont. Het kind wordt dan uit huis geplaatst en kan worden opgenomen in een pleeggezin. Als ouders hier zelf toe beslissen, is er sprake van vrijwillige uithuisplaatsing. Als ouders zich tegen uithuisplaatsing verzetten, zal uiteindelijk de kinderrechter beslissen of dat toch moet gebeuren. .................... om hoeveel en welke kinderen ga at het? In 2009 zijn ruim 23 000 kinderen in pleeggezinnen geplaatst. 35% van de geplaatste kinderen is jonger dan vier jaar. 36% van de geplaatste kinderen is tussen vier en twaalf jaar oud (basisschoolleeftijd). 24% van de geplaatste kinderen is van allochtone afkomst. De pleegkinderen zijn opgevangen in een kleine 13 000 pleeggezinnen. In de afgelopen tien jaar is het aantal pleegkinderen verdubbeld.

....................

10

• De zorg voor pleegkinderen

kinderbeschermingsmaatregelen

Als iemand (een leerkracht, een buurtbewoner) vermoedt dat een kind zich in een bedreigende situatie bevindt (hij krijgt bijvoorbeeld de indruk dat het kind wordt mishandeld of verwaarloosd), kan hij dat melden bij het meldpunt voor kindermishandeling (het AMK). De Raad voor de Kinderbescherming De RvK kan vervolgens onafhankelijk onderzoek doen naar het gezin en de opvoedingssituatie van het kind en brengt advies uit aan de kinderrechter. Als inderdaad blijkt dat er grote problemen zijn in de opvoedingssituatie, kan de kinderrechter besluiten tot een kinderbeschermingsmaatregel. Deze wordt opgelegd door de kinderrechter als hij meent dat het kind in zijn ontwikkeling bedreigd wordt. Met een maatregel wordt het gezag van de ouders beperkt of afgenomen. Dat wil zeggen dat de ouders niet langer zelfstandig belangrijke beslissingen over het kind mogen nemen, maar dat ze daar altijd een (gezins)voogd, die bij een gezinsvoogdijinstelling werkt, bij moeten betrekken. Daarnaast kan de kinderrechter op advies van de Raad voor de Kinderbescherming of van een gezinsvoogdijinstelling, of omdat hij dat zelf nodig vindt, een machtiging tot uithuisplaatsing uitspreken. Het kind wordt dan uit huis geplaatst, ongeacht of de ouders het er wel of niet mee eens zijn.

.................... de (gezins)voogdijinstellingen De grootste (gezins)voogdijinstelling van Nederland is Bureau Jeugdzorg. Er zijn ook gespecialiseerde gezinsvoogdijinstellingen, bijvoorbeeld voor kinderen met een (verstandelijke) beperking (de William Schrikker Groep) of bepaalde religieuze achtergrond (Stichting Gereformeerde Jeugdzorg; Leger des Heils Jeugdzorg). Soms kunnen ouders zelf kiezen met welke instelling ze willen samenwerken, maar dat is niet altijd mogelijk. Er zijn bijvoorbeeld geen instellingen voor voogdij en ondertoezichtstelling die vanuit een islamitische achtergrond werken en ook hebben instellingen soms wachtlijsten, waardoor een gezin door een andere instelling geholpen moet worden. Overigens moet iedere gezinsvoogdijinstelling wel altijd rekening houden met de religie, levensovertuiging en culturele achtergrond van de ouders en het kind.

....................

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 11

Bij ongeveer een derde van de pleegzorgplaatsingen geven de ouders hier toestemming voor. De kinderrechter hoeft dan niet ingeschakeld te worden. In andere gevallen geven ouders geen toestemming voor een uithuisplaatsing en moet de kinderrechter daarover een uitspraak doen. De kinderrechter kan dan een dwingende maatregel opleggen. De meest voorkomende maatregel is de ondertoezichtstelling (OTS). Bij een ondertoezichtstelling benoemt de kinderrechter een gezinsvoogd, die samen met de ouders de verantwoordelijkheid draagt voor de opvoeding van de kinderen. De ouders hebben dan nog wel ouderlijk gezag, maar delen dit met de gezinsvoogd. Met belangrijke beslissingen moeten zowel de ouders als de gezinsvoogd instemmen. Een andere maatregel is dat de ouders van een pleegkind van de ouderlijke macht ontheven worden. Dit gebeurt soms als duidelijk is dat ouders hun kind nooit goed zullen opvoeden. Ze verliezen dan het gezag over hun kind. De kinderrechter benoemt dan een voogd. De voogd heeft dan het gezag over het kind en neemt dus ook de belangrijke beslissingen die het kind aangaan. Een voogd werkt niet altijd zoals een gezinsvoogd bij een gezinsvoogdijinstellling, maar kan bijvoorbeeld een familielid of goede bekende van de ouders zijn. In 2009 was er bij tweederde van de pleegkinderen sprake van een kinderbeschermingsmaatregel, zoals een OTS.

.................... voorbeelden van pleegzorg en kinderbeschermingsma atregelen Een OTS met een machtiging tot uithuisplaatsing

Gerard en Annet hebben drie kinderen. Hun jongste zoon Nicky heeft ADHD en vraagt veel extra aandacht. Er zijn Ànanciële problemen. Dan verliest Gerard zijn baan. Hij zit hele dagen thuis en gebruikt alcohol. De Ànanciële problemen worden erger en Gerard en Annet maken steeds vaker ruzie. De buren horen vaak geschreeuw en gegil, vooral ’s avonds. De school valt het op dat de kinderen er vermoeid en onverzorgd uitzien en vaak geen lunch bij zich hebben. Nicky maakt veel ruzie met zijn klasgenoten en wordt snel boos. De schoolleiding probeert haar zorgen met Gerard en Annet te bespreken, maar dat lukt niet omdat ze of niet op komen dagen, of boos weglopen. Als de leerkracht van Nicky bij de ouders thuis langsgaat, valt het op dat het huis er smerig uitziet. Hierop doet de school een melding bij het AMK, het meldpunt voor kindermishandeling.

12

• De zorg voor pleegkinderen

Vervolgens start de Raad voor de Kinderbescherming een onderzoek naar de gezinssituatie. De Raad voor de Kinderbescherming adviseert de rechtbank om de drie kinderen onder toezicht te stellen en uit huis te plaatsen. Gerard en Annet zijn het hier eigenlijk niet mee eens, maar geven ook aan dat zij ‘op’ zijn en het overzicht verliezen. De rechtbank besluit tot een OTS met daarbij een machtiging tot uithuisplaatsing van drie maanden. Bureau Jeugdzorg levert een gezinsvoogd die Gerard en Annet zal ondersteunen. De gezinsvoogd brengt de kinderen snel na de zitting onder bij een crisispleeggezin. Hij overlegt met Gerard en Annet of zij misschien iemand kennen bij wie de kinderen kunnen wonen. De enige geschikte tante heeft een zeer kleine woning, daar is geen ruimte voor de drie kinderen. De kinderen zullen voorlopig in het crisispleeggezin blijven. Intussen bespreekt de gezinsvoogd met Gerard en Annet hun problemen en hoe zij die, eventueel met hulp, kunnen oplossen. Over ongeveer drie maanden beslist de kinderrechter of de machtiging uithuisplaatsing zal worden verlengd, of dat de situatie al zoveel beter geworden is dat de kinderen terug naar huis kunnen. Vrijwillige pleegzorgplaatsing, geen kinderbeschermingsmaatregel

Destiny woont sinds een paar maanden bij haar tante, want haar moeder is na een grote huurschuld uit huis gezet. De moeder en tante van Destiny hebben onderling geregeld dat Destiny de komende periode bij haar tante woont. Omdat tante wel graag een vergoeding en begeleiding ontvangt bij de opvoeding van Destiny, heeft zij zich bij een instelling voor pleegzorg aangemeld. Tante is nu de pleegmoeder van Destiny. Het is een vrijwillige plaatsing: de moeder van Destiny behoudt het gezag en er is geen sprake van een OTS. Een OTS, zonder een machtiging tot uithuisplaatsing

Zeynep is moeder van zes kinderen. Haar echtgenoot is kortgeleden overleden. De opvoeding van alle kinderen valt haar zwaar en ze klopt aan bij Bureau Jeugdzorg voor hulp. Het lukt echter niet goed om de hulp van de grond te krijgen: Zeynep verschijnt niet op afspraken, waardoor hulp telkens niet opgestart kan worden. Na onderzoek wordt door de rechter een OTS voor alle kinderen uitgesproken. Zeynep vindt dit eigenlijk wel Àjn. Ze staat er nu voor haar gevoel niet meer alleen voor. Zij spreekt vaak met de gezinsvoogd en deze meldt Zeynep aan voor opvoedingsondersteuning. Er is geen sprake van pleegzorg: alle zes kinderen wonen gewoon thuis. Een langdurige uithuisplaatsing, gevolgd door een verzoek tot ontheffing uit de ouderlijke macht

Joyce kampt vanaf haar puberteit met ernstige psychiatrische klachten. Ze krijgt een dochter, Janice, die direct na de geboorte onder toezicht gesteld en uit huis geplaatst wordt. Het is een perspectiefbiedende plaatsing: de verwachting is dat Janice in elk geval voorlopig niet bij haar moeder kan opgroeien.

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 13

Joyce ziet Janice, die vanaf dat zij vijf maanden oud is in hetzelfde pleeggezin woont, een paar keer per jaar. Deze bezoeken verlopen wisselend: soms is het gezellig, maar soms kan Joyce erg boos reageren, waar Janice van schrikt. Janice heeft soms nachtmerries, waarbij ze droomt dat ze bij haar moeder moet wonen. Dit speelt vooral rondom de jaarlijkse zitting bij de kinderrechter, waar de OTS telkens wordt verlengd. Om Janice wat meer rust te geven, is het belangrijk dat er duidelijkheid komt over de plek waar zij kan opgroeien. Daarom wordt als Janice acht jaar oud is het verzoek gedaan om Joyce uit de ouderlijke macht te ontheffen. Immers: de kans dat zij nog voor Janice kan gaan zorgen, is door al haar psychische problemen erg klein. Het gezag komt nu bij een voogd te liggen.

....................

1.3 • wat is pleegzorg nu precies? Er zijn in Nederland verschillende pleegzorgorganisaties. Deze organisaties selecteren en trainen volwassenen om pleegouder te worden. Als een kind uit huis wordt geplaatst, zal de pleegzorginstantie een gezin voor het kind zoeken. Dit gezin wordt dan het pleeggezin. Meestal wordt eerst gekeken of het kind bij een bekende kan wonen. Ruim een derde van de pleegkinderen woont bij bekenden, zoals familie, vrienden, buren, of een leerkracht. Deze vorm van pleegzorg heet netwerkpleegzorg en komt vaak voor in de grote steden, vooral bij allochtone gezinnen. Als er geen netwerkpleeggezin gevonden wordt, wijst de pleegzorginstantie een gezin uit het eigen bestand aan waar het kind kan wonen. Het blijkt dat een netwerkplaatsing voor een pleegkind niet beter is dan een ‘gewone’ plaatsing (of andersom). .................... vergoedingen Voor de dagelijkse verzorging van een pleegkind krijgen pleegouders een Ànanciële vergoeding. Deze vergoeding varieert van 15 tot 20 euro per dag, afhankelijk van de leeftijd van het kind. Alle normale kosten van het levensonderhoud zoals voeding, school, kleding en zakgeld, worden hiervan betaald. Soms krijgen pleegouders een toeslag op de normale vergoeding, bijvoorbeeld als er sprake is van extra onkosten bij crisisopvang, in het geval het kind een handicap heeft of als er drie of meer pleegkinderen in het gezin verblijven.

....................

14

• De zorg voor pleegkinderen

Meestal wordt een kind voor enkele maanden opgenomen in een pleeggezin. In deze tijd wordt geprobeerd om de problemen in het eigen gezin op te lossen, zodat het kind daarna weer naar huis kan. Wanneer dat niet mogelijk is, kan het kind voor langere tijd in een pleeggezin worden opgenomen. .................... hoe l ang verblijven pleegkinderen in een pleeggezin? 35% van alle pleegzorgplaatsingen in 2009 duurde korter dan drie maanden. 12% duurde tussen drie en zes maanden. 34% van de pleegkinderen woonde tussen een half en twee jaar bij een pleeggezin. 19% woont langer dan twee jaar in een pleeggezin.

....................

verschillende soorten pleegzorg

Er zijn verschillende soorten pleegzorg, die allemaal een ander doel hebben. Bij pleegzorg als hulpverleningsvariant is het doel dat het kind weer thuis gaat wonen als de problemen (voldoende) zijn opgelost. Hulpverleners van de pleegzorginstantie en Bureau Jeugdzorg helpen de ouders hun problemen op te lossen, terwijl het kind in een pleeggezin woont. De hulpverleningsvariant heeft een maximale duur. Onder de hulpverleningsvariant vallen twee vormen van pleegzorg: • Spoedeisende opvang: deze duurt maximaal vier weken. • Kortdurende pleegzorg: deze duurt maximaal één jaar, met de mogelijkheid tot een eenmalige verlenging met nog een jaar. Als na deze periode blijkt dat het kind nog steeds niet bij zijn ouders kan wonen, moet worden uitgezocht waar het kind dan het beste kan wonen. Een kind kan dan misschien in hetzelfde pleeggezin blijven. Als dat niet lukt, kan het overgaan naar een ander pleeggezin waar het wel voor langere tijd kan wonen. Als het kind niet past in een pleeggezin, of als er geen geschikt gezin gevonden wordt, kan het kind ook in een tehuis worden geplaatst.

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 15

.................... spoedeisende opvang Maikel van dertien jaar staat al een tijdje onder toezicht van Bureau Jeugdzorg. Er zijn grote zorgen over hem: hij gebruikt veel drugs en maakt vaak ruzie met de nieuwe vriend van zijn moeder. Als hierbij ook harde klappen vallen en Maikel gewond raakt, wordt hij met spoed uit huis geplaatst. De gezinsvoogd vreest voor zijn veiligheid. Maikel komt terecht in een crisispleeggezin. Op zich gaat het hier heel redelijk, maar de pleegouders vinden het wel moeilijk om goed met Maikel om te gaan: hij kan snel boos worden. De gezinsvoogd meldt Maikel aan bij een behandelinstelling, maar die heeft een lange wachtlijst. De spoedeisende opvang wordt telkens verlengd. Maar de pleegouders kunnen Maikel echt niet langer dan een half jaar opvangen. Na een half jaar is nog geen goede plek voor Maikel gevonden. Maikel wordt in een ander pleeggezin voor kortdurende opvang geplaatst.

....................

Bij pleegzorg als opvoedingsvariant wordt ervan uitgegaan dat het kind lange tijd niet of misschien wel nooit meer thuis kan wonen. Bijvoorbeeld omdat de problemen in het gezin zo groot zijn, dat ze niet voldoende opgelost kunnen worden. De situatie blijft dan onveilig voor de ontwikkeling van het kind. Deze vorm van pleegzorg wordt ook wel een perspectiefbiedende plaatsing genoemd. Met de plaatsing in het pleeggezin wordt het kind een nieuw perspectief voor zijn toekomst geboden. Als het mogelijk is, blijft er wel contact tussen het kind en zijn ouders. Tot slot is er deeltijdpleegzorg. Bij deze vorm van pleegzorg verblijft het kind een deel van de tijd in het pleeggezin. Hierbij zijn allerlei mogelijkheden. Wat veel voorkomt, is dat het kind af en toe een weekend in het pleeggezin verblijft. Op deze manier kunnen de ouders even tot rust komen en krijgt het kind alle aandacht in het pleeggezin. Doel hiervan is om de stress bij iedereen te verminderen en zo een volledige of deÀnitieve uithuisplaatsing te voorkomen. Soms is er sprake van een geheime plaatsing. Hiermee wordt bedoeld dat de ouders niet mogen weten waar het pleeggezin van hun kind woont. Een reden hiervoor kan zijn dat de ouders erg boos zijn over de uithuisplaatsing en dreigen het kind op te halen of geweld te gebruiken tegen de pleegouders.

16

• De zorg voor pleegkinderen

1.4 • gezag, inspraak en omgang Pleegouders voeden een pleegkind op en verzorgen het, maar hebben bijna nooit het gezag over een kind. Alhoewel dit steeds meer wordt aangemoedigd, is er in de praktijk alleen bij hoge uitzondering sprake van pleegoudervoogdij (zie kader). Normaal gesproken ligt het gezag bij de ouders en/of de (gezins)voogd.

.................... pleegoudervoogdij Pleegouders kunnen besluiten de voogdij over hun pleegkind op zich te nemen als de biologische ouders zijn ontheven van of ontzet zijn uit de ouderlijke macht. Pleegouders wordt dan meestal aangeraden om ‘eenhoofdige’voogdij aan te vragen. Daarbij kunnen zij nog aanspraak maken op pleegvergoeding en -begeleiding en zijn zij niet onderhoudsplichtig. Deze variant wordt ook wel pleegoudervoogdij genoemd. De pleegouder is dan wel wettelijk aansprakelijk en verantwoordelijk voor beheren van het vermogen van de minderjarige.

....................

Dat pleegouders geen gezag hebben, is soms lastig. Af en toe is er voor beslissingen toestemming nodig van degene die het gezag draagt over het kind. Bijvoorbeeld als het kind medische of psychologische behandeling nodig heeft, of voor een bepaalde school moet kiezen. Of als de pleegouders met het pleegkind op vakantie naar het buitenland willen gaan en het pleegkind een paspoort nodig heeft. Het kan een heel gedoe zijn om ouders te bereiken en hun toestemming te krijgen. Ook kunnen de pleegouders vinden dat er iets anders nodig is dan wat de ouders en/of (gezins)voogd nodig achten. Formeel hebben pleegouders daar weinig over te zeggen, terwijl zij wel degenen zijn die het kind opvoeden en het goed kennen. In dit soort gevallen kunnen de pleegouders een aantal dingen doen. Als pleegouders geen gezag hebben, maar wel gehoord willen worden door de kinderrechter of voor zittingen willen worden uitgenodigd, moeten zij zorgen dat de rechter hen als belanghebbende beschouwt. Pleegouders kunnen hiertoe een verzoek indienen bij de rechtbank. Pleegouders hebben het blokkaderecht. Dit kunnen zij gebruiken als er beslissingen worden genomen over het pleegkind waar zij het niet mee

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 17

eens zijn. Als de ouders het gezag hebben en bijvoorbeeld het kind uit het pleeggezin willen halen terwijl pleegouders het daar niet mee eens zijn, kunnen zij hun blokkaderecht inzetten. Dit kan alleen als het kind een jaar of langer met instemming van de ouders of voogd in het pleeggezin heeft gewoond. .................... het blokkaderecht inzetten Ali van negen jaar oud woont vanaf zijn tweede jaar bij Frits en John. De ouders van Ali zijn al jaren van de ouderlijke macht ontheven en het gezag ligt bij Bureau Jeugdzorg. Ali heeft soms erg boze buien: hij gooit dan met spullen en slaat tegen de muur. Ook steelt hij van alles, zodat waardevolle spullen opgeborgen moeten worden. De voogd vindt dat het zo niet langer kan en meldt Ali aan bij een behandelgroep van een instelling voor kinderpsychiatrie. Frits en John zijn het hier niet mee eens: zij vinden ook dat er hulp moet komen, maar denken aan hulp waarbij Ali bij hen kan blijven wonen. Ze besluiten hun blokkaderecht in te zetten. De rechtbank zal nu een beslissing nemen over de verblijfplaats van Ali.

....................

.................... de wens van een kind om de na am van de pleegouders a an te nemen Het komt voor, zeker bij voogdijplaatsingen, dat het pleegkind de naam van de pleegouders wil aannemen. Als voorwaarde geldt dan dat het kind al lange tijd bij de pleegouders moet wonen en door hen moet worden verzorgd en opgevoed. Is het kind jonger dan twaalf jaar, dan geldt een periode van vijf jaar. Bij een ouder kind wordt een periode van minimaal drie jaar aangehouden.

....................

18

• De zorg voor pleegkinderen

rechten van ouders zonder gezag?

Ouders die geen gezag hebben, hebben recht op globale informatie over het kind. Als ouders hierom vragen, moeten leerkrachten, hulpverleners en pleegouders belangrijke informatie aan hen doorgeven. Zij mogen weigeren om informatie te geven als ze deze informatie ook niet aan de ouder met gezag (bij gescheiden ouders) of pleegouders of voogd zouden geven. Ouders die wel informatie willen maar deze niet krijgen, kunnen zich tot de rechter wenden. Bij sommige beslissingen moeten kinderen van twaalf jaar en ouder ook zelf toestemming geven. In het kader staat meer informatie over de rechten van (pleeg)kinderen zelf.

.................... rechten van kinderen vanaf t wa alf ja ar Toestemming

Bij kinderen vanaf twaalf jaar moet zowel de wettelijke vertegenwoordiger (diegene die het gezag heeft) als het kind toestemming geven voor allerlei zaken, zoals het ondergaan van een (medische) behandeling. Bij kinderen vanaf zestien jaar is alleen hun toestemming voldoende en is geen toestemming van de wettelijke gezagsdrager nodig. Inzagerecht

Vanaf twaalf jaar hebben kinderen inzagerecht en mogen ze hun dossier inzien en rapporten lezen die over hen worden geschreven. Handelingsbekwaam

Bovenstaande geldt alleen als het kind handelingsbekwaam is. Dat wil zeggen dat het kind geacht wordt in zijn eigen belang beslissingen te kunnen nemen. Wanneer een kind een verstandelijke beperking heeft, kan het niet altijd inschatten wat in zijn belang is of wat een verstandige beslissing is. Het kind is dan niet handelingsbekwaam.

....................

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 19

de omgangsregeling

Bij een omgangsregeling worden afspraken gemaakt tussen pleegouders en ouders over het contact tussen de ouders en hun kind. Bij een vrijwillige plaatsing stellen de pleegouders, de ouders en eventueel het kind in overleg zelf een omgangsregeling vast. Als er een gezinsvoogd of een voogd is aangesteld, bepaalt die vaak hoe en wanneer het contact plaatsvindt tussen het kind en de ouders. Een kind heeft recht op contact met zijn ouders, maar ook met anderen die voorafgaand aan de uithuisplaatsing belangrijk waren voor het kind en die hij met regelmaat zag, bijvoorbeeld de grootouders bij wie het kind iedere maand op bezoek ging. In de omgangsregeling wordt afgesproken wanneer en hoe vaak er bezoeken zijn, maar ook hoe lang die duren, waar ze plaatsvinden en wie het vervoer regelt. Ook telefonisch contact kan hierin worden geregeld. Het kan zijn dat de (gezins)voogd vindt dat ouders hun kind alleen maar mogen zien of spreken onder begeleiding van een hulpverlener of pleegouders. De bezoeken vinden dan vaak plaats op het kantoor van Bureau Jeugdzorg of de pleegzorginstantie. Dit heet een begeleide omgangsregeling. Hiervoor moet de (gezins)voogd wel goede redenen hebben, die de kinderrechter kan onderschrijven. .................... omgangsregeling begeleide omgang

Kyra woont sinds een half jaar in een pleeggezin. Ze belt haar ouders eens per week. De telefoon staat dan op de speaker, zodat de pleegmoeder mee kan luisteren. In het begin vroegen de ouders vaak aan Kyra waar zij woont, maar dit mag Kyra niet zeggen van de gezinsvoogd, want de plaatsing is geheim. Kyra ziet haar ouders elke maand op het kantoor van Bureau Jeugdzorg. Hierbij is of de pleegzorgwerker of de gezinsvoogd aanwezig. omgangsregeling met opa en oma

Stefan en Olivier worden uit huis geplaatst. Ze zien hun ouders regelmatig, maar vooral Stefan geeft aan dat hij zijn grootouders mist: zij woonden vlakbij en na schooltijd waren hij en zijn broertje eigenlijk altijd bij hen, omdat hun ouders werkten. In overleg met de gezinsvoogd wordt besloten dat de jongens om de week de zaterdag bij hun opa en oma doorbrengen.

.................... 20

• De zorg voor pleegkinderen

1.5 • uitleg aan (pleeg)kinderen In de vorige paragrafen zijn veel (juridische) termen gebruikt die iets met pleegzorg en pleegkinderen te maken hebben. Niet alleen pleegouders, ouders en hulpverleners krijgen met deze termen te maken, ook pleegkinderen horen hier vaak van alles over. Hoe leg je als pleegouder een kind uit wat de veelgebruikte termen betekenen? Natuurlijk hangt het van de leeftijd, de intelligentie en eventuele problematiek van het kind af wat je precies kunt vertellen. Deze paragraaf kan je daarin een stukje op weg helpen. Ook als ouder of hulpverlener kun je deze uitleg gebruiken, maar dan moet je deze soms misschien iets aanpassen. kinderbeschermingsmaatregelen

Vraag: Wat is een OTS (ondertoezichtstelling)? Uitleg: De rechter maakt zich zorgen om jou en je ouders en vindt dat het thuis niet zo goed ging. Daarom heeft hij (naam gezinsvoogd) gevraagd om je ouders te helpen bij jouw opvoeding en daarover toezicht te houden, dus erop te letten of alles goed gaat. Vraag: Wat is gezag? Uitleg: Degene die gezag over jou heeft, kan belangrijke beslissingen over jou nemen en moet voor sommige belangrijke dingen een handtekening zetten. Vaak zijn dit de ouders van een kind. Als het de ouders niet zo goed lukt om goede beslissingen te nemen, moet iemand daarbij helpen. Dat is de gezinsvoogd. Soms vinden ouders het zo moeilijk goede beslissingen te nemen, dat iemand anders het overneemt. In jouw geval is dat dus (naam voogd of gezinsvoogd). Vraag: Wat is een gezinsvoogd? Uitleg: Een gezinsvoogd is iemand die erop let of het goed gaat met jou en je ouders. Hij helpt je ouders om jou goed op te voeden, hij regelt van alles en neemt samen met jouw ouders beslissingen over jou. Vraag: Waarom is er (als er sprake is van een OTS) elk jaar een zitting bij de kinderrechter? Uitleg: De rechter wil elk jaar van (naam gezinsvoogd) horen hoe het met jou gaat en hoe het met je ouders gaat. De rechter denkt er dan goed over na of je ouders nog steeds hulp nodig hebben als ze belangrijke beslissingen over jou moeten nemen. De kinderrechter bedenkt dan ook of je weer bij je ouders kunt wonen, of dat je beter nog in het pleeggezin kunt blijven.

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 21

NB 1: Als het pleegkind twaalf jaar of ouder is, mag het ook zijn mening geven. De rechter zal de mening van het kind erg serieus nemen. NB 2: Als de jaarlijkse zitting voor de OTS-verlenging zeer grote spanning bij het pleegkind oproept omdat het bang is om weer bij zijn ouders te moeten wonen, kan de gezinsvoogd de kinderrechter verzoeken om de ouders uit de ouderlijke macht te ontheffen. Dit gebeurt soms als de OTS al vaak is verlengd. Meestal zal de Raad voor de Kinderbescherming dan een onderzoek doen en een rapport schrijven voor de rechtbank. Vraag: Wat betekent het dat mijn ouders worden ontheven uit de ouderlijke macht? Uitleg: De rechter denkt dat het beter voor je is als je niet bij je ouders opgroeit en dat het beter is als iemand anders wordt aangewezen om (in overleg met jou) belangrijke beslissingen te nemen en zijn handtekening onder papieren te zetten. Je blijft je ouders wel gewoon even vaak zien, als je dat wilt. omgangsregeling/geheime plaatsing

Vragen: Waarom mag ik mama niet vaker zien? Waarom mag ik niet zelf bepalen wanneer ik mijn ouders bel en zie? Waarom komt mama niet bij ons thuis? Waarom mogen we niet bij mama logeren? Uitleg: Omdat het thuis niet zo goed ging, wil (naam gezinsvoogd) eerst een tijdje dat er iemand bij is als jij mama ziet of spreekt. Vraag: Waarom mogen papa en mama niet weten waar we wonen en naar school gaan? Uitleg: Omdat papa en mama soms erg boos kunnen worden, vindt (naam gezinsvoogd) het rustiger als ze dat nu niet weten. Natuurlijk mag je papa en mama als je ze ziet wel vertellen wat je op school gedaan hebt, een tekening voor ze maken en die bij het bezoek geven, je rapport laten zien en dat soort dingen. overige vragen

Pleegkinderen hebben vaak ook veel vragen over de uithuisplaatsing zelf en hun toekomstige verblijfplaats. Meestal is er (nog) veel onduidelijk voor hen, maar misschien is dit ook nog wel zo voor de pleegouders of zelfs de gezinsvoogd. Dit maakt dat deze vragen soms moeilijk te beantwoorden zijn. Het gaat dan om vragen als: Waarom mag ik niet meer bij mijn ouders wonen? Tot wanneer blijf ik in het pleeggezin wonen? Waarom mag mijn zusje niet bij ons wonen? Deze vragen van pleegkin-

22

• De zorg voor pleegkinderen

deren kunnen samengaan met grote zorgen en leiden tot emotionele problemen of gedragsproblemen. Hoe dat komt en hoe daarmee om te gaan komt in de komende hoofdstukken aan de orde.

1.6 • tot slot Wie te maken krijgt met pleegzorg, merkt al snel dat enige kennis van (juridische) begrippen en procedures nuttig en bijna noodzakelijk is. In dit hoofdstuk zijn de belangrijkste begrippen aan bod gekomen. Deze begrippen komen regelmatig terug in dit boek en worden dan bekend verondersteld. Voor veel ervaren pleegouders zullen de genoemde termen al bekend zijn: voor hen is duidelijk wat bedoeld wordt met bijvoorbeeld een OTS of een netwerkplaatsing. Voor anderen kan dit hoofdstuk dienen als een globaal overzicht, waarin zij het een en ander kunnen nazoeken. Voor wie meer wil weten: zie hiervoor hoofdstuk 7, met daarin verwijzingen naar literatuur waarin de procedures en termen meer uitgebreid aan de orde komen.

ho ofdstuk 1 wat is pleegzorg? • 23

2 Spanning en onveiligheid: de gevolgen voor de ontwikkeling van het kind 2.1 • inleiding Ieder kind heeft opvoeding nodig om later als volwassene goed te kunnen meedraaien in de samenleving. Voorwaarde om een kind op te kunnen voeden is dat de ouder een band heeft met het kind. Het kind zal het dan goed willen doen voor de ouder en naar de ouder luisteren. Om een goede band met het kind te krijgen is het belangrijk om als ouder het kind te steunen en het kind de liefde en sturing te geven die het nodig heeft. Ieder kind heeft weer een andere aanpak nodig en de ouder moet dat aanvoelen en zijn gedrag erop afstemmen. De ouder moet voorspelbaar en betrouwbaar zijn. De band die daardoor ontstaat, wordt ook wel gehechtheid genoemd. Pleegkinderen hebben vaak trauma’s en spanningen meegemaakt. De band tussen het kind en de ouders is daardoor beschadigd geraakt. Het kind heeft geleerd dat het niet zomaar op volwassenen kan vertrouwen. Het zal daarom ook niet zo snel een band opbouwen met zijn pleegouders: het kind zal zich niet makkelijk hechten aan de pleegouders. Daardoor kunnen pleegouders moeilijkheden ervaren in de opvoeding van het pleegkind.

25 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_2, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Gehechtheid of hechting zijn termen die vaak genoemd worden in de zorg voor pleegkinderen. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat deze termen betekenen en wat de gevolgen zijn van spanning, onveiligheid en stress op de ontwikkeling van pleegkinderen.

2.2 • hechting het hechtingsproces

Ieder kind dat geboren wordt, kan zich hechten. Dit gebeurt niet vanzelf. Gehechtheid ontwikkelt zich als het kind een vaste verzorger heeft. Meestal is dat de ouder (of ouders), maar het kan ook een oma of een pleegouder zijn. Bij het ene kind gaat het hechten van nature wat makkelijker dan bij het andere kind.

.................... een bloedband is niet noodzakelijk voor hechting Een kind kan zich aan verschillende mensen hechten, zolang deze personen als betrouwbare en vaste verzorgers beschikbaar zijn. In de meeste gevallen is dat de ouder of zijn dat beide ouders. Een kind kan zich ook aan adoptieouders of pleegouders hechten. Wel hebben de biologische ouders vaak een voorsprong omdat ze bepaalde karaktertrekken van een kind eerder herkennen en daarom makkelijker goed kunnen reageren. Maar dit betekent niet dat een adoptie- of pleegouder dat onvoldoende zou kunnen. Bij de uitleg van de theorie over hechting wordt gesproken over ‘hechting aan de ouder’. Dit kunnen dus ook beide ouders of andere vaste verzorgers zijn.

....................

Hoe de ontwikkeling van gehechtheid verloopt, hangt af van de manier waarop de ouder op het gedrag van het kind reageert. Het is een proces dat niet zomaar van het ene op het andere moment klaar is. In allerlei verschillende culturen ontwikkelt het zich volgens hetzelfde patroon. De babytijd (0-36 maanden) is de belangrijkste fase voor de ontwikkeling van de hechting. In de ontwikkeling van de hechting worden verschillende fasen onderscheiden. In elke fase laat een kind hechtingsgedrag zien. Dat wil zeggen dat het kind iets doet om de aandacht van de ouder te trekken en daarmee de zorg te krijgen die het nodig heeft. Zo kan een baby bijvoorbeeld huilen als hij honger heeft en zal een peuter

26

• De zorg voor pleegkinderen

die gevallen is zijn armen uitsteken om opgepakt te worden. Het is belangrijk dat de ouder deze signalen oppikt en er vervolgens goed op reageert. Als een ouder steeds op dezelfde liefdevolle manier reageert en het kind geeft wat het nodig heeft, zal het kind leren dat de ouder er voor hem is als dat nodig is en zal het op de ouder gaan vertrouwen. De wereld van het kind wordt dankzij de ouder voorspelbaar en vertrouwd. Hierdoor voelt het kind zich veilig: het weet (onbewust) dat het op zijn ouder kan vertrouwen en dat zijn ouder hem zal beschermen bij gevaar. Op deze manier komt er een goede, veilige hechting tussen het kind en de ouder tot stand. .................... de ouder ziet wat het kind nodig heeft en stemt de opvoeding daarop af Jordy is een van nature wat angstige jongen. Hij vindt iets nieuws, zoals voor het eerst schoolzwemmen, een verjaardagsfeestje of ergens logeren, al snel eng en maakt zich van te voren zorgen over wat er allemaal kan gebeuren. Hij stelt hierover van te voren heel veel vragen aan zijn ouders. Zijn ouders merken dat Jordy zich rustiger voelt als hij beter weet wat hij kan verwachten. Daarom gaat Jordy’s vader bijvoorbeeld voor het schoolzwemmen begint met Jordy naar het zwembad. Hij laat hem zien waar hij zich moet omkleden, hoe de douches werken, waar het toilet is en samen bekijken ze hoe diep het zwembad is. Jordy maakt zich hierdoor vooraf minder zorgen over het schoolzwemmen. Hij begint nieuwe activiteiten in het algemeen steeds minder spannend te vinden. Na een tijdje kan Jordy zelfs uitzien naar een uitje, zonder zich grote zorgen te maken: hij heeft geleerd dat als hij dat nodig heeft, zijn ouders hem helpen. Hierdoor durft hij steeds meer te proberen en krijgt hij steeds meer zelfvertrouwen. Doordat de ouders hun aanpak goed afstemmen op wat Jordy nodig heeft, ontstaat er een veilige hechting. Hierdoor kan Jordy zich goed ontwikkelen. Stacy is een van nature wat angstig meisje. Net als Jordy maakt zij zich snel zorgen en wil zij altijd graag weten wat ze kan verwachten. De ouders van Stacy worden soms helemaal gek van al haar vragen en zeggen tegen haar dat ze niet zo moeilijk moet doen. Af en toe worden ze ook boos op haar, zij vinden dat Stacy erg kan zeuren. Hierdoor stelt Stacy haar ouders steeds minder vragen. Ze blijft echter snel bang en voelt zich vaak verdrietig, waar ze met

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 27

niemand over praat. Stacy ontwikkelt zich tot een teruggetrokken meisje met weinig zelfvertrouwen en weinig vriendinnen. In dit geval sluiten de ouders van Stacy minder goed aan bij wat zij nodig heeft. Hierdoor is de hechting minder goed: Stacy heeft niet het gevoel dat zij altijd op haar ouders terug kan vallen. Hierdoor heeft zij minder zelfvertrouwen en ontwikkelt zij zich ook minder goed.

....................

het belang van gehechtheid voor de ontwikkeling van een kind

Het kind leert door zich te hechten dat het kan rekenen op de ander. Het gevoel vanzelfsprekend mensen te kunnen vertrouwen, ontstaat in deze periode. Het kind gaat ervan uit dat andere personen ook te vertrouwen zullen zijn. Uit onderzoek is gebleken dat ook veel invloed heeft op relaties die het kind later in zijn leven aangaat. Als het geleerd heeft om anderen en zichzelf te vertrouwen, gaat het opbouwen van relaties een stuk gemakkelijker. Door de veilige relatie met de ouder merkt het kind dat gedrag effect heeft en dat het er iets mee kan bereiken. Als de ouder steeds goed door heeft wat het kind bedoelt en daar ook positief op reageert, leert het kind dat het greep heeft op zijn omgeving. Omdat de ouder er steeds is wanneer het kind hem nodig heeft, leert het kind dat het de moeite waard is en krijgt het zelfvertrouwen. Het kind durft hierdoor dingen te ondernemen en de wereld om zich heen te verkennen. Het vertrouwt er immers op dat wanneer het in nood komt, de ouder hem zal helpen. Hechting beschermt een kind tegen angsten. Het stimuleert een kind om zich verder te ontwikkelen. Het kind ontdekt in zijn peutertijd dat het een eigen wil heeft die anders kan zijn dan de wil van zijn ouder. In deze periode wordt het kind steeds koppiger, gaat vaker ‘nee’ zeggen en stoute dingen doen. Dit is de start van de ontwikkeling van de eigen identiteit. Het kind durft zich los te maken, boos te worden en nee te zeggen, omdat het zeker weet dat de ouder toch onvoorwaardelijk voor hem of haar blijft zorgen. Door steeds te horen wat wel mag en wat niet mag, slaat het kind dit uiteindelijk op en zal het zich automatisch houden aan de regels. Hiermee wordt de basis van het geweten gevormd. Uit allerlei onderzoeken op dit gebied blijkt dat een kind dat tijdens de eerste levensjaren geen vaste verzorger heeft ernstige ontwikkelingsschade kan oplopen. Als er geen vaste verzorger is, wordt er steeds an-

28

• De zorg voor pleegkinderen

ders op het kind gereageerd. De wereld is dan veel minder voorspelbaar voor het kind en het vertrouwen dat de verzorger altijd nabij is, wordt ook minder. Voor een veilige gehechtheid is het belangrijk dat er voor langere tijd en het grootste deel van de tijd een vaste verzorger beschikbaar is. Deze verzorger moet niet alleen fysiek aanwezig zijn, maar moet ook genoeg aandacht aan het kind geven. Hoe meer wisselende verzorgers, hoe groter het risico op een onveilige hechting. Onveilige hechting kan dus ontstaan doordat er veel wisselende opvoeders zijn (zoals in een internaat), of doordat de vaste verzorger onvoldoende of wisselend reageert op het gedrag van het kind. De problemen die ontstaan bij het ontbreken van een veilige gehechtheidsrelatie, zijn vaak van lange duur. Zelfs op volwassen leeftijd is er vaak nog sprake van verstoord gedrag op sociaal en emotioneel gebied.

.................... verschillende t ypen gehechtheid Er zijn vier verschillende typen gehechtheid: veilige gehechtheid, onveilige, vermijdende gehechtheid, onveilige, ambivalente gehechtheid en gedesorganiseerde gehechtheid. Veilige gehechtheid

Een veilig gehecht kind durft zolang het zich veilig voelt de wereld te verkennen en zoekt wanneer het angstig is veiligheid bij de ouder. De ouder reageert goed op de signalen van het kind en is er voor het kind wanneer dat nodig is, maar geeft het kind ook de ruimte de wereld te ontdekken. Men schat dat van alle ‘gewone’ kinderen 65% tot 70% tot deze groep behoort. Onveilige, vermijdende gehechtheid

Wanneer de ouder het kind afwijst, negeert of niet reageert op de behoeften van het kind, ontwikkelt het kind een vermijdende gehechtheid. Het kind kan weinig vertrouwen in de ouder ontwikkelen en durft niet te rekenen op aandacht. Het kind zoekt geen hulp of troost als het zich angstig voelt. Aan de buitenkant is dan niet goed aan het kind af te zien dat het angstig is, omdat het geen typisch hechtingsgedrag laat zien zoals huilen. Het kind is echter wel degelijk gespannen. Dat blijkt bijvoorbeeld doordat het kind maar tot oppervlakkig spel komt. Deze kinderen blijken meer stresshormonen in hun speeksel te hebben dan veilig gehechte kinderen. Men schat dat 20% van alle ‘gewone’ kinderen tot dit type behoort.

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 29

Onveilige, ambivalente gehechtheid

Wanneer een ouder zo nu en dan reageert op het kind, bijvoorbeeld alleen wanneer de ouder daar zelf behoefte toe voelt, raakt het kind onveilig ambivalent gehecht aan de ouder. De ouder is voor het kind onvoorspelbaar in zijn reactie. Er wordt bijvoorbeeld met het kind gespeeld of geknuffeld wanneer het eigenlijk wil slapen en wanneer het kind behoefte heeft aan spelen of knuffelen, reageert de ouder niet. Bij stress of angst zoekt het kind de ouder op door zich vast te klampen, het is onzeker over hoe de ouder op hem zal reageren. Het kind laat vaak claimend gedrag zien en heeft te weinig rust om zich op de omgeving te richten en daar te spelen en dingen te ontdekken. Men schat dat 10% van de ‘gewone’ kinderen tot deze groep behoort. Gedesorganiseerde gehechtheid

Een gedesorganiseerde gehechtheid wordt vaak gezien bij verwaarloosde of mishandelde kinderen en bij kinderen die voortdurend wisselende verzorgers hebben. Een kind met een mishandelende ouder wil aan de ene kant naar de ouder toe zodra het angst voelt, maar aan de andere kant wil het dat niet, omdat de ouder ook veel angst bij hem opwekt. De ouder – die het kind veiligheid moet bieden – is tegelijkertijd ook de bron van bedreiging. Dit is verwarrend voor het kind, dat niet weet wat te doen en geen troost durft te zoeken. Kenmerkend van kinderen met een gedesorganiseerde gehechtheid is dat zij geen duidelijke manier hebben om troost te zoeken bij hun ouder als dat nodig is. Ze laten vaak tegenstrijdig gedrag zien, bijvoorbeeld de nabijheid van de ouder zoeken, maar met een afwerend hoofd. Naar schatting behoort ruim 80% van de mishandelde kinderen tot deze groep. Wanneer een kind een gedesorganiseerde gehechtheidsstijl heeft, neemt het risico op een gedragsstoornis op latere leeftijd toe.

....................

onveilige gehechtheid door verwaarlozing

Als een kind niet ervaart dat de ouder hem belangrijk vindt en bescherming biedt als dat nodig is, leert het kind dat het beter is niet op de ouder te vertrouwen. Hierdoor leert het dat het alleen op zichzelf kan rekenen en niet afhankelijk moet zijn van een ander. Hoe ouder een kind wordt zonder dat het de mogelijkheid heeft om zich veilig aan een volwassene te hechten, hoe kleiner de kans is dat dit in de toekomst nog wel zal lukken, of hoe moeilijker dat zal gaan. Als een pleegkind in zijn eerste levensjaren geen gehechtheidsrelatie met zijn ouder heeft kunnen opbouwen, zal alleen met grote inspanning van een pleegouder die langdurig beschikbaar is en veel in het kind kan investeren, een gehechtheidsrelatie worden opgebouwd.

30

• De zorg voor pleegkinderen

.................... de gevolgen van verwaarlozing Vera is een vijfjarig meisje dat is opgegroeid bij haar aan drugsverslaafde ouders. Van deze ouders is bekend dat ze erg weinig structuur boden, veel ruzie maakten en Vera soms lange tijd alleen thuis lieten of meenamen bij hun bezoeken aan panden waar veel drugs worden gebruikt. Vera is hier vaak geconfronteerd met agressie en ze heeft zelfs een keer gezien dat haar moeder met een mes werd gestoken. Na dit incident gaat Vera, die al een paar keer eerder voor een paar maanden uit huis werd geplaatst, voor langere tijd in een pleeggezin wonen. Haar pleegouders vinden Vera een vreemd meisje: ze maakt nauwelijks contact met hen en is vooral bezig met zoveel mogelijk spulletjes te verzamelen. Haar zakken zitten vol met pennen, papiertjes en stukjes touw. De maaltijden zorgen voor problemen, omdat Vera niet rustig eet, maar de ene na de andere boterham naar binnenpropt. Haar pleegmoeder heeft ontdekt dat Vera ook eten wegneemt en onder haar matras bewaart. De pleegouders proberen dit met haar te bespreken, maar dit lukt niet goed: Vera ontkent steevast dat zij het eten heeft gepakt en zegt dat iemand anders dat daar heeft neergelegd.

....................

Als een kind verwaarloosd wordt, krijgt het niet het gevoel dat het de moeite waard is. Hierdoor ontstaat een gebrek aan zelfvertrouwen en het idee: ik kan het toch niet. Doordat het kind alle aandacht op zichzelf moet of moest richten om te overleven, is er weinig aandacht of interesse voor de omgeving. Hierdoor zal het jonge kind bijvoorbeeld de wereld om zich heen niet gaan ontdekken. Het oudere kind zal misschien weinig interesse hebben voor schoolwerk en een slechte concentratie of werkhouding hebben. Ook de sociale contacten met andere kinderen verlopen moeizaam. Het kind weet niet hoe het met andere kinderen moet omgaan. Kinderen met hechtingsproblemen worden vaak afgewezen door andere kinderen. Het lukt hen niet om vaste vriendschappen te sluiten. Vanuit angst (ze hebben vaak weinig vertrouwen in anderen) kan het kind bijvoorbeeld dominant gedrag vertonen om zijn omgeving te beheersen en om de angst geen controle te hebben de baas te blijven.

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 31

onveilige gehechtheid door onvoorspelbaarheid

Wanneer een ouder de ene keer positief en de andere keer negatief reageert op hetzelfde gedrag van het kind, is de ouder onvoorspelbaar voor het kind. Hierdoor weet het kind niet goed waar het aan toe is. Dit is ook het geval als een ouder onvoldoende gevoelig is en niet goed reageert op de signalen van het kind. Bijvoorbeeld door het kind te negeren wanneer het huilt omdat het troost zoekt. Of door als het kind huilt omdat het moe is en wil slapen, het kind juist te overspoelen met aandacht en met hem te gaan spelen. Een ander voorbeeld van onvoldoende gevoeligheid is als een ouder geen belangstelling toont voor waar het kind mee bezig is, of het kind niet steunt en aanmoedigt om nieuwe dingen te leren. Wanneer een ouder onvoorspelbaar is of onvoldoende reageert op het kind, leert de ouder het kind ook niet goed met zijn impulsen en agressie om te gaan. Een kind kan dat namelijk niet vanzelf, maar moet dat leren. Dat gebeurt doordat de ouder benoemt wat het kind voelt of wil en erbij zegt wat het kind kan doen. De ouder geeft vaak zelf het goede voorbeeld. Als de ouder dat steeds ongeveer op dezelfde manier doet, gaat het kind uiteindelijk zelf zijn gevoelens en wensen herkennen en zal het zelf leren wat hij daarmee moet doen. Dit geeft het kind een veilig gevoel. Als de ouder voortdurend iets anders laat zien, of helemaal niet reageert, geeft dat een kind een onveilig gevoel. Het kind leert niet te herkennen wat er in hem om gaat en kan zijn wensen en gevoelens niet goed verwoorden. Het leert niet dat het zelf controle kan hebben over zijn eigen gedrag. .................... onvoorspelbaar reageren op een kind Anita is blij met de geboorte van haar zoontje Bram, maar heeft naast de zorg voor hem veel problemen aan haar hoofd. Ze heeft veel schulden en maakt vaak ruzie met haar ex-vriend, de vader van Bram. Ze staat er alleen voor, want met haar moeder heeft ze geen contact meer. Hierdoor voelt ze zich soms depressief en heeft ze geen zin om iets te ondernemen. Meestal zit ze op de bank en ligt Bram in zijn bed. Hij huilt veel, maar Anita heeft niet altijd de energie om hem op te pakken en te kijken wat er met hem is. Vaak is er toch niets en wil hij alleen maar aandacht. Meestal zet ze de televisie wat harder, zodat ze het gehuil niet hoort. Uiteindelijk stopt dit meestal wel. Laatst is ze maar even boodschappen gaan doen toen hij zo huilde. Toen ze terugkwam, bleek hij stil in zijn

32

• De zorg voor pleegkinderen

bedje te liggen. Als Anita een paar nachten goed geslapen heeft, krijgt ze meer energie. Wanneer Bram weer huilt, krijgt ze erge last van een schuldgevoel. Ze probeert haar zoontje te troosten door hem geen seconde meer los te laten en veel te knuffelen.

....................

Als het niet goed gaat tussen een ouder en kind, kan dat gedragsproblemen veroorzaken bij het kind. Hoe jonger het kind is en hoe langer het patroon standhoudt, hoe moeilijker het is om dat later nog om te buigen. Vooral agressief gedrag veranderen blijkt zeer moeilijk. Er is een verband aangetoond tussen agressiviteit en vroege verwaarlozing van het kind. Een driejarige met opstandig en agressief gedrag heeft 4,5 keer zoveel kans om later veroordeeld te worden voor een geweldsdelict dan een driejarige die geen agressief gedrag vertoont. onveilige gehechtheid door verlies of overlijden

Wanneer een kind zijn ouder verliest door bijvoorbeeld plotseling vertrek of overlijden, heeft dat ingrijpende gevolgen voor het kind. Opeens wordt alles wat voorheen heel gewoon was anders en onvoorspelbaar. Het verlies van de ouder kan ervoor zorgen dat het kind van veilig gehecht, onveilig gehecht raakt. Als het kind nog jong is, is het hechtingsproces nog niet voltooid en het vertrouwen in de beschikbaarheid van de ouder is voor het kind nog niet helemaal vanzelfsprekend. Het verlies van de ouder kan problemen geven in de hechting, het zelfvertrouwen van het kind en het aangaan van relaties. Wanneer dit zich niet herstelt, betekent dat een risico voor de verdere ontwikkeling van het kind. Gelukkig kan een kind zich aan meer personen hechten. Van groot belang is of er na verlies van de ouder een andere betrouwbare ouder dan wel pleegouder beschikbaar is die de signalen van het kind oppikt, zorgt dat het zich begrepen voelt en helpt bij het verwerken van boosheid en verdriet. .................... overlijden van vader Tess en Diederik, een tweeling van drie jaar oud, hebben gescheiden ouders. Zij verblijven overdag altijd bij hun vader, want hun moeder werkt fulltime. Als hun vader plotseling overlijdt, lijken zij dit niet echt te beseffen. Ze vragen vaak aan hun moeder waar

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 33

papa is en wanneer ze hem weer zullen zien. Tess kan soms erg boos worden op haar moeder als ze niet naar haar vader mag. Ze heeft flinke driftbuien bij de nieuwe oppas. Diederik neemt juist een wat gelaten houding aan. Hij maakt wel vaak tekeningen, waarbij hij dan zegt dat ze voor papa zijn. Hun moeder weet niet zo goed wat ze nu met de situatie aanmoet.

....................

eigenschappen van het kind die van invloed zijn op de hechting

Bij de beschrijving van het hechtingsproces tot nu toe lijkt het misschien dat de ontwikkeling van de gehechtheid en de kwaliteit daarvan alleen afhankelijk zijn van hoe de ouder op het kind reageert. Dat is niet zo. Eigenschappen van het kind hebben ook belangrijke invloed. Als een kind een makkelijk temperament of karakter heeft, waardoor het weinig huilt, veel lacht en het Àjn vindt om geknuffeld te worden door de ouder, is het makkelijker voor de ouder om veel positieve aandacht aan het kind te geven en er veel tijd aan te besteden. Wanneer het kind veel huilt, omdat het zich nu eenmaal snel onprettig voelt, of omdat het veel ziek is, is het moeilijker voor de ouder om altijd geduld voor het kind op te brengen. De ouder zal eerder boos en gefrustreerd reageren op het kind. De ouder weet niet hoe hij het kind kan troosten en voelt zich daardoor onzeker. Hierdoor neemt de frustratie van de ouder alleen maar verder toe. Het kind op zijn beurt, raakt alleen nog maar sneller van streek omdat het niet goed getroost wordt. Het blijkt dat huilbaby’s een hogere kans hebben om mishandeld te worden dan andere baby’s. Dat heeft dan niets te maken met eigenschappen van de ouder zelf. .................... de invloed van het temperament van het kind Kees en Carla hebben al twee zoons als Carla opnieuw zwanger raakt. Kees en Carla zijn dolblij met de zwangerschap, al helemaal als blijkt dat het nu om een meisje gaat. Maar na de geboorte vallen ze snel van hun roze wolk. Hun dochtertje blijkt een heel ander kind dan hun twee zoons: dit waren jongetjes die erg graag knuffelden en snel tevreden waren. Hun dochter daarentegen drinkt weinig, huilt veel en laat zich niet makkelijk troosten. Vooral Carla

34

• De zorg voor pleegkinderen

heeft het er moeilijk mee: ze probeert van alles, maar ze krijgt haar dochtertje niet stil. Carla en Kees slapen weinig, wat hen prikkelbaar maakt en Carla schaamt zich tegenover de buren, die tegen haar klagen dat ze wakker worden van het gehuil. Carla krijgt allerlei tips die elkaar tegenspreken en niet helpen. Ze wordt er een beetje moedeloos van.

....................

2.3 • reactieve hechtingsstoornis Een onveilige hechting is niet hetzelfde als een hechtingsstoornis. Er is sprake van een reactieve hechtingsstoornis wanneer er helemaal niemand is aan wie het kind zich heeft kunnen hechten. Dit in tegenstelling tot een onveilige hechting. Dan is er wel sprake van gehechtheid tussen een kind en een ouder of vaste verzorger, maar geeft de ouder het kind als het angstig is minder troost en bescherming dan het kind eigenlijk nodig heeft. Bij een reactieve hechtingsstoornis slaagt het kind er niet in om zich ook maar enigszins aan een volwassene te hechten. Deze stoornis moet zijn ontstaan in de eerste vijf levensjaren van een kind. Volgens de formele criteria van een reactieve hechtingsstoornis kan deze pas worden vastgesteld wanneer er in de vroege jeugd sprake is geweest van extreem pathogene zorg. Daarmee wordt bedoeld: ernstige mishandeling, extreme verwaarlozing of veelvuldige wisseling van de vaste verzorgers. De term ‘reactief’ wil zeggen dat de stoornis zich ontwikkeld heeft als reactie op deze mishandeling en/of verwaarlozing. Er wordt onderscheid gemaakt tussen het geremde en het ontremde type reactieve hechtingsstoornis. Het geremde kind trekt zich emotioneel terug, is erg timide of mat en zoekt geen toenadering tot welke opvoeder dan ook als het bang of overstuur is. Er kan ook sprake zijn van toenadering op een tegenstrijdige of angstige manier. Het ontremde kind is alleen tot heel oppervlakkige relaties in staat en is niet selectief in het kiezen van vriendschappen. Dit wordt ook wel kritiekloze vriendelijkheid of allemansvriendjesgedrag genoemd.

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 35

.................... een kind met een reactieve hechtingsstoornis het geremde type

Tim is opgegroeid bij een moeder met psychiatrische problemen. Na een melding bij het AMK door de buren (hij zag er onverzorgd uit, liep alleen op straat en zat onder de blauwe plekken) wordt hij na een onderzoek uit huis geplaatst. Hij gaat in een pleeggezin wonen. Zijn moeder wordt met een machtiging van de rechter opgenomen in een psychiatrische kliniek. Tim is dan drie jaar oud. In het pleeggezin valt op dat Tim bijna apathisch gedrag laat zien. Hij is nooit blij, nooit boos en huilt ook niet, zelfs niet als hij hard valt. Hij komt ook nooit naar zijn pleegouders toe voor troost. Wanneer zij toenadering tot hem zoeken en hem bijvoorbeeld oppakken, lijkt hij dit niet echt vervelend, maar ook niet fijn te vinden. Omdat Tim weinig praat, is het voor zijn pleegouders erg moeilijk om in te schatten wat er in hem omgaat. Ze weten niet goed hoe ze hem kunnen helpen. het ontremde type

Denzel is geboren in Nederland, maar zijn moeder is afkomstig uit Ghana. Als zij hertrouwt, besluit ze om Denzel, dan negen maanden oud, bij haar moeder in Ghana onder te brengen. Moeder ziet Denzel om het jaar, als ze hem in Ghana opzoekt. Ze maakt zich zorgen om de situatie waarin hij leeft: zijn grootmoeder is veel weg en laat Denzel dan alleen of bij zijn vijfjarige nichtje achter. Dit terwijl er in de omgeving van het huis vaak gevochten wordt, ook door een van moeders jongere broers, die aan alcohol verslaafd is en vaak langskomt. Als Denzel drie jaar is, woont hij weer even een paar maanden in Nederland bij zijn moeder. Dit gaat niet goed: de stiefvader werkt in de nachtdienst en moet overdag slapen, maar dit lukt niet met het drukke gedrag van Denzel. Zijn moeder brengt Denzel terug naar Ghana, zoekt een groter huis, en als Denzel vijf jaar is, haalt zij hem weer naar Nederland, nu definitief. Denzel gaat nu ook voor het eerst naar school. De leerkracht geeft aan dat Denzel opvallend gedrag laat zien: hij neemt spullen weg om die vervolgens aan andere kinderen te geven, kan erg liegen en knuffelt alle volwassenen die hij tegenkomt. Moeder had ook al gemerkt dat Denzel het liefst op schoot zit. Zij dacht dat het kwam omdat hij haar erg had gemist, maar als ze erover nadenkt, laat hij

36

• De zorg voor pleegkinderen

dit aanhankelijke gedrag ook bij vreemden zien. Zij begint zich ongerust te maken.

....................

Als een kind een reactieve hechtingsstoornis heeft, wordt aangenomen dat het er ook in de toekomst niet meer in zal slagen zich aan iemand te hechten. Het valt niet meer te genezen. Dit is het verschil met een onveilige gehechtheid. Het kind heeft dan in principe nog wel de mogelijkheid om zich aan andere personen te hechten, echter minder makkelijk dan een veilig gehecht kind. Bij een reactieve hechtingsstoornis wordt aangenomen dat dit vermogen geheel verdwenen is, zelfs als het kind intensief behandeld wordt of in een pleeggezin wordt geplaatst. De ontwikkeling van het zelfvertrouwen en het emotionele functioneren blijven vaak problematisch. Toch kan plaatsing in een pleeggezin een positief effect hebben op de ontwikkeling van het kind. Zo kan het sociale vaardigheden aanleren of gestimuleerd worden op bepaalde gebieden en bijvoorbeeld een schooldiploma halen. Uit recent adoptieonderzoek blijkt dat na adoptie het speciÀeke geremde gedrag van een reactieve hechtingsstoornis weer wat kan verdwijnen. Het is alsof de ‘scherpe kantjes’ ervan afgaan. onveilige gehecht of hechtingsstoornis?

Het is in theorie goed uit te leggen wat het verschil is tussen een onveilige gehechtheid en een reactieve hechtingsstoornis. In de praktijk blijkt dit verschil echter helemaal niet zo duidelijk aan te tonen. Er zijn eigenlijk nauwelijks goede en betrouwbare meetinstrumenten beschikbaar om vast te stellen of een kind onveilig gehecht is of echt een reactieve hechtingsstoornis heeft. De wel beschikbare meetinstrumenten vragen veel scholing, ervaring en deskundigheid van de gebruiker om ze goed te kunnen toepassen. Er wordt bij pleegkinderen makkelijk gezegd dat er sprake is van een hechtingsstoornis. Het is belangrijk om na te gaan of dit ook echt door goed en gedegen onderzoek is vastgesteld. Als zo’n onderzoek niet heeft plaatsgevonden, is het een erg forse uitspraak die het kind zijn leven lang kan blijven achtervolgen (bijvoorbeeld doordat het in dossiers over hem vermeld staat). Voorzichtigheid met uitspraken over wat er met een kind aan de hand is, is daarom geboden. Dit wil niet zeggen dat probleemgedrag dat het kind laat zien, verdoezeld moet worden. Het gedrag kan gewoon zoals het is, beschreven worden. Enkel de betekenis daarvan hoeft niet vast te staan. Het kind is namelijk nog volop in ontwikkeling.

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 37

2.4 • stressreactiesysteem De negatieve gevolgen van stress en onveiligheid op de ontwikkeling van een kind kunnen ook op een andere manier verklaard worden, namelijk door overprikkeling van het stressreactiesysteem in de hersenen. De ontwikkeling van de hersenen van een baby is nog in volle gang en nog erg gevoelig voor invloeden van buitenaf. Van de hersengroei vindt 80% in het eerste levensjaar plaats en 90% in de eerste vijf levensjaren. In de eerste levensjaren wordt het gedrag van een baby nog voornamelijk bepaald door overlevingsmechanismen. Deze zijn erop gericht alarm te slaan wanneer er mogelijk gevaar dreigt. Hierdoor treedt het stressreactiesysteem in werking en worden er stresshormonen in de hersenen aangemaakt. Deze zorgen voor een verhoogde hartslag en ademhaling en maken alert. Het geeft een gespannen gevoel in het lichaam en maakt het lichaam klaar voor actie. Bij gevaar moeten we immers snel in actie kunnen komen om te overleven en dus snel in staat zijn om te vechten, te vluchten of weg te kruipen. Pas als de dreiging weer weg is, wordt het hormoon langzaam afgebroken. Het hormoon kan nog uren in de hersenen aanwezig blijven. Wanneer het kind zich in een onveilige situatie bevindt, wordt dus het stressreactiesysteem in werking gezet. Het kind heeft de hulp van een volwassene nodig en laat gedrag zien dat de aandacht en zorg van een volwassene oproept, het gaat bijvoorbeeld huilen. Als het kind getroost wordt door de ouder, zakt de spanning en komt er weer rust. De hoeveelheid stresshormoon zal afnemen. Het kind kan gewoon weer verder gaan met zijn alledaagse bezigheden. Als het niveau van de stresshormonen onder voortdurende spanning alleen maar verder stijgt en hoog blijft, kunnen de hersenen beschadigd raken. Dit is gebleken uit hersenscans van baby’s die intense stress ondervonden. Als het kind zich voortdurend in een onveilige omgeving bevindt, komt het stressreactiesysteem niet tot rust. Dit gebeurt wanneer het kind voortdurende dreiging ervaart door mishandeling, verwaarlozing, misbruik of geweld binnen het gezin. Als het stressreactiesysteem niet tot rust kan komen, blijft het lichaam in actie om zich te kunnen wapenen tegen dreiging en spanning. Het lichaam blijft alert op gevaar en kan zich niet richten op andere zaken in de omgeving. Het kind gaat zijn omgeving niet verkennen en ontwikkelt zich niet goed. Wanneer het kind zich niet meer in stressvolle omstandigheden bevindt, blijft het stressreactiesysteem nog lange tijd hyperalert afgesteld. Bij iedere prikkel die voorheen gevaar betekende, reageert het kind nog altijd vanuit een primaire stressreactie. Ook wanneer dat dus allang niet meer nodig is. Een kind kan onrustig of chaotisch blijven, moeilijk

38

• De zorg voor pleegkinderen

slapen, overdreven gillen of overdreven waakzaam zijn. Of bij angst snel in een hoekje wegkruipen, apathisch reageren, in zijn broek plassen of sociaal wenselijk reageren door te liegen. Een kind dat mishandeld is, heeft geleerd dat een mens bedreigend is en iedere aanraking gevaar kan betekenen. Later zal het kind elke keer als het stevig vastgepakt wordt, een hand op zich af ziet komen of een harde stem hoort, reageren alsof het wordt aangevallen. Als een kind als baby voortdurend aandacht tekort is gekomen, zal het niet kunnen verdragen als het niet mee mag doen of uit de groep wordt gezet. Het kind zal daar heftig op reageren. Het zijn overmatige reacties die als het ware ingebakken zijn in het lichaam van het kind. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat een chronisch verhoogd niveau van stresshormonen ook op latere leeftijd gevolgen kan hebben. Het kan onder andere negatieve gevolgen hebben voor de intelligentie en de gezondheid. Getraumatiseerde kinderen, die dus veel stress hebben ervaren, vertonen vaker aandachtsstoornissen, hyperactiviteit of opstandig gedrag. Bij volwassenen wordt overgevoeligheid van het stresssysteem in verband gebracht met onder meer angststoornissen, depressie, stressgerelateerde ziektes, slaapstoornissen of andere gezondheidsklachten. .................... onrust Jaap van acht jaar oud woont sinds een halfjaar in een nieuw pleeggezin. Hij is hier het enige kind. Hiervoor heeft hij in verschillende gezinshuizen gewoond. Een eerdere plaatsing bij een pleeggezin mislukte, door het complexe gedrag van Jaap en de talrijke ruzies met de andere kinderen. Jaap kan erg druk zijn. Hij is slim, maar op school heeft de leerkracht haar handen vol aan hem: hij is heel snel afgeleid, bemoeit zich overal mee en kan absoluut niet stil zitten. In het (nieuwe) pleeggezin was dit eerst ook zo, maar Jaaps onrustige gedrag wordt daar langzaam minder. Hij lijkt een beetje te wennen. Wanneer er echter iets gebeurt wat afwijkt van de dagelijkse routine, zoals een uitstapje of bezoek, merken zijn pleegouders direct dat het onrustige gedrag van Jaap toeneemt. Hij vraagt dan heel veel aandacht door druk rond te rennen en gaat (soms letterlijk) aan zijn pleegouders hangen. Op zulke momenten heeft hij heel veel geruststelling en uitleg nodig.

....................

ho ofdstuk 2 spanning en on v eiligheid • 39

2.5 • tot slot: wat betekent dit nu voor pleegkinderen? Ieder pleegkind heeft zijn eigen geschiedenis en de manier waarop de ontwikkeling kan verlopen, is zeer uiteenlopend. Echter het merendeel van de pleegkinderen heeft in de eerste levensjaren veel spanning, stress en onveiligheid meegemaakt. Dit heeft grote impact op hun ontwikkeling. Onderzoek toont aan dat ongeveer driekwart van alle pleegkinderen op het moment dat zij in een pleeggezin geplaatst worden te maken hebben met problemen in hun ontwikkeling. Ze laten meer dan gemiddeld lichamelijke problemen zien, zoals slecht eten en slapen, darmklachten en ze zijn vaak ziek of verkouden. Er is regelmatig sprake van een vertraagde taal- en motorische ontwikkeling. Ze hebben problemen sociaal te functioneren: vinden het moeilijk zichzelf te vermaken, zijn passief of juist claimend, hebben vaak ruzie met vriendjes of kunnen geen vaste vriendjes maken. Ook zijn ze emotioneel kwetsbaar. Zo kunnen pleegkinderen onvoorspelbare driftbuien hebben, een vlakke stemming hebben, heel gesloten, somber of angstig zijn. Bij ruim een derde van de pleegkinderen gaat het om zeer ernstige emotionele en gedragsproblemen. Dit maakt dat het behoorlijk lastig kan zijn pleegkinderen op te voeden in een pleeggezin. Het is vooral het probleemgedrag dat naar buiten toe en op anderen gericht is, zoals agressief gedrag, woedebuien en schelden, dat moeilijk te hanteren is in een pleeggezin. Het duurt over het algemeen drie tot vier jaar in een pleeggezin voordat de ernst van deze problemen echt afneemt. Pleegouders moeten hierbij de ondersteuning en begeleiding kunnen krijgen die ze nodig hebben. Het is dan ondanks alle moeilijkheden zeker de moeite waard om het kind groot te brengen in het pleeggezin, omdat inmiddels duidelijk is aangetoond dat de ontwikkeling van een kind dat in een pleeggezin opgroeit gunstiger uitpakt dan van een kind dat in een tehuis opgroeit.

40

• De zorg voor pleegkinderen

3 Het pleegkind

3.1 • inleiding Er zijn veel verschillende factoren van invloed op de ontwikkeling van een pleegkind, zoals de leeftijd van het kind, zijn voorgeschiedenis, of er sprake is van psychische problematiek bij het kind enzovoort. Maar pleegkinderen hebben ook belangrijke overeenkomsten. Zo groeien ze niet op bij hun biologische ouders. De een gaat daar makkelijker mee om dan de ander, maar voor ieder pleegkind is dit een belangrijke onzekerheid in zijn leven. Het pleegkind heeft altijd het idee dat hij weer ‘weggestuurd’ kan worden. Daarnaast heeft het pleegkind te maken met twee paar ouders (pleegouders en biologische ouders). Dit kan lastig zijn voor een kind omdat het graag wil voldoen aan de wensen en eisen van zowel de ouders als de pleegouders. Als deze wensen en eisen niet hetzelfde zijn, of zelfs op gespannen voet staan met elkaar, kan het kind in de knel komen te zitten. Het kind worstelt dan met loyaliteitsproblemen. Dit hoofdstuk gaat over de speciÀeke factoren die van invloed zijn op de ontwikkeling van een pleegkind.

41 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_3, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

3.2 • wat betekent plaatsing in een pleeggezin voor een kind? Uithuisplaatsing en plaatsing in een pleeggezin zijn voor een kind per deÀnitie ingrijpende gebeurtenissen. Hoe ingrijpend het is voor het kind, verschilt per kind en is afhankelijk van verschillende factoren, die hieronder zullen worden toegelicht. reden van uithuisplaatsing

Voor alle kinderen die met een juridische maatregel uit huis worden geplaatst, geldt dat zij in hun ontwikkeling worden bedreigd en dat er geen verzorger beschikbaar is die het kind de geborgenheid en veiligheid kan bieden die het nodig heeft. Er zijn allerlei manieren waarop de ontwikkeling bedreigd kan worden. Het kind kan verwaarloosd worden omdat de ouder psychische problemen heeft die hem te veel in beslag nemen. Het kind kan emotioneel of lichamelijk mishandeld worden of slachtoffer zijn van seksueel misbruik. Soms kun je aan het kind wel iets merken. Je kunt het zien als het blauwe plekken heeft (als er sprake is van mishandeling) of opmerken dat een kind er niet verzorgd uitziet, te koud gekleed is of nooit lunch meeneemt naar school (bij verwaarlozing). Lang niet altijd zijn de signalen zo duidelijk, vaak laat het kind in meer algemene zin opvallend gedrag zien: het wordt snel boos of is juist erg teruggetrokken. Of het reageert opvallend op lichamelijk contact. Maar het kan ook zijn dat het gedrag van het kind helemaal niet opvalt. De reden van uithuisplaatsing kan ook zijn dat in een eenoudergezin de ouder lichamelijk ziek wordt of overlijdt, of dat een ouder opeens acute psychische problemen krijgt. In dat geval heeft het kind eveneens te maken met spanning en onveiligheid, maar zal het doorgaans in de periode daarvoor wel veiligheid en geborgenheid hebben ervaren. .................... bedreigde ontwikkeling? De buren van het gezin Steensma nemen contact op met het meldpunt voor kindermishandeling (AMK) omdat zij de kinderen vaak ’s avonds erg laat nog alleen op straat zien lopen. Ze horen ook dat er in huis veel tegen elkaar geschreeuwd wordt en denken dat hierbij ook klappen vallen. Het AMK stelt een onderzoek in naar de vraag of er sprake is van kindermishandeling en of de kinderen wel veilig zijn thuis.

.................... 42

• De zorg voor pleegkinderen

leeftijd

De invloed van een uithuisplaatsing op de ontwikkeling van een kind hangt onder andere af van de leeftijd van het kind op dat moment. Als een baby uit huis wordt geplaatst, loopt het een groter risico dat het onveilig gehecht raakt. Nog voordat het kind zich veilig heeft kunnen hechten, is er al sprake van wisseling van vaste verzorgers. Daarbij komt dat de baby daarvoor waarschijnlijk ook al een veilige en beschikbare ouder miste, anders had het immers niet uit huis geplaatst hoeven worden. Maar als een jong kind uit huis wordt gehaald, is de kans groter dat het zich nog goed kan hechten aan een andere vaste verzorger, zoals een pleegouder. Van belang is dan wel dat het kind niet nog een (aantal) keer van verblijfplaats en dus van vaste verzorger wisselt. Dit is in de praktijk helaas vaak wel het geval. Als het een kind uit huis wordt geplaatst nog voor het kan praten, zal het doorgaans geen bewuste herinneringen hebben aan wat het heeft meegemaakt. Maar onbewust hebben de ervaren angst en stress wel degelijk invloed op zowel de emotionele als de lichamelijke ontwikkeling van het kind. Wanneer het kind al wat ouder is als het uit huis wordt geplaatst, heeft het vaak wel bewuste en levendige herinneringen aan wat het allemaal heeft meegemaakt. Hopelijk heeft het kind in zijn eerste levensjaren voldoende veiligheid gekend en heeft het daardoor al een stevige basis. Minder gunstig is het uiteraard wanneer de onveiligheid al jaren aanwezig was, maar niet werd gezien door buitenstaanders en daarom kon voortbestaan. Door de uithuisplaatsing zal een kind voor korte of langere tijd afscheid van zijn gezinsleden moeten nemen. Dit zal, hoe verstoord de relatie tussen het kind en de overige gezinsleden ook was, gepaard gaan met verdriet, angst, boosheid en schuldgevoelens. Bij een ouder kind zullen deze gevoelens bewuster aanwezig zijn dan bij een baby. Uit onderzoek blijkt dat hoe ouder het kind is bij plaatsing in een pleeggezin, hoe groter de kans op gedragsproblemen en hoe groter de kans dat het niet lukt in het pleeggezin. .................... uithuisplaatsing van een baby Janneke van zeventien jaar oud staat onder toezicht van een gezinsvoogd. Ze heeft een heftige jeugd achter de rug en er zijn trekken van een psychiatrische stoornis bij haar vastgesteld. Als zij zwanger raakt, loopt ze weg uit de jeugdinrichting waar zij sinds een jaar verbleef en gaat bij een vage vriend wonen, die een be-

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 43

kende is van de politie. De gezinsvoogd hoort van de politie dat Janneke vaak ’s avonds laat, naar het lijkt dronken, op straat rondloopt. Hij maakt zich grote zorgen om de veiligheid van het ongeboren kind. Het lukt de gezinsvoogd niet om contact te krijgen met Janneke: ze reageert niet op telefoontjes en e-mails en doet bij een huisbezoek de deur niet open. Ook verschijnt ze niet meer op afspraken met de verloskundige. Al tijdens de zwangerschap start de Raad voor de Kinderbescherming met een onderzoek. Direct na de geboorte in het ziekenhuis wordt Jannekes baby onder toezicht gesteld en met een maatregel uit huis geplaatst. Intussen vindt er verder onderzoek plaats naar wat er met Janneke en de baby moet gebeuren.

....................

andere woon- en leefomgeving

Als een kind uit huis wordt geplaatst, kan het soms in dezelfde buurt blijven wonen. Dan is er meestal sprake van een netwerkplaatsing en gaat het kind bij familie of goede bekenden wonen. Maar dat kan niet altijd. Dan wordt een kind in een pleeggezin geplaatst dat kilometers verder woont, in een voor het kind helemaal nieuwe omgeving. Dit betekent dat het niet alleen een ander ‘thuis’ krijgt, maar dat het ook zijn vertrouwde omgeving verliest. Het moet afscheid nemen op school, van al zijn vriendjes op school en in de buurt, van de sportvereniging en belangrijke andere mensen uit de omgeving. Als het kind op verschillende terreinen problemen ondervond, is dit misschien niet zo erg. Het kind kan dan een frisse start maken. Aan de andere kant, hoe meer veranderingen een kind moet meemaken, hoe groter de kans dat het daardoor emotionele of gedragsproblemen ontwikkelt. .................... een andere leefomgeving Michelle van zeven woont sinds kort in een pleeggezin. Aan de ene kant begrijpt ze dit wel, want haar ouders maken vaak erge ruzie waarbij ook geslagen wordt, maar aan de andere kant mist ze haar ouders en ook haar vriendinnen van school erg. Gelukkig ziet ze hen nog af en toe als ze bij haar ouders op bezoek gaat. Op de nieuwe school heeft ze nog geen vriendinnen gemaakt, want ie-

44

• De zorg voor pleegkinderen

dereen heeft al een beste vriendin. Wat ze ook erg jammer vindt, is dat ze niet meer naar ballet kan: in haar nieuwe woonplaats is geen balletschool. Als ze acht jaar oud is, mag ze van de pleegouders wel op paardrijden, maar dit lijkt haar niet zo leuk als ballet. Ze hoopt dat ze snel weer bij haar ouders kan gaan wonen, maar dan moeten zij eerst minder vaak ruzie maken.

....................

aantal pleegzorgplaatsingen en/of opvang in een internaat of kindertehuis

Als een kind uit huis wordt geplaatst, komt het meestal eerst voor korte tijd in een crisispleeggezin terecht. Bijvoorbeeld omdat er zo snel geen pleeggezin beschikbaar is waar het voor langere tijd kan blijven wonen, of omdat de verwachting is dat het weer snel terug naar huis kan. Wanneer dat laatste toch niet blijkt te kunnen, volgt overplaatsing naar een ander pleeggezin. Soms wordt een kind overgeplaatst naar een ander pleeggezin omdat het daar dan samen met zijn broertje of zusje opgevangen kan worden. In andere gevallen wordt een kind bij een uithuisplaatsing niet direct in een pleeggezin geplaatst, maar wordt het ondergebracht in een internaat of kindertehuis. Kinderen die in een internaat opgroeien, lopen meer risico op problemen op latere leeftijd dan kinderen die in een pleeggezin opgroeien. Helaas kunnen de gedragsproblemen van vooral het oudere kind zo groot zijn, dat verwacht wordt dat het niet hanteerbaar zal zijn in een pleeggezin. Hoe meer plaatsingen een kind achter de rug heeft, hoe minder vertrouwen het kind erin heeft dat het goed zal gaan. Het kind vertrouwt anderen steeds minder en krijgt steeds minder zelfvertrouwen, want het wordt telkens weggestuurd. Dit maakt de kans steeds groter dat het ook niet meer zal lukken in een pleeggezin en maakt ook de kans groter dat het kind op latere leeftijd een gedragsstoornis zal ontwikkelen. Het blijkt dat vooral deze kinderen uiteindelijk vaak in een internaat of kindertehuis terechtkomen. Het beroep dat op hen gedaan wordt om zich te binden aan gezinsleden, kan voor deze kinderen zo bedreigend zijn, dat het vaak lijkt of ze alles uit de kast halen om ervoor te zorgen dat ze weggestuurd worden. Dat is vaak het enige vertrouwde gevoel dat ze hebben gehad in hun leven. Hoewel de meeste kinderen uiteindelijk minder goed af zijn als zij worden opgevangen in een internaat of kindertehuis, kan dat in sommige gevallen toch naar omstandigheden

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 45

positief uitpakken. Voorwaarde is dan wel dat het kind al enige tijd in het laatste pleeggezin verbleef en deze pleegouders ook na beëindiging van de plaatsing een rol kunnen/mogen blijven spelen in het leven van het kind, ook al dragen zij niet meer de dagelijkse verantwoordelijkheid voor de opvoeding. Doordat er letterlijk, maar ook emotioneel meer afstand ontstaat tussen het kind en de pleegouders, haalt dit vaak de grootste druk van de ketel. Dat het kind niet voortdurend geconfronteerd wordt met zijn onvermogen nauwe emotionele relaties aan te gaan, kan het juist mogelijk maken dat het kind toch positief contact onderhoudt met de pleegouders. .................... overplaatsingen Ibrahima wordt als hij drie jaar oud is uit huis geplaatst omdat zijn moeder het allemaal niet meer aan kan. Hij gaat in een crisispleeggezin wonen. Na drie maanden gaat het echter nog niet beter met zijn moeder. Het pleeggezin kan hem niet meer opvangen en er is geen ander gezin beschikbaar, dus wordt Ibrahima in een kindertehuis geplaatst. Na een paar maanden wordt een gezin gevonden dat voor langere tijd voor Ibrahima kan zorgen. Ibrahima gaat daar naartoe om alvast te wennen, maar dan laat zijn moeder weten dat zij zich weer in staat voelt om de zorg op zich te nemen. Er wordt besloten dat Ibrahima nog even in het kindertehuis blijft, terwijl onderzocht wordt of zijn moeder inderdaad weer in staat is om Ibrahima op te voeden.

....................

Na een periode in een pleeggezin te hebben gewoond, gaat het kind in sommige gevallen weer bij zijn ouders wonen. Dit is aan de ene kant natuurlijk erg Àjn: blijkbaar zijn de problemen een stuk minder en kan het kind weer in zijn eigen gezin veilig opgroeien. Maar aan de andere kant, als het kind voor langere tijd in een pleeggezin heeft gewoond, is er vaak inmiddels een band ontstaan tussen de pleegouders en het kind. Wanneer deze relatie verbroken wordt, kan dat voor het kind heel heftig zijn, juist omdat deze relatie niet als vanzelfsprekend is ontstaan. Zeker als een kind vaak is overgeplaatst, heeft het veel moeite gekost een nieuwe band op te bouwen. Deze band weer verbreken, bezorgt het kind mogelijk een extra trauma.

46

• De zorg voor pleegkinderen

broertjes en zusjes

Een kind is vaak niet het enige kind in een gezin. Het heeft meestal broertjes en/of zusjes. Lang niet altijd worden alle kinderen tegelijkertijd uit huis geplaatst. Het kan zijn dat het met het ene kind in huis nog wel goed gaat, terwijl de situatie voor een ander kind onhoudbaar is. Dat hangt vaak samen met de leeftijd van het kind en of er iets met het kind aan de hand is waardoor het moeilijker opvoedbaar is. Wanneer wel alle kinderen uit huis worden geplaatst, komen zij lang niet altijd in hetzelfde pleeggezin terecht. Dat wordt meestal wel geprobeerd, maar is in de praktijk niet altijd haalbaar. In dat geval betekent de uithuisplaatsing voor het kind niet alleen scheiding van zijn ouder(s), maar ook van zijn broertje(s) of zusje(s). Voor een kind met een groot verantwoordelijkheidsgevoel kan dat enorme spanning en schuldgevoelens opleveren. Het kind is niet meer thuis om zijn broertje(s) of zusje(s) te beschermen. .................... scheiding van broertjes en zusjes Jamilla is twaalf jaar, zit in de brugklas en is het oudste kind van een alleenstaande moeder. Jamilla heeft nog drie zusjes, van één, drie en zes jaar oud. De moeder van Jamilla is vaak overdag of ’s avonds van huis. Jamilla past dan op haar zusjes. Ze kookt ook elke dag, doet de was en zorgt ervoor dat haar zusje van zes op tijd op school komt. Het lukt haar niet altijd om geduldig te blijven: soms schreeuwt ze tegen haar zusjes, geeft hen straf of slaat hen. Als het gezin vanwege huurschulden uit huis gezet wordt, worden Jamilla en haar zusjes in verschillende pleeggezinnen ondergebracht. Hier gaat het helemaal mis met Jamilla: ze is depressief, loopt weg, vormt een bedreiging voor de andere kinderen, accepteert geen gezag en blowt heel veel. De pleegouders weten niet wat ze met Jamilla aanmoeten en Jamilla wordt ondergebracht in een instelling voor gesloten jeugdzorg. Daar blijkt uit gesprekken met een psycholoog dat Jamilla het erg moeilijk vond dat zij opeens niet meer de rol van grote zus kon spelen. Ze voelde zich gekwetst en niet serieus genomen, maar ook heel eenzaam en schuldig dat zij haar zusjes in de steek moest laten.

....................

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 47

verloop van uithuisplaatsing

De wijze waarop een uithuisplaatsing verloopt, kan sterk verschillen. In sommige gevallen komt de beslissing tot uithuisplaatsing redelijk harmonieus tot stand. Ouders zijn het min of meer eens met de beslissing en brengen bijvoorbeeld zelf hun kind naar de nieuwe verblijfplaats. Het kind kan voor zover mogelijk op ‘normale’ wijze voor enige tijd afscheid nemen van zijn ouders. In andere gevallen zijn ouders het er helemaal niet mee eens en laten zij hun kind niet vrijwillig gaan. Het kind wordt dan letterlijk door een hulpverlener of door de politie uit de armen van de ouders meegenomen worden. Soms, wanneer meer gewelddadig verzet van ouders wordt verwacht, wordt een kind weggehaald zonder dat de ouders het weten. Het kind wordt bijvoorbeeld midden op de dag opgehaald van school om vervolgens op een geheime plaats ondergebracht te worden. Dit komt voor het kind als een totale verrassing en het krijgt ook niet de kans om afscheid te nemen van zijn ouders en andere voor het kind belangrijke personen, zoals vriendjes of mensen uit de buurt. .................... traumatische uithuisplaatsing De zes kinderen van Joke worden zeer tegen haar wil uit huis geplaatst. De oudsten worden van school opgehaald, maar de jongste drie gaan nog niet naar school en zijn bij haar thuis. Als de gezinsvoogd met enkele agenten en nog een paar mensen bij haar op de stoep staat, wordt ze vreselijk kwaad. Ze pakt een mes en bedreigt de gezinsvoogd. Hierop wordt zij door de agenten vastgepakt, waarbij ze zich hevig verzet. Joke huilt en schreeuwt hard. De kinderen beginnen ook hard te huilen. Het kind van bijna drie jaar oud schopt de agenten en zegt dat zij zijn moeder los moeten laten. Tegen de kinderen, die door de agenten worden meegenomen, roept Joke dat ze hen zal zoeken en weer thuis zal brengen. Door al het lawaai is de hele buurt uitgelopen.

....................

veiligheid?

Alhoewel de uithuisplaatsing als doel heeft de veiligheid voor het kind te vergroten, betekent het niet dat de nieuwe situatie het kind meteen veiligheid biedt. Hoe verschrikkelijk een kind het ook had en hoe te-

48

• De zorg voor pleegkinderen

recht de uithuisplaatsing ook is, het kind was toch gewend aan de situatie waarin het verkeerde. Uithuisplaatsing betekent verandering en verandering (en dus onduidelijkheid) betekent per deÀnitie onveiligheid voor het kind. Na de daadwerkelijke uithuisplaatsing volgen vaak nog meer wisselingen van woonsituatie, dus meer veranderingen en meer onveiligheid. Dit is dan ook de reden dat een uithuisplaatsing zo’n uiterst moeilijke beslissing is. Men wil het kind weghalen uit de onveilige situatie waarin het zich bevindt, maar dat garandeert niet direct dat het kind in de toekomst beter af is. We weten niet of kinderen die uit huis geplaatst zijn, uiteindelijk op volwassen leeftijd beter af zijn dan kinderen die in twijfelachtige situaties toch thuis zijn blijven wonen. Het is niet goed mogelijk om hier verantwoord onderzoek naar te doen: je kunt niet sommige kinderen die mishandeld worden wel thuis laten wonen en andere kinderen wel een andere, veilige omgeving bieden. En dat zou voor betrouwbaar onderzoek nodig zijn.

3.3 • bestaansonzekerheid van pleegkinderen De onvoorwaardelijke liefde waarmee kinderen normaal gesproken verzorgd en opgevoed worden door hun eigen ouders, is niet vanzelfsprekend voor pleegkinderen. Zij groeien op in een onnatuurlijke situatie, waarbij het voor hen niet normaal is dat er volwassenen zijn die echt van hen houden. Van de pleegouders zijn zij niet het ‘echte’ kind en ook al had de ouder het nog zo graag anders gewild, het pleegkind heeft ervaren dat het weggestuurd kan worden. Dit geeft het kind een diep gevoel dat het niet de moeite waard en ongewenst is. Het kan vervolgens heel goed gaan met een pleegkind in een pleeggezin, maar het gaat altijd samen met het bewuste of onbewuste besef dat je als pleegkind ook weer weg kunt gaan uit het pleeggezin. Het pleegkind zal zich altijd tweede keus voelen. Dit veroorzaakt een diep gevoel van angst en afwijzing, dat alleen maar versterkt wordt door de opeenstapeling van trauma’s en onveilige situaties die het kind al heeft gekend. De situatie van pleegkinderen lijkt ongunstiger dan die van adoptiekinderen. Het grote verschil is dat adoptiekinderen ‘echte’ kinderen worden. Pleegkinderen blijven kinderen die altijd weer weg kunnen of moeten gaan. Dit wordt ook wel de bestaansonzekerheid van pleegkinderen genoemd. Onderzoek toont aan dat de ontwikkeling van adoptiekinderen gemiddeld beter aÁoopt dan de ontwikkeling van pleegkinderen.

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 49

.................... pleegkind of adoptiekind De vriend van Inge is opgegroeid in een gezin waar altijd pleegkinderen hebben gewoond. Wanneer aan haar gevraagd wordt of zij ook pleegkinderen wil, is haar antwoord: ‘Ik zou niet zomaar pleegkinderen nemen. Daar zou ik moeite mee hebben. Een kind in huis nemen van wie je weet dat het misschien weer weggaat. Dan zou ik liever voor adoptie gaan. Dan is het je eigen kind.’

....................

Een veelvoorkomende situatie waarin een pleegkind geconfronteerd wordt met de onzekerheid van zijn bestaan, is als er sprake is van een ondertoezichtstelling (OTS) en een machtiging tot uithuisplaatsing. Deze maatregelen moeten regelmatig (bij een langdurige uithuisplaatsing meestal jaarlijks) verlengd worden in een rechtszitting. Zonder dat een kind precies weet hoe deze beslissingen genomen worden, loopt het rond met het gevoel zomaar weer weggestuurd te kunnen worden. Het kind heeft niet het gevoel daar zelf enige controle over te hebben, het is namelijk al eerder gebeurd dat het niet meer thuis kon blijven wonen. Dit gevoel geen controle te hebben over je leven, gaat gepaard met een gevoel van angst en onveiligheid dat kenmerkend is voor pleegkinderen. .................... onzekerheid over de voortzetting van de pleegzorgplaatsing Josje is elf jaar oud en woont sinds haar zevende in een pleeggezin. Eerst heeft zij bij haar oom en tante gewoond en daarna nog in een crisispleeggezin. Josje heeft het naar haar zin in het huidige pleeggezin. Ze hoopt dat ze daar mag blijven. Josje weet dat haar ouders graag willen dat ze weer thuis komt wonen. Binnenkort komt er weer een rechtszaak. Er moet besloten worden of de OTS wordt verlengd. Josje is ontzettend bang dat zij weer naar haar ouders terug moet. Ze probeert haar best te doen zich zo goed mogelijk te gedragen, zodat haar pleegouders haar niet zullen wegsturen omdat ze zo lastig is. Ze durft ook niks tegen de gezinsvoogd te zeggen. Josje kan er niet goed van slapen en heeft veel nachtmerries. Overdag is ze erg moe en heeft ze veel last van hoofdpijn en buikpijn. Ze zegt er niets van, maar merkt dat het

50

• De zorg voor pleegkinderen

moeilijk is om zich te concentreren op school. Ze wordt alleen maar nog banger, nu blijft ze misschien ook nog zitten. Wanneer de rechtszaak is geweest en Josje bij het pleeggezin mag blijven wonen, wordt ze weer wat rustiger. Ze slaapt weer beter en kan zich beter concentreren op haar schoolwerk.

....................

uitingen van bestaansonzekerheid bij pleegkinderen

De angst om weggestuurd te worden zorgt er in eerste instantie vaak voor dat het kind zich sterk aangepast aan het pleeggezin zal gedragen, het wil graag lief gevonden worden. Zo probeert het kind ervoor te zorgen dat het niet (weer) ‘weggestuurd’ wordt en bij de pleegouders mag blijven wonen. Afhankelijk van de leeftijd, aanleg en voorgeschiedenis van een kind, kan zo’n periode van aanpassing langer of korter duren. Meestal gaat het om een periode van een half tot anderhalf jaar, terwijl het echt verminderen van gedragsproblemen wel drie tot vier jaar kan duren. Wanneer het kind zich wat vertrouwder en veiliger voelt, gaat het vaak uitproberen of de pleegouders wel echt om hem geven. Het kind wil als het ware weten: hou je wel echt van mij, ook als ik vervelend of stout ben? Meestal gaat dit proces onbewust en kan het leiden tot hoogoplopende ruzies tussen pleegkind en pleegouders. De ruzies moeten ook wel hoog oplopen, omdat het kind dan pas zeker weet of de pleegouders hem wel onvoorwaardelijk accepteren. .................... de angst om weggestuurd te worden Jaron is een jongen van elf jaar. Hij heeft veel ruzie met zijn pleegouders. Jaron is erg bang om te gaan slapen. Hij ligt dan vaak te piekeren en denkt dat hij door de ruzies weer naar een ander pleeggezin gestuurd kan worden. Jaron wil daarom ’s avonds niet naar bed. Door ruzie te maken zorgt hij ervoor dat hij later naar bed gaat. Zijn pleegouders hebben niet door dat Jaron nog vaak lang wakker ligt in bed en dan heel bang is. Door de vele ruzies is het moeilijk nog oog te hebben voor de positieve kanten van Jaron. Daardoor wordt Jaron bevestigd in zijn gevoel dat hij niet de moeite waard is. Er is sprake van een negatieve spiraal die moeilijk te doorbreken is.

....................

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 51

Het zijn niet altijd zichtbare en openlijke ruzies. Pleegkinderen kunnen ook op een andere manier enorm aandachtvragend gedrag laten zien. Pleegouders beschrijven vaak dat het kind hen helemaal ‘leegzuigt’. Wat je als pleegouders ook doet of zegt, het lijkt alsof het nooit goed genoeg is. Het kind wil altijd meer of iets anders en blijft daar maar om vragen. Het pleegkind is daarin grenzeloos en geeft de pleegouders het gevoel nooit te kunnen voldoen aan de behoeftes van het kind. De pleegouders kunnen ook nooit volledig compenseren wat het kind als jong kind tekort gekomen is. .................... aandacht opeisen Mohammed is negen jaar en woont sinds zijn derde jaar in een pleeggezin. Mohammed wil voortdurend de aandacht van zijn pleegmoeder. Wanneer zij even met iemand anders bezig is, eist Mohammed op een of andere manier altijd haar aandacht op. Wanneer zij het schreeuwen van Mohammed negeert, weet ze dat ze even later op haar hoede moet zijn. Zo heeft Mohammed al eens alle telefoondraden in huis doorgeknipt omdat ze met iemand aan de telefoon was. Een andere keer brak hij een paar van haar favoriete cd’s doormidden.

....................

Soms uiten pleegkinderen hun angst in stiekem gedrag, zoals stelen en liegen. Pleegkinderen kunnen anderen de schuld geven van hun eigen gedrag om te voorkomen dat zij geconfronteerd worden met hun fouten. Een kind doet dit bijvoorbeeld zodat het zichzelf kan voorhouden dat het geen fouten maakt en dat alles perfect is. De angst om het fout te doen kan zo intens zijn, dat het kind liegt alsof het gedrukt staat. Pleegouders beschrijven soms dat het kind geen goed onderscheid kan maken tussen werkelijkheid en fantasie. Het is belangrijk om er rekening mee te houden dat een kind zich niet altijd bewust is van zijn eigen gedrag en dat het dan ook niet echt gezien kan worden als liegen. Het kind kan zo vurig wensen dat een situatie anders was, dat het oprecht gelooft in zijn eigen verhalen.

52

• De zorg voor pleegkinderen

3.4 • loyaliteitsproblemen bij pleegkinderen Terwijl het kind probeert geaccepteerd te worden door zijn pleegouders zodat het mag blijven, worstelt het ook met zijn gevoelens voor zijn biologische ouders. De meest recente onderzoeken op dit gebied laten zien dat veel pleegkinderen goed in staat zijn om niet bekneld te raken tussen pleegouders en biologische ouders. Met beide ouderparen ervaren zij een bepaalde relatie en die beide relaties hoeven elkaar niet in de weg te zitten. Toch worden pleegkinderen en loyaliteitsproblemen vaak in één zin genoemd. Het kind is loyaal aan zijn eigen ouders, maar wil ook loyaal zijn aan zijn pleegouders. Als ouders het kind de ruimte geven om ook van de pleegouders te houden en andersom, kan dat het voor het kind gemakkelijker maken. Maar met name voor de ouders is dat niet altijd gemakkelijk. Gevoelsmatig is hun kind hen ontnomen en is het nauwelijks te verdragen wanneer het het kind bij anderen wel lukt om veilig op te groeien. Voor pleegkinderen geldt, naast de angst om hun ouders en pleegouders te kwetsen en de angst om weer ‘weggestuurd’ te worden, dat zij ook vaak ontzettend boos zijn omdat ze zich door hun ouders in de steek gelaten voelen. Deze kwaadheid van het kind kan botsen met zijn loyaliteit aan de ouders. Als het kind hiermee zit maar er niet goed over kan praten, kan dit gevoel op allerlei andere manieren tot uiting komen, bijvoorbeeld in piekeren, boze buien of lichamelijke klachten. .................... loyaliteitsproblemen v eel loyaliteitsproblemen

Mira en Pieter worden uit huis geplaatst en ondergebracht in een pleeggezin. De pleegouders doen aardig tegen hen en zeggen dat ze het gezellig en leuk vinden dat zij nu bij hen wonen. Maar Mira en Pieter vinden het helemaal niet leuk: ze zien hun ouders nog maar heel weinig en missen hen erg. Mira is hierdoor de hele tijd erg boos en heeft helemaal geen zin om aardig te doen tegen de pleegouders. De kinderen op haar nieuwe school vindt ze ook stom en ze pest hen met hun domme accent. De enige tegen wie ze nog aardig doet, is Pieter, tenminste zolang hij niet gaat lopen slijmen bij de pleegouders. weinig loyaliteitsproblemen

Sylvester woont bij zijn tante. Zijn moeder en tante hebben hem uitgelegd dat dat nu beter is, want zijn moeder kan nu niet goed

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 53

voor hem zorgen. Zij moet eerst haar eigen problemen zien op te lossen. Sylvester kan dit aan de ene kant wel begrijpen, maar vindt het aan de andere kant ook heel jammer, want hij mist zijn moeder erg. Gelukkig kan hij er goed over praten met zijn moeder en met zijn tante.

....................

Het begrip loyaliteit is afkomstig van de psychiater Nagy. Hij heeft in de jaren zeventig van de vorige eeuw een theorie opgesteld over de band die er altijd is tussen ouders en kind, of ze nu bij elkaar leven of niet en of ze dat nu willen of niet. Loyaliteit betekent dat iemand trouw wil zijn aan een ander en diegene met voorkeur zal behandelen. Er zijn twee verschillende typen loyaliteit: de basale loyaliteit en de verworven loyaliteit. De basale loyaliteit is de loyaliteit tussen leden van het gezin omdat zij bloedverwanten zijn. Tussen ouders en kind is er sprake van een genetische, onvervangbare en daardoor unieke band. Zij zullen altijd met elkaar verbonden blijven, ook als het kind niet meer bij zijn ouders woont, maar bijvoorbeeld in een pleeggezin. Verworven loyaliteit ontstaat als de ouder beschikbaar is voor het kind en het kind liefde, aandacht en verzorging geeft. De verworven loyaliteit komt niet alleen voor tussen ouder en kind, maar kan bijvoorbeeld ook ontstaan tussen kind en pleegouder. Als de pleegouder het pleegkind liefde geeft en verzorgt, kan er loyaliteit ontstaan. Deze loyaliteit wordt dan verworven. loyaliteitsconflicten bij pleegkinderen

Pleegkinderen kennen een basale loyaliteit ten opzichte van hun ouders. Ten opzichte van hun pleegouders kan er sprake zijn van verworven loyaliteit. Als het kind hiermee in de knel komt en niet het gevoel heeft te kunnen voldoen aan de verschillende verlangens en verwachtingen van zowel ouders als pleegouders, dan ontstaat een loyaliteitsconÁict. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer de pleegouders andere eisen stellen aan het kind dan de ouders. Het kind zit dan voor zijn gevoel klem, omdat het zich niet zo kan gedragen, dat zowel ouders als pleegouders tevreden zijn. LoyaliteitsconÁicten worden niet alleen bij pleegkinderen gezien, maar ook bij kinderen met gescheiden ouders. Dan zit het kind klem tussen zijn vader en moeder.

54

• De zorg voor pleegkinderen

Er zijn drie typen loyaliteitsconÁicten: 1 Gespleten loyaliteit: de ouders of de pleegouders dwingen het kind een keuze te maken voor een van beide partijen. De eigen ouders accepteren de plaatsing niet of de pleegouders wijzen de eigen ouders af. Loyaal zijn aan het ene ouderpaar gaat niet samen met de loyaliteit aan het andere ouderpaar. De pleegouders vinden het moeilijk om voldoende ruimte te vinden voor de relatie die hun pleegkind heeft met zijn eigen ouders. Voor de ouders daarentegen is het moeilijk dat zij de zorg die het kind nodig heeft om op te groeien niet zelf kunnen geven en moeten overlaten aan een ander. ConÁicterende normen en waarden of jaloezie maken dat zij loyaliteit van hun kind aan de pleegouders afkeuren. .................... gespleten loyaliteit Latifa van acht jaar oud woont sinds een jaar bij pleegouders. Op zich vindt ze het daar best leuk, maar ze merkt wel dat haar moeder haar pleegmoeder niet zo aardig vindt. Haar moeder maakt vaak grapjes dat de pleegmoeder geen smaak heeft en suffe en goedkope kleren voor Latifa koopt. Latifa’s moeder vindt dat zij zelf wel leuke en hippe kleren voor Latifa koopt. Latifa’s pleegmoeder echter vindt de kleren die haar moeder voor Latifa koopt ordinair en ze vindt dat Latifa die kleren echt niet naar school aan kan. Om niemand boos te maken, trekt Latifa de kleren die ze van haar moeder gekregen heeft, alleen aan bij bezoeken. Als haar moeder dan een grapje maakt over de ouderwetse kleren van de pleegmoeder, lacht Latifa hard mee. Later voelt ze zich hier dan wel rot over en gaat ze alleen op haar kamer zitten. Ze wil dan even niets met haar pleegmoeder te maken hebben.

....................

2

Overloyaliteit: ontstaat doordat het pleegkind de verplichting voelt om de ouders niet af te vallen en geneigd is hen te idealiseren. In het uiterste geval kan het kind trouw blijven aan de ouders door ervoor te zorgen dat de pleegouders het pleegkind afwijzen.

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 55

.................... overloyaliteit Gert laat in het pleeggezin erg negatief gedrag zien. Activiteiten die het pleeggezin onderneemt, vindt hij dom en kinderachtig. Hij laat dat ook duidelijk merken. Van zijn vader mocht hij wel eens achterop de motor: lekker hard scheuren, dat is pas leuk. Gert heeft het sowieso niet naar zijn zin in het pleeggezin. Ze zijn erg gelovig, wat Gert en zijn ouders totaal niet zijn. Gert vindt het dan ook erg grappig om grof te vloeken, zeker als zijn pleegouders dan zeggen dat dat hen kwetst.

....................

3

Onzichtbare loyaliteit: dit ontstaat wanneer het voor de pleegouders onaanvaardbaar is dat het pleegkind (openlijk) loyaal blijft aan de eigen ouders. Veel pleegouders vinden ï vanuit de beste bedoelingen ï dat zij het goed doen wanneer hun pleegkind volledig één van hen is. Onder invloed van deze druk laat het kind de eigen ouders vallen, hetgeen gepaard kan gaan met heftige schuldgevoelens. Om dit schuldgevoel op te lossen kan het kind weglopen bij de pleegouders of onacceptabel gedrag vertonen zodat het weggestuurd wordt. Zo blijft het kind toch trouw aan de eigen ouders. Sommigen zijn van mening dat overloyaliteit en onzichtbare loyaliteit eigenlijk twee verschillende uitingen zijn van eenzelfde soort loyaliteitsconÁict. .................... onzichtbare loyaliteit Kai houdt van voetbal. Zijn ouders zijn voor PSV. De pleegouders van Kai zijn ook voetbalfans, maar zij zijn voor Ajax en maken PSV graag belachelijk. Er worden veel voetbalwedstrijden gekeken. Kai houdt zich afzijdig en zegt tegen zijn pleegouders dat hij niet van voetbal houdt. Kai is net als zijn ouders voor PSV, maar durft dat niet te zeggen tegen zijn pleegouders.

....................

Het is afhankelijk van het gedrag en de houding van zowel ouders, pleegouders als het kind zelf of zich een loyaliteitsconÁict zal ontwikkelen. Pleegkinderen kunnen soms ook heel goed een keus maken waar

56

• De zorg voor pleegkinderen

ze achter staan en waarvoor ze durven uit te komen. Het komt bijvoorbeeld voor dat pleegkinderen zo lang bij hun pleegouders wonen, dat zij er heel bewust voor kiezen om ook ofÀcieel bij hen te horen. Ze kiezen er bijvoorbeeld voor de achternaam van de pleegouders aan te nemen, ook al betekent dit boosheid en verdriet voor de eigen ouder. Het kan zijn dat het kind al zo vaak teleurgesteld is door zijn ouders, dat het echt afstand neemt en ook geen contact meer wil met de ouders. .................... naamswijziging Misha is twaalf jaar oud. Hij wil graag de achternaam van zijn pleegouders aannemen. Omdat hij daar al zijn hele leven woont en het voor zijn gevoel zijn ouders zijn. Hij heeft niets met zijn biologische achternaam. Als hij dertien jaar is, stuurt Misha een brief aan de overheid om toestemming te vragen voor een naamswijziging. De reactie liet lang op zich wachten, maar het is gelukt.

....................

contact met de biologische ouders

Het uitgangspunt binnen de pleegzorg is dat pleegkinderen contact blijven houden met het gezin van herkomst (ouders, broers en zussen). Er is in de praktijk echter nog al eens discussie over de omgangsregeling tussen pleegkinderen en hun ouders. Het gaat er dan vooral over of en hoeveel contact er moet zijn tussen ouders en hun kinderen, en of er begeleiding moet zijn bij dit contact. Uit onderzoek is gebleken dat pleegkinderen die voor langere tijd in een pleeggezin verblijven, meestal hun pleegouders als de belangrijkste personen in hun leven ervaren. De ouders spelen wel een belangrijke rol en dit blijkt niet af te hangen van hoe vaak kind en ouders elkaar zien. Hoe vaak en waar de ouders en het kind elkaar zien, hangt af van de redenen voor uithuisplaatsing en het perspectief van het pleegkind: is het de bedoeling dat het pleegkind voor langere tijd in het pleeggezin blijft, of zal het teruggaan naar zijn ouders? Als het de bedoeling is dat het kind na een poosje weer bij zijn ouders gaat wonen, zal er meer contact zijn met de ouders dan wanneer het kind voor een langdurige periode of voor altijd bij pleegouders zal opgroeien. Bezoeken kunnen bij de ouders thuis plaatsvinden, in het pleeggezin of op een neutrale plek, zoals het kantoor van de gezinsvoogdij- of pleeg-

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 57

zorginstelling. Hoelang de bezoeken duren, is wisselend. Dit kan een uur zijn, maar ook een weekend of vakantieweek. Soms mogen de ouders hun kinderen alleen zien onder begeleiding. Deze begeleiding kan worden gegeven door de (gezins)voogd, pleegzorgwerker of gezinswerker van de ouders. De meeste pleegouders staan positief tegenover het contact tussen het kind en de ouders en stimuleren dit ook. Zij hebben er vooral problemen mee als ze zien dat het kind onder de contacten lijdt. Maar ook dan zijn er pleegouders voor wie het erg lastig is om niets negatiefs over de ouders te zeggen of te laten doorschemeren, zeker als ouders en pleegouders er erg verschillende normen en waarden op nahouden of als een pleegkind zelf ook negatieve opmerkingen maakt over zijn ouders. Als de ouders daarbij ook niet achter de plaatsing staan, kan het kind zich onder druk gezet voelen om een keuze te maken en probeert het zich in allerlei bochten te wringen om aan ieders verwachtingen te voldoen. Het kind kan bijvoorbeeld geheime contacten met de ouders plannen, liegen over hoe het contact verlopen is of sterk tegenstrijdige informatie aan ouders en pleegouders geven. Er zijn kinderen die ongewild geen of nauwelijks contact hebben met hun ouders en zich hierdoor sterk in de steek gelaten voelen. Op zijn verjaardag hoopt het kind tevergeefs op een kaartje of cadeautje van zijn ouders, of afspraken worden afgezegd of niet nagekomen. Keer op keer moet het kind de teleurstelling verwerken en de pleegouders voelen zich vaak machteloos. In veel gevallen is er sprake van psychische problematiek bij de ouders en lukt het hen (ongewild) onvoldoende hun eigen belang opzij te zetten voor de wensen en behoeftes van hun kind. .................... teleurstelling Pascalle wacht vol verwachting op haar moeder, die vanmiddag in het pleeggezin langskomt om haar verjaardag met Pascalle te vieren. Moeder is dertig geworden en Pascalle heeft samen met haar pleegmoeder cakejes gebakken en die mooi versierd. Tien minuten voordat haar moeder zou komen, belt ze echter op naar de pleegouders. Ze heeft geen tijd om langs te komen, want ze moet nog boodschappen doen voor de visite die vanmiddag bij haar langskomt. Pascalle is verdrietig en gooit de versierde cakejes weg.

.................... 58

• De zorg voor pleegkinderen

Ook wanneer er wel regelmatig contact is met de biologische ouders, kan dit Áinke spanning bij het kind veroorzaken. De pleegkinderen kijken vaak uit naar het contact, maar voor de ouders is het nog wel eens lastig om een goede invulling aan het contact met hun kind te geven. Ze weten niet zo goed wat ze moeten doen, praten liever met de pleegouders, of het kind luistert niet zo goed naar hen. Ouders kunnen, bijvoorbeeld doordat zij psychische problemen of een verstandelijke beperking hebben, veel boosheid en frustratie uiten en het kind schuldgevoelens of minderwaardigheidsgevoelens aanpraten. Sommige kinderen maken zich veel zorgen om hun ouders, bijvoorbeeld omdat zij gewend waren een beetje voor hen zorgen. Nu zij ergens anders wonen, kan dat niet meer. Wanneer de bezoeken van de ouders deze zorg aanwakkeren, zal het contact waarschijnlijk een negatieve uitwerking op het kind hebben. Bij bijna de helft van de pleegkinderen rapporteren de pleegouders dat er een terugval in het gedrag van het kind te zien is vlak nadat het contact heeft gehad met zijn ouders. Ze merken vaak dat het pleegkind zich terugtrekt, slecht slaapt, vaker in zijn broek plast, gespannen is of juist moeilijk hanteerbaar gedrag laat zien. Dat betekent extra zorg en stress in het pleeggezin. Het contact tussen pleegkinderen en hun biologische ouders gaat in veel gevallen ook heel goed. Het lukt pleegouders en ouders dan om samen, soms met hulp van de gezinsvoogd of pleegzorgwerker, goede afspraken te maken die aansluiten bij de behoeften van het pleegkind. Het idee dat contacten met de biologische ouders de relatie met en hechting aan pleegouders in de weg zouden staan, is achterhaald. Inmiddels is er overeenstemming over dat een kind in staat is ten opzichte van meerdere volwassenen, dus zowel ouders als pleegouders, een gehechtheidsrelatie aan te gaan. .................... positief contact tussen pleegkinderen en hun ouders Freddy en Noelle wonen sinds een paar jaar bij hun pleegouders. Hun echte moeder zoekt hen eens per maand op in het pleeggezin. Vaak gaan ze dan een spelletje met haar doen en ze laten haar hun werkjes zien die ze op school hebben gemaakt. Intussen maakt hun pleegmoeder extra lekker eten, zoals pannenkoeken. Die eten ze dan met zijn allen op.

....................

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 59

3.5 • pleegkinderen en psychiatrische problematiek Vaak hebben pleegkinderen ouders met psychische problemen en/of een verstandelijke beperking. Deze problemen kunnen zowel door een onveilige opvoeding als door erfelijkheid worden doorgegeven aan hun kinderen. Daarom hebben pleegkinderen een grotere kans dan andere kinderen op het hebben of het ontwikkelen van psychische en psychiatrische problemen. Een kind kan gedragsproblemen ontwikkelen in reactie op de spanning en onveiligheid die het heeft gekend. Deze gedragsproblemen kunnen dusdanig ernstige vormen aannemen, dat er gesproken kan worden van een gedragsstoornis. Het kind kan emotionele problemen krijgen door loyaliteitsproblemen. Als de klachten aanhouden en het kind somber of angstig is, kan het op den duur een angststoornis of een depressie ontwikkelen. Onder zeer ongunstige omstandigheden kan een jong kind een hechtingsstoornis ontwikkelen. Naast stoornissen die een kind gedurende zijn leven ontwikkelt, kan een kind eveneens geboren worden met een ontwikkelingsstoornis, zoals vormen van autisme, ADHD of verstandelijke beperking. .................... verschillende soorten gedragsproblemen Rames is een kleuter die sinds zijn tweede jaar in een pleeggezin woont. Zijn pleegouders maken zich zorgen, omdat hij nog nauwelijks praat. Verder luistert hij slecht en doet hij vaak niet wat de pleegouders hem vragen. De pleegouders vragen zich af of hij hen wel begrijpt. Zijn taalontwikkeling lijkt erg achter te lopen, maar soms lijkt hij gewoon te doen alsof hij hen niet hoort. Daarnaast laat hij ook ander opvallend gedrag zien, zoals voor pleegouders onbegrijpelijke driftbuien, waarbij hij hard met zijn hoofd tegen de muur bonkt. Omdat ze niet goed weten wat er aan de hand is en hoe ze het beste met Rames om kunnen gaan, besluiten ze de hulp in te roepen van een deskundige.

....................

Het blijkt in praktijk ongelooÁijk moeilijk om erachter te komen waar bepaald (probleem)gedrag van een pleegkind vandaan komt. Hyperalertheid, zoals aanwezig bij ADHD, komt ook voor bij een kind dat gedurende langere tijd aan veel stress is blootgesteld. Impulsiviteit, dat

60

• De zorg voor pleegkinderen

eveneens past bij ADHD, kan ook ontstaan zijn wanneer een onveilig gehecht kind geen ouder heeft gehad die hem geleerd heeft zijn impulsen te beheersen. Een kind met een hechtingsstoornis slaagt er niet in wederzijdse relaties met anderen aan te gaan en is gericht op het bevredigen van eigen behoeften. Het onderscheid van dit gedrag van het gedrag van een kind met een autismespectrumstoornis is ingewikkeld. Vaak is er bij pleegkinderen sprake van een aangeboren gevoeligheid voor het ontwikkelen van psychische problematiek en werken de traumatische ervaringen van het kind als een trigger, waarna de problematiek tot uiting komt. Plaatsing en opvoeding in een pleeggezin kan worden gezien als de belangrijkste hulp aan het kind. Daarbij is het echter toch belangrijk om uit te zoeken of er misschien iets met het kind aan de hand is, hoewel dat moeilijk is. De onderzoeker moet in ieder geval deskundig en ervaren zijn op het gebied van de pleegzorg- en/of adoptieproblematiek. Als dat wenselijk wordt geacht, kan het kind misschien een behandeling krijgen waardoor het probleemgedrag vermindert en het kind leert om beter met zijn klachten om te gaan. Pleegouders kunnen speciÀeke tips krijgen die de opvoeding wat makkelijker maken.

3.6 • het nut en de beperkingen van pleegzorg Onderzoek toont duidelijk aan dat kinderen die in een pleeggezin zijn opgegroeid op volwassen leeftijd beter functioneren dan kinderen die in een internaat zijn opgegroeid. In een gezin opgroeien is voor een kind gunstiger dan opgevoed worden door telkens wisselende verzorgers. Het is veel minder duidelijk of kinderen uiteindelijk beter af zijn als zij niet bij hun eigen ouders opgroeien, maar in een pleeggezin worden geplaatst. Hierover bestaat verdeeldheid onder wetenschappers en hulpverleners. Aan de ene kant is er een groep die neigt naar het standpunt dat er vooral niet te voorzichtig gedaan moet worden over uithuisplaatsingen bij kinderen die zich in een bedreigende situatie bevinden. Aan de andere kant is er een groep die van mening is dat er veel te snel uit huis geplaatst wordt, terwijl helemaal niet zeker is of de kinderen daarmee uiteindelijk beter af zijn. Door de tijd heen heeft soms de ene, dan weer de andere opvatting de overhand. In de media laait de discussie vaak op na een situatie waarin het ontzettend fout is gegaan. Bijvoorbeeld bij een gezin waarmee objectief gezien niet zoveel mis is, terwijl het kind toch uit huis wordt geplaatst. Of juist bij een gezin waarin een kind ernstig mishandeld wordt, zonder dat de hulpverlening daadkrachtig ingrijpt. In de dagelijkse praktijk betreft de discussie

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 61

toch vooral de twijfelgevallen. Over zaken waarin het overduidelijk is dat een kind ernstig mishandeld of verwaarloosd wordt, bestaat meestal bij geen enkele hulpverlener twijfel dat het kind beter af is in een pleeggezin. De onduidelijkheid over de vraag of een kind uiteindelijk beter af is in een pleeggezin, geeft ook aan dat pleegzorg beperkingen heeft. Pleegzorg biedt geen pasklare oplossing voor alle problemen waarmee het kind in zijn ontwikkeling te maken krijgt. Veel eigenschappen van het kind liggen bij de geboorte al vast. Ook de impact van traumatische gebeurtenissen lijkt in belangrijke mate genetisch bepaald. Het ene kind ontwikkelt zich ondanks ernstige mishandelingen toch redelijk, terwijl het andere kind door ogenschijnlijk veel minder ingrijpende gebeurtenissen veel meer emotionele problemen krijgt. Hoe sterker de invloed van de aangeboren aanleg van het kind, hoe minder invloed je dus met de opvoeding in een pleeggezin kunt hebben op de ontwikkeling van het kind. In het verlengde hiervan ligt natuurlijk de eeuwenoude maatschappelijke discussie over de invloed van de omgeving en het nut van de opvoeding versus de invloed van de aanleg van het kind. Daaruit valt in ieder geval op te maken dat in alle levensfasen van het kind de wisselwerking tussen aanleg en omgevingsfactoren van groot belang blijft en dat iedere levensfase zijn speciÀeke kwetsbaarheid heeft. Ook al mag men kritisch zijn over de veranderingen die men in de ontwikkeling van een kind kan bewerkstelligen door middel van pleegzorg, het maakt de pleegzorg niet overbodig. Hoewel gedragsproblemen niet kunnen worden ‘genezen’, zal het kind toch opvoeding nodig hebben om op zijn minst verergering van de problemen te voorkomen. De gedragsproblemen kunnen misschien niet worden opgelost, maar moeten wel worden gehanteerd. Als dat niet door de eigen ouders lukt, dan dus liever door pleegouders.

3.7 • tot slot Kinderen ontwikkelen zich onder soortgelijke omstandigheden erg verschillend. Dat geldt ook voor pleegkinderen. Het ene pleegkind functioneert ondanks zeer slechte omstandigheden in zijn voorgeschiedenis toch redelijk goed, terwijl het met een ander pleegkind met een minder ellendige voorgeschiedenis veel slechter aÁoopt. Voor ieder pleegkind geldt dat het feit dat het niet op kan groeien bij zijn ouders, zorgt voor een diep gevoel van onzekerheid in zijn bestaan en een gemis van on-

62

• De zorg voor pleegkinderen

voorwaardelijke liefde. Dit leidt tot een kwetsbaarheid die kenmerkend is in de ontwikkeling van ieder pleegkind. Pleegouders kunnen nooit de ouders vervangen en een oplossing bieden voor alle problemen die een pleegkind kan hebben. Zij kunnen echter het kind wel een veilige en zorgzame opvoeding bieden binnen een gezinssituatie. Dat is waar ieder kind recht op heeft.

ho ofdstuk 3 he t pleegkind • 63

4 De gevolgen voor de omgeving

4.1 • inleiding In een pleeggezin wonen heeft niet alleen invloed op het pleegkind zelf, maar ook op zijn omgeving. Dit geldt natuurlijk ook voor de gezinsleden van het pleeggezin: zij krijgen opeens een nieuw kind erbij. Hoe zij dit vinden, hangt bijvoorbeeld af van wat voor kind het is en wat voor opvoeding het nodig heeft. Het maakt uit of het pleegkind wel of juist niet goed past binnen de sfeer van het gezin. Het karakter van de verschillende gezinsleden doet er ook toe: de één is misschien wat emotioneler dan de ander en trekt zich zaken eerder aan. De match tussen pleegkind en pleeggezin is dan ook erg belangrijk. Als de match goed is, passen het pleegkind en het pleeggezin bij elkaar. Dan kan een pleegkind erbij heel leuk zijn: een pleegbroer of -zus heeft er opeens een speelkameraadje bij en de pleegouders hebben een voldaan gevoel als het hun goed lukt het pleegkind op te voeden. Maar hoe goed de match ook is, een pleegkind in een gezin opnemen heeft invloed op alle gezinsleden. In dit hoofdstuk wordt ook aandacht besteed aan de impact van een pleegkind in de klas en wat het voor de biologische ouders betekent als hun kind uit huis geplaatst wordt.

65 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_4, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

4.2 • impact op het hele pleeggezin Pleegkinderen hebben gewoonten, omgangsvormen en normen en waarden meegekregen die anders kunnen zijn dan die van het pleeggezin. Zij kunnen zich in het begin erg aanpassen aan het pleeggezin. Vaak houden zij dit na een tijdje niet meer vol, vallen terug in oude gewoonten en gaan zich weer gedragen zoals zij dat gewend zijn. Ze maken bijvoorbeeld een boterham voor zichzelf omdat ze gewend zijn te eten als ze trek hebben en niet te wachten tot het etenstijd is, terwijl het binnen het pleeggezin wel de regel is om samen te eten. Dit kan voor de andere gezinsleden in het pleeggezin moeilijk te begrijpen zijn of irritatie oproepen. Soms leidt het ook tot ruzies: als het pleegkind een boterham mag smeren, dan wil een ander dat ook. de impact van ingrijpende gebeurtenissen in het pleeggezin

Sommige gebeurtenissen of veranderingen in een gezin zijn voor alle kinderen ingrijpend. Denk aan een verhuizing, het overlijden van een familielid of de komst van een nieuw kindje in het gezin. Bij pleegkinderen, die nog kwetsbaarder zijn dan andere kinderen, veroorzaken zulke gebeurtenissen vaak meer onrust en angst dan bij een ander kind. Sommige pleegkinderen kunnen met zulke veranderingen niet of nauwelijks omgaan. Het overlijden van een familielid kan bij een pleegkind, zeker als het onveilig gehecht is, een extreme reactie uitlokken. Het kan zorgen voor enorme verlatingsangst, waardoor het pleegkind erg claimend gedrag laat zien en geen seconde alleen wil zijn. Of het pleegkind vertoont juist erg onverschillig gedrag. Misschien voelt het zich wel verdrietig, maar kan dat niet uiten en om troost vragen. Een nieuw (pleeg)kind in het gezin kan bij een pleegkind angst oproepen. Het kan bang zijn ingewisseld te worden of denken dat de pleegouders het andere kind liever vinden. Het gedrag van het pleegkind kan hierdoor veranderen: hij kan zich nog aangepaster gaan gedragen (in de smaak proberen te vallen), zich terugtrekken (niemand wil mij) of juist opstandig worden (als jullie mij toch wegdoen, hoef ik ook niet meer te luisteren). Vaak is een ingrijpende gebeurtenis iets dat onverwachts gebeurt, of iets dat een gezin overkomt. Een ingrijpende gebeurtenis kan echter ook het gevolg zijn van een bewuste keuze van de pleegouders. In dat keuzeproces staan zij voor een groot dilemma. Die nieuwe baan aannemen en verhuizen met de kans dat het erg onrustig wordt in het gezin, of geen promotie maken en de rust bewaren. Een pleegkind wordt omringd door allerlei hulpverleners (pleegzorgwerker, gezinsvoogd)

66

• De zorg voor pleegkinderen

die in een bepaald gebied werken. Een verhuizing kan ervoor zorgen dat een pleegkind (en diens ouders) opeens met andere hulpverleners te maken krijgen. Verhuizen kan ook betekenen dat het voor de ouders van het pleegkind lastiger wordt om hun kind te bezoeken, omdat de reis langer en/of duurder wordt. In sommige gevallen kan dan worden besloten dat het pleegkind niet meeverhuist. .................... verhuizing Iris en Gijs zijn al jaren de pleegouders van de negenjarige Tanja. Ze hebben een goed contact met de moeder van Tanja, die haar dochter elke twee weken in het gezin opzoekt. Iris en Gijs hebben nog drie biologische kinderen. Op een gegeven moment krijgt Gijs de kans promotie te maken en daarmee zijn droombaan te krijgen. Voor deze baan moet het gezin wel naar Londen verhuizen. Ze overleggen dit met de gezinsvoogd en de biologische moeder van Tanja. Uiteindelijk blijkt het erg lastig voor hen om bij een eventuele verhuizing Tanja mee te nemen. Er gelden allerlei regels en de moeder van Tanja ziet het totaal niet zitten: zij zou haar dochter dan veel minder zien. Tanja kan echter ook niet helemaal bij haar gaan wonen. Dit zorgt voor een moeilijk dilemma voor Gijs en Iris: niet alleen zouden zij en hun kinderen aan een nieuwe omgeving moeten wennen, er zou bij iedereen ook veel verdriet zijn omdat Tanja niet mee kan. En voor Tanja zou het ook erg naar zijn: zij zou in een ander gezin moeten gaan wonen. Het zorgt allemaal voor veel stress en slapeloze nachten bij iedereen. De kinderen zijn boos op hun ouders en zeggen dat ze niet willen verhuizen. Tanja gedraagt zich erg wisselend: dan weer dwars, dan weer erg aanhankelijk. Ze zegt tegen de leerkracht dat haar ouders haar weg willen doen. Uiteindelijk besluiten Gijs en Iris om niet te verhuizen. Het duurt nog wel een hele tijd voordat het in het gezin weer zo rustig en gezellig wordt als eerst.

....................

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 67

4.3 • impact op de pleegouders de opvoeding vraagt meer van je

Ook al laat een pleegkind geen gedragsproblemen zien, dan nog kan het voor pleegouders moeilijk zijn om hun pleegkind te begrijpen. Het gedrag van kinderen lijkt vaak op dat van hun ouders: ze zijn net zo driftig als hun moeder, of net zo verlegen als hun vader. Deze natuurlijke herkenning van gedrag en karaktereigenschappen, die er wel bij hun eigen kinderen is, missen pleegouders bij hun pleegkind. Het is ook moeilijker omdat pleegouders niet, zoals de ouders, rustig in de rol van ouders en opvoeders kunnen groeien. Pleegouders krijgen een kind van een ander en zitten er opeens middenin. Wanneer er (nog) geen band is opgebouwd tussen de pleegouders en hun pleegkind, is het bovendien extra lastig om het kind op te voeden en aan te spreken op zijn gedrag. Het kind luistert minder snel en de pleegouders willen geen ‘fouten’ maken omdat de relatie al zo kwetsbaar is en een pleegkind al zoveel heeft meegemaakt. Daardoor durven zij soms minder duidelijke grenzen te stellen, wat de opvoeding alleen maar weer lastiger maakt, omdat een kind de grenzen dan juist eerder op zal zoeken. Hoe ervarener de pleegouders zijn, hoe makkelijker dit doorgaans gaat. Pleegouders moeten in de opvoeding van hun pleegkind vaak veel meer dan bij een eigen kind stilstaan bij de achtergrond van het gedrag van hun pleegkind. Waarom gedraagt het kind zich zo? Zo lukt het hun beter om het gedrag te begrijpen en dit maakt het voor de pleegouders makkelijker om een passende reactie te geven. Het pleegkind reageert hier goed op en dit zorgt er weer voor dat de pleegouders niet boos en gefrustreerd raken. .................... zoeken naar de juiste aanpak Sonja is de pleegmoeder van de vijfjarige Sam. Sinds Sam bij haar woont, komt er nog maar heel weinig visite langs, want Sam vraagt dan de hele tijd haar aandacht. Hierdoor kan ze bijna niet met haar bezoek praten, dus dat gaat dan al snel weer weg. Sonja heeft al van alles geprobeerd, maar niets hielp echt. Zo heeft ze Sam een poosje, als ze tijd over had, extra veel aandacht gegeven, hem uitgelegd dat ze als het bezoek weg was weer met hem zou spelen, of hem een cadeautje beloofd bij goed gedrag. Ze wordt er bijna wanhopig van en ook boos: zo verliest ze misschien vrienden! Ze besluit dan maar om Sam op zulke momenten straf te ge-

68

• De zorg voor pleegkinderen

ven en naar zijn kamer te sturen. Dit helpt, maar Sonja vindt dit ook zielig voor Sam en blijft twijfelen wat nu eigenlijk het beste is om in zo’n situatie te doen: ze wil wel gewoon vrienden thuis uit kunnen nodigen, maar ze wil niet telkens Sam straf geven als er iemand langskomt. Ze vraagt advies aan de pleegzorgwerker. Die weet het misschien ook niet, maar hij begrijpt in ieder geval dat het moeilijk is en kan ervoor zorgen dat Sonja geen oplossing over het hoofd ziet.

....................

Bovenstaande punten zorgen ervoor dat pleegouders meer aandacht en tijd moeten besteden aan de opvoeding van hun pleegkind. Ze moeten een groot incasseringsvermogen hebben, veel aankunnen en zich niet te snel aangevallen voelen. Er worden heel wat eisen aan pleegouders gesteld, maar dit maakt het vaak ook tot een uitdaging. Als ze er niet in zouden geloven, zouden ze waarschijnlijk geen pleegouders zijn geworden. Het is voor pleegouders doorgaans zeer bevredigend om te zien dat het kind mede dankzij hun investering vooruit gaat, zich steeds beter voelt en zich goed ontwikkelt. Een pleegkind nemen pleegouders niet in huis voor zichzelf: ze doen dit omdat ze een kind willen helpen. Geduld is daarbij een vereiste. Gezien de kwetsbare ontwikkeling die pleegkinderen vaak doormaken, is het resultaat van de opvoeding in het pleeggezin doorgaans pas veel later merkbaar dan bij een gemiddeld ander kind. kritisch kijken naar je eigen verwachtingen en gedrag

Iedereen heeft bepaalde verwachtingen van zijn kind. Dit kan om de toekomst gaan, bijvoorbeeld de hoop dat een kind gaat studeren. Het kan ook gaan om gedrag op dit moment, bijvoorbeeld de wens dat het kind beleefd is tegen ouderen. Pleegouders ervaren vaak dat zij hun eigen wensen en ideaalbeelden voor de toekomst van het pleegkind regelmatig moeten bijstellen. Doordat een pleegkind een andere achtergrond en aanleg heeft, liggen zijn kwaliteiten, interesses en wensen voor de toekomst vaak anders dan bij de pleegouders en/of pleegbroers en -zussen. Het kan dan lastig zijn om goed te weten wat wel en niet verwacht mag worden van een pleegkind. Het is de kunst voor de pleegouder om grenzen te stellen aan onacceptabel gedrag op zo’n manier dat het kind zich niet afgewezen voelt. De grenzen en eisen moeten haalbaar zijn voor het pleegkind. Soms kan het gedrag van het kind

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 69

maar in kleine stapjes veranderen en dat vraagt veel geduld van andere gezinsleden. Pleegouders moeten kritisch naar zichzelf kunnen kijken: roept hun gedrag misschien bepaald gedrag op bij het pleegkind? Welke emoties roept het gedrag van het pleegkind bij hen op en hoe gaan ze daarmee om? Pleegouders moeten zelfverzekerd zijn en tegen kritiek kunnen. Hun opvoedkundige handelen wordt vaak nauwgezet bekeken en van commentaar voorzien door hulpverleners, rechters, maar ook door de biologische ouders van het pleegkind. .................... kritiek krijgen Mo en Laila zijn erg ervaren pleegouders. Ze hebben zelf vier kinderen, die het huis al uit zijn, en vangen meestal ongeveer vijf pleegkinderen op, van wie sommigen ook bij hen opgroeien. De ouders van hun nieuwste pleegkind voor een langere periode, Jonathan, hebben bij de rechter en de gezinsvoogd aangegeven twijfels te hebben over de opvoedingsvaardigheden van de pleegouders: zij zouden Jonathan hebben geslagen, vaak tegen hem schreeuwen en ze zouden de nieuwe kleren die Jonathan telkens van hen krijgt aan hun eigen kinderen geven. Het zou in het gezin bovendien veel te druk zijn voor Jonathan. De gezinsvoogd wil de ouders tegemoet komen en stelt voor om te onderzoeken in hoeverre Jonathan op zijn plek is in het pleeggezin en wat de opvoedingsvaardigheden van de pleegouders zijn. Mo en Laila voelen zich hierdoor gekwetst. De beschuldigingen zijn absoluut niet waar en ze snappen niet dat de gezinsvoogd daar serieus op ingaat: inmiddels is toch wel duidelijk dat je hun de opvoeding van pleegkinderen kunt toevertrouwen?

....................

contact met de hulpverleners

Bij pleegkinderen zijn vaak allerlei hulpverleners betrokken. Een pleegkind heeft meestal een (gezins)voogd, met wie de pleegouders ook contact onderhouden. Als er sprake is van een OTS, vindt er in elk geval jaarlijks een rechtszitting plaats. Soms volgt een pleegkind nog een therapie of vaardigheidstraining, of gaat het naar speciaal onderwijs, waar zij het kind naartoe moeten brengen of waardoor zij bij allerlei gesprek-

70

• De zorg voor pleegkinderen

ken moeten zijn om informatie te geven. Pleegouders zelf worden altijd begeleid door een pleegzorgwerker en krijgen soms extra opvoedingsondersteuning. In de praktijk komt helaas regelmatig een wisseling van hulpverleners voor. Met name gezinsvoogden volgen elkaar snel op. Voor het pleeggezin is dit lastig, omdat zij weer moeten investeren in het contact en allerlei zaken die voor hen al lang bekend zijn, opnieuw moeten afspreken of uitleggen. Vooral bij langdurige pleeggezinplaatsingen komt het voor dat de pleegouders het kind al jaren kennen en steeds opnieuw hun verhaal moeten doen aan weer de volgende hulpverlener. Soms wil de nieuwe gezinsvoogd iets veranderen, zoals de bezoekcontacten met de ouders, waar de pleegouders het niet mee eens zijn. Zij kennen het kind goed, maar omdat zij meestal niet het gezag dragen over het kind, is hun toestemming niet nodig. In sommige gevallen is het mogelijk dat de pleegouders hun blokkaderecht gebruiken (zie hoofdstuk 1). .................... de nieuwe gezinsvoogd verandert de bezoekregeling Levi is zes jaar en woont ruim drie jaar bij zijn huidige pleegouders. Er is sprake van een OTS. Er is een omgangsregeling met de ouders, maar de ouders komen meestal niet opdagen. Als zijn ouders wel zijn geweest, is Levi nog dagen van slag. Hij plast dan weer in zijn broek en heeft enorme driftbuien. In overleg met de gezinsvoogd wordt daarom afgesproken dat de bezoekfrequentie wordt afgebouwd naar één keer per halfjaar in plaats van één keer per maand. Dan komt er een nieuwe gezinsvoogd. De ouders vragen aan de nieuwe gezinsvoogd of zij hun zoon vaker mogen zien. De gezinsvoogd vindt het belangrijk dat het contact tussen de ouders en het kind zoveel mogelijk intact blijft. De pleegouders hebben ernstige bezwaren tegen een hogere bezoekfrequentie. Er ontstaat onenigheid tussen de pleegouders en de gezinsvoogd, die denkt dat pleegouders het moeilijk vinden om te accepteren dat hun pleegkind contact onderhoudt met zijn ouders. De pleegouders vinden dit onbegrijpelijk, het gaat immers niet om hen, maar om het pleegkind dat het er moeilijk mee heeft.

....................

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 71

contact met de ouders

Pleegouders krijgen altijd te maken met de ouders (en familie) van het pleegkind. Wat er ook is gebeurd, de biologische familie van het kind zal altijd een rol spelen in zijn leven. Alleen al voor de identiteitsontwikkeling (wie ben ik?) is het voor een kind belangrijk om iets te weten van zijn achtergrond. Vaak worden de ouders door de (gezins)voogd betrokken bij te nemen beslissingen. Wanneer zij nog het gezag over het kind hebben, is hun toestemming nodig voor bijvoorbeeld medische behandeling, schoolkeuze of onderzoek van het pleegkind. In de praktijk is het niet altijd gemakkelijk om toestemming van de ouders te krijgen. .................... wisselwerking tussen pr ak tische problemen en het bijzondere gedr ag van het pleegkind Binnen een pleeggezin kunnen moeilijkheden ontstaan met het op vakantie gaan. Pleegkinderen hebben soms moeite met vakantie of logeren. Deze (nieuwe) situatie kan speciÀek bij pleegkinderen veel angst oproepen. Het kind kan bang zijn dat het niet meer mee terug mag of niet meer opgehaald wordt. Bijkomend praktisch probleem bij een vakantie naar het buitenland is dat het pleegkind een identiteitsbewijs nodig heeft. Om dit aan te vragen is toestemming nodig van de ouder met gezag. Deze verkrijgen, blijkt niet altijd eenvoudig, soms door onwil van de ouder, maar vaak ook doordat de ouder moeilijk bereikbaar is of het telkens vergeet.

....................

De omgang met de ouders van een kind is soms moeilijk voor de pleegouders. Soms zijn de ouders boos op de pleegouders omdat zij voor hun kind zorgen en hebben zij veel commentaar op de verzorging en opvoeding van hun kind, die anders is dan zij gewend zijn. De ouders kunnen psychiatrische problemen hebben en hierdoor bijvoorbeeld wisselende stemmingen hebben of erg wantrouwend zijn, wat contact met hen ingewikkeld maakt. In sommige gevallen kan dit zelfs leiden tot onveilige situaties. In deze gevallen zal het contact tussen de pleegouders en de ouders meestal via de gezinsvoogdijinstelling verlopen. Ook kan er sprake zijn van een geheime plaatsing. Dan is het adres waarop het pleegkind woont voor de ouders onbekend. Voor de pleegouders bete-

72

• De zorg voor pleegkinderen

kent dit dat ze een risico moeten durven nemen om zo’n plaatsing aan te gaan. Bij een netwerkplaatsing kan het contact tussen de ouders en de pleegouders eveneens ingewikkeld zijn, maar dan is er wel een andere situatie: de ouders en de pleegouders kennen elkaar immers al. Aan de ene kant heeft dit voordelen: de ouders weten waar het kind terechtkomt en misschien lijken de gewoonten en omgangvormen in het pleeggezin op die van de ouders. Soms is een netwerkplaatsing voor de ouders makkelijker te accepteren. Aan de andere kant: juist doordat je elkaar goed kent, is het moeilijk om kritiek te geven, omdat het sneller als een persoonlijke aanval voelt. Soms wordt er emotionele druk uitgeoefend op de pleegouders om wel of juist niet (tijdelijk) het kind te verzorgen en is het moeilijk voor de pleegouders daar eerlijk antwoord op te geven zonder de ouders te kwetsen. .................... netwerkplaatsing De zus van Bas vraagt hem of hij en zijn vrouw een tijdje voor haar dochter kunnen zorgen. Op zich wil Bas dit wel (hij is dol op zijn nichtje), maar met zijn zus is er altijd gedoe: dan heeft ze weer geld nodig, dan heeft ze weer een foute man aan de haak geslagen en nu zegt ze dat ze zich depressief voelt. Omdat de zus van Bas in het verleden niet erg betrouwbaar is gebleken (ze betaalt geld niet terug, komt niet opdagen bij afspraken of is opeens een tijd niet bereikbaar), besluiten Bas en zijn vrouw om eerst te contact te leggen met de pleegzorginstantie. Ze willen graag weten wat hun rechten en plichten zijn, voor ze zo’n grote verantwoordelijkheid op zich nemen. Zijn zus kennende zou ‘een tijdje’ best een heel lange periode kunnen zijn.

....................

De bezoeken aan de ouders kunnen een kind onrustig maken of een terugval in gedrag veroorzaken. De pleegouders moeten een manier zien te vinden om hiermee om te gaan, zonder kritiek te leveren op de ouders. Als zij dit zouden doen, zouden de problemen van hun pleegkind namelijk alleen maar groter worden. Dit is logisch, maar blijkt in de praktijk niet altijd makkelijk, zeker als ouders dingen zeggen of doen die pleegouders onverstandig vinden en als zij merken dat het pleegkind daar last van heeft.

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 73

.................... een ontregeld kind John en Marijke zijn ervaren pleegouders. Ze zorgen sinds ruim een half jaar voor de negenjarige Jayda. Jayda ziet haar ouders, los van elkaar, om en om op vrijdagmiddag. Als Jayda bij haar vader is geweest, komt ze meestal vrolijk terug. Van te voren of na de bezoekjes merken de pleegouders niet veel bijzonders aan haar. Bij de bezoeken aan haar moeder is het een heel ander verhaal. Die vrijdag op school is Jayda al erg snel afgeleid en maakt zij veel fouten in haar werk, en als zij terugkomt van het bezoek is ze niet te genieten en snel aangebrand, of juist heel stilletjes. De pleegouders hebben geen idee wat er nu precies gebeurt tijdens die bezoekjes, want Jayda vertelt er niets over en verder is er niemand bij. Zij hebben het idee dat het aan het gedrag van Jayda’s moeder ligt: ze hebben gemerkt dat zij erg onvoorspelbaar en bozig kan reageren en denken dat zij dat misschien ook tijdens de bezoeken doet. Maar het gedrag van Jayda kan misschien ook wel gewoon komen omdat zij haar moeder erg mist. De pleegouders vinden het een moeilijke situatie, die ze niet echt met de moeder van Jayda kunnen bespreken omdat hun relatie niet zo goed is. En als zij hun zorgen bespreken met de pleegzorgwerker, wordt deze relatie misschien nog slechter. Toch besluiten de pleegouders dit laatste te doen. De pleegzorgwerker gaat vervolgens uitzoeken of de bezoeken aan moeder deels onder begeleiding plaats kunnen vinden.

....................

Naast de bezoeken is er ook vaak telefonisch contact tussen kinderen en hun ouders. Pleegouders zullen hun pleegkinderen hieraan moeten helpen herinneren. Soms wordt hun door de gezinsvoogd gevraagd om mee te luisteren met de telefoongesprekken, bijvoorbeeld om te zorgen dat de ouder het kind geen vragen stelt waar het geen antwoord op mag geven of die het kind een schuldgevoel geven. Deze rol als scheidsrechter kan pleegouders in een lastige positie brengen.

74

• De zorg voor pleegkinderen

.................... contact onderhouden met de biologische ouders Sharon en Randy zijn ouders die al lange tijd bekend zijn bij de hulpverlening. Ze hebben elkaar leren kennen toen zij beiden in een instelling woonden voor jongeren met een lichte verstandelijke beperking. Inmiddels hebben zij een eigen woning en hebben zij samen een tweeling gekregen. Ze ontvangen nog steeds hulp van de instelling waar zij vroeger gewoond hebben. In het begin waren ze erg gemotiveerd om hun kinderen een goede opvoeding te geven en werkten ze mee met de hulpverlening. De laatste jaren zetten zij steeds meer de hakken in het zand. Het huishouden wordt verwaarloosd en er zijn vermoedens dat zij alcohol en drugs gebruiken. Na veel mislukte pogingen van de gezinsvoogd om Sharon en Randy te motiveren om mee te werken aan intensieve opvoedingsondersteuning zijn de vijfjarige Esmeralda en Damian uit huis geplaatst. Sharon en Randy zijn het hier absoluut niet mee eens. Zij vinden dat ze prima in staat zijn om hun kinderen op te voeden en geen opvoedingsondersteuning nodig hebben. Een uithuisplaatsing vinden zij echt belachelijk: als ouders kunnen zij heus wel voor hun kinderen zorgen. Gezien hun grote weerstand wordt besloten de tweeling op een geheime plek onder te brengen. Sharon en Randy mogen hun kinderen eens per maand onder begeleiding van de gezinsvoogd zien. Deze bezoeken verlopen slecht: Sharon huilt veel en Randy schreeuwt vaak tegen de gezinsvoogd. Als de kinderen na zo’n bezoek bij het pleeggezin terugkomen, zijn ze meestal in de war. De belcontacten eens per maand verlopen niet veel beter. Vaak moet de pleegmoeder ingrijpen, omdat Sharon tegen de kinderen zegt dat zij hen binnenkort komt halen en hen op indringende wijze ondervraagt naar het gedrag van de pleegouders. De kinderen beginnen dan doorgaans te huilen, waarop de pleegmoeder hen probeert te sussen en Sharon hierop rustige wijze op aanspreekt. Dit resulteert echter meestal in een scheldkanonnade van Sharon tegen de pleegmoeder. De pleegmoeder begrijpt wel dat dit te maken heeft met de gevoelens van onmacht en frustratie die Sharon ervaart, maar kan daar helaas niets aan veranderen.

....................

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 75

4.4 • impact op de eigen kinderen van de pleegouders Ook voor broers en zussen in het pleeggezin brengt de komst van een pleegkind veel veranderingen met zich mee. Het verschilt per situatie en per kind wat de gevolgen zijn van het samen opgroeien met pleegkinderen. Er worden door de eigen kinderen meestal zowel positieve als negatieve kanten genoemd. Als ze volwassen zijn, zeggen sommigen dat ze de pleegkinderen voor geen goud hadden willen missen, maar anderen vertellen achteraf dat zij liever geen pleegkinderen in huis hadden gehad. Het maakt natuurlijk uit hoe het pleegkind zich gedraagt: eigen kinderen zullen misschien last hebben van een kind met allerlei gedragsproblemen, maar juist Àjn kunnen spelen met een pleegkind dat zich gemakkelijk aanpast en meedraait in het gezin. Ook maakt het uit hoe lang het kind blijft en of er wel of juist niet een ‘klik’ is tussen het pleegkind en diens pleegbroer of -zus. Het voorbeeld hierna laat zien dat ook binnen één gezin kinderen de plaatsing van een pleegkind heel anders kunnen beleven. .................... het verhaal van de eigen kinderen Kevin is vijf jaar oud als hij na drie jaar heen en weer verhuizen tussen zijn ouders en het pleeggezin, definitief in het pleeggezin geplaatst wordt. Hij zal hier uiteindelijk blijven tot hij op zijn zeventiende jaar in een traject voor begeleid wonen geplaatst wordt. Kevin is het enige pleegkind in het gezin. Verder bestaat het gezin uit Nick, dan zeven jaar oud en Kim, dan twaalf jaar oud. Wanneer hun als zij volwassen zijn, gevraagd wordt wat zij nu eigenlijk vonden van de plaatsing, blijken ze hierover te verschillen van mening. Kim is behoorlijk positief en vertelt het leuk te hebben gevonden dat er nog een kind in het gezin kwam. Ze was blij toen ze hoorde dat Kevin definitief bij hen kwam wonen, want soms maakte ze zich wel zorgen om hem als hij bij zijn ouders was. Ze had zijn moeder een keer gezien en vond het een eng mens. Omdat Kevin een stuk jonger was, kon ze hem veel leren en haar vriendinnen vonden hem ook schattig. Later was Kevin wel eens vervelend, maar dat heeft zij niet echt meegemaakt, want toen woonde ze al op zichzelf. Kim en Kevin hebben nu nog regelmatig contact, vooral als ze bij hun ouders zijn.

76

• De zorg voor pleegkinderen

Nick geeft aan dat hij altijd al veel moeite heeft gehad met de komst van Kevin. Hij maakte vaak zijn spullen stuk, deed achterbaks en speelde de vermoorde onschuld, waardoor Nick soms van zijn ouders op zijn kop kreeg voor iets wat Kevin had gedaan. Sowieso vroeg het drukke gedrag van Kevin veel aandacht van zijn ouders en zorgde het er ook voor dat Nick nauwelijks aan zijn huiswerk toekwam, omdat Kevin hem steeds stoorde. Soms was het ook wel gezellig, maar Kevin wist vaak niet van ophouden en luisterde niet naar hem. In de puberteit gedroeg Kevin zich al helemaal moeilijk en ging hij om met verkeerde vrienden, die ook wel eens bij hen thuis kwamen als zijn ouders er niet waren. Nick ging dan meestal maar weg, maar zorgde er wel voor dat hij zijn waardevolle spullen met zich meenam, want hij vertrouwde die jongens voor geen meter. Nick verdenkt Kevin en zijn vrienden ervan dat ze meer dan eens cd’s van hem hebben gestolen, maar heeft dit nooit kunnen bewijzen. Hij is boos dat zijn ouders het van jongs af aan vaak voor Kevin opnamen en tegen hem zeiden dat hij de verstandigste moest zijn. Nick ziet Kevin zo min mogelijk, want hij vertrouwt hem nog steeds niet.

....................

In de literatuur noemen de biologische kinderen van pleegouders verschillende gevolgen van de aanwezigheid van een pleegkind in hun gezin. Pleegbroers en -zussen noemen dat het soms lastig is dat zij van alles moeten delen met het pleegkind, zoals speelgoed of een slaapkamer. Bijna altijd hebben hun ouders minder tijd en aandacht voor hen. Zeker als een pleegkind door gedragsproblemen veel (negatieve) aandacht vraagt, kan dat frustrerend zijn. Sowieso brengt de komst van een pleegkind drukte in huis en veranderingen met zich mee. Sommige pleegbroers en -zussen vinden dit op zichzelf al vervelend. Het wordt voller in het huis en soms worden ouders strenger tegen hun kinderen, omdat het pleegkind duidelijkheid nodig heeft en ouders willen dat voor iedereen dezelfde regels gelden. Overigens blijkt dit laatste niet altijd nodig te zijn: kinderen kunnen er vaak prima mee omgaan dat voor elk kind wat andere regels gelden. De biologische broers en zussen noemen soms dat zij juist doordat er pleegkinderen zijn onderling een sterkere band krijgen. De ouders kunnen hun een rol geven in de zorg voor het pleegkind en hun daardoor een positief gevoel van verantwoordelijkheid geven. Onder andere

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 77

daarom vinden kinderen het meestal prettiger als het pleegkind jonger is dan zijzelf. Aan de andere kant kan het een extra druk zijn om altijd de oudste en wijste te moeten zijn. Wat voor de eigen kinderen in een pleeggezin lastig kan zijn, is dat er regelmatig vreemde mensen over de vloer komen als er een pleegkind in het gezin woont. Dit zijn hulpverleners, zoals de pleegzorgwerker en de (gezins)voogd, maar ook de biologische ouders van de pleegkinderen. Het gedrag van sommige ouders kan hen bang maken. Al die hulpverleners komen niet alleen voor hun ouders of voor het pleegkind, maar soms ook voor hen. Hierbij valt op dat het echt per kind verschilt wat zij vinden van gesprekken met hulpverleners. Het ene kind vindt het Àjn dat iemand interesse toont en naar zijn mening vraagt, een ander kind vindt het vervelend en saai en wil liever spelen. Pleegbroers- en zussen kunnen in emotionele zin dingen te verwerken krijgen die andere kinderen niet meemaken. Ze moeten vaak afscheid nemen van de pleegkinderen, terwijl ze zich aan hen gehecht hebben. Kinderen worden zich door het contact met het pleegkind al op jonge leeftijd bewust welke problemen kinderen en hun ouders allemaal kunnen hebben. Dit kan er ook voor zorgen dat kinderen trots zijn op hun ouders, die toch maar mooi voor deze kinderen willen zorgen. .................... wat een gedoe In het gezin van James (zeven jaar oud) komen vaak voor korte tijd pleegkinderen wonen. Soms grote kinderen, maar soms ook baby’s. James vindt het eigenlijk nooit zo leuk als er weer een pleegkind komt. Opeens is het er en het nieuwe kind kan ook opeens weer weggaan. Zijn ouders zijn dan vaak druk met allerlei dingen regelen voor het pleegkind en er komen soms ook vreemde mensen over de vloer, die hem dan ook van alles vragen. Sommige baby’s huilen heel veel, waardoor James niet kan slapen en laatst was er een pleegzus die allemaal enge verhalen vertelde: toen kon hij weer niet slapen! Eén keer was er een pleegkind dat alle stiften van James kapot maakte. Toen is hij wel boos geworden, maar meestal laat hij niets merken: zijn ouders hebben het al druk genoeg en op zich vindt hij het ook wel goed van hen dat ze al die kinderen met problemen helpen. Maar soms denkt hij wel eens: nu is het genoeg! Dat heeft hij alleen aan zijn oma verteld.

....................

78

• De zorg voor pleegkinderen

Wanneer kinderen moeite hebben met (het gedrag van) de pleegkinderen, is het voor hen moeilijk om zich hierover te uiten: ze willen niemand kwetsen en de pleegkinderen hebben het al zo moeilijk. Wanneer ze dit met vrienden bespreken, ervaren ze soms afwijzing: de pleegkinderen zijn immers zielig, dus zij moeten niet zeuren. Eigen kinderen zeggen dat ze het belangrijk vinden dat er af en toe momenten zijn dat zij individuele aandacht krijgen. Het liefst van hun ouders, maar aandacht van een andere volwassene (opa, de buurvrouw), is ook al Àjn. Sommige kinderen vinden het belangrijk dat er ook momenten zijn dat ze met het ‘eigen gezin’, dus zonder pleegkinderen, samen zijn. Wat pleegbroers en -zussen op wat latere leeftijd als iets positiefs noemen, is dat zij door het pleegkind beter hebben geleerd zich in anderen te verplaatsen en dat zij socialer zijn geworden. Ze hebben leren delen en doordat zij al jong hebben gezien wat voor problemen kinderen kunnen hebben, waarderen zij meer wat zij hebben. .................... goed terechtgekomen Didi is opgegroeid in een gezin waar ook jongere pleegzusjes van jongs af aan zijn opgegroeid. Didi is hier blij mee: in haar jeugd speelde ze graag met haar pleegzusjes en vond ze het leuk om mee te helpen met hun verzorging. Haar pleegzusjes zorgden er ook voor dat haar vriendinnen graag kwamen spelen: ze konden zo schattig zijn. Later werd dit minder en konden ze ook agressief gedrag laten zien en erg liegen. Toch is Didi achteraf blij met de keuze van haar ouders. Haar pleegzusjes zijn redelijk goed terechtgekomen en dat zij in hun gezin zijn opgegroeid heeft daar vast veel mee te maken. Het geeft Didi een goed gevoel dat haar ouders zich zo hebben ingezet voor anderen. Zelf heeft Didi er ook veel van geleerd en aan gehad. Door de ervaring met haar pleegzusjes was ze als tiener een populaire oppas in de buurt en in haar huidige baan merkt ze dat ze niet zo snel van haar stuk te brengen is. Als iets anders gaat dan verwacht, of als een klant boos wordt, blijft zij rustig: ze heeft wel voor hetere vuren gestaan.

....................

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 79

4.5 • de juiste match maken Als een pleegkind in een gezin terechtkomt dat bij het kind past, is de kans groter dat de pleegzorgplaatsing succesvol zal verlopen en het kind zich goed ontwikkelt. De match tussen het pleegkind en het pleeggezin moet dus goed zijn. Voor een goede match is het belangrijk om goed te kijken naar zowel het kind als de pleegouders. Welke karaktereigenschappen heeft het kind, welke gewoonten heeft het aangeleerd? Wat heeft het kind meegemaakt en welke invloed heeft dat op zijn gedrag? Welke opvoedingsbehoeften heeft het kind daardoor? Bij de pleegouders is ook van alles belangrijk, zoals: welke normen en waarden hebben zij en wat voor opvoedingsstijl hanteren zij? Hoe is hun gezin opgebouwd en past het pleegkind daartussen? En wat voor vorm van pleegzorg (kort- of juist langdurig) past bij het gezin? Een goede match vraagt deskundigheid en tijd. Niet altijd is er (direct) een geschikt gezin beschikbaar. Of de match succesvol zal zijn, laat zich ook niet altijd voorspellen, omdat er zoveel factoren meespelen. .................... wel of geen pleegkind? Bernice is een alleenstaande moeder met drie kinderen. Haar jongste zoon gaat binnenkort op zichzelf wonen. De laatste tijd denkt zij er steeds vaker over om een pleegkind in huis te nemen: zij vindt dat zij zich vanuit haar christelijke achtergrond zoveel mogelijk moet inzetten voor anderen. Ze is pas 49 jaar oud en heeft genoeg energie om nog meer kinderen op te voeden. Haar vriendinnen komen ook vaak bij haar voor opvoedingsadvies en vinden dat zij veel verstand heeft van de opvoeding. Bernice meldt zich aan bij een instelling voor pleegzorg voor een informatieavond. Ze wil graag meer weten over pleegzorg, ook omdat zij van mensen van de kerk regelmatig hoort dat pleegkinderen soms slecht luisteren of erg grof in de mond zijn. Dat zou Bernice erg lastig vinden. Ze vraagt zich af of haar eigen levensovertuiging niet zal botsen met kinderen en ouders zonder of met een andere religieuze achtergrond.

....................

Een gezin dat voor het eerst pleeggezin zal zijn, moet zich voorbereiden op een pleegzorgplaatsing. Er komt nog veel meer bij kijken dan zomaar even een kind van een ander in huis opnemen en grootbrengen.

80

• De zorg voor pleegkinderen

Maar ook voor een ‘ervaren’ pleeggezin geldt dat een goede voorbereiding belangrijk is. Voordat het pleegkind in het gezin komt wonen, zullen er gesprekken met de pleegzorginstantie plaatsvinden. Het is van belang om te weten wat de pleegouders aankunnen, wat het gezin kan dragen, wat het klimaat in het gezin is en of dit past bij wat het pleegkind nodig heeft.

4.6 • impact op de biologische ouders Als een kind uit huis geplaatst wordt, wordt de ouders voor hun gevoel vaak hun dierbaarste bezit ontnomen: zij voelen, net als elke ouder, de plicht en het recht om hun kind te verzorgen en op te voeden naar hun normen en waarden. Maar bij een uithuisplaatsing komt de verantwoordelijkheid hiervoor opeens bij andere, vaak wildvreemde, mensen te liggen met misschien heel andere gewoonten, omgangsvormen en normen en waarden. Het heeft op ouders grote impact als hun kind uit huis wordt geplaatst. Voor een juist begrip van deze impact is enige achtergrondinformatie van belang. verschillende visies, onbegrip en argwaan

Het is pijnlijk voor ouders om te beseffen dat anderen hen blijkbaar niet of onvoldoende in staat vinden om hun kind op te voeden. Soms zijn zij zich helemaal niet bewust van wat anderen hun ‘beperkte pedagogische kwaliteiten’ noemen. Goed opvoeden betekent voor hen hun kind eten geven en het verzorgen zoals zij zelf ook verzorgd zijn en zichzelf verzorgen. Het belang van structuur, veilige hechting en individuele aandacht kan hun onbekend zijn. Zolang het kind geen problemen veroorzaakt, zijn er toch geen problemen? Hierbij gelden verschillende normen: de ouder kan teruggetrokken of juist drukke gedrag van een kind normaal vinden, terwijl iemand anders datzelfde gedrag onaangepast noemt. .................... onaangepast gedrag? Wesley is een nogal drukke kleuter die vaak vecht met andere kinderen. De leerkracht maakt zich hier zorgen over: ze vindt hem erg agressief. De ouders van Wesley lachen hierom: hun zoon kan juist goed voor zichzelf opkomen! Vechten, dat doet toch elk kind. Daar

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 81

kun je beter jong mee beginnen, want als je goed van je af kunt slaan, word je later ook nooit gepest.

.................... andere normen Lily van twaalf jaar oud woont sinds een jaar in een pleeggezin. Het pleeggezin is erg kerkelijk. Zij verwachten van Lily dat zij met hen meebidt en op zondag in elk geval één keer mee gaat naar de kerk. Bepaalde televisieprogramma’s waar zij vroeger graag naar keek, mag ze van hen niet kijken. Lily’s ouders hebben grote moeite met de gang van zaken: zelf zijn ze helemaal niet kerkelijk. Het ergste is nog dat Lily het niet eens zo erg lijkt te vinden en geïnteresseerd raakt in het geloof. Kleding die de ouders voor haar kopen, wil ze niet meer aan, want die vindt ze niet netjes genoeg. Soms leest ze hen de les als ze vloeken. De ouders worden er helemaal gek van en zijn bang dat Lily, als ze straks weer thuis komt wonen, helemaal gehersenspoeld is en gaat proberen om hen te bekeren.

....................

Het kan zijn dat de ouders wel gezien hebben dat er problemen waren en hier zelfs hulp voor hebben gezocht of gekregen, maar dat zij andere problemen zagen dan de hulpverleners of het niet eens waren met de manier waarop deze problemen volgens de hulpverleners opgelost moesten worden. Mogelijk hebben zij wel geprobeerd om te doen wat de hulpverleners hen adviseerden, maar raakten zij moedeloos toen er weinig of niet snel resultaat werd geboekt, of vroeg dit zo veel van hen dat zij dit niet aankonden of niet konden volhouden. Ouders houden soms hulpverleners buiten de deur, uit angst voor een uithuisplaatsing. Dit kan gebaseerd zijn op eerdere ervaringen met de hulpverlening, of op negatieve verhalen over jeugdzorginstanties van bekenden (Als je niet oppast, halen ze zo je kind bij je weg). omgaan met de uithuisplaatsing

Als een kind uit huis geplaatst wordt, begint voor de ouders een rouwproces, dat meestal een grote invloed heeft op hun hele leven. Om te beginnen missen ze hun kind. Ze zijn minder op de hoogte van het dagelijkse leven van hun kind en maken zich soms zorgen over het kind: zit het wel op een goede school, eet het wel goed en zijn de pleegouders

82

• De zorg voor pleegkinderen

wel lief tegen hem. Doordat zij geen deel meer uitmaken van elkaars dagelijkse leven, wordt de (emotionele) afstand tussen ouders en kind meestal ook groter. Ouders verliezen niet alleen in zekere zin hun kind, maar vaak ook een deel van hun identiteit (namelijk opvoeder van kinderen). De invulling en zingeving van hun leven (hun kinderen opvoeden) verandert. Dit levert stress en negatieve emoties op bij de ouders. Veel ouders zijn hier slecht tegen opgewassen en ontwikkelen hierdoor nog extra problematiek. .................... ouders in de rouw Natasja en Ben zijn geweldig geschrokken van de uithuisplaatsing van hun kinderen. De gezinsvoogd heeft hen te verstaan gegeven dat zij in haar ogen hun kinderen verwaarlozen en ‘onvoldoende hebben geprofiteerd van eerdere hulpverlening’. Inmiddels zijn zij erachter dat de gezinsvoogd vindt dat zij niet goed hebben meegewerkt met de intensieve opvoedingsondersteuning die was ingezet. Natasja en Ben hebben daar inderdaad niet aan meegewerkt, maar vonden deze hulpverlening ook helemaal niet goed. Ze konden het echt niet vinden met die hulpverlener. Dat was een heel truttig type, die alleen maar liep te zeuren dat ze hun huis moesten opruimen. Maar daar was de hulpverlening niet voor bedoeld: het zou over het probleemgedrag van hun kinderen moeten gaan. Ze vinden dat er nog wel wat meer geprobeerd had kunnen worden. Sinds de uithuisplaatsing van de kinderen laat Natasja het huishouden helemaal versloffen: ze heeft nergens meer zin in en huilt veel. Ze kan ook niet slapen en heeft slaappillen van de huisarts gekregen. Ben vlucht juist het huis uit: hij ergert zich aan de troep en het gehuil van Natasja. Na zijn werk gaat hij naar de coffeeshop en blijft daar een paar uur om even te kunnen ontspannen. Als hij dan thuiskomt, is Natasja boos. Ben krijgt het gevoel dat alles mislukt: zijn kinderen zijn weg, zijn vrouw is telkens boos of verdrietig en zijn baas zeurt aan zijn hoofd dat hij er met zijn gedachten niet bij is. Hij hoopt dat er snel iets verandert, want dit houdt hij niet lang vol.

....................

Ouders zijn zich meestal bewust van de algemeen geldende norm: als jouw kind uit huis geplaatst wordt, heb je er blijkbaar niet goed voor

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 83

gezorgd. Dit is niet alleen pijnlijk voor henzelf, maar zij moeten dit ook nog eens aan de omgeving uitleggen. Het kan dan makkelijker zijn om niet aan te geven wat de ouder zelf eventueel anders had kunnen doen, maar erg de nadruk te leggen op wat anderen verkeerd hebben gedaan. Bijvoorbeeld door te zeggen dat het kind ineens uit huis gehaald werd, zonder dat het met de ouder was overlegd. Of door te benadrukken dat de uithuisplaatsing erg traumatisch geweest moet zijn voor het kind, doordat er ook politie bij betrokken was. Dat ouders hun eigen aandeel soms onderbelichten, wil overigens niet zeggen dat zij echt vinden dat hun niets te verwijten valt en dat de hulpverlening fout op fout heeft gestapeld. Helaas zijn er uit de praktijk echter ook voorbeelden bekend van gezinsvoogden die, achteraf gezien, te snel tot uithuisplaatsing over zijn gegaan, vaak onder maatschappelijke druk. .................... uithuisplaatsing bij echtscheiding Ramon en Lida zijn de ouders van Bonno en Hector. Zij hebben sinds hun scheiding, drie jaar geleden, grote problemen met elkaar. Ramon denkt dat Lida een alcoholprobleem heeft en de kinderen verwaarloost. Lida vindt dat Ramon een agressieprobleem heeft en ook agressief is naar de kinderen. Sinds een jaar is er een gezinsvoogd benoemd. Deze wordt helemaal gek van het geruzie van de ouders, wat zij ook doen als hun zoons erbij zijn. Beide ouders zijn hoogopgeleid en nemen advocaten in de arm om bij de rechtszittingen de voogdij te krijgen en om ervoor te zorgen dat hun kinderen bij hen en niet bij de ander opgroeien. Door telkens hoger beroep aan te tekenen, wordt steeds geen definitieve beslissing hierover genomen. De gezinsvoogd twijfelt er langzamerhand aan of de ouders eigenlijk wel geschikte opvoeders zijn en stelt een time-outplaatsing in een neutraal pleeggezin voor. Hierop dient Lida’s advocaat een klacht in over de gezinsvoogd. De advocaat van Ramon betoogt tijdens een rechtszitting dat de gezinsvoogd niet functioneert en verzoekt de OTS stop te zetten. De verhoudingen tussen alle betrokkenen worden steeds slechter en als de school contact opneemt met de gezinsvoogd dat het niet goed gaat met Hector, besluit de gezinsvoogd de kinderen met spoed uit huis te plaatsen.

....................

84

• De zorg voor pleegkinderen

de houding van ouders

Van ouders wordt verwacht dat ze meewerken aan de uithuisplaatsing. Vaak is het zo dat, zolang zij zich verzetten of de problemen niet onderkennen, de (gezins)voogd de uithuisplaatsing zal willen verlengen, omdat de ouders ‘niet het belang van het kind zien’. De gezinsvoogd redeneert dat ouders die wel het belang van hun kind zien, mee zouden werken aan wat deskundigen het beste vinden. Ouders zullen het hier vaak niet mee eens zijn: ook zij willen het beste voor hun kind, maar zij verschillen van mening met hulpverleners of de (gezins)voogd over wat nu precies in het belang van het kind is. Bij actief verzet van de ouders tegen een uithuisplaatsing spelen soms ook loyaliteitsproblemen bij henzelf een rol. Ze kunnen zich afvragen wat het kind ervan denkt als zij meewerken. Zal het kind dan denken dat de ouders hem niet belangrijk genoeg vinden om voor te vechten? En wat zal de omgeving denken? De ouder die ‘vecht om zijn kind terug te krijgen’, wordt vaak beter begrepen door de directe omgeving dan de ouder die vertelt dat hij de uithuisplaatsing eigenlijk ook wel een goede oplossing vindt. In dit laatste geval moet de ouder namelijk vaak ook nog uitleggen wat er dan allemaal niet goed ging en dat is wel erg veel gevraagd. .................... acceptatie Veronica heeft zes kinderen van vier verschillende mannen. Al haar kinderen zijn uit huis geplaatst. De jongste drie zijn direct na hun geboorte naar een pleeggezin gegaan. Veronica heeft over de meeste van haar kinderen geen gezag meer. Ze heeft hier vrijwillig afstand van gedaan, omdat er soms problemen ontstonden doordat haar handtekening ergens voor nodig was, maar Veronica daar dan telkens niet aan toe kwam. Veronica is tevreden met de huidige situatie: zoveel kinderen zou ze nooit kunnen opvoeden en ze kan ook niet één kind uitzoeken om wel op te voeden. En nu heeft ze ook tijd om een opleiding te volgen. Vroeger is het hier niet van gekomen. Veronica heeft ook een goed contact met de pleegouders. Eens per drie maanden spreken de pleeggezinnen een ‘familiedag’ af. Veronica wordt dan meestal opgehaald door de voogd en kan dan al haar kinderen zien en de kinderen zien hun halfbroertjes en -zusjes. Verder ziet ze haar kinderen niet zo veel. Ongeveer eens per twee weken belt ze met alle kinderen en hun pleegouders en met hun verjaardag komt ze ook meestal even langs. Gelukkig bellen de pleegouders haar altijd van te voren om

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 85

haar te helpen herinneren, want van zoveel kinderen de verjaardagen onthouden, vindt Veronica erg moeilijk.

.................... onenigheid met de gezinsvoogd Nog elke dag heeft Marloes, moeder van twee zoons, er spijt van dat ze naar Bureau Jeugdzorg is gestapt. Op advies van een vriendin ging ze daarheen om hulp te krijgen voor het gedrag van haar jongste zoon, die erg druk en agressief kan zijn. Voor ze het wist, werd er echter een onderzoek gestart. Er kwam een rapport en daarin werd gezegd dat er een OTS moest komen, omdat zij niet in staat was om voor haar kinderen te zorgen omdat ze zichzelf nauwelijks in de hand kon houden. Er stond in het rapport nog meer kritiek die volgens Marloes absoluut niet klopte. Marloes was hier kwaad over en heeft de hulpverleners die langs kwamen om haar intensieve opvoedingsondersteuning te geven, de toegang tot haar huis geweigerd. Vervolgens dreigde de gezinsvoogd om de kinderen uit huis te plaatsen. Marloes vond dit echt belachelijk. Ze kon zich toen echt niet meer inhouden en heeft de gezinsvoogd niet alleen uitgescholden maar ook met de dood bedreigd. De week hierop zijn haar kinderen uit huis geplaatst. Marloes vindt dit heel erg gemeen en oneerlijk van de gezinsvoogd. Haar hoeft ze voorlopig echt niet te zien, maar ze wil wel graag haar kinderen terug. Ze overlegt met een advocaat, wat ze nu het beste kan doen.

....................

Na een uithuisplaatsing missen kinderen hun ouders vaak heel erg, vooral in het begin. Dit is moeilijk voor de ouders. Ze zullen meestal hun best doen om hun kind gerust te stellen en te troosten. Soms pakt dit echter niet zo goed uit. Ouders hebben meestal goede bedoelingen met hun gedrag: om het kind (of zichzelf) gerust te stellen, beloven ouders het kind bijvoorbeeld dat het binnenkort weer bij hen kan komen wonen. Dit zorgt voor verwarring bij het kind: zo weet het kind niet waar het aan toe is. Bij sommige kinderen bij wie de relatie met hun ouders niet zo goed is en/of die traumatische gebeurtenissen hebben meegemaakt in hun gezin van herkomst, kan een dergelijke belofte van hun ouders ook angst oproepen: zij willen best contact met hun ouders, maar ze willen absoluut niet meer thuis wonen.

86

• De zorg voor pleegkinderen

.................... ik kom je snel halen! De tienjarige Alexander gaat in verband met zijn dwingende en agressieve gedrag met toestemming van zijn ouders in een instelling wonen. Intussen vindt er een onderzoek plaats door de Raad voor de Kinderbescherming omdat er ook veel zorgen zijn over het gedrag van het jongere zusje van Alexander. Uit het onderzoek komt naar voren dat ouders zwakbegaafd zijn en geen zicht hebben op wat hun kinderen nodig hebben. De kinderen zouden in emotioneel en lichamelijk opzicht verwaarloosd worden. Het zusje van Alexander gaat met een machtiging van de rechter in een pleeggezin wonen en ook voor de plaatsing van Alexander wordt een machtiging afgegeven. De ouders van Alexander zijn het hier absoluut niet mee eens. Ze proberen de kinderen gerust te stellen door te zeggen dat zij hen snel weer komen halen en ondervragen hen over het gedrag van hun opvoeders. Vervolgens kraken zij dit gedrag af. Ze vertellen Alexander dat zij het allemaal heel anders zouden aanpakken. Ze beloven hem ook allerlei cadeaus als hij bij hen komt wonen, in de hoop dat dit hem weer een beetje vrolijk maakt: ze vinden Alexander erg stil. Ondanks hun pogingen om het contact goed te houden en hun inspanningen om de kinderen weer thuis te krijgen, merken de ouders dat hun kinderen steeds verder van hen af komen te staan. In de leefgroep heeft Alexander aangegeven dat hij best graag in het pleeggezin van zijn zusje zou willen wonen. Hij durft dit echter niet tegen zijn ouders te zeggen, want hij wil hun geen verdriet doen. Maar door al hun gezeur krijgt hij wel steeds minder zin in de bezoeken aan zijn ouders. Hij zou willen dat ze ophielden met al hun vragen en opmerkingen.

....................

Het is moeilijk voor ouders om te zien dat hun kind, zeker als het wat langer in het pleeggezin verblijft, andere omgangsvormen en normen en waarden ontwikkelt dan zijzelf. Dit maakt het gevoel dat zij van hun kind vervreemden nog groter. Om het gevoel van gezamenlijkheid met het kind te versterken, kunnen zij gaan afgeven op de pleegouders. Dit versterkt echter niet zozeer de band tussen de ouders en hun kind, maar verergert eerder de loyaliteitsproblemen van het kind.

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 87

het belang van goede begeleiding

Om een uithuisplaatsing zo goed mogelijk te laten verlopen is het van belang de ouders vanaf het begin uitleg te geven en begeleiding te bieden. De (afwerende) reactie van de ouders kan allerlei achtergronden hebben, die ieder een andere begeleiding vragen. Is er sprake van rouw, van onbegrip, van gebrek aan kennis, van weerstand of van een combinatie van deze factoren? Ook voor pleegouders kan het nuttig zijn om te weten wat precies de achtergrond is van het gedrag van de ouders: als de ouders zich minder bedreigd voelen, zal hun weerstand afnemen, wat weer de kans op succes van de pleeggezinplaatsing vergroot. Net als voor pleegouders is het ook voor ouders erg lastig dat hulpverleners elkaar in de praktijk snel opvolgen. Het vraagt erg veel van ouders om keer op keer aan elke nieuwe (gezins)voogd opnieuw de situatie uit te leggen, opnieuw afspraken te maken en opnieuw te investeren in het contact. .................... bemiddeling van de gezinsvoogd bij problemen tussen ouders en pleegouders Peuter Whitney wordt al vanaf haar derde maand verzorgd door haar pleegvaders, een homoseksueel stel. De moeder van Whitney heeft vrijwillig afstand gedaan van het gezag. Ze ziet haar dochter eens per zes weken bij de pleegvaders thuis. Dat is meestal best gezellig. Dan krijgt de moeder een nieuwe vriend. Deze man wil samen met haar de zorg voor Whitney op zich nemen. Moeder zou dit samen met haar vriend ook wel willen: ze staat er niet meer alleen voor en heeft nu ook geen financiële problemen meer. De eerder zo rustige relatie tussen de moeder en de pleegvaders raakt gespannen: de moeder en haar vriend laten de pleegvaders vaak weten dat zij vinden dat zij als mannen niet goed voor Whitney kunnen zorgen. Ze komen regelmatig onverwacht bij hen langs. De pleegvaders raken ongerust: zij zijn ervan uitgegaan dat zij voor Whitney konden zorgen tot zij volwassen was en beschouwen haar als hun eigen kind. Als de vriend van moeder een van de pleegvaders een keer uitscheldt, kan deze zich niet inhouden en begint terug te schelden. Vervolgens is het hek van de dam. Zowel de moeder en haar vriend als de pleegvaders hangen regelmatig bij de voogd aan de telefoon met klachten over bedreigingen en pesterijen door de andere partij. Moeder is ook boos op de voogd:

88

• De zorg voor pleegkinderen

ze vindt dat hij haar erin heeft geluisd door haar iets te laten ondertekenen waarmee ze afstand deed van het gezag. Ze dient een klacht over hem in. De voogd besluit hierop een bijeenkomst te organiseren met een bemiddelaar, de pleegvaders en de moeder en haar vriend. Hij hoopt dat er goede afspraken gemaakt kunnen worden voor de toekomst.

....................

4.7 • wat betekent het voor de leerkracht Op school valt een pleegkind niet direct op: aan de buitenkant is het niet te zien. Misschien weten de kinderen wel helemaal niet dat hun klasgenoot een pleegkind is. Een leerkracht zal uiteraard wel weten dat het een pleegkind is, maar hoeft daar in de klas helemaal niet mee geconfronteerd te worden zolang het kind geen opvallend gedrag vertoont. Toch zie je vaak dat een pleegkind in de klas wel extra aandacht en zorg van de leerkracht vraagt. Soms omdat de leerkracht om moet gaan met het soms bijzondere gedrag van deze kinderen, maar ook allerlei zaken eromheen kunnen extra energie vragen, zoals het contact met ouders of hulpverleners of de onrust die het geeft om een kind in de klas te hebben met wie, in de ogen van andere kinderen, misschien iets bijzonders aan de hand is. opvallend gedrag

Zoals het voor de pleegouders geldt dat de opvoeding van het pleegkind een extra beroep op hen doet, zo geldt dat doorgaans ook voor de school. Ook hier is te zien dat pleegkinderen bijzonder gedrag kunnen vertonen, bijvoorbeeld door in het contact met de leerkracht of klasgenoten claimend of juist vermijdend te zijn. Omdat pleegkinderen vaak veel hebben meegemaakt, hebben ze meestal wat minder vertrouwen in anderen. Ze kunnen erg gesloten zijn en dit maakt dat de leerkracht regelmatig veel energie in het opbouwen van het contact moet steken. Pleegkinderen kunnen afwezig lijken of juist snel boos zijn. Ze kunnen erg beweeglijk zijn en moeite hebben zich te concentreren of moeite hebben om zich te motiveren voor schoolwerk. Dit kan zorgen voor problemen in de omgang met de leerkracht of met klasgenoten. Ook kan dit ertoe leiden dat het kind weinig tot leren komt en dat zijn schoolprestaties achterblijven. Het bijzondere gedrag van een pleegkind en de aandacht die het kind hierdoor vraagt, is soms voor de leer-

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 89

kracht moeilijk in te passen: er zijn nog dertig andere kinderen in de klas die ook aandacht nodig hebben. .................... bijzonder gedrag ongeremd gedrag

Marc zit sinds zes maanden in groep 7 van zijn nieuwe school. De leerkracht vindt het op zich een leuke jongen: hij is slim en doorziet alles snel. Het probleem met Marc is alleen dat je hem continu aan het werk moet zetten, want als hij niet werkt, gaat hij andere kinderen afleiden. Ook tijdens het werken heeft hij veel aandacht nodig. Hij kan ook absoluut niet op zijn beurt wachten en wil altijd meteen geholpen worden. Soms doet hij ook echt vreemd en gaat hij bijvoorbeeld tijdens de uitleg zowat op zijn tafel liggen. De leerkracht heeft niet het idee dat Marc zulke dingen expres doet: het lijkt hem allemaal een beetje te overkomen. Het is helemaal geen agressieve jongen, maar hij voelt zich wel snel aangevallen. Hij heeft daardoor toch regelmatig conflicten met andere kinderen. Dit baart de leerkracht wel enige zorgen. Ze weet niet zo goed hoe ze hem dan moet bereiken. Als Marc dit gedrag op de middelbare school ook nog heeft, raakt hij vast in de problemen met zijn klasgenoten en zal hij ook moeite hebben om zijn diploma te halen. Zonde, vindt de leerkracht, want op zich kan hij het wel. gedragsproblemen

Clarence is een veertienjarige jongen, die in zijn jeugd ernstig is verwaarloosd. De laatste jaren woont hij een deel van de week in een pleeggezin en een deel van de week in een leefgroep. Hij gaat naar een school voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen. Hoewel de leerkrachten op deze school wel wat gewend zijn, vinden ze Clarence een erg moeilijke jongen. Soms is hij vrolijk en gezellig, maar regelmatig is er geen land met hem te bezeilen. Tegen de regels in houdt hij zijn pet op en luistert hij naar zijn iPod. Hij weigert te doen wat hij moet doen, is brutaal en uitdagend en hij lacht alleen maar als de leerkracht hem probeert te corrigeren. Heel soms lukt het de leerkracht met veel humor om Clarence toch aan het werk te zetten en een uitbarsting te voorkomen. Vaker echter eindigt het ermee dat de leerkracht Clarence naar de coördinator stuurt, omdat hij ook voor grote onrust bij de rest van de klas zorgt. Clarence vindt dat ‘chill’ en loopt grijnzend de klas

90

• De zorg voor pleegkinderen

uit. Met de coördinator gaat Clarence vaak de discussie aan over de schoolregels. In de klas een pet dragen valt volgens hem onder het recht op vrije meningsuiting en naar zijn iPod luisteren heeft volgens hem alles te maken met de vrijheid van godsdienst, want hij luistert naar zijn zeggen naar gospelmuziek. Vaak wordt Clarence dan een uiterste grens gesteld, maar van de gevolgen is hij totaal niet onder de indruk. Het lijkt hem niets uit te maken of hij straf krijgt en ook een beloning maakt hem niet erg veel uit, tenzij het contant geld zou zijn. Meestal loopt Clarence dan weg van school. Omdat ze op school niet meer weten wat ze met hem aanmoeten, besluiten ze een bijeenkomst te organiseren met Clarence, zijn pleegouders en zijn voogd. Misschien komen ze zo tot afspraken waar Clarence zich aan houdt. t eruggetrokken gedrag

De zesjarige Ingeborg is een lief en onopvallend meisje. Hoewel ze niet echt vriendinnen heeft in de klas, kan ze met de meeste kinderen wel goed opschieten. Haar schoolwerk is redelijk. Ingeborg woont nu een jaar in een pleeggezin. Sinds een paar weken maakt de leerkracht zich erge zorgen om haar: ze ziet er bleek en vermoeid uit, maakt veel fouten in haar werk en lijkt er met haar gedachten niet bij. De leerkracht neemt haar apart, maar het lukt haar niet om erachter te komen wat er met Ingeborg aan de hand is. De leerkracht zoekt contact met de pleegouders, maar die zeggen dat zij geen gedragsverandering bij Ingeborg hebben opgemerkt. De leerkracht overlegt met de intern begeleider van de school. Die probeert ook om met Ingeborg te praten, maar kan er evenmin achter komen wat er aan de hand is. Na een paar maanden gaat het weer beter met Ingeborg. Tenminste: ze ziet er weer wat beter uit. Het blijft onduidelijk wat er nu precies aan de hand was.

....................

onbekendheid met pleegzorg

Het kan voor enige opwinding zorgen als er midden in het jaar opeens een nieuw kind in de klas komt. Als dit kind een pleegkind blijkt, is er al helemaal iets bijzonders aan de hand. Kinderen weten meestal niet zoveel over zaken als pleegzorg, jeugdzorg en wat nu eigenlijk een pleegkind is. Daarom zijn ze geneigd het kind (of diens pleegbroers en/of

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 91

-zussen) veel vragen te stellen. Het ene pleegkind vindt dat prettig, terwijl het andere dat juist vreselijk vindt. Pleegkinderen zijn vaak bang om gepest te worden op hun nieuwe school. Soms gebeurt dit ook daadwerkelijk. Dat zij ‘anders’ zijn, kan al genoeg reden zijn, maar soms denken klasgenoten ook dingen die niet kloppen, zoals dat de ouders het kind hebben weggedaan omdat het lastig was. Opmerkingen over dit onderwerp liggen meestal erg gevoelig bij een pleegkind en negatieve opmerkingen kunnen het pleegkind erg kwetsen. Doordat het gepest wordt, kan het pleegkind nog onzekerder worden en (nog) minder vertrouwen krijgen in anderen. Lang niet altijd worden pleegkinderen gepest: vaak zie je ook dat klasgenoten juist extra aandacht hebben voor het pleegkind, bijvoorbeeld omdat ze het zielig vinden dat het niet bij zijn ouders woont. Deze extra aandacht vinden pleegkinderen ook niet altijd Àjn: kinderen willen meestal het liefst ‘gewoon’ zijn en niet te veel opvallen. Sommige pleegkinderen kunnen ook helemaal niet met deze aandacht omgaan en gaan zich hierdoor vreemd gedragen. .................... waarom hebben je ouders jou weggedaan? Tijdens de pauze staat een leerkracht met haar collega te praten. De kinderen spelen op het schoolplein. Dan ontstaat er opeens een hoop tumult. Twee meisjes komen op de leerkracht af rennen en vertellen haar dat twee kinderen uit groep 5 ruzie hebben gemaakt. De leerkrachten gaan poolshoogte nemen. Ze treffen Salim, een pleegkind, en zijn klasgenoot Peter, die hard huilt. Salim blijkt Peter een paar flinke schoppen te hebben gegeven. Hij vertelt dat Peter hem al de hele tijd lastig viel met stomme vragen. Salim vond dit irritant. Hij probeerde hem te negeren en tot tien te tellen, zoals zijn pleegouders hem hadden geleerd, maar hij verloor toch zijn beheersing toen Peter hem vroeg waarom zijn ouders hem hadden weggedaan. Salim vond dit zo’n gemene vraag dat hij Peter hard geschopt heeft. Hij hoopt dat hij hem in het vervolg met rust zal laten.

....................

92

• De zorg voor pleegkinderen

plotseling afscheid

Midden in het jaar kan er zomaar een pleegkind in de klas bij komen, maar net zo goed kan er opeens een pleegkind weggaan uit de klas. Bijvoorbeeld omdat het wordt overgeplaatst naar een ander pleeggezin, een andere woonvoorziening of omdat het weer bij zijn ouders gaat wonen. Soms zal dit al enige tijd van tevoren duidelijk zijn, zodat de leerkracht de klas hierop kan voorbereiden. Dan kan er ook een echt afscheid gepland worden en kunnen telefoonnummers en msn-adressen worden uitgewisseld. Het is echter ook mogelijk dat het kind plotseling niet meer verschijnt en bijvoorbeeld na een crisissituatie direct wordt overgeplaatst. Behalve dat de klasgenoten hiervan onder de indruk kunnen zijn, kan het ook bij de leerkracht gevoelens van onmacht en teleurstelling oproepen. Mogelijk heeft de leerkracht het kind extra aandacht gegeven en het gevoel gekregen dat hij een band had opgebouwd met het kind. .................... een plotselinge uithuisplaatsing Op een middag staan er bij de basisschool van de kinderen Boutahar twee onderzoekers van de Raad voor de Kinderbescherming op de stoep. Ze zeggen dat zij gekomen zijn om de kinderen mee te nemen en uit huis te plaatsen. De directeur is verbaasd en voelt zich overrompeld: zij wist wel dat er een onderzoek plaatsvond, want het is juist de school geweest die zijn zorgen over de kinderen heeft geuit, maar dit gaat wel erg snel allemaal. Het blijkt dat er thuis sprake is van een crisis, waardoor de kinderen zo snel mogelijk weg moeten. De onderzoekers verwachten dat de ouders een grote scène zullen maken wanneer ze de kinderen thuis ophalen, daarom zijn ze naar school gekomen. De directeur besluit dat zij de kinderen na de pauze uit de klas mee mogen nemen. In de pauze kan zij dan nog het een en ander overleggen met haar collega’s. De kinderen gaan vrij rustig mee met de raadsonderzoekers. De volgende dag melden de boze ouders zich echter op school: zij vinden het een grof schandaal dat de school hun kinderen heeft meegegeven met de raadsonderzoekers zonder hen daarvan op de hoogte te brengen. Een gesprek met hen voeren, gaat niet. Zij zijn erg over hun toeren en beginnen de directeur uit

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 93

te schelden. Een leerkracht kan nog net voorkomen dat de moeder haar aanvalt.

....................

contact met pleegouders en met ouders

Soms krijgen leerkrachten te maken met zowel de ouders als de pleegouders van een kind. Zeker als de plaatsing tijdelijk is, zijn de ouders vaak nog erg betrokken bij de dagelijkse bezigheden van hun kind. Dit kan wel eens tot lastige situaties leiden, vooral als de ouders en pleegouders niet op één lijn zitten en kritiek leveren op elkaar en hun manier van opvoeden. De leerkracht komt hier dan ongewild tussenin te zitten en wordt daarmee een soort scheidsrechter. Deze positie is niet prettig. .................... loyaliteitsproblemen Greg woont sinds een half jaar bij zijn tante. Zijn broertjes wonen nog thuis, maar zijn wel onder toezicht van Bureau Jeugdzorg gesteld. Omdat de tante van Greg in de buurt woont, kon Greg op dezelfde school blijven. De broertjes van Greg zitten ook op deze school. Op zich is dit fijn voor Greg, maar hierdoor treffen de tante en de moeder van Greg elkaar regelmatig op het schoolplein. Meestal gaat dit goed, maar rond de verjaardag van Greg waren er problemen tussen de tante en de ouders: allebei wilden ze dat Greg de dag met hen doorbracht. Gregs ouders en tante zijn toen samen en later ook nog los van elkaar naar de leerkracht gestapt om hun verhaal te doen. De leerkracht vond dit vervelend en kreeg de indruk dat van haar verwacht werd dat zij zou vertellen wat zij het beste voor Greg vond. Vooral de tante van Greg oefende veel druk op haar uit om met haar mening mee te gaan.

....................

Ook als het contact tussen de leerkracht en de pleegouders (en eventueel de ouders) goed is, kan de leerkracht eraan twijfelen of het wel goed gaat met het pleegkind in het pleeggezin. Als leerkracht je zorgen bespreken over de opvoeding die een kind krijgt, is altijd lastig, maar dit kan bij pleegouders nog lastiger zijn. Pleegouders zijn vaak ervaren

94

• De zorg voor pleegkinderen

opvoeders, die zich inzetten om het kind van een ander op te voeden. Dit maakt dit onderwerp beladen. De meeste leerkrachten zullen hier voorzichtig mee zijn. Toch is het belangrijk om te bedenken dat als het niet goed gaat in het pleeggezin de leerkracht vaak de enige is die dit kan aankaarten. De betrokken hulpverleners worden meestal geïnformeerd door de pleegouders en deze informatie kan selectief zijn. De gezinsvoogd onderhoudt contact met de ouders en haalt daar informatie vandaan, maar in de praktijk is de onderlinge relatie niet altijd even goed, daardoor neemt de gezinsvoogd eventuele zorgen van de ouders misschien wat minder serieus. De mening van de leerkracht als professionele buitenstaander wordt vaak erg belangrijk gevonden en dus ook erg serieus genomen. .................... voldoende aandacht in het pleeggezin? De leerkracht maakt zich zorgen om Lotte, een pleegkind dat sinds een paar maanden bij hem in de klas zit. Hij vindt dat Lotte er onverzorgd uitziet en heeft gemerkt dat zij vaak haar huiswerk niet maakt. Lotte zegt dat ze hiervoor geen tijd heeft omdat ze veel klusjes moet doen in het pleeggezin. De pleegouders van Lotte zijn ervaren pleegouders: zij verzorgen nu vijf pleegkinderen en hebben ook nog eigen kinderen. Tijdens de rapportbespreking vertelt de leerkracht dat Lotte vaak haar huiswerk niet af heeft en vraagt hij de pleegouders hierop toe te zien. Zij zeggen daar geen tijd voor te hebben: ze hebben nog meer kinderen, die ook hun aandacht nodig hebben.

....................

contact met hulpverleners

Tot slot ervaart ook de leerkracht dat pleegkinderen door allerlei hulpverleningsinstanties omringd worden. Deze instanties stellen vaak prijs op de mening van een professional, zoals de leerkracht, over het gedrag van het kind en diens opvoedingsbehoeften. De leerkracht kan bijvoorbeeld telefoontjes verwachten van de gezinsvoogd, pleegzorgwerker of therapeut van het pleegkind. Al met al zijn pleegkinderen dus kinderen die op zijn minst net een beetje meer vragen van de leerkracht.

ho ofdstuk 4 de ge volgen vo or de omge ving • 95

.................... een extra taak Sinds Habib in de klas zit, wordt zijn leerkracht regelmatig gebeld door allerlei hulpverleningsinstanties die informatie van hem willen. Habib is een pleegkind en er vindt een onderzoek plaats naar wat de beste verblijfplek voor hem is. Een psycholoog belt naar de school en vraagt de leerkracht zijn mening over allerlei zaken waar hij nog niet echt goed over heeft kunnen nadenken. Eerder werd hij al gebeld door iemand van de Raad voor de Kinderbescherming en ook de gezinsvoogd hangt regelmatig aan de telefoon om over allerlei zaken te overleggen. Inmiddels heeft de moeder van Habib achterhaald waar haar zoon op school zit en zij zou ook graag kennismaken met de leerkracht van haar kind. De leerkracht vindt het heus geen probleem om na school nog wat extra tijd in een kind te steken, maar dit wordt zo langzamerhand een extra taak.

....................

4.8 • tot slot Een uithuisplaatsing is niet alleen ingrijpend voor het kind dat uit huis geplaatst wordt, maar ook voor alle mensen om het kind heen: de familieleden en ouders van het kind, alle leden van het pleeggezin, leerkrachten en klasgenoten en vriendjes van het kind. Het is belangrijk dat hulpverleners hier oog voor hebben: een pleeggezinplaatsing heeft veel meer kans van slagen als iedereen weet waar hij aan toe is, weet wat hij kan verwachten en als alle neuzen dezelfde kant op staan. Wanneer dat het geval is, zal het pleegkind veel minder stress ervaren en zich gemakkelijker en beter kunnen ontwikkelen in het pleeggezin.

96

• De zorg voor pleegkinderen

5 Aanpak van veelvoorkomende problemen en dilemma’s

5.1 • inleiding Om zo goed mogelijk te kunnen reageren op het gedrag van een kind is het belangrijk om stil te staan bij de vraag waarom het kind bepaald gedrag laat zien. Dat maakt het makkelijker om goed te reageren. Dit is bij pleegkinderen niet anders dan bij andere kinderen: het ene kind kan niet slapen omdat het ligt te piekeren over zijn spreekbeurt, terwijl het andere kind niet kan slapen omdat het bang is in het donker. Voor beide kinderen is het belangrijk dat zij gerustgesteld worden, maar bij elk van hen doe je dit op een andere manier: als je het kind dat zich zorgen maakt over zijn spreekbeurt voorstelt om een lichtje aan te laten, zal het zich niet erg gerustgesteld voelen, terwijl dit wel kan helpen voor het kind dat bang is in het donker. Dit hoofdstuk gaat in op het zeer diverse gedrag van pleegkinderen en hoe de omgeving daar het beste mee om kan gaan. Bij de gegeven voorbeelden wordt een suggestie gegeven voor een mogelijke aanpak. De uitgangspunten die beschreven worden, zijn voornamelijk gericht op pleegouders, omdat zij nu eenmaal voor het grootste deel van de opvoeding verantwoordelijk zijn. Maar de meeste principes achter deze adviezen gelden ook voor andere betrokkenen. In sommige gevallen 99 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_5, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

wordt wel expliciet stilgestaan bij de rol van de ouders of de leerkracht. Bijvoorbeeld bij de aanpak van loyaliteitsproblemen, omdat daarbij juist ook de opstelling van de ouders van belang is.

5.2 • wennen in het pleeggezin De komst van een pleegkind in het gezin is altijd wennen. Dit geldt niet alleen voor het pleegkind, maar ook voor alle andere gezinsleden. Voor pleegkinderen is het niet alleen een kwestie van wennen aan een nieuwe situatie. Ze moeten ook afscheid nemen van hun vorige, bekende situatie. Daardoor kunnen zij zich verdrietig of eenzaam voelen, maar misschien ook opgelucht. Soms is een overplaatsing erg plotseling en wordt het kind van het ene op het andere moment uit huis gehaald en in een crisispleeggezin geplaatst. Als het kind voor langere tijd in een pleeggezin gaat wonen, vindt er vaak voor de plaatsing een wenperiode plaats. In deze periode wordt het contact opgebouwd en wordt gekeken of het pleegkind en het pleeggezin goed bij elkaar passen. Maar ook dan zal het pleegkind nadat het eenmaal in het pleeggezin woont, nog aan veel zaken moeten wennen. Zelfs al komt een kind uit een omgeving waarin het verwaarloosd of mishandeld werd, dan nog kan het zijn vertrouwde omgeving missen: het kind was daaraan gewend en moet nog maar afwachten wat de nieuwe omgeving te bieden heeft. .................... wennen Jeremy van negen jaar oud woont sinds twee weken in een pleeggezin. Hij is erg geschrokken dat hij zomaar weg moest thuis en mist zijn ouders erg. Hij is het er ook niet mee eens: zijn ouders kunnen best voor hem zorgen. Hij heeft moeite om te wennen in het nieuwe gezin. Zijn pleegouders zijn aardig, maar ook erg streng. Zo moeten ze aan tafel eten en mag hij pas weg als iedereen klaar is met eten. Hij vindt het eten niet zo lekker en ze eten ook een stuk later dan hij gewend is. Het is ook veel drukker in huis, want hier wonen nog drie kinderen, terwijl hij thuis het enige kind was. En er is ook nog een hond, die Jeremy een beetje eng vindt. Op de nieuwe school werken ze ook met heel andere boeken en sommige stof is helemaal nieuw voor hem. Hij voelt zich door al die

100

• De zorg voor pleegkinderen

veranderingen niet op zijn gemak. Hij hoopt dat hij snel weer bij zijn ouders mag wonen. Aanpak: De pleegouders zeggen tegen Jeremy dat ze goed begrijpen dat hij misschien verdrietig en boos is dat hij niet bij zijn ouders woont nu. Ze zeggen dat het lastig voor hem moet zijn om te wennen aan de nieuwe regels in het pleeggezin. Ze maken een compromis: Jeremy mag één keer per week kiezen wat er gegeten wordt en zolang Jeremy de hond nog een beetje eng vindt, moet die in zijn mand blijven als Jeremy in de kamer is.

....................

Een uithuisplaatsing betekent voor een kind afscheid nemen van het bekende en van personen van wie het houdt. Dit verlies brengt een rouwproces op gang. In de eerste fase van dat proces is het kind vaak vooral geschokt en geneigd het verlies te ontkennen. Deze emoties uiten zich op verschillende manieren. Een pleegkind toont soms heel weinig emoties, maar het kan ook zijn dat het juist veel aandacht vraagt. Sommige pleegkinderen krijgen slaap- en eetproblemen of andere lichamelijke klachten. Na de schok en ontkenning volgen er andere fases van rouw, waarin afwisselend sprake is van gevoelens van boosheid en somberheid. Uiteindelijk komt het kind in de fase waarin hij het verdriet verwerkt. .................... rouw De pleegouders van Teun vinden het moeilijk om goed met Teun om te gaan. Hij toont bijna geen emoties. Zijn gedrag is op zich prima, misschien zelfs wel iets te beleefd. Zijn pleegouders hebben het idee dat er van alles in het hoofd van Teun omgaat waar hij niet over praat. Ze willen hem graag helpen, maar weten niet goed hoe. Aanpak: Als Teun naar bed gaat, leest zijn pleegmoeder hem voor uit een groot verhalenboek. Na afloop blijkt Teun graag over het verhaal na te praten met zijn pleegmoeder. Hij praat niet direct over zichzelf, maar zij heeft wel het idee dat hij hierdoor meer kwijt kan over de dingen waarover hij nadenkt en die hem bezighouden.

....................

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 101

uitgangspunten in de aanpak

Als een kind verandert van omgeving, heeft het allereerst behoefte aan informatie (Hoe lang en waarom woon ik hier?) en geruststelling (Ik heb toch niets fout gedaan?). Het kind moet weten waarom het in een pleeggezin wordt opgevangen en voor hoe lang. Omdat over de duur van de plaatsing nogal eens onduidelijkheid bestaat, moet het kind in ieder geval duidelijk uitgelegd krijgen waar dat van afhangt. Wees als pleegouder eerlijk tegen het kind en als je iets niet weet, zeg dat dan. Kijk wel of er iemand anders is die het kind een antwoord op zijn vragen kan geven (de gezinsvoogd?). Doe als pleegouder geen beloften waarvan je niet zeker weet of je ze na kunt komen. Geruststelling en informatie geven het kind veiligheid. Als een kind zich veilig voelt, zal het zich verder kunnen ontwikkelen. Zolang een kind zich nog niet veilig voelt, zal het vasthouden aan wat hij al kent en op zijn hoede blijven. Geef het kind ook de ruimte om te voelen wat het voelt: ook al is iedereen nog zo aardig, toch vindt het kind iets gek of stom omdat het anders is dan het gewend is. Help het kind op een goede manier zijn gevoelens te uiten. Geef het kind de tijd om zich te herstellen en zich aan te passen. Sommige kinderen hebben daar een paar maanden voor nodig, bij anderen kan dat wel een jaar duren. Laat duidelijk merken dat het kind niet perfect hoeft te zijn en geef veel bevestiging. Ieder kind, ongeacht de leeftijd of intelligentie, heeft geruststelling en informatie nodig. Het verschilt alleen per kind waar de nadruk op moet liggen. Een wat jonger kind heeft misschien wat meer geruststelling nodig, terwijl een tiener veel behoefte heeft aan informatie. Belangrijk is dat je het kind en zijn situatie serieus neemt, maar er geen loodzware eisen aan stelt. Houd het redelijk en haalbaar en wees tevreden met een kleine vooruitgang of verandering in het gedrag. voorbeelden wat te doen

Voorbeeld: Het pleegkind is heel vlak en toont weinig emoties. Aanpak: Help het kind door zijn gevoelens (of als hij deze niet toont de vermoedelijke gevoelens) te erkennen. Bijvoorbeeld door te zeggen: Ik kan me voorstellen dat je je rot voelt door alles wat er gebeurd is. Hiermee geef jij het goede voorbeeld en daardoor leert een kind zich beter te uiten. Prijs het kind ook als het zich uit. Voorbeeld: Het pleegkind heeft slaap- en/of eetproblemen. Aanpak: Het helpt als je weet wat het kind eng en/of moeilijk vindt: je kunt er dan rekening mee houden. Bijvoorbeeld een lampje laten branden als slapen in het donker eng is. De deur dicht doen of juist open

102

• De zorg voor pleegkinderen

laten staan wanneer het kind bang is voor vreemde mannen op de kamer. Het kind betrekken bij boodschappen doen en/of koken als het eetproblemen heeft. Het is een veilig gevoel voor een kind als het mag meebeslissen: zo merkt het dat er naar hem geluisterd wordt en dat het zelf een beetje greep op zijn problemen heeft. Voorbeeld: Het pleegkind heeft veel lichamelijke klachten of ingebeelde ziektes (hier hebben meisjes vaker last van dan jongens). Aanpak: Klaagt het kind veel over pijntjes, laat het dan eerst voor de zekerheid door een arts onderzoeken. Als er iets aan de hand is, heeft het kind medische behandeling nodig. Als de dokter zegt dat er niets aan de hand is, kun je het kind gemakkelijker geruststellen. Zorg voor een balans tussen enerzijds begrenzen (er is niets met je buik aan de hand) en anderzijds ingaan op het gedrag (soms krijgen kinderen buikpijn als ze iets spannend vinden, heb jij dat ook? Wat is er dan nu dat je spannend vindt?). Voorbeeld: Het pleegkind stelt steeds dezelfde vragen. Aanpak: Veel vragen stellen kan voor een kind een manier zijn om overzicht te krijgen. Het beste kun je telkens dezelfde antwoorden geven. Het is voor het kind prettig om steeds dezelfde antwoorden te krijgen: dan weet het waar het aan toe is. Deze duidelijkheid zorgt voor een toenemend gevoel van veiligheid. Als het vragen stellen de spuigaten uitloopt, begrens dit dan. Spreek met het kind af hoeveel vragen het kan stellen en wanneer. Op die manier zorg je ook voor duidelijkheid. Voorbeeld: Het pleegkind voert veelvuldig steeds dezelfde (ritmische) beweging uit, zoals tikken, trommelen of zelfs masturberen. Aanpak: Het kind doet dit waarschijnlijk om spanning uit het lichaam af te voeren. Als een kind ongepast ritmisch gedrag laat zien, kun je proberen hiervoor iets vervangends te bedenken, zoals schommelen in een schommelstoel of met een bal stuiteren. Zo kan het kind toch spanning kwijtraken. Je kunt ook kijken of er een plek is waar het kind anderen niet stoort met zijn gedrag. Voorbeeld: Het pleegkind klampt zich vast aan een bepaald voorwerp (vaak iets dat van huis is meegenomen). Aanpak: Accepteer dat dit een belangrijk voorwerp is voor het kind. Maak duidelijk dat je het niet afkeurt, niet af zult nemen en er niets mee zult doen zonder toestemming van het kind (zoals het wassen) en doe dat dan ook niet.

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 103

5.3 • hechtingsproblemen en het bevorderen van een veilige hechting Hoe meer een kind heeft meegemaakt voordat het voor langere tijd in een pleeggezin terechtkomt, hoe groter de kans op hechtingsproblemen. Een pleegkind met hechtingsproblemen opvoeden vraagt extra inzet en opvoedingsvaardigheden van de pleegouders. Kinderen die het moeilijk vinden om zich te hechten doordat ze zijn verwaarloosd, misbruikt of mishandeld, kampen met een combinatie van emotionele en sociale problemen, problemen in het denkvermogen en achterstanden in de ontwikkeling. Op gezond gedrag dat het kind aanvankelijk liet zien om troost en bescherming te krijgen, is niet goed gereageerd. Het kind heeft hierdoor ander gedrag ontwikkeld dat bewust of onbewust bedoeld is om volwassenen op afstand of juist extreem dichtbij te houden. Dit gedrag kan in een pleeggezin moeilijk te hanteren zijn. Pleegkinderen kunnen bijvoorbeeld geleerd hebben te liegen, zich terug te trekken, te stelen of lichamelijk en verbaal geweld te gebruiken. Ze zullen dit gedrag niet zo makkelijk opgeven, omdat het ze heeft geholpen in moeilijke situaties te overleven. Het moeilijke gedrag van het kind komt ook voort uit angst om zich over te geven aan nieuwe omstandigheden. Plaatsing in een pleeggezin zal voor kinderen in eerste instantie ook weer zo’n moeilijke situatie zijn die ze moeten overleven. .................... hechtingsproblemen Peuter Fons gedraagt zich in het pleeggezin erg claimend en aanhankelijk. Hij wil het liefst opgetild worden en wijkt niet van de zijde van zijn pleegmoeder, zodat zij nooit alleen kan zijn. Fons zit het liefst altijd bij haar op schoot. Zelfs als ze naar het toilet gaat, staat Fons bij de deur te wachten tot zij klaar is. Aanpak: Met dit gedrag probeert Fons zijn angst voor verlating zoveel mogelijk te bezweren. Voor hem was het voorheen heel nuttig gedrag, dat hij niet van het ene op het andere moment zal veranderen. Zijn pleegmoeder besluit te oefenen met heel kleine stapjes. Ze beloont Fons uitgebreid als hij naast haar een puzzel maakt terwijl zij zelf een tijdschrift leest. Ze maakt door de weken heen de afstand tussen haar en Fons steeds iets groter en probeert ook de tijd steeds iets langer te maken dat hij iets voor zichzelf moet doen. Een aantal maanden later kan Fons rustig in de

104

• De zorg voor pleegkinderen

kamer blijven spelen als zij even naar het toilet gaat of in een andere kamer is.

....................

uitgangspunten in de aanpak

Het belangrijkste uitgangspunt in de aanpak van hechtingsproblemen is dat pleegouders die langere tijd voor een pleegkind zullen zorgen, moeten proberen een nieuwe en zo veilig mogelijke gehechtheidsrelatie met het pleegkind op te bouwen. Daarvoor is het net als bij de normale ontwikkeling van hechting belangrijk dat je als pleegouder gevoelig bent voor de signalen die het kind afgeeft als het stress ervaart, en je daar vervolgens goed, voorspelbaar en positief op reageert. Op deze manier weet het kind wat het van je kan verwachten en weet het dat je hem geeft wat het nodig heeft. Het kind voelt zich veilig genoeg om zich te gaan hechten. Als de signalen die het kind afgeeft, bestaan uit zeer ingewikkeld probleemgedrag, is het niet altijd makkelijk om positief te blijven en rustig te reageren. Het is daarom belangrijk om bij ingewikkeld gedrag van het kind stil te staan bij de vraag waar dat vandaan komt. Wat veroorzaakt dit gedrag? Het gaat vaak om gedrag dat vroeger, in de relatie met de oorspronkelijke opvoeders, heel nuttig was voor het kind. Dat wil niet zeggen dat je het gedrag moet goedkeuren, maar als je het gedrag kunt begrijpen, zul je je als pleegouders minder snel persoonlijk aangevallen voelen. Het ligt meestal niet aan jou dat het kind op een bepaalde (negatieve) manier reageert en het kind zelf weet ook niet beter, dit is gedrag dat het kind zich de afgelopen jaren heeft aangeleerd om zich staande te kunnen houden. Dat helpt om telkens toch de rust op te kunnen brengen om weer duidelijk en positief te reageren. Hechtingsproblematiek komt op veel manieren tot uiting en kan tot probleemgedrag leiden in de sociale omgang, in het hanteren van emoties als angst en boosheid, als gevolg van een gebrekkig zelfvertrouwen of een gebrekkige ontwikkeling van het geweten. Het is vaak de combinatie van problemen die duidelijk maakt dat er bij een kind sprake is van hechtingsproblemen. Voor de aanpak van het gedrag maakt dit echter niet zo heel veel uit: het komt er in de meeste gevallen op neer dat je als pleegouder vooral duidelijk, steunend en voorspelbaar moet zijn.

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 105

voorbeelden wat te doen

Voorbeeld: Het pleegkind voelt zich niet schuldig of schaamt zich niet nadat het een streek heeft uitgehaald. Aanpak: Het gaat hier om de ontwikkeling van het geweten. Een kind moet uiteindelijk leren verantwoordelijkheid te dragen voor dingen die het niet goed gedaan heeft. Laat het kind weten hoe je je voelt door het kwetsende gedrag van het kind, bijvoorbeeld boos of verdrietig. Laat het kind zelf de gevolgen ervaren van ongewenst gedrag (bespreek van te voren wat deze gevolgen inhouden). Prijs of beloon het kind wanneer het verantwoordelijkheid neemt voor ongepast gedrag. Voorbeeld: Het kind wordt onvoorspelbaar snel boos en overziet niet de gevolgen van zijn driftuitbarstingen. Aanpak: Stel grenzen en bied structuur. Dat betekent dat je laat weten welk gedrag wel en welk gedrag niet kan. Laat ook weten wanneer het wel en niet kan en wat de gevolgen zijn als het kind niet luistert. Geef het kind keuzes. Een voorbeeld: Tom, we hadden afgesproken dat je naar je kamer gaat als je boos bent. Je mag geen spullen kapotmaken. Kies maar wat je nu gaat doen: of je gaat naar je kamer en leest daar een boekje, of je gaat een rondje lopen om even af te koelen. Dreig niet met onhaalbare straffen. Laat het kind zelf de gevolgen ervaren van zijn besluiten: dus prijs het kind als het een goed besluit neemt en laat het de (negatieve) gevolgen ervaren als het zich niet aan de afspraken houdt. Het kind leert hiermee zijn eigen gedrag beter zelf te beheersen. Voorbeeld: Het kind kraakt zichzelf voortdurend af en kan niet trots zijn of blij zijn met wat het heeft gedaan of heeft gemaakt. Het kind kan geen complimentjes in ontvangst nemen. Aanpak: Schep situaties waarin het kind succesvol kan zijn. Prijs het kind voor een prestatie, hoe klein ook, of voor een poging tot passend gedrag. Laat het kind zich eerst waardevol voelen voordat verantwoordelijkheid voor het gedrag wordt verwacht. Hierdoor groeit het zelfvertrouwen van het kind. Voorbeeld: Het kind laat niet merken wat het voelt en houdt weinig rekening met de gevoelens van anderen. Aanpak: Hier gaat het erom het kind te leren emoties bij zichzelf te herkennen. Leer kinderen hoe ze gevoelens kunnen benoemen en uiten door zelf het goede voorbeeld te geven. Benoem in verschillende situaties je eigen gevoel. Beloon kinderen voor het herkennen en uiten van

106

• De zorg voor pleegkinderen

gevoelens en leg of draag uit dat gevoelens normaal en geaccepteerd zijn. Voorbeeld: Het kind is dominant en vraagt voortdurend aandacht. Dit is niet alleen lastig in het contact met volwassen, maar zorgt ook voor problemen in de omgang met leeftijdgenoten. Aanpak: Neem in eerste instantie een wat zakelijke houding aan: een emotionele houding kan bedreigend zijn voor een kind. Verwacht niet direct dat het kind rekening houdt met jouw gevoelens. Geef het kind de tijd om een band te gaan voelen, voordat je meer dan een oppervlakkige relatie verwacht. Dit kan maanden tot jaren duren. Laat het kind zoveel mogelijk zelf besluiten nemen door het verantwoorde keuzes te geven. Neem met het kind situaties door waarin het zichzelf in problemen heeft gebracht en laat zien wat het anders had kunnen doen. Beloon het kind voor situaties waarin hij het goed heeft gedaan, of dat tenminste heeft geprobeerd. Help het kind bezigheden te vinden die bij zijn leeftijd passen en stimuleer deelname hieraan. Het gaat erom dat het kind leert dat het kan vertrouwen op anderen.

5.4 • druk en hyperalert gedrag Pleegkinderen kunnen erg druk zijn door het verhoogde stressniveau dat zij ervaren of ervaren hebben. Hierdoor gedragen ze zich vaak impulsief, onrustig en hyperalert. Soms kunnen zij zich niet concentreren of zijn ze snel boos, prikkelbaar of wantrouwend. Ook wat meer naar binnen gericht gedrag komt voor, zoals slecht slapen, gespannen of angstig zijn. Het gedrag uit zich op verschillende leeftijden anders: een baby huilt veel of is juist wat apathisch; een peuter/kleuter is druk, impulsief en driftig; een basisschoolkind kan zich slecht concentreren en is onrustig en een puber gedraagt zich onvoorspelbaar. .................... verhoogd stressniveau Joël van acht jaar oud kan in de klas nauwelijks stilzitten. Hij is snel afgeleid en let heel erg op zijn klasgenoten, waardoor hij zelf bijna niet aan werken toekomt. De leerkracht moet hem vaak aanspreken. In de pauzes krijgt hij snel ruzie met andere kinderen, want hij voelt zich gauw aangevallen. Eén keer heeft hij bij zo’n ruzie een ander kind gebeten omdat het een stuk speelgoed bleef vasthouden.

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 107

Aanpak: De leerkracht geeft Joël een aparte werkplek waar hij de rest van de klas wel kan overzien, maar niet dicht in de buurt van een ander kind zit. Hij krijgt de opdrachten op bladzijden die de meester op groot formaat uit het boek heeft gekopieerd, zodat hij direct ziet wat hij moet doen en niet eerst door het hele boek hoeft te zoeken en te bladeren. In de pauzes spreekt de leerkracht vooraf met Joël af wat hij gaat doen en met wie hij gaat spelen. Ze maken ook afspraken over wat hij kan doen als het niet goed gaat. Iedere keer dat Joël geen ruzie krijgt tijdens het speelkwartier, mag hij ’s middags bij de conciërge een kop koffie voor de meester halen, een erebaantje voor Joël.

....................

uitgangspunten in de aanpak

Bij het gedrag van zowel drukke als angstige kinderen speelt spanning een grote rol. Enkele basiselementen kunnen de spanning bij een kind verminderen. Om te beginnen is het van belang om de omgeving zo overzichtelijk mogelijk te maken. Zorg voor een vaste structuur in het dagelijkse leven: op vaste tijden naar bed, dezelfde rituelen rondom opstaan, eten en slapen gaan. Maak duidelijke regels en afspraken die het kind kan herlezen (of gebruik daarvoor plaatjes die het kind begrijpt). De omgeving is ‘prikkelarm’, of er is een prikkelarme ruimte waar het kind zich kan terugtrekken als het zich gespannen voelt. Een prikkelarme ruimte is een (een stuk van) een kamer waar het kind weinig prikkels ervaart. Zo’n ruimte moet dus vooral rust uitstralen: er hangt weinig aan de muur, en zijn geen spullen die het kind aÁeiden en er zijn geen harde geluiden. Het is niet de bedoeling dat er helemaal geen prikkels zijn voor het kind: dan kan het kind zich juist gaan vervelen en onrustig worden. Of het kind kan dan alleen maar met zichzelf bezig zijn en daar angstig van worden. Het is vervolgens van belang dat je als pleegouders duidelijk en consequent bent in je reactie. Spanningsvolle situaties moeten worden beperkt. Wanneer ze zich wel voordoen, is het belangrijk ze met het kind zo mogelijk voor te bespreken en na te bespreken. Dit geeft het kind duidelijkheid en dus ook veiligheid, waardoor het minder angstig hoeft te zijn.

108

• De zorg voor pleegkinderen

voorbeelden wat te doen

Voorbeeld: Zonder duidelijke reden is het kind druk en prikkelbaar. Aanpak: Wees rustig, duidelijk, consequent en dus voorspelbaar in je gedrag. Begrens het kind en bied een alternatief aan: Ik zie dat je wat druk wordt, laten we even met zijn tweeën ergens gaan zitten waar het wat rustiger is en daar een boekje lezen. Voorbeeld: Het kind wordt angstig van drukte en nieuwe situaties. Het kind is gespannen en paniekerig of juist druk en dwars. Aanpak: Bij een gespannen situatie kun je de spanning bij het kind wat verminderen door de situatie goed voor te bespreken (Wat gaat er gebeuren? Hoe kan het kind reageren?) en het kind tijdens de situatie te begeleiden als dat kan: Hier hebben we het over gehad, weet je nog? Wat kon je dan ook al weer doen? Als voorbespreken niet mogelijk is, kun je de situatie in ieder geval nabespreken, waarbij je aandacht besteedt aan wat het kind goed deed en wat het als vervelend heeft ervaren en hoe het hier in het vervolg mee om kan gaan. Geef het kind toestemming om spanning te uiten en help het dit te doen zonder zichzelf of anderen pijn te doen of spullen kapot te maken. Voorbeeld: Het kind kan niet alleen zijn, het vraagt continu aandacht. Aanpak: Zorg voor momenten waarop het kind even alleen speelt, maar jij wel in de buurt bent. Begin met heel korte momenten en werk toe naar steeds langere periodes waarin het kind zich alleen vermaakt. Beloon en prijs het kind steeds als het weer wat langer alleen speelde.

5.5 • bestaansonzekerheid Aan de bestaansonzekerheid die pleegkinderen ervaren (Houdt er wel iemand onvoorwaardelijk van mij?) is op zich niets te veranderen. Dat is verbonden met het pleegkind zijn. De angst om weggestuurd te worden zorgt er in eerste instantie vaak voor dat het kind zich sterk aanpast aan de gang van zaken in het pleeggezin. Dit verandert naarmate het kind zich iets veiliger en vertrouwder voelt. Dan kan het kind conÁicten hoog op laten lopen om erachter te komen of de pleegouders hem niet weg zullen sturen en onvoorwaardelijk voor hem kiezen. Bij sommige pleegkinderen uit zich dit niet in ruzies, maar in ander opvallend gedrag waarmee het kind continu de aandacht opeist van de pleegouders en het niet verdraagt als de pleegouders ergens anders mee bezig zijn. Pleegouders beschrijven dat het pleegkind hun het gevoel geeft het ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 109

nooit goed genoeg te doen. Het kan moeilijk zijn het pleegkind aan te spreken op zijn gedrag, omdat het bij hoog en bij laag blijft ontkennen iets gedaan te hebben. Het kind moet (voor zijn gevoel) liegen omdat het bang is om afgewezen te worden of om gestraft te worden. .................... bestaansonzekerheid Lyvan van dertien jaar oud woont sinds zijn vierde jaar in een pleeggezin. Hij kan erg jaloers zijn op zijn pleegbroers (de ‘eigen’ kinderen van de pleegouders). Als zij iets krijgen, wil hij het ook. Als dat niet doorgaat, wordt hij woedend en schreeuwt dat zijn pleegouders zeker meer van hun eigen kinderen houden dan van hem. Op het moment dat hij wel iets krijgt, toont hij zich nooit blij, maar zegt hij direct nog iets meer of iets duurders te willen hebben. Als dat niet mag, wordt Lyvan weer boos en zegt hij altijd minder te krijgen dan zijn pleegbroers. Aanpak: De pleegouders beseffen dat zij Lyvans gevoel altijd tekort te komen niet weg kunnen nemen. Ze houden voet bij stuk en geven niet toe aan Lyvans eisen. Ze benadrukken dat ze heel veel van hem houden, ook al is dat het voor hem misschien moeilijk te geloven. Een paar jaar later pas valt het de pleegouders op dat Lyvan nog vaak bang lijkt om tekort te komen, maar dat het niet meer voortdurend leidt tot conflicten.

....................

uitgangspunten in de aanpak

Als pleegouder kun je nooit volledig compenseren wat het kind op jongere leeftijd tekortgekomen is. Als je steeds het gevoel hebt het kind extra te moeten geven wat het eerder tekortgekomen is, zul je zelf uitgeput raken. Het lukt dan niet meer het kind op te voeden en voldoende grenzen te stellen. Hiermee bestaat het risico dat juist gebeurt waar het kind zo bang voor is, namelijk dat het weggestuurd wordt. Wees er daarom alert op om probleemgedrag van het kind niet persoonlijk op te vatten, ook wanneer het kind ervoor probeert te zorgen dat je dat juist wel doet. Dat komt in belangrijke mate overeen met de aanpak van hechtingsproblemen. Zorg dat je aandacht niet volledig naar het pleegkind uitgaat en dat je daarin duidelijke grenzen aangeeft. Vraag hulp uit de omgeving als dat dreigt mis te lopen.

110

• De zorg voor pleegkinderen

voorbeelden wat te doen

Voorbeeld: Een pleegkind wordt druk en dwars vlak voordat de rechtszaak plaatsvindt waarin wordt beslist of zijn OTS verlengd zal worden. Aanpak: Het kind kan bang zijn dat het straks niet meer in het pleeggezin mag blijven waar het net goed gewend is. Begrens het gedrag en geef het kind een alternatieve manier om zijn spanning te uiten. Geef zoveel mogelijk feitelijke informatie over de gang van zaken rondom de rechtszaak. Geef het kind geen valse hoop. Als het onduidelijk is of het kind in het pleeggezin kan blijven, zeg dat dan. Leg uit dat je daar als pleegouders niets aan kunt doen, maar erken dat het voor het kind een heel rottig gevoel oplevert en dat jullie dat als pleegouders misschien wel delen. Voorbeeld: Een pleegkind vraagt aan zijn pleegouders of zij wel net zo veel van hem houden als van hun eigen kinderen. Aanpak: Wees als pleegouders eerlijk in je antwoord en besef dat je niet verantwoordelijk bent voor deze onzekerheid van het pleegkind. Leg het kind uit dat de band met een pleegkind nou eenmaal anders is dan met de eigen kinderen, maar niet minder of slechter. Erken dat dit voor hem een moeilijke situatie is. Leg uit dat zijn eigen ouders ook veel van hem houden. Voorbeeld: Een pleegmoeder die in beide oren een gehoorapparaat draagt, is samen met haar pleegdochter sperziebonen aan het doppen. Haar pleegdochter hangt twee sperziebonen achter haar oren en zegt: Kijk, nu heb ik ook gehoorapparaten en ben ik net je échte kind. Aanpak: Gezien de luchtigheid waarmee het kind deze opmerking maakt, hoef je dat zeker niet te ontkrachten als pleegouder door te zeggen dat dat niet zo is. Wees erop bedacht dat het toch een belangrijk thema voor het kind is. Blijf erop letten dat je het kind voldoende positieve aandacht en bevestiging geeft. Voorbeeld: Een pleegkind dat van baby af aan in een pleeggezin opgroeit, zegt ‘mama’ tegen zijn pleegmoeder. De biologische moeder zegt tijdens bezoeken dat dit niet mag en dat het alleen tegen haar mama mag zeggen. Het kind is hierdoor in de war. Aanpak: Papa of mama zeggen tegen de pleegouders is vaak een belangrijk en beladen thema. Het maakt uit of het kind van baby af aan opgroeit bij de pleegouders, daar heeft leren praten en ook de andere kinderen in het gezin papa en mama zeggen, of dat het kind al ouder is en maar tijdelijk in een pleeggezin verblijft. Probeer zoveel mogelijk

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 111

aan te sluiten bij de natuurlijke gang van zaken. Verplicht het kind niet om papa of mama te zeggen terwijl het dat niet wil (tegen pleegouders of tegen de eigen ouders) en verbied het kind andersom ook niet om het wel te zeggen. Voorbeeld: Een pleegkind zoekt steeds de confrontatie met zijn pleegouders en daarbij lopen de conÁicten hoog op. Het kind schreeuwt vaak dat de pleegouders hem dan maar de deur uit moeten zetten, als hij het toch allemaal verkeerd doet. Aanpak: Besef dat het telkens opzoeken van de confrontatie voortkomt uit de angst om echt te worden weggestuurd. Het kind test elke keer of de pleegouders dat zullen doen. Bespreek op een rustig moment met het kind dat het echt niet zomaar weggestuurd zal worden en zeg dat het je lastig lijkt om daar bang voor te zijn. Blijf onacceptabel gedrag van het kind tijdens conÁicten begrenzen en geef als pleegouder niet toe uit angst het kind anders te kwetsen. Dat geeft het kind alleen maar een nog onveiliger gevoel. Voorbeeld: Een pleegkind wil voortdurend de aandacht hebben. Als het die niet krijgt, begint het dermate hard te schelden dat pleegouders het gevoel hebben wel in te moeten grijpen, zeker als het buitenshuis is. Aanpak: Voel je niet persoonlijk aangevallen door het gescheld en zie het als onmacht van het kind. Probeer in principe vast te houden en niet toe te geven. Het vraagt veel van je incasseringsvermogen om buitenshuis niet bang te zijn voor het oordeel van omstanders. Vertrouw op de noodzaak van je aanpak. Probeer de ernst van het gedrag voor jezelf te relativeren, het is meestal een periode die ook weer voorbij gaat. In sommige gevallen, als een kind maar door blijft gaan en voortdurend prikkelbaar en gespannen is, lukt het niet altijd om voet bij stuk te houden als pleegouder. Om het negatieve gedrag te doorbreken kan het dan juist helpen om even niet heel streng te zijn, maar het kind op schoot te nemen en rustig te krijgen door het een knuffel te geven. Je geeft het kind hiermee niet direct zijn zin, maar helpt het om te kalmeren, waardoor het weer minder boos hoeft te zijn. Bovendien versterkt knuffelen de onderlinge band.

5.6 • loyaliteitsproblemen Bij kinderen die niet bij hun ouders wonen, kan er sprake zijn van loyaliteitsproblemen. Dat hoeft niet altijd zo te zijn, veel pleegkinderen kunnen goed overweg met het feit dat ze twee ouderparen hebben. Of 112

• De zorg voor pleegkinderen

en hoe erg een kind last heeft van loyaliteitsproblemen, hangt af van het kind zelf, maar de houding van de pleegouders en de opstelling van de biologische ouders is hierbij ook van groot belang. Daarom wordt in deze paragraaf zowel voor de pleegouders als de ouders aangegeven hoe zij het beste met verschillende loyaliteitsproblemen bij het kind kunnen omgaan. .................... loyaliteitsproblemen Ferdinand is zeer tegen de zin van zijn ouders uit huis geplaatst. Hij gedraagt zich in zijn pleeggezin erg dwars. Hij luistert slecht naar zijn pleegouders en zegt tegen hen dat zij toch niet zijn ouders zijn. Hij vertelt dit trots aan zijn ouders. Aanpak: De pleegouders zeggen tegen Ferdinand dat zij inderdaad nooit zijn eigen ouders kunnen vervangen en dat ze dat ook niet willen. Ze zijn er om hem te verzorgen en willen dat graag doen. Ze zeggen het te snappen dat Ferdinand zijn ouders erg mist. De ouders zeggen tegen Ferdinand dat ze ook het liefst willen dat Ferdinand bij hen woont, maar dat ze nog zo veel problemen hebben dat het niet goed lukt om voor Ferdinand te zorgen. Omdat ze graag willen dat hij een goede jongen wordt, zeggen ze dat ze het belangrijk vinden dat hij wel naar zijn pleegouders luistert. Maar ze hoeven niet te denken dat ze zijn nieuwe ouders zijn.

....................

uitgangspunten in de aanpak: pleegouders

Als pleegouder is het belangrijk om je niet negatief uit te laten over de ouders van het pleegkind. Geef het kind niet het gevoel te moeten kiezen tussen zijn ouders en pleegouders. Benadruk dat het kind loyaal mag zijn aan zijn ouders en verdraag dat als pleegouder. Zorg ervoor dat je de ouders niet bekritiseert. Dit lijkt misschien vanzelfsprekend, maar in de praktijk blijkt het niet altijd gemakkelijk om je hieraan te houden, bijvoorbeeld omdat je een kind gerust wilt stellen. Pleegouders moeten altijd beseffen dat ze nooit de biologische ouders van het kind kunnen vervangen. Het kind zal daar altijd mee verbonden blijven. Het is natuurlijk ook niet nodig om het gedrag van de ouders goed te praten, mocht het kind hierover klagen. Luister in dat geval naar het

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 113

kind en help het om te bedenken wat het zou kunnen doen wanneer dezelfde situatie zich weer voordoet. Meld de (gezins)voogd of pleegzorgwerker zaken waar het kind echt hinder van ondervindt. Deze kan dit dan eventueel met de ouders bespreken. uitgangspunten in de aanpak: ouders

Hoe moeilijk ook, voor het kind is het belangrijk dat je als ouder accepteert dat het kind (tijdelijk) niet bij jou woont. Jij hebt nog steeds een rol in het leven van je kind, maar dit is een andere rol geworden, namelijk de rol van ‘ouder op afstand’. Het is mogelijk om hier via de gezinsvoogdij of pleegzorg begeleiding bij te krijgen. In het algemeen is het erg belangrijk dat je niet negatief bent over de pleegouders. Je mag heus wel laten merken dat je het ergens niet mee eens bent, maar doe dit niet, of zo min mogelijk waar je kind bij is. Dit is soms moeilijk, omdat je boos bent dat jij niet zelf voor je kind zorgt of omdat je merkt dat ze allerlei zaken anders aanpakken dan jij zou doen. Het is belangrijk om te proberen niet tegen het kind te klagen over de pleegouders. Als het kind weet dat jij de pleeggezinplaatsing afkeurt, zit het een groot deel van de tijd in spanning en daardoor wordt de kans groter dat je kind problemen ontwikkelt. Blaas liever stoom af bij vrienden of familie. Als er dingen in het pleeggezin gebeuren waar je het echt niet mee eens bent, vertel dit dan op een rustige manier aan iemand die hier misschien invloed op kan uitoefenen, zoals de gezinsvoogd. Als je dit zelf moeilijk vindt, kun je hierbij eventueel hulp vragen van iemand uit je omgeving of zelfs van een advocaat. Wat erg pijnlijk kan zijn, is om te merken dat jouw kind de pleegouders papa en mama noemt en zich aan hen begint te hechten: hoe gek dit misschien ook klinkt, eigenlijk is dit iets waar je blij mee moet zijn: als het kind zich hecht, kan het zich ook veel beter ontwikkelen. voorbeelden wat te doen

Voorbeeld: Het pleegkind voelt zich eenzaam en zegt liever bij zijn eigen ouders te wonen. Aanpak door de pleegouders: Erken het gevoel van het kind en toon begrip. Blijf er realistisch over of het kind terug naar zijn ouders kan of niet. Aanpak door de ouders: Geef aan dat jij ook veel van het kind houdt en dat dat niet minder is nu het kind niet bij jou woont. Leg uit dat het kind nu niet bij jou kan wonen en dat het nu beter voor het kind is om in het pleeggezin te wonen. Geef daarbij geen valse hoop over of en wanneer

114

• De zorg voor pleegkinderen

het kind weer bij jou komt wonen. Zoek naar manieren om buiten de vaste contactmomenten om regelmatig contact te houden met je kind die niet belastend zijn voor het kind, stuur bijvoorbeeld af en toe een kaartje. Ga hierbij uit van wat het kind wil en voel je niet beledigd als het kind zich minder eenzaam voelt en hierdoor minder behoefte heeft aan jouw steun. Wees dan blij dat het kind zich wat beter voelt. Voorbeeld: Als het kind twaalf is, wordt zijn mening gevraagd over waar hij wil wonen. Aanpak door zowel de pleegouders als de ouders: Verlang niet van het kind dat het een keuze maakt. Verwoord het dilemma en zeg achter het kind te staan, wat zijn keuze ook is. Voorbeeld: Iedere keer als het pleegkind bij zijn ouders is geweest, komt het terug met dure cadeaus zoals een spelcomputer, een crossmotor of een nieuwe iPod. De andere (pleeg)kinderen in het pleeggezin krijgen nog niet eens voor hun verjaardag zulke dure cadeaus. Aanpak door de pleegouders: Het kind kan er niet zoveel aan doen dat het zulke dure cadeaus krijgt, dus het kind straffen door die cadeaus af te pakken heeft niet zoveel zin. Probeer in eerste instantie afspraken met de ouders te maken over wat een redelijk cadeau is voor het kind. Eventueel kun je ook de gezinsvoogd vragen daarover afspraken met ouders te maken. Als de cadeaus zorgen voor jaloezie en ruzie tussen de (pleeg)kinderen, maak dan met zowel het pleegkind als de andere kinderen afspraken over wie, wanneer en hoe lang met het speelgoed mag spelen. Aanpak door de ouders: Bedenk dat zulke dure cadeaus jaloezie kunnen opwekken bij andere kinderen in het pleeggezin. Dit is voor je kind ook niet altijd leuk; die wordt er misschien wel minder aardig om gevonden. Je kunt je kind wel zulke cadeaus geven, maar laat het dan bij jezelf thuis, zodat je kind ernaar uit kan kijken daarmee te spelen als het bij jou op bezoek is. Voorbeeld: Een pleegkind laat duidelijk merken dat hij het niet naar zijn zin heeft in het pleeggezin. Het laat zich negatief uit over de gewoonten en regels, die anders zijn dat hij gewend is. Het verzet zich tegen de regels en wil niet meedoen aan gezinsactiviteiten. Aanpak door de pleegouders: Dwing het kind niet om mee te doen aan de gezinsactiviteiten. Vraag op een rustig moment na of het moeilijk is voor het kind om mee te doen. Wees geduldig, houd rekening met de wensen en verlangens van het kind (wat vindt hij leuk om te doen?) en

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 115

probeer het kind hier ook in tegemoet te komen. Blijf positief en geduldig. Daarnaast moet je zijn negatieve gedrag begrenzen door duidelijke en realistische afspraken te maken over wat wel en niet geaccepteerd is en wat de positieve en negatieve consequenties hiervan zijn. Aanpak door de ouders: Lang niet altijd zul je als ouder weten dat dit zich in het pleeggezin afspeelt. Sowieso is het altijd belangrijk om ten opzichte van je kind niet negatief te zijn over de pleegouders en hun regels en gewoonten. Als je ergens een andere mening over hebt, zeg het dan tegen de pleegouders zelf of een betrokken hulpverlener. Misschien is er een compromis mogelijk. Mocht je erachter komen dat jouw kind zich negatief opstelt, help het dan door te zeggen dat je het goed vindt als het zich bij zijn pleegouders thuis aan hun regels houdt.

5.7 • de rol van de leerkracht Het is raadzaam om voordat het pleegkind op een nieuwe school begint een gesprek te houden tussen de leerkracht, het pleegkind en de pleegouders. Zo gaat het pleegkind een beetje voorbereid naar school (het kent de leerkracht, het lokaal) en kan het een en ander besproken en voorbereid worden. Zo kan onder meer worden besproken wat de leerkracht in de klas over de persoonlijke situatie van het pleegkind zal vertellen of wat het pleegkind hier zelf over zal vertellen. Vanzelfsprekend heeft het pleegkind een belangrijke stem hierin. Om vervelende situaties en verwarring te voorkomen kan in elk geval in de klas verteld worden dat het pleegkind (tijdelijk) niet bij zijn ouders woont. Wanneer het pleegkind bijzonder gedrag laat zien, kan besproken worden hoe de leerkracht daarop kan reageren. Mogelijk zijn met het kind bepaalde afspraken gemaakt die ook op school kunnen gelden. Veel kinderen weten niet wat pleegzorg inhoudt en hoe het komt dat een kind een pleegkind wordt. Verkeerde veronderstellingen van klasgenoten kunnen erg pijnlijk zijn voor het pleegkind. Het is dus belangrijk om in de klas aandacht te besteden aan het onderwerp pleegzorg en hier uitleg over te geven, als er een pleegkind in de klas komt. Dit kan bijvoorbeeld via een lespakket over pleegzorg (onder meer te verkrijgen via [email protected]) of doordat het pleegkind hier in een spreekbeurt aandacht aan besteedt. Hierbij geldt overigens dat de bijzondere achtergrond van het kind ook niet te veel aandacht moet krijgen, want te veel opvallen vinden kinderen meestal niet prettig.

116

• De zorg voor pleegkinderen

de houding van de leerkracht

Pleegkinderen lopen een verhoogd risico om gepest te worden door hun klasgenoten. Zij hebben iets bijzonders, komen in een nieuwe situatie en kunnen soms moeilijk op een goede manier met andere kinderen omgaan en contact leggen. Regelmatig komt het voor dat zij hun klasgenoten erg claimen of zich juist afzijdig houden en zich erg terugtrekken. Soms zijn zij wat impulsief en reageren primair, wat resulteert in conÁicten met leeftijdgenoten. Ook in de omgang met de leerkracht kan de zeer gesloten of juist te open houding van het pleegkind voor moeilijkheden zorgen. Hoe de leerkracht om moet gaan met een pleegkind, verschilt niet wezenlijk van hoe pleegouders met het kind om dienen te gaan. Hoewel het gedrag zich op school iets anders kan uiten dan thuis, is er sprake van dezelfde onderliggende mechanismen en dus ook van een vergelijkbare aanpak. Een positieve, betrokken (maar niet emotionele), consequente, voorspelbare houding is gewenst. Het belangrijkste is dat de leerkracht zorgt voor een veilige situatie in de klas door structuur en voorspelbaarheid te bieden. aanpak van specifieke gedragsproblemen

Nog meer dan andere kinderen hebben pleegkinderen behoefte aan een voorspelbare omgeving. Als zij gedragsproblemen laten zien, helpt het als de leerkracht zijn aanpak zoveel mogelijk afstemt op die van de pleegouders en andersom. Zeker als er sprake is van terugkerende, speciÀeke gedragsproblemen, is het belangrijk dat leerkracht en pleegouders met elkaar overleggen over het plan van aanpak. Op welke manier wordt het kind geprezen als het goed gaat? Op welke manier wordt het kind gewezen op de gevolgen van zijn gedrag? Het is belangrijk dat de leerkracht, de pleegouders en het liefst ook het kind daarover concrete afspraken maken. De meeste tips in de aanpak voor pleegouders zijn prima toe te passen in de klas. Wel is het natuurlijk zo, dat je als leerkracht minder tijd en mogelijkheden hebt om je lang op één kind te richten. Daarom is de samenwerking met de pleegouders ook zo belangrijk. omgaan met het gezinssysteem

Het is van belang dat de leerkracht zich neutraal opstelt wanneer het kind iets over zijn ouders vertelt. Ook wanneer het kind negatieve verhalen vertelt, blijft de loyaliteit aan zijn ouders groot. De leerkracht kan het verhaal aanhoren, maar moet voorkomen dat hij gaat oordelen. Soms is de relatie tussen de ouders en de pleegouders verstoord. Dit kan lastige situaties opleveren, waarbij de leerkracht in een soort spaho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 117

gaat terechtkomt als hij het contact met beide partijen goed wil houden. Het beste is als de leerkracht in deze gevallen afstand houdt, zich niet uitspreekt en niet te veel persoonlijk betrokken raakt. Als de ouders en/of pleegouders een erg groot beslag op de leerkracht leggen, kan hij proberen afspraken met hen te maken over het aantal contactmomenten. De leerkracht zal erop moeten letten beide partijen gelijk te behandelen en zijn tijd redelijk te verdelen tussen hen. Uiteraard zal het daarbij uitmaken of het kind lang bij de pleegouders woont en de ouders bijna niets meer te maken hebben met de dagelijkse opvoeding van het kind, of dat het kind maar tijdelijk in een pleeggezin zit en straks weer teruggaat naar zijn ouders. De leerkracht mag zijn grenzen aangeven. Het is lang niet altijd beter om heel veel afspraken te maken. De leerkracht kan beide partijen duidelijk maken het alleen over het kind te willen hebben, geen partij te zullen kiezen en de ouders of pleegouders te zullen onderbreken zodra ze kritiek leveren op de andere partij. Het is belangrijk dat de leerkracht zich daar dan ook aan houdt en voor de andere punten verwijst naar de (gezins)voogd of een betrokken hulpverlener. Ook pleegkinderen laten zich soms zeer negatief uit over hun pleegouders en kunnen daarbij onwaarheden vertellen over de thuissituatie (dat ze uitgescholden worden, zeer vaak straf krijgen, geslagen worden, buitengesloten worden et cetera). Wanneer dergelijke verhalen de leerkracht ter ore komen, dient hij actie te ondernemen. Om te beginnen moet hij het kind duidelijk maken dat hij diens verhaal serieus neemt. Het is raadzaam om een derde (intern begeleider, schoolmaatschappelijk werker, directeur) deelgenoot te maken van het probleem en dit ook aan het kind te laten weten. Vervolgens kan er een gesprek gevoerd worden met de pleegouders. Als dan blijkt dat er sprake is van verzinsels of grove overdrijving, is het van belang dat de leerkracht en pleegouders regelmatig overleggen. Wanneer zij volledig op de hoogte zijn en op één lijn zitten, ontstaat er minder ruimte voor het kind om te manipuleren of een verhaal te verdraaien. Mocht de leerkracht een onbehaaglijk gevoel houden en blijven twijfelen aan de situatie in het pleeggezin, dan kan hij in overleg met de daarvoor op school aangewezen personen verdere actie ondernemen. Hij kan ook contact opnemen met de (gezins)voogd. Zoals al eens eerder is gezegd, speelt de leerkracht vaak een belangrijke rol bij het signaleren van problemen in de thuissituatie. Dit geldt dus ook voor het opmerken van eventuele problemen in het pleeggezin. Tot slot is het van belang om ook aandacht te hebben voor kinderen bij wie in het gezin een pleegkind komt wonen. Ook voor hen zorgt de

118

• De zorg voor pleegkinderen

komst van een pleegkind voor allerlei veranderingen, die zeker niet altijd plezierig worden gevonden.

5.8 • hoe houden pleegouders het vol? Pleegzorg vraagt veel van alle betrokkenen: zowel voor ouders als voor pleegouders kan het zwaar zijn. Deze paragraaf gaat uit van de pleegouders, maar de gegeven adviezen en waarschuwingen gelden meestal net zo goed voor ouders die veel stress ervaren door de uithuisplaatsing van hun kind. Ook de overbelasting van ouders moet serieus genomen worden, al is het alleen maar omdat dit vaak een negatieve invloed heeft op het pleegkind. De opvoeding van een kind vraagt energie van de pleegouders. Naarmate de opvoeding zwaarder is, zullen pleegouders ook meer energie moeten leveren. Die energie moet ergens vandaan komen en is niet onbeperkt. Als de opvoeding meer gaat vragen dan een pleegouder op kan brengen, is dat een teken dat de balans is verstoord. Het hoeft niet altijd zo te zijn dat de opvoeding zelf een te grote last is. Er kan ook sprake zijn van een opeenstapeling van factoren. Soms kunnen pleegouders de energie die de opvoeding vraagt goed opbrengen, tot het moment dat er iets bij komt waardoor de balans toch verstoord raakt. Balansverstoring kan optreden bijvoorbeeld doordat het gezin moet verhuizen, een pleegouder zijn baan verliest, een naast familielid ernstig ziek wordt en ook veel energie opslokt. Hoeveel een pleegouder aankan, kan ook verschillen per periode. Op het moment dat een pleegouder gezond en Àt is, gaat het goed, maar als de pleegouder zelf ziek wordt, zal hij opeens veel minder aankunnen. Om te voorkomen dat de balans niet verstoord raakt, is het belangrijk om de signalen die aangeven dat het misschien te veel wordt, goed te herkennen. Voorbeelden van deze signalen zijn: • vergeetachtigheid, • overactiviteit, • rusteloosheid, • prikkelbaarheid, • lichamelijke klachten, • slaapproblemen, • concentratieproblemen, • vermoeidheid, • moeilijk beslissingen kunnen nemen, • meer alcoholgebruik en meer roken.

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 119

Deze signalen moeten serieus genomen worden. Mensen zijn geneigd deze klachten weg te wuiven met gedachten als: ik moet me niet aanstellen, en: het gaat wel weer over. Zeker pleegouders kunnen deze neiging hebben: zij hebben het gevoel dat ze wel moeten volhouden, want hun pleegkind rekent op hen. En als zij (tijdelijk) opgeven, heeft dit waarschijnlijk negatieve gevolgen voor hun pleegkind, die dan weer een afwijzing ervaart. Maar niets doen, is in elk geval geen goede oplossing: op het moment dat de signalen te lang aanhouden en niet serieus worden genomen, zal de stress blijven oplopen, wat een negatief effect heeft op de kwaliteit van de opvoeding die de pleegouder kan bieden. Er ontstaan meer en eerder conÁicten en de pleegouder heeft dan geen energie meer om na te denken over manieren om deze problemen op te lossen. Hierdoor lopen de conÁicten uit de hand en verliezen pleegouders hun greep op de situatie. Meestal is dat het moment dat een plaatsing ongepland afgebroken moet worden. Voor zowel het pleeggezin als het pleegkind is dit vaak een grote teleurstelling. .................... overbelasting Sylvania van dertien jaar oud woont sinds twee jaar in een pleeggezin. In het begin ging het redelijk goed, maar sinds een paar maanden gedraagt Sylvania zich steeds problematischer: ze houdt zich niet aan afspraken en regels, komt soms pas midden in de nacht thuis, spijbelt van school en de pleegouders vermoeden dat ze ook drugs gebruikt. Ze hebben geen idee wat Sylvania doet als ze niet op school of bij hen is en weten ook niet met wie ze omgaat. Vragen hierover leiden telkens tot grote ruzies. Eenmaal heeft Sylvania bij zo’n ruzie een erfstuk kapot gemaakt. De pleegouders maken zich grote zorgen, zeker omdat Sylvania steeds vaker nieuwe spullen heeft die zij niet van hen heeft gekregen en ook niet van haar zakgeld kan betalen. De pleegvader gaat vaak ’s avonds op pad om Sylvania te zoeken en komt, meestal onverrichter zake, pas tegen de nacht terug. Ook de andere kinderen in het pleeggezin maken zich veel zorgen om Sylvania. De bom barst uiteindelijk als Sylvania een keer twee nachten achter elkaar niet thuiskomt. De pleegouders hebben die nachten nauwelijks geslapen en zijn helemaal op. De andere kinderen in het gezin lijden duidelijk onder de situatie en hun schoolwerk is onder de maat. De

120

• De zorg voor pleegkinderen

pleegouders laten de pleegzorgbegeleider weten dat ze de situatie niet meer aankunnen.

....................

Als de balans zoek is en de signalen worden opgemerkt en serieus genomen, kan actie worden ondernomen. De last van de opvoeding kan worden verminderd door hulp in te roepen. Als de pleegouders tips krijgen waardoor zij het probleemgedrag beter kunnen hanteren, zorgt dat voor minder conÁicten en stress. Ook de omgeving kan helpen door taken van pleegouders (tijdelijk) over te nemen. Familie kan het pleegkind eens een dagje opvangen, zodat pleegouders een dag worden ontlast. Ook kan de moeder van een vriendje uit de buurt de kinderen eens meenemen naar het voetbal, zodat pleegouders even wat anders kunnen doen op de zaterdagochtend. Ze kunnen (via pleegzorg) de hulp inschakelen van een weekendpleeggezin, waar de pleegkinderen bijvoorbeeld eens per drie weken naartoe kunnen. Dat weekend is het pleeggezin even onder elkaar, terwijl de pleegkinderen vaak extra verwend worden met aandacht en leuke uitstapjes in het weekendpleeggezin. De omgeving staat vaak klaar met goedbedoelde adviezen, maar de pleegouders zijn uiteindelijk degenen die het moeten doen. De omgeving kan ook niet altijd met oplossingen komen, maar kan wel praktische ondersteuning bieden. Pleegouders kunnen ook meer aan als zij goed voor zichzelf zorgen. Dat houdt lichamelijke gezondheid in: voldoende rust en slaap, gezond en regelmatig eten, voldoende sport en beweging. Maar ook geestelijke gezondheid: voldoende regelmaat in het leven, duidelijk maken wat ze wel en niet aankunnen, prioriteiten stellen, aÁeiding zoeken en ontspannen. Het is voor pleegouders belangrijk om af en toe een weekendje weg of samen op vakantie te gaan, terwijl de (pleeg)kinderen elders logeren. Het is in het algemeen van belang dat pleegouders met elkaar blijven praten en mensen opzoeken bij wie zij steun vinden. Bij pleegzorginstellingen zijn vaak ook contactgroepen waar pleegouders eens in de zoveel tijd samen komen om ervaringen uit te wisselen. Ook via de landelijke vereniging voor pleegzorg kunnen dergelijke contacten gelegd worden. Vaak scheelt het al een beetje als je hoort dat andere pleegouders vergelijkbare problemen hebben en kunnen juist hun tips erg behulpzaam zijn. Tot slot is het van belang om niet alleen bezig te zijn met de serieuze en misschien moeizame aspecten aan de opvoeding van pleegkinderen,

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 121

maar om ook oog te houden voor wat goed gaat en waar men plezier aan beleeft. Geen enkele ouder kan 24 uur per dag zeven dagen per week een opvoeding bieden die perfect volgens de boekjes verloopt. Ook pleegouders kunnen dat niet. Het is al heel wat als je blijft vertrouwen in eigen kunnen en geen overdreven hoge eisen aan jezelf stelt. Moeilijke situaties ook met humor benaderen zorgt voor wat luchtigheid en ook dit helpt om het langer vol te houden.

5.9 • en als het niet overgaat? Sommige pleegkinderen hebben problemen waarin geen verbetering optreedt, althans niet op korte termijn. Je kunt dan denken aan kinderen met een verstandelijke beperking, een psychiatrische stoornis, ernstige hechtingsproblemen of een hechtingsstoornis. In dit soort gevallen moeten de pleegouders een moeilijke keuze maken: kunnen zij dit kind nog bieden wat het nodig heeft? Kan het pleeggezin het nog opbrengen? Als het antwoord op deze vragen ‘nee’ is, zal extra hulp moeten worden ingezet. Misschien helpt dat. Maar als dat niet het geval is, kan in overleg met de gezinsvoogd, pleegzorgwerker, pleegouders, ouders en het kind besloten worden dat het kind beter elders (in een ander pleeggezin of internaat) kan worden opgevangen. Hoe pijnlijk dat ook is, wanneer de grenzen van ieders mogelijkheden zijn bereikt, kan het soms niet anders. Dan moet men blij zijn met de pleegzorg die het kind in de achterliggende periode wel heeft kunnen krijgen. Bijna altijd zijn er ook goede periodes geweest en die neemt niemand het kind nog af. Zeker wanneer een kind voor lange tijd in een pleeggezin verblijft, is het voor de pleegouders belangrijk om zich te realiseren dat de opvoeding van een pleegkind, veel meer nog dan van een eigen kind, een meerjarenplan is. Er zijn vooral een heel lange adem en veel geduld nodig om het kind op te voeden tot een goed functionerende volwassene. Ervaring leert dat de opvoeding bij een pleegkind op zijn achttiende nog niet klaar is. Je moet zeker vijf jaar langer geduld hebben voor een pleegkind echt volwassen en zelfstandig is. Dit terwijl pleegzorg formeel stopt als een kind achttien jaar is, al zijn er inmiddels gelukkig wel mogelijkheden om de pleegzorg iets te verlengen. Er is tegenwoordig sowieso vrijwel geen jongere van achttien meer die al volledig op eigen benen staat, op Ànancieel, maatschappelijk en emotioneel gebied. Daarom is het onterecht dit van een pleegkind wel te verwachten. Juist op de leeftijd dat ze formeel volwassen worden, krijgen zij vaak te kampen met psychische problemen. Het pleegkind heeft

122

• De zorg voor pleegkinderen

vaak grote verwachtingen van het volwassen en onafhankelijke leven, maar de verantwoordelijkheden die het dan opeens krijgt, kunnen erg tegenvallen. De vrijheden die het kind denkt te krijgen, blijken minder vrijblijvend te zijn dan gehoopt. Aangezien het formele vangnet aan zorg rondom de jongere dan vaak is weggehaald, is hij aangewezen op de ‘goodwill’ van de pleegouders om de jongere nog langer in zijn ontwikkeling bij te staan. Gelukkig vinden zij daar samen meestal wel een goede weg in. Als de jongere dan, misschien een paar jaar later dan anderen, uiteindelijk op eigen benen kan staan, is de voldoening voor alle partijen extra groot.

5.10 • tot slot De opvoeding van pleegkinderen vraagt doorgaans meer dan de opvoeding van een gemiddeld ander kind. Pleegouders moeten daarom niet alleen beschikken over heel wat opvoedkundige kwaliteiten, ze moeten eveneens stevig in hun schoenen en naar hun eigen handelen kunnen kijken. Ze moeten zeker genoeg zijn om gedragsproblemen van het kind niet persoonlijk op te vatten en niet te wijten aan hun eigen opvoedcapaciteiten. Vaak zijn een lange adem, veel geduld, relativeringsvermogen en humor hard nodig. Pleegouders moeten altijd blijven beseffen dat ze nooit de biologische ouders van het kind kunnen vervangen, terwijl ze tegelijkertijd wel de problemen die dit bij het kind oplevert, moeten kunnen hanteren. Ouders hebben voor hun gevoel vaak hun kind ‘verloren’ en hebben daarover frustraties en verdriet. Tegelijkertijd wordt hun gevraagd hun kind hiermee niet te belasten. Dit is vaak een moeilijke opgave. Het is belangrijk om problemen in de opvoeding of omgang tussen pleegouders en ouders kenbaar te maken. Die moeten besproken worden binnen het eigen netwerk van vrienden en familie, maar ook met de pleegzorgwerker, gezinsvoogd of een hulpverlener. Pleegouders moeten duidelijk zijn in wat ze nodig hebben. Niet alle problemen van het kind zijn met opvoeding te verhelpen, omdat het vaak ook een kwestie van genetische aanleg van het kind is. Het is daarom belangrijk om realistisch te blijven en blij te zijn met alle kleine stapjes vooruit. Met veel geduld komt een kind vaak verder dan aanvankelijk gedacht.

ho ofdstuk 5 a anpak van v eelvo orkomende problemen en d ilemm a’s • 123

6 Behandeling van gedragsproblemen bij pleegkinderen 6.1 • inleiding Voordat je pleegouder kunt worden, moet je voorbereidende cursussen volgen om bekend te raken met veelvoorkomende problemen en dilemma’s bij pleegzorg. Tijdens de pleegzorgplaatsing worden de pleegouders begeleid door een pleegzorgwerker. Soms is er hiernaast meer hulpverlening nodig. Onderzoek wijst uit dat bijna twee derde van de pleegkinderen serieuze psychische klachten heeft. Deze problematiek kan zorgen voor veel stress in het pleeggezin. Opstandig gedrag van kinderen en daaruit voortkomende conÁicten tussen pleegouders en kinderen spelen een belangrijke rol bij het afbreken van plaatsingen. Zoals eerder gezegd verhoogt een ongeplande, voortijdige beëindiging de kans op problemen in de verdere ontwikkeling van het kind. Dit maakt dat gespecialiseerde begeleiding van pleegouders nodig is om beëindiging van een plaatsing zoveel mogelijk te voorkomen. Wanneer er behoefte is aan gespecialiseerde hulpverlening zal dat meestal eerst worden overlegd met het pleegkind, de pleegouders, de pleegzorgwerker en eventueel de (gezins)voogd en/of de ouders. Voor een aanmelding van een pleegkind bij een hulpverleningsinstantie moeten de wettelijke vertegenwoordigers van het kind (degenen met 125 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_6, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

het gezag) toestemming geven. In uitzonderlijke gevallen, bijvoorbeeld als een ouder met gezag niet bereikbaar is, kan hiervoor vervangende toestemming aan de kinderrechter gevraagd worden. Hier gaat hier wel enige tijd overheen. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de verschillende soorten ondersteuning en behandeling. Helaas kan niet overal in Nederland elke behandeling worden ingezet, maar meestal kan wel iets vergelijkbaars worden aangeboden.

6.2 • hulpbehoefte, hulpvraag en zorggebruik van pleegouders De reguliere pleegzorgbegeleiding bestaat meestal uit een gesprek eens per zes weken tussen de pleegzorgwerker en pleegouders en/of pleegkind. Pleegouders schakelen niet vaak extra hulp in. Hoewel pleegkinderen een extra intensieve opvoedingsvraag stellen, lijkt het voor pleegouders weinig vanzelfsprekend om een beroep te doen op gespecialiseerde zorgvoorzieningen. Daar kunnen verschillende redenen voor zijn. Om te beginnen weten pleegouders lang niet altijd dat en waar er gerichte hulpverlening te vinden is. Als zij de pleegzorgwerker laten weten dat zij behoefte hebben aan gerichte ondersteuning in de aanpak van het lastige gedrag van hun kind, is het de vraag of deze goed kan doorverwijzen. Hoewel in Nederland een zeer uitgebreid aanbod van zorg aan kinderen en jongeren beschikbaar is, hebben weinig instanties daarvan een goed overzicht. Wanneer het onbekend is waar gespecialiseerde vormen van hulp te krijgen zijn, kan ook niet doorverwezen worden. Ook is het voor pleegouders vaak extra moeilijk om te erkennen dat het niet goed gaat met de opvoeding van hun pleegkind en dat hulp nodig is. Zij worden namelijk geacht goede opvoeders te zijn. Pleegouders zijn vaak goed op de hoogte van de problemen die pleegkinderen kunnen hebben en hebben vaak (misschien ook dankzij tips van hulpverleners) al een aanpak gevonden die lijkt te werken. Ervaren pleegouders hebben van sommige zaken meer verstand dan de pleegzorgwerker. Zij zullen die pleegzorgwerker dan niet snel om hulp vragen, waardoor de pleegzorgwerker ook niet merkt dat er problemen zijn. En wanneer je jezelf een goede opvoeder vindt, of van anderen hoort dat zij jou een goede opvoeder vinden, ga je niet vanzelfsprekend ervan uit dat er hulpverlening is die meer kan bieden dan jijzelf.

126

• De zorg voor pleegkinderen

Daarnaast hebben pleegouders zelf ervoor gekozen andermans kind in hun gezin op te nemen. Ze voelen dan ook de verantwoordelijkheid om alle bijkomende lasten te dragen. Ze hebben daar immers zelf voor gekozen (We wisten dat het zwaar zou worden). Als het dan toch niet lukt, is het niet gemakkelijk om dat toe te geven. Pleegouders gaan soms over hun grenzen heen, waardoor de rek er ook volledig uit is op het moment dat ze zeggen dat het niet langer gaat. Zij hebben dan geen energie meer om zich in te zetten voor eventuele gespecialiseerde hulpverlening en het pleegkind wordt overgeplaatst.

6.3 • verschillende vormen van hulpverlening Er is in Nederland een breed aanbod van zorg. Voor de cliënten is het niet zo eenvoudig om erachter te komen welke soort hulp het geschiktst is en waar die te vinden is. Het belangrijkste onderscheid dat gemaakt kan worden is tussen jeugdzorg, eerstelijnszorg en de geestelijke gezondheidszorg (tweedelijnszorg). Jeugdzorg is bedoeld voor kinderen en jongeren tot 18 jaar met ernstige opgroei- of opvoedingsproblemen en hun ouders of verzorgers. Deze wordt vergoed door de overheid. Pleegzorg is een vorm van jeugdzorg. Verschillende instellingen voor pleegzorg bieden behandelmethodieken aan die speciaal voor pleegouders bedoeld zijn. Hier leren pleegouders om te gaan met zeer gedragsmoeilijke pleegkinderen (zie voor een overzicht van deze programma’s paragraaf 6.5). Wanneer de opvoedkundige capaciteiten van pleegouders goed genoeg zijn, maar het kind zelf echt behandeling nodig heeft, kan die gezocht worden binnen de geestelijke gezondheidszorg (ggz) of binnen de eerstelijnszorg. Hiervoor heb je een verwijzing nodig van een (huis)arts. Onder eerstelijnszorg vallen alle niet-gespecialiseerde, vrij toegankelijke voorzieningen in de gezondheidszorg en de hulp- en dienstverlening. Bijvoorbeeld de huisartsenzorg, maatschappelijk werk, fysiotherapie en ook psychologische en pedagogische hulpverlening van vrijgevestigde psychologen. De ggz biedt behandeling en begeleiding aan mensen met psychische en psychiatrische problematiek. Voor kinderen en jongeren zijn er aparte ggz-instellingen, meestal de jeugd-ggz genoemd. Als verwacht wordt dat een langdurige behandeling nodig is, is een behandeling binnen de ggz geschikter dan een behandeling bij de eerstelijnszorg. Dit onder andere omdat vanaf januari 2008 alleen de kosten van de eerste acht sessies bij een eerstelijnspsycholoog of -psychotherapeut vergoed worden uit het basispakket van de zorgverzekering.

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 127

Ook is er binnen de ggz vaak meer gespecialiseerde kennis over (complexe) gedragsproblemen aanwezig. Een behandeling binnen de ggz kan heel intensief zijn. De meest intensieve vorm is een klinische behandeling. Dan wordt het kind (enkele dagen per week) opgenomen in de instelling en krijgt daar therapie. Het kind kan ook enkele dagen of dagdelen per week therapie krijgen, maar wel thuis slapen. Dit wordt dagbehandeling genoemd. Meestal zal het kind echter gewoon naar school blijven gaan en bijvoorbeeld eens per week contact hebben met een hulpverlener. Dan is er sprake van ambulante hulp. .................... eerstelijnszorg of ggz? Dirk is een puber die sinds twee jaar bij zijn pleegouders woont. De pleegouders maakten zich al langer zorgen om zijn gedrag, dat soms erg vreemd is, en besluiten actie te ondernemen als de school hun zorgen blijkt te delen. Dirk heeft weinig echte vrienden, kan plotseling erg boos worden en zet zich weinig in voor zijn schoolwerk. Hij oogt vaak somber. De pleegouders overleggen met de huisarts wat ze het beste kunnen doen. Ze hebben gezien dat er vlak bij hen in de buurt een psychologenpraktijk zit, misschien kan Dirk daar hulp krijgen? De huisarts adviseert hen echter om naar de jeugd-ggz te gaan: daar hebben ze meer ervaring met kinderen zoals Dirk.

....................

6.4 • diagnostiek Als het kind zich opvallend gedraagt, terwijl niet duidelijk is wat er met hem aan de hand is, kan het kind onderzocht worden. Zo’n onderzoek wordt ook wel diagnostiek genoemd. Daarmee kan vaak een diagnose gesteld worden. Bij een behandeling is het lang niet altijd nodig dat diagnostiek plaatsvindt. In veel gevallen weet een professional na het horen van de aanmeldingsklachten wel ongeveer wat er aan de hand is en heeft daarmee voldoende in handen om verdere behandeling te bieden. Als er echter veel vragen blijven over het gedrag van een kind, of als er een vermoeden is dat het kind een stoornis heeft waarvoor speciÀeke behandelingen bestaan, kan aanvullende diagnostiek nuttig zijn. Een 128

• De zorg voor pleegkinderen

diagnose kan alleen worden gesteld door iemand die daartoe bevoegd is, meestal de kinder- en jeugdpsychiater of een (gz-)psycholoog. Bij een psychiatrisch onderzoek en/of (neuro)psychologisch onderzoek worden meestal allerlei (psychologische) testjes gedaan bij het kind en wordt er met hem gesproken. Bij psychologisch onderzoek vult het kind, als het oud genoeg is, vaak ook enkele vragenlijsten in. Ook wordt er informatie van ouders en belangrijke anderen (zoals de leerkracht, een gezinsvoogd of pleegzorgwerker) over het kind verzameld. .................... hechtingsproblemen of een autismespectrumstoornis? Mia en Rob hebben een pleegzoon, Marnix van vijf jaar. Hij is ernstig verwaarloosd in de eerste fase van zijn leven. Toen hij met tien maanden in het pleeggezin kwam, was hij ondervoed, had hij kale plekken op zijn hoofd, kon hij alleen nog maar liggen en huilde hij meer dan zeven uur per dag. Sinds hij in het pleeggezin woont, heeft Marnix een grote inhaalslag in zijn ontwikkeling doorgemaakt. Ondanks deze vooruitgang en de kennis over de gevolgen van zijn voorgeschiedenis, blijven de pleegouders gedrag zien dat zij niet goed kunnen begrijpen. Marnix kan bijvoorbeeld momenten volledig onbereikbaar zijn en opgaan in een eigen fantasie. De pleegouders hebben voldoende pedagogische vaardigheden, maar ze weten niet hoe ze met zijn bijzondere gedrag om moeten gaan. Zij dringen aan op nader onderzoek. Er vindt psychologisch en psychiatrisch onderzoek plaats binnen de ggz. Het blijkt dat Marnix een verstandelijke beperking en een autismespectrumstoornis heeft. De pleegouders krijgen uitleg over de diagnose, gevolgd door enkele begeleidende gesprekken. Dat geeft veel inzicht in het gedrag van Marnix en de pleegouders hebben concrete handvaten gekregen om daarmee om te gaan. Ze kunnen daardoor veel meer geduld opbrengen voor Marnix en hun aanpak beter afstemmen op wat hij nodig heeft. De opvoeding valt pleegouders daardoor een stuk minder zwaar. Tevens is er op basis van de uitkomst van het onderzoek besloten de OTS van Bureau Jeugdzorg over te dragen aan de William Schrikker Groep, een gezinsvoogdijinstelling die gespecialiseerd is in het begeleiden van kinderen met een verstandelijke beperking.

....................

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 129

6.5 • ondersteuning en begeleiding van pleegouders In heel Nederland komt steeds meer hulpverlening speciaal voor pleegouders en pleegkinderen beschikbaar. Er wordt ook steeds vaker onderzocht welke behandelingen ook echt goed werken ofwel ‘bewezen effectief’ zijn. Hiernaast bestaat er ook een uitgebreid aanbod van begeleiding, behandeling en ondersteuning, dat voor ieder kind met zijn ouders vrij toegankelijk is, dus ook voor pleegkinderen. Pleegkinderen zijn op langere termijn het meest geholpen als zij in hun pleeggezin op kunnen groeien. Als daarbij speciÀeke behandeling nodig is, heeft een behandeltraject de voorkeur waarbij vooral de opvoeding en de omgang tussen de pleegouders en het pleegkind voorop staan. Training en ondersteuning van pleegouders helpt om probleemgedrag van het pleegkind te verminderen. Dit is ook het geval als pleegouders van nature al sterke opvoedingsvaardigheden hebben. Daarnaast moet het welzijn van de pleegouders goed worden bewaakt: als zij stress ervaren, kunnen ze minder goede opvoeders zijn. interactiebegeleiding en oudertrainingen

Zowel enkele ggz-instellingen als verschillende pleegzorginstanties hebben een speciaal zorgaanbod voor pleegouders en pleegkinderen waarvan bewezen is dat het goed helpt. Hierna worden enkele van die programma’s kort besproken. parent management training oregon (pmto)

Dit is een programma waarbij de (pleeg)ouders trainingen volgen. Doel is het verbeteren van de opvoedingsvaardigheden van ouders en het verminderen van gedragsproblemen van kinderen. Diverse instellingen voor pleegzorg leiden speciaal pleegzorgwerkers op om deze training te geven aan pleegouders. video-interactiebegeleiding gericht op hechting (vib)

Dit is een kortdurende en intensieve therapie, waarbij pleegouders geholpen worden om basisvertrouwen bij het kind op te bouwen. Dat gebeurt door de pleegouders via video-observaties op heel subtiel niveau bewust te maken van het gedrag van het kind en daar goed op te reageren. Dit zorgt ervoor dat het kind zich gezien, gehoord en begrepen voelt, wat de hechting bevordert.

130

• De zorg voor pleegkinderen

multidimensional treatment foster care (mtfc)

MTFC is een programma voor jongeren van twaalf tot achttien jaar die te kampen hebben met forse gedragsproblemen en delinquent gedrag waarvoor zij door de rechter veroordeeld zijn. Er is een variant voor jonge kinderen in de leeftijd van drie tot zeven jaar, deze heet Multidimensional Treatment Foster Care for Preschoolers (MTFC-P). De kinderen voor wie het MTFC-P-programma is bedoeld, hebben psychiatrische problematiek en vaak al meer misgelopen plaatsingen achter de rug. therapeutische pleegzorg

Deze vorm van pleegzorg biedt hulp aan kinderen van nul tot achttien jaar die emotioneel beschadigd zijn of een grote ontwikkelingsachterstand hebben opgelopen en die niet meer thuis kunnen blijven wonen. Er is meestal sprake van complexe psychiatrische problematiek. Via plaatsing in goed voorbereide en vooraf extra getrainde pleeggezinnen worden deze kinderen intensief behandeld. De behandeling is gericht op kinderen met een normale intelligentie. parent child interaction therapy (pcit)

Deze therapie is gebaseerd op het social learning model (leren door het goede voorbeeld van anderen na te doen) en maakt ook gebruik van een vorm van speltherapie om de kwaliteit van de ouder-kindinteractie te verbeteren. Het behandelprogramma is gericht op ouders die de opvoeding niet goed aan kunnen en bij wie sprake is van (dreigende) mishandeling en verwaarlozing. De kinderen die voor deze behandeling in aanmerking komen, vertonen opstandig probleemgedrag en zijn tussen de twee en zeven jaar oud. Deze therapie helpt kindermishandeling te voorkomen. Omdat pleegkinderen die door hun eigen ouders mishandeld en/of verwaarloosd zijn, bij pleegouders vaak gedrag laten zien dat opnieuw mishandeling en verwaarlozing uitlokt, zouden ook pleegouders proÀjt kunnen hebben van deze training. Of dit zo is, wordt op dit moment onderzocht. Er zijn nog andere vormen van intensieve oudertrainingen die gewoon voor alle ouders toegankelijk zijn, dus ook voor pleegouders. De bekendste programma’s zijn: Intensieve Ambulante Gezinsbegeleiding (IAG), Functional Family Therapie (FFT), Multi Systeem Therapy (MST), Multi Dimensional Family Therapie (MDFT) en Triple P. Het zijn allemaal intensieve behandeltrajecten waarbij zowel de ouders als het kind betrokken zijn. De behandeling is veelal gericht op het hanteerbaar maken van ernstige gedragsproblemen.

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 131

Er bestaat ook systeemtherapie of gezinstherapie. Hierbij wordt met het gehele gezin of enkele gezinsleden tegelijk gewerkt. Herstel van onderlinge verstoorde communicatiepatronen is dan meestal een belangrijk doel van de behandeling. Binnen de eerstelijnszorg of binnen de ggz kunnen pleegouders ook ouderbegeleiding krijgen die niet volgens een vast programma loopt. Het is dan dus niet een training waarbij een vast aantal afspraken en onderwerpen aan bod komt. Het kunnen ook enkele gesprekken zijn die zijn toegespitst op speciÀeke vragen van de pleegouders. Inhoudelijk gaat deze begeleiding vaak uit van dezelfde principes als de hierboven beschreven behandelprogramma’s, zoals belonen en negeren van gedrag en het bevorderen van een positieve band tussen het pleegkind en pleegouders. Deze vorm van begeleiding van pleegouders kan worden gekoppeld aan de behandeling die het kind volgt. Pleegouders krijgen dan tips voor de opvoeding zodat de effecten van de behandeling maximaal zijn. De pleegouders worden op die manier als een soort cotherapeut ingezet en horen van de therapeut hoe ze het gedrag van het kind het beste kunnen beïnvloeden. De intensiteit van deze begeleiding kan vaak worden afgestemd op de behoefte van pleegouders, bijvoorbeeld eenmaal per week of eenmaal per maand. Er kan op kantoor worden afgesproken, maar de hulpverlener kan soms ook naar het gezin toe komen. .................... intensieve opvoedingsondersteuning De twaalfjarige Omar gedraagt zich zeer moeilijk. Hij is door zijn ouders mishandeld en hij heeft veel geweld gezien. Sinds drie jaar woont hij in een pleeggezin. De school dreigt Omar definitief te schorsen vanwege zijn gedrag. De leerkrachten, maar ook de pleegouders, hebben nauwelijks greep op Omars gedrag. De pleegouders weten theoretisch wel wat ze moeten doen, maar het lukt niet om het in de in de praktijk vol te houden. Spreken over de lastige situaties in een kantoorruimte helpt daarom onvoldoende. De pleegouders willen iemand die met hen in de thuissituatie meekijkt naar hoe zij het doen. Dit kan. Een hulpverlener komt eens per week twee uur op bezoek bij het gezin, als Omar ook aanwezig is. De hulpverlener brengt in die tijd samen met de pleegouders heel gericht Omars gedragspatroon in kaart. Op die manier ontstaat er meer inzicht in en begrip voor Omars gedrag.

132

• De zorg voor pleegkinderen

Stapje voor stapje wordt een aanpak ontwikkeld die werkt en de pleegouders helpt het probleemgedrag te hanteren.

....................

6.6 • behandeling van het pleegkind behandeling van hechtingsproblemen

Er zijn nog weinig individuele behandelmethoden voor kinderen met hechtingsproblemen waarvan bewezen is dat ze effect hebben. Meestal worden ouder-kindtherapieën zoals beschreven in paragraaf 6.5 aanbevolen, aangezien een positief contact tussen de verzorger en het kind de basis vormt voor het behandelen van hechtingsproblemen. Soms is de stress bij opvoeders zo hoog, dat er te weinig ruimte is om een behandeling via de (pleeg)ouders aan te bieden. Dan kan er gekozen worden voor een individuele behandeling. Deze behandeling is meestal gebaseerd op het idee dat er ook tussen een kind en een therapeut een gehechtheidsrelatie valt op te bouwen. De therapeut is ervoor opgeleid om heel gevoelig te zijn voor de signalen die het kind afgeeft en daar op een goede, veilige en voorspelbare manier op te reageren. Wanneer er eenmaal een veilige relatie is tussen een kind en een therapeut, vergroot dat de kans dat het kind ook met belangrijke andere personen een veilige(r) relatie op kan bouwen. Deze behandelingen zijn daarnaast gebaseerd op het idee dat het kind binnen de therapie kan leren te herkennen dat het gedachten, gevoelens en verlangens heeft en dat andere mensen die ook hebben, zonder dat je dat van buiten aan elkaar kunt zien. Kinderen met hechtingsproblemen herkennen dat vaak niet en weten er geen woorden aan te geven. differentiatietherapie

Dit is een behandelmethodiek voor hechtingsgestoorde kinderen. De therapie leert hun door speltherapie beter onderscheid te maken tussen belangrijke en minder belangrijke mensen, wat een voorwaarde is om je te kunnen hechten. De veronderstelling is dat hierdoor het ‘allemansvriendjesgedrag’ afneemt. fasetherapie

Richt zich vooral op ambivalent gehechte kinderen en jongeren. Doel hiervan is dat het kind leert om intieme relaties aan te gaan. De (pleeg)

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 133

ouders geven het grootste deel van de behandeling en worden in de therapiesessies voorbereid en begeleid. Bij hechtingsgestoorde kinderen en jongeren wordt vaak een combinatie van differentiatietherapie en fasetherapie aanbevolen. De behandeling duurt minimaal een jaar. De effectiviteit van deze behandelingen is niet precies bekend. integratieve therapie voor gehechtheid en gedrag

Deze therapie is ontwikkeld voor kinderen met meervoudige verstandelijke en visuele beperkingen. Het is de enige behandelmethodiek die aangetoond effectief is gebleken, maar helaas alleen nog maar voor deze beperkte doelgroep. Het is wel de verwachting dat ook kinderen die niet visueel en/of verstandelijk beperkt zijn, baat kunnen hebben bij deze therapie. In de eerste fase wordt getracht een gehechtheidsrelatie met het kind op te bouwen. Omdat niet te verwachten valt dat de gedragsproblemen daarmee allemaal verdwenen zijn, bestaat de tweede fase van de behandeling uit gedragstherapie. Tijdens de derde fase is er veel aandacht voor de relaties van het kind met belangrijke anderen en treedt de therapeut steeds meer op de achtergrond. De totale behandeling kan een jaar duren. mentaliseren bevorderende kinderpsychotherapie (mbkt)

Dit is een intensieve vorm van therapie voor kinderen (twee tot vijf keer per week) van zes tot twaalf jaar oud. De bedoeling is dat de behandeling het mentaliseren (je eigen en andermans gedachten, gevoelens, wensen en verlangens kunnen herkennen en verwoorden) voldoende op gang brengt, zodat het kind zich op eigen kracht verder kan ontwikkelen. Deze behandeling wordt vaak met ouderbegeleiding gecombineerd. behandeling van traumatische ervaringen

Er zijn verschillende behandelingen die kunnen worden ingezet om kinderen te helpen bij het verwerken van trauma’s. De meeste behandelingen worden zowel binnen de ggz als binnen de eerstelijnszorg aangeboden. Voor sommige behandelingen, zoals EMDR (zie verderop), moet de therapeut een speciÀeke opleiding hebben gevolgd. Van de hieronder beschreven behandelingen is wetenschappelijk aangetoond dat ze effectief zijn.

134

• De zorg voor pleegkinderen

cognitieve gedragstherapie

Deze therapievorm wordt erg veel gebruikt bij allerlei uiteenlopende problemen. Bij deze therapie leert het kind om negatieve gedachten (ik kan niets; het is mijn eigen schuld) om te zetten in andere, positievere gedachten. eye movement desensitization and reprocessing (emdr)

Dit is een kortdurende therapie voor het verwerken van traumatische ervaringen. Meestal wordt deze methode toegepast vanaf het moment dat kinderen kunnen praten en in grote lijnen over het trauma kunnen praten, maar er zijn therapeuten die het ook bij baby’s en peuters kunnen toepassen. schrijftherapie

Bij deze behandelmethode schrijft het kind samen met de therapeut zijn verhaal op en leert het nieuwe manieren om er tegenaan te kijken en ermee om te gaan. .................... schrijftherapie Melvin is 15 jaar. Hij is gedurende een aantal jaren seksueel misbruikt door zijn vader. Melvin woont nu in een pleeggezin. Hij moet nog vaak terugdenken aan wat hij heeft meegemaakt. Hierdoor lukt het hem niet goed om zich te concentreren op zijn schoolwerk. Hij voelt zich somber en slaapt slecht. Hij denkt dat hij het misbruik zelf heeft uitgelokt en dat hij misschien homo is. Toch vindt hij soms een meisje leuk. Melvin voelt zich erg in de war en weet niet zo goed hoe hij zich tegenover anderen moet gedragen. Melvin wordt aangemeld bij de ggz en krijgt schrijftherapie aangeboden.

....................

algemeen behandelaanbod

De meeste hulpverleningsinstellingen hebben geen speciaal aanbod voor pleegkinderen. Maar er zijn wel allerlei behandelmogelijkheden voor kinderen ontwikkeld waar pleegkinderen ook veel baat bij kunnen hebben. De hierna beschreven mogelijkheden vormen slechts een greep uit het totaalaanbod.

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 135

Er kan onderscheid gemaakt worden tussen verbale en non-verbale therapie. Verbale therapie is geschikt wanneer een kind zich met woorden voldoende kan uitdrukken en over zijn gevoelens en gedachten kan praten. Er vinden dan vooral gesprekken met het kind plaats. Er zijn allerlei soorten verbale therapie, die allemaal voortkomen uit een bepaalde stroming binnen de psychologie. Cognitieve gedragstherapie wordt op dit moment het meest gebruikt. Hiervan is bekend dat het effect heeft, onder andere bij angstklachten en somberheid. Als een kind moeite heeft om zich in woorden te uiten, is non-verbale therapie meer geschikt. Hierbij uiten kinderen zich op een andere manier, bijvoorbeeld door muziek, toneel of beweging. Vormen van nonverbale therapie zijn onder andere psychomotorische therapie, creatieve therapie, dramatherapie, muziektherapie en speltherapie. .................... cognitieve gedragstherapie Inge is 11 jaar. Zij is heel bang dat zij een ernstige ziekte zal krijgen en dood zal gaan. Door een klein pijntje of een tinteling in haar lichaam kan ze al in paniek raken. Ze vraagt voortdurend geruststelling aan haar pleegouders. Dat wordt zo erg, dat Inge niet meer alleen in slaap kan komen en het haar ook niet meer lukt ’s morgens alleen naar school te gaan. Samen met haar pleegouders zoekt Inge hulp bij de ggz om haar angst de baas te worden. Ze krijgt cognitieve gedragstherapie, waarbij ze leert tegen zichzelf te zeggen dat de kans dat ze ziek wordt heel klein is en dat haar pleegouders haar goed in de gaten houden. Ze leert zich te ontspannen als ze zo angstig is en ze leert afleiding te zoeken. Ook de pleegouders krijgen tips hoe zij zo goed mogelijk kunnen reageren op het angstige gedrag van Inge. Stapje voor stapje merkt Inge dat de angst minder wordt.

.................... psychomotorische therapie Milan is 15 jaar. Hij woont al bijna zeven jaar in een pleeggezin. Milan kan opeens exploderen van woede. Een keer heeft hij zelfs met zijn blote vuist een kast kapotgeslagen. Hij voelt die woede zelf niet aankomen. Eigenlijk had hij er niet zoveel last van, maar nu moet hij misschien naar een andere school en daar heeft hij geen zin in. Bovendien is Milan bang zijn vriendinnetje hiermee

136

• De zorg voor pleegkinderen

kwijt te raken. Met psychomotorische therapie leert Milan hoe hij in zijn lichaam kan voelen aankomen dat hij kwaad wordt. Het lijkt alsof dat zomaar gebeurt, zonder dat hij daar controle over heeft. Door in de therapie heel veel oefeningen te doen die een veilige spanning oproepen, leert hij de allereerste signalen van boosheid herkennen. Hij leert vervolgens wat hij kan doen om weer rustig te worden en te voorkomen dat de spanning verder oploopt en hij explodeert. Zonder ingewikkelde praatsessies zijn er daardoor thuis en op school voor Milan veel minder escalaties.

.................... creatieve therapie Mike is 12 jaar en woont al sinds hij zes maanden oud is in zijn pleeggezin. Mike is weinig weerbaar, wordt snel gepest en durft niet zoveel. Zijn pleegouders beschrijven hem als zeer terughoudend. Ze zouden graag willen dat hij zich iets vrijer voelde, waardoor de omgang met andere kinderen ook wat makkelijker zou lopen. Mike is niet zo’n prater. Mike wordt aangemeld bij de ggz en start met creatieve therapie. Hij weet in het begin niet zo goed wat hij daarmee moet en denkt ook dat hij dat niet kan. Gedurende de therapie werkt Mike met steeds groter materiaal. Mike wordt uitgedaagd zich te laten gaan en dingen te doen waarvan hij dacht ze niet te kunnen. Mike is verbaasd over wat hij weet te creëren en dat geeft hem zelfvertrouwen. Langzaamaan zien de pleegouders dat hij thuis ook wat vrijer wordt. Zij krijgen tips hoe ze dit gedrag verder kunnen stimuleren. De pleegouders hebben het idee dat Mike een stuk zelfverzekerder is geworden en van zijn leerkracht horen zij dat hij minder eenzaam rondloopt en meer contact heeft met leeftijdgenoten.

....................

Een kind kan ook deelnemen aan een groepsbehandeling of groepstraining. Het voordeel daarvan is dat het kind ervaart dat hij niet de enige is met bepaalde klachten. Ook kunnen kinderen van elkaar leren oplossingen te bedenken om met de klachten om te gaan. Dit kan een kind of jongere veel steun geven. Een groepsbehandeling is meestal gericht op inzicht geven in psychische klachten en verschillende manieren om daarnaar te kijken en ermee om te gaan. Dit is dus een behandeling. Een groepstraining is meestal praktischer en richt zich op het speciÀek

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 137

trainen van bepaalde vaardigheden. Voorbeelden hiervan zijn een sociale vaardigheids- of assertiviteitstraining. Tot slot is medicatiebehandeling een belangrijke behandelmogelijkheid binnen de ggz. Deze wordt gegeven door de psychiater en gaat bijna altijd in combinatie met aanvullende individuele of groepsbehandeling voor het kind en/of de ouders. Medicatie kan helpen bij aandachts- en concentratieproblemen, ernstige en aanhoudende somberheid en angstklachten. .................... medicatiebehandeling Joey is acht jaar en woont al zeven jaar in zijn huidige pleeggezin. Van het begin af aan is Joey zeer druk en impulsief. Zijn pleegouders hebben hier nooit zo’n probleem van gemaakt en kunnen het gedrag goed hanteren. Maar de leerkracht maakt zich wel zorgen over het drukke gedrag van Joey. Hij kan zich niet concentreren op zijn werk en kan niet langer dan drie minuten op zijn stoel blijven zitten. Joey lijkt slim genoeg, maar toch ziet het ernaar uit dat hij groep 4 over moet doen omdat hij onvoldoende vooruit gaat. De school dringt aan op onderzoek naar ADHD. Joey wordt onderzocht door de ggz en daar wordt inderdaad ADHD vastgesteld. Er wordt een medicatieproef gedaan. Dat helpt. Joey blijft een zeer alert en aanwezig kind, maar hij heeft door de medicatie net voldoende concentratie om mee te komen met het lesprogramma. Kim is zestien jaar. Ze heeft het nodige meegemaakt in haar leven en woont sinds een jaar in haar huidige pleeggezin. Kim is angstig en voelt zich somber. Ze piekert veel, slaapt slecht en komt daardoor in een vicieuze cirkel terecht. Kim krijgt gesprekstherapie, maar dit helpt haar onvoldoende om van haar klachten af te komen. Ze krijgt daarom medicatie voorgeschreven door de kinderen jeugdpsychiater waardoor ze minder angstig is. Hierdoor slaat de gesprekstherapie beter aan. Als de vicieuze cirkel daarmee na een jaar doorbroken wordt en de klachten sterk afnemen, kan Kims medicatie weer worden afgebouwd.

....................

138

• De zorg voor pleegkinderen

6.7 • ondersteuning en begeleiding van ouders Als het kind in een pleeggezin wordt geplaatst, is het vaak in eerste instantie de bedoeling dat het kind zo snel als het kan weer naar huis terugkeert. Vaak zijn er problemen in het gezin die eerst opgelost moeten zijn; daarna kan het kind weer thuis komen wonen. Daarom ontvangen ouders in de periode dat het kind in het pleeggezin woont vaak hulpverlening. Dit kan behandeling zijn voor hun eigen psychische problemen, als die klachten ervoor zorgen dat het minder goed lukt om hun kinderen op te voeden. Of er wordt behandeling ingezet om de band tussen ouders en hun kinderen te verbeteren en er wordt speciÀeke opvoedingsondersteuning gegeven om hun opvoedingsvaardigheden te vergroten. Zo’n behandeling kan bijvoorbeeld eens per week zijn, op het kantoor van een instelling, maar het kan ook zijn dat ouders en hun kinderen enkele dagen per week worden opgenomen in een instelling voor een klinische behandeling. Soms is er juist praktische hulp nodig om meer rust te creëren in het gezin. Er kan dan bijvoorbeeld schuldsanering worden ingezet. .................... behandeling voor de eigen problemen De kinderen van Marja zijn uit huis geplaatst. Marja kan niet meer goed voor hen zorgen, want ze heeft steeds vaker paniekaanvallen en durft dan het huis niet uit. De kinderen brengt ze dan ook niet naar school. Sommige dagen lukt het haar zelfs niet om uit bed op te staan. Ze vindt zichzelf hierdoor een slechte moeder en voelt zich steeds ellendiger. Afgesproken wordt dat Marja tijdens de uithuisplaatsing van haar kinderen een dagbehandeling volgt bij de ggz. Bij de volgende rechtszitting wordt dan gekeken of zij sterk genoeg is om haar kinderen weer zelf op te voeden.

....................

Wanneer het kind voor langere tijd of voorgoed naar een pleeggezin gaat, heeft dat vaak grote impact op de ouders. Ook al zijn zij niet meer verantwoordelijk voor de opvoeding van het kind, zij blijven wel de ouders en hebben dus invloed op hun kinderen. Het is niet vanzelfsprekend dat ouders begeleiding krijgen in hoe zij deze nieuwe ouderrol moeten invullen. Maar voor het welzijn van het kind is het de moeite waard om met ouders samen te kijken op welke manier zij hun nieuwe rol als ouder zo goed mogelijk gestalte kunnen geven. Dit zal vanwege

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 139

de eigen problematiek van de ouders niet altijd haalbaar of effectief zijn, maar het moet in ieder geval geprobeerd worden. Oorspronkelijk viel de begeleiding van de ouders ook onder het takenpakket van de pleegzorg. Na 1998 is de zorg voor ouders en pleegouders opgesplitst en werd de gezinsvoogd verantwoordelijk voor de begeleiding van de ouders, maar deze begeleiding wordt in de praktijk nauwelijks geboden. Gelukkig zijn er inmiddels weer steeds meer instellingen voor pleegzorg die dit gat proberen te dichten en ook de begeleiding van de ouders op zich nemen. Er is een speciale methode geschreven die ingaat op hoe ouders het beste geholpen kunnen worden met hun nieuwe rol als ouder van een kind dat in een pleeggezin is geplaatst (Gé Haans, Ouderbegeleiding bij roldifferentiatie).

6.8 • als het echt niet meer gaat Bijna een derde van de pleegzorgplaatsingen wordt eerder afgebroken dan de bedoeling was. Onhanteerbaar gedrag van het pleegkind blijkt daarbij een belangrijke rol te spelen. Wanneer het punt wordt bereikt dat het niet meer gaat, kan in sommige gevallen nog crisishulpverlening worden gegeven. Dat kan als er bij het kind en de pleegouders nog enige ruimte is om de schouders er nog één keer onder te zetten. Er zijn verschillende vormen van crisishulp beschikbaar, die meestal direct van start gaan en zeer intensief zijn (meerdere afspraken per week). Er wordt gezocht naar een manier waarop het pleegkind en de pleegouders enige afstand van elkaar kunnen nemen, zodat er wat ruimte komt om af te koelen. Wanneer zij langere tijd in een stressvolle situatie met elkaar moeten omgaan, lukt het meestal niet meer om eens goed na te denken over de aanpak, terwijl dat juist hard nodig is. In sommige gevallen is ook crisishulp een gepasseerd station. De spanningen en ruzies zijn zo hoog opgelopen, dat het niet meer gaat. In dat geval kan het pleegkind niet de zorg geboden worden die het nodig heeft en zal het uit het pleeggezin worden gehaald. Het kind wordt meestal opgevangen in een crisisopvanghuis of een ander crisispleeggezin. Als er geen lange wachttijd is, kan het ook direct in een behandeltehuis worden geplaatst. Pleegouders hebben vrijwel nooit het gezag over het pleegkind en merken vaak dat zij na de beëindiging van de pleegzorgplaatsing formeel niets meer met het pleegkind van doen hebben. Zeker wanneer een pleegkind langere tijd bij hun in huis heeft gewoond, kan dat zeer frustrerend zijn. Ondanks dat zij het kind het meest intensief hebben meegemaakt, worden zij niet meer geïnformeerd over de verdere ontwikke-

140

• De zorg voor pleegkinderen

ling van het kind. In de meeste gevallen beslist de (gezins)voogd hierover, al dan niet in samenspraak met de gezaghebbende ouder en de nieuw betrokken hulpverleningsinstanties. Als pleegouders nog een rol van betekenis willen spelen voor het kind, ervaren zij vaak dat zij daarvoor veel moeite moeten doen. Dit is jammer, want zeker wanneer het kind naast de pleegouders geen andere mensen heeft die persoonlijk en langdurig bij hem betrokken zijn, kan het voor het kind van grote betekenis zijn dat het met de pleegouders in contact blijft. Als een kind direct uit het gezin van oorsprong in een kindertehuis of internaat wordt geplaatst, blijft het gezin van herkomst het echte ‘thuis’ van het kind. In het weekend kan het kind naar huis, het kan bellen naar huis en het kan bezoek, kaartjes en cadeautjes krijgen van thuis. Als een kind dat al jaren niet meer bij zijn ouders woont, vanuit een pleeggezin in een behandelhuis wordt geplaatst, houdt het ‘thuis’ op, tenzij de pleegouders dat het kind kunnen en/of willen blijven bieden. Soms kan dit in de vorm van weekendpleegzorg. Het kind heeft dan ook nog net als de andere kinderen op de leefgroep een plek waar het in de weekeinden nog eens heen kan gaan en ook mensen die hem bellen of op bezoek komen.

6.9 • tot slot Het spreekt voor zich dat professionele hulpverlening alleen ingezet moet worden wanneer dat nodig is en gewenst wordt door het kind, de pleegouders en eventueel de ouders en de (gezins)voogd. Vaak zal de reguliere pleegzorgbegeleiding volstaan. Soms zijn er wel klachten, maar kunnen deze goed met ondersteuning binnen het eigen gezin worden opgelost en hoeft er geen professionele zorg aan te pas te komen. Het is echter een gemiste kans wanneer hulpverlening wel gewenst is, maar niet gegeven wordt omdat niet bekend is dat ze beschikbaar is. Aan de pleegouders daarom het advies verder te zoeken wanneer zij denken dat er meer aan de hand is met hun pleegkind en zij gespecialiseerdere hulpverlening nodig hebben. Zij kunnen de huisarts vragen om daarin mee te denken. Aan ouders wier kinderen uit huis zijn geplaatst in verband met hun eigen (psychische) problemen het advies om de periode van de uithuisplaatsing ook echt te gebruiken om zo veel mogelijk orde op zaken te stellen en hiervoor hulp te zoeken. Makkelijker gezegd dan gedaan, maar meestal wordt het als positief gezien als de ouder zich openstelt

ho ofdstuk 6 behandeling van gedr agsproblemen bij pleegkinderen • 141

voor hulp en actie onderneemt om de situatie te verbeteren. Dit heeft vaak meer effect dan de strijd aangaan. Omdat pleegzorg een vorm van hulpverlening is die vaak meerdere jaren duurt, zijn de effecten van de zorg en investering ook pas na lange tijd merkbaar. Pas als het pleegkind volwassen is, kan de echte balans worden opgemaakt. Tussentijds zal met regelmaat worden stilgestaan bij de vraag hoe het gaat en of er aanvullende hulpverlening nodig is, zeker wanneer het kind gedurende meerdere jaren in het pleeggezin verblijft. Het is belangrijk om er altijd van bewust te blijven dat hulp die op het ene moment niet nodig is of geen gewenst resultaat oplevert, op een later tijdstip misschien heel goed werkzaam kan zijn. Voorafgaand aan welke vorm van behandeling dan ook, zal moeten worden stilgestaan bij de vraag of het pleeggezin niet overbelast is en of er bij zowel de pleegouders als het pleegkind nog voldoende energie is om zich in te zetten voor een hulpverleningstraject. Als dat niet zo is, zal daar eerst iets aan moeten gebeuren, eerder is er geen ruimte om te kunnen proÀteren van een behandeling.

142

• De zorg voor pleegkinderen

7 Meer weten?

websites van belangrijke organisaties

•

•

• •

•

Advies- en klachtenbureau Jeugdzorg. Informatie, advies en steun bij vragen of klachten over de jeugdzorg. www.akj.nl Bureau Jeugdzorg. Informatie over de werkwijze van de bureaus en adressen. www.bureaujeugdzorg.info Instellingen voor Pleegzorg. www.pleegzorg.nl Landelijk Cliëntenforum Jeugdzorg. LCFJ wil de belangen behartigen van en voor cliënten in de jeugdzorg. Site voor jongeren en ouders. www.lcfj.nl Raad voor de Kinderbescherming. www.kinderbescherming.nl belangrijke websites voor pleegouders

•

Mobiel. Tijdschrift voor pleegzorg. www.mobiel-pleegzorg.nl

143 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1_7, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

•

•

•

•

Nederlandse Vereniging voor Pleeggezinnen. Organisatie van en voor pleegouders. www.denvp.nl Pleegwijzer. Ondersteuning en belangenbehartiging door en voor pleegouders in Noord-Nederland. www.pleegwijzer.nl Pleegzorg in Nederland. Algemene informatie over pleegzorg. www.pleegzorg.nl of www.postbus51.nl of www.pleegzorg.startpagina.nl STAP-trainingen. Pleegzorg educatietraject. www.stap-pleegzorg.nl belangrijke websites voor pleegkinderen

• •

Hyves. http://ikbeneenpleegkind.hyves.nl WAT?! Site van de WAT?! Krant, voor jongeren die Wonen met een Ander Thuis. www.watkrant.nl op zoek naar aanvullende hulpverlening?

Neem voor hulp bij psychiatrische of psychische problemen van het kind contact op met de huisarts en overleg of er verwezen kan/moet worden naar een eerstelijnspsycholoog (www.lve.nl) of een ggz-instelling (www.ggz.nl), of neem contact op met de pleegzorgwerker en/of de (gezins)voogd. meer informatie over behandelingen die in dit boek zijn genoemd

• • • • • • •

PMTO: www.PMTO.nl PCIT: www.pcit.org MST: www.mstservices.com MTFC-P: www.mtfc.com Triple P: www.triplep-nederland.nl FFT: www.fft-nederland.nl VIB: www.basictrust.com of informeer bij Bureau Jeugdzorg of de huisarts websites met informatie over hechtingsproblematiek

•

144

Algemene Landelijke Vereniging voor Hechtingsstoornissen/Geenbodem-syndroom. De site geeft algemene informatie en tips voor interessante boeken. www.deknoop.org

• De zorg voor pleegkinderen

•

Meer informatie over de verschillende behandelvormen voor hechtingsproblemen. www.hechtingsproblemen.nl aanvullende inhoudelijke informatie

•

Informatiesite voor professionals en (pleeg)ouders. www.kenniscentrum-kjp.nl boeken voor pleegouders en ouders

• • • •

Beek, F. van & Stellingwerff, J. (2003). Gezellig en irritant. Ervaringen van de kinderen van pleegouders. Amsterdam: SWP. Delfos, M. & Visscher, N. (2001). (Pleeg)kinderen en vreemd gedrag!? Amsterdam: SWP. Kramer, M. (2005). Paraplu voor pleegouders. In de juridische praktijk. Amsterdam: SWP. Doelman, G. (2009). Pleegouderschap in de praktijk. Werkboek voor pleegouders. Barneveld: Nelissen. boeken voor leerkrachten

•

Beek, F. van & Stellingwerff, J. (2005). Een kind uit een pleeggezin in de klas. Informatie voor leerkrachten aan de basisschool. Meppel: Ten Brink.

•

Bergh, P. van den & Weterings, T. (2010). Pleegzorg in Perspectief. Ontwikkelingen in theorie en praktijk. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Bergh, P. van den & Weterings, T. (2007). Pleegzorg, jeugdzorg voor het kind. Pedagogische besluitvorming bij uithuisplaatsing. Utrecht: Agiel. Most, G. van der, Bast, H., Horn, G. ten, Hoogwater, A. & Trooster, B. (2001). Hechting en therapeutische pleegzorg. Assen: Koninklijke Van Gorcum.

verdiepende literatuur

•

•

ho ofdstuk 7 meer we ten? • 145

Literatuur

boeken

Baartman, H., & Zandberg, T. (1997). Pleegzorg. Groningen: Wolters-Noordhoff. Beek, F. van, & Stellingwerff, J. (2005). Een kind uit een pleeggezin in de klas. Informatie voor leerkrachten aan de basisschool. Meppel: Ten Brink. Beek, F. van, & Stellingwerff, J. (2003). Gezellig en irritant. Ervaringen van de kinderen van pleegouders. Amsterdam: SWP. Bergh, P. van den, & Weterings, T. (2010). Pleegzorg in Perspectief. Ontwikkelingen in theorie en praktijk. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Bergh, P. van den, & Weterings, T. (2007). Pleegzorg, jeugdzorg voor het kind. Pedagogische besluitvorming bij uithuisplaatsing. Utrecht: Agiel. Delfos, M., & Visscher, N. (2001). (Pleeg)kinderen en vreemd gedrag!? Amsterdam: SWP. Doelman, G. (2009). Pleegouderschap in de praktijk. Werkboek voor pleegouders. Barneveld: Nelissen. Kramer, M. (2005). Paraplu voor pleegouders. In de juridische praktijk. Amsterdam: SWP. Most, G. van der, Bast, H., Horn, G. ten, Hoogwater, A., & Trooster, B. (2001). Hechting en therapeutische pleegzorg. Assen: Koninklijke Van Gorcum.

147 A. Maaskant, A. Reinders, De zorg voor pleegkinderen, DOI 10.1007/ 978-90-313-7981-1, © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Schuengel, C., Slot, W., & Bullens, R. (2003). Gehechtheid en kinderbescherming. Amsterdam: SWP. Stor, P., & Storsbergen, H. (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Utrecht: Lemma. Strijker, J. (2006). Pleegzorg. Overzicht van wetenschappelijk onderzoek. Utrecht: Stili Novi.

behandelmethodieken

STAP-curus: werkboeken voor pleegouders en begeleiders. Helpen met hechting en verlies. Amsterdam: Stichting Op Kleine Schaal. Vasseb, G. (2004). Als hechten moeilijk is. De rode draad uit het verleden. Een professioneel dialooggericht aanbod voor ambulante werkers in de jeugdzorg en ouders. Apeldoorn: Garant.

artikelen

Curtis Mc Millens, J., Zima, B., Scott, L. et al. (2005). Prevalence of Psychiatric Disorders Among Older Youths in Foster Care Systems. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44(1), 88-95. Oosterman, M., Schuengel, C., Slot, W., Bullens, R., & Doreleijers, T. (2007). Disruptions in foster care: a review and meta-analysis. Children and Youth Services Review, 29(29), 53-76. Stijker, J., & Knorth, E. (2007). Verplaatsing van Pleegkinderen. Een onderzoek naar verplaatsingsgeschiedenis en plaatsingsverloop bij kinderen in de langdurige pleegzorg. Kind en Adolescent, 28, 32-45. Thomas, R., & Zimmer-Gembeck, M. (2007). Behavioral Outcomes of Parent-Child Interaction Therapy and Triple P- Positive Parenting Program: A review Analysis. Child Psychology, 35, 475-95. Timmer, S., Urquiza, A., Zebell, N., & McGrath J. (2005). Parent-Child Interaction Therapy: Application to maltreating parent-child dyads. Child Abuse & Neglect, 29, 825-42.

148

• De zorg voor pleegkinderen