Czołgi Wojska Polskiego 1919–1939 978 8372199058 [PDF]

Zitiervorschau

Janusz Ledwoch

Czołgi

Wojska Polskiego

1919-1939

Warszawa 2012

a

a

Wgóawnittwo . •ilit.lria

Okładka - Arkadiusz Wróbel Mapy - Jacek Dornański Plansze barwne- Grzegorz Jackowski Zdjęcia/Photo

Credits: ADM, Warszawa, Polska, CAW, Warszawa, Polska, ASKM, Moskwa, Rosja, RGAKFD, Moskwa, Rosja, Tank Museum, Bovington Camp, UK, archiwum Janusza Magnuskiego, Mariusz Zimny, Warszawa, Polska, Wawrzyniec Markowski, Gdańsk, Polska, Krakowskie Tow. Fotograficzne, Kraków, Polska, Paweł Rozdżestwieński, Warszawa, Polska, www .dobroni.pl.

Wydawnictwo

"MlLITARJA"TM 00-961 Warszawa skr. pocz. l 06 teł

22 845 14 27 fax 22 435 54 27 e mail: militaria@ supermedia.pl Actual offer Aktualna oferta www.militaria.netpl ISBN 9788372199058

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być kopiowana w żadnej formie ani żadnymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, łącznie z wykorzystaniem systemów przechowywania i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich. Układ graficzny strony tytułowej i liternictwo prawnie zastrzeżone. Znak wydawnictwa i nazwa prawnie zastrzeżona jako znak towarowy. Nabywanie nielegalnie skopiowanych książek np. drogą elektroniczną, jest przestępstwem ściganym z urzędu i podlega odpowiedzialności karnej. Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced ar transmitted in any form ar by any means, electronic ar mechnica /, including photocopying, recÓrding ar any information storage and retrieval system without written permission from copyright owner.

© Copyright by Wydawnictwo "MILITARIA"™, Warszawa 2012

Ali rights reserved

ROZDZIALI. l. PUŁK CZOŁGÓW -

CZOŁGI

RENAULT Ff WWOJSKU POLSKIM

7

ROZDZIAŁ II. TAJEMNICZE RENAULTY NCl I M26 / 27

39

III. OSTATNIA SZARŻA.

45

ROZDZIAŁ

CZOŁGI

RENAULT Ff W 1939 ROKU

ROZDZIAŁ IV. ERA VICKERSÓW 1932- 1939

V. POLAND - 7TP

53

ROZDZIAŁ

MADE IN

ROZDZIAŁ

NoWE

VI. ZNAD SEKWANY, CZVU RENAULT R35 I HOTCHKISS H35 - 1939

CZOŁGI

ROZDZIAŁ VII. PROTOTYPY lOTP /14TP, 4TP /PZINż 130

ROZDZIAŁ

91

166

198

VIII.

EKSPORT

204

ZAMIAST EPILOGU - 1940

206

BmuoGRAFIA

208

3

4

Czołg lekki 7TP z 3. Batalionu Pancernego podczas prób trakcyjnych prowadzonych na poligonie w Zielonce lub w Rembertowie prawdopodobnie w 1939 roku. [ADM]

Niniejsze opracowanie omawia czołgi używane w jednostkach pancernych Wojska Polskiego w okresie od 1919 roku do 1939 roku. Autor celowo zrezygnował z układu chronologicznego, na rzecz układu tematycznego, bowiem historia czołgów w II Rzeczpospolitej była pisana przez poszczególne typy wozów bojowych, a nie jednostki pancerne. Możemy mówić o "okresie użytkowania czołgów Renault Fr", czy "erze Vickersa ", natomiast trudniej jest omówić polski sprzęt pancerny przez pryzmat poszczególnych jednostek, bowiem np. 12. Batalion Pancerny został przezbrojony w czołgi dopiero na kilka tygodni przed wybuchem wojny. W całym omawianym okresie (1919-193 9) były używane czołgi lekkie Renault FT, z tym, że ich rola stopniowo malała. Początkowo był to podstawowy, i jedyny, oręż pancerny Wojska Polskiego, później do jednostek trafiły kolejne typy czołgów. We wrześniu 1939 roku w walkach brały udział tylko trzy kompanie czołgów Renault Fr i czołgi używane w składzie drezyn pancernych pociągów pancernych. W 1931 roku Polska zakupiła w Wielkiej Brytanii 38 czołgów lekkich Vickers 6-ton Mark E. Na bazie tego pojazdu uruchomiono produkcję własnego typu czołgu lekkiego 7TP. Początkowo w wersji dwuwieżowej 5

uzbrojonej tylko w karabiny maszynowe, a później w wersji jednowieżowej uzbrojonej w działko kalibru 37mmikarabin maszynowy. W 1939 roku czołgi 7TP byl:y równorzędnym przeciwnikiem dla niemieckich czołgów lekkich, natomiast ustępowal:y grubością opancerzenia czołgom czeskim PzKpfw 35(t) i 38(t), PzKpfw III i PzKpfw N, ponadto czołg PzKpfw IV był u zbrojony w armatę kalibru 75 mm. Latem 1939 roku do Polski trafiła partia 50 zakupionych we Francji czołgów lekkich Renault R35 (i trzy Hotchkiss H35), w które został uzbrojony zmobilizowany 21. Batalion Czołgów Lekkich. Prowadzono też prace nad nowymi konstrukcjami. Rezultatem był prototyp czołgu kołowo-gąsienicowego l OTP, czołgu rozpoznawczego 4TP (Pllnż 140) oraz czołgu p!:ywającego PZinż 130. W Jazie budowy prototypu znajdował się czołg szturmowy 14TP. Rozpoczęto też projektowanie czołgu średniego 25TP. W opracowaniu nie zostal:y omówione "czołgi rozpoznawcze" TK- 3 i TK- S, bowiem pod tą bardzo groźną nazwą kryl:y się tankietki, 'które z racji uzbrojenia i opancerzenia nie byl:y na pewno prawdziwymi "czołga­ mi rozpoznawczymi". Pierwszy kontakt żołnierzy Wojska Polskiego z nowym rodzajem broni miał miejsce w styczniu 1919 roku. W grudniu 1918 roku do Odessy, gdzie stacjonowała, dowodzona przez generała brygady Lucjana Żeligowskiego, 4. Dywizja Strzelców Polskich (organizacyjnie wchodząca w skład Armii Polskiej we Francji), dotarl:y jednostki f rancusko-greckiego Korpusu Interwencyjnego, dowodzonego przez generała Phillipe d'Anselme'a, skierowanego do Rosji do walki z bolszewikami. Jednostki francuskie byl:y wspierane przez 15 czołgów Renault FT z 3 Ol. Kompanii Czołgów wydzielonej z 501. Pułku Czołgów. Czołgi FT wzbudzil:y w Odessie zrozumiałe zainteresowanie, bowiem armia cara Mikołaja II dysponowała tylko samochodami pancernymi, natomiast nie była uzbrojona w czołgi. Przybycie jednostek alianckich (17 grudnia 1918 roku) uratowało okrążone w porcie w Odessie jednostki polskie, atakowane przez wojska ukraińskie Semena Petlury. Francuskie czołgi czynnie bral:y udział w walkach z bolszewikami, m. in. Renaulty wspieral:y żołnierzy polskich z 13. Pułku Strzelców 4. Dywizji Strzelców Polskich podczas walk pod Tyraspalem w marcu 1919 roku. W tym samym czasie we Francji rozpoczęto formowanie pierwszej polskiej jednostki pancernej uzbrojonej w czołgi Renault FT.

6

Kolumna Czołgów, Czołgów

czołgów Renault FT z 337. Kompanii 13. Batalionu 505. Pułku Las Argoński, 20 października 1918 roku. Kadra i sprzęt 505. Pułku posłużyła do sformowania polskiego l. Pułku Czołgów. [ASKM]

ROZDZIAŁ

I. l.

PuŁK CzoŁGów -

CzoŁGI RENAULT

Ff w

WOJSKU POLSKIM

Formowana we Francji Armia Polska, dowodzona przez generała Józefa Hallera, miała w swoim składzie także jednostkę pancerną . Już po zakończeniu I wojny światowej, w dniu 22 marca 1919 roku, w Martigny les Baines w Wogezach, rozpoczęto formowanie l. Polskiego Pułku Czołgów, czyli l e Regiment de Chars Blindes Polonais. Formowanie jednostki odbywało się w ramach francuskiego 505 . Pułku Czołgów . Dwa sformowane wówczas bataliony czołgów pochodziły ze składu 505. pułku, I. Batalion to 15. Batalion 505. Pułku Czołgów, zaś III. Batalion to 14. Batalion. Należy także zauważyć , że numeracja kompanii czołgów odpowiadała numeracji polskich dywizji na terenie Francji (l., 2., 3., 6. i 7.) dowodzonych przez generała Hallera, 4. Dywizji Strzelców Polskich generała Żeligowskiego (4.) w Rosji i 5. Dywizji Strzelców Polskich pułkownika Waleriana Czumy znajdującej się na Syberii (5.). Niebawem do polskiej jednostki pancernej zaczęli napływać ochotnicy z obozów jenieckich, jeńcy pochodzący z armii niemieckiej i austro-węgierskiej, oraz ochotnicy z Francji i USA. Z tych ostatnich prawie w całości została utworzona l . Kompania Czołgów .

7

Załoga czołgu Renault FT i przydzielony mechanik przy swoim czołgu, front zachodni, jesień 1918 roku. Czołg z odlewaną wieżą typu Girod uzbrojony w działko SA 18. [ASKM]

W tym też czasie, prawdopodobnie z inicjatywy porucznika Władysława Kohutnickiego, do języka polskiego trafiło określenie "czołg". Początkowo jednostka pozostawała pod bezpośrednim dowództwem armii francuskiej, która dostarczyła sprzęt i załogi. Na mocy, rozkazu francuskiego ministra wojny (3369AS/3) , z dnia 19 maja 1919 roku, jednostce przekazano czołgi, samochody i inny sprzęt wojskowy. Trzon ~zbrojenia stanowiło aż 120 czołgów Renault Fr. Z tego 75 czołgów (lub 72, istnieją rozbieżności w - źródłach) było uzbrojonych w działka SA 18 kalibru 37 mm, natomiast pozostałe 45 (lub 48) w karabiny maszynowe Hotchkiss Mle 1914 kalibru 8 mm. [ Tarczyński f, Wozy bojowe Wojska Polskiego, 1918- 1939, Pruszk6w 1993, str 109] Przeważały czołgi z wieżą odlewaną, natomiast jednostka dysponowała tylko nielicznymi czołgami z wieżami wielokątnymi, nitowanymi. Dowódcą pułku był podpułkownik (stopień w armii polskiej, w armii francuskiej major) Jean Mare były dowódca 505. Pułku Czołgów. Obsada dowódców pułku w latach 1919-1920 została przedstawiona na zestawieniu na stronie 9. Przej~cie funkcji dowódczych przez Polaków nastąpiło w l. Batalionie w dniu 8 października, w II. Batalionie (dawnym III. Batalionie) 15 październi­ ka, natomiast w jednostkach technicznych dopiero 15 listopada 1919 roku . Organizacja pułku, w okresie 1919-1920, nie byłajednolita. Rozwiązano III.

8

Dowódcy

Jednostka Dowódca I. Batalion

płk Jean Mare, ppłk. Adolf Engel (do 26.11.1919), mjr Bogumił Skibniewski (do 14.8.1920), pplk Wilhelm Orlik-Riickemann

pułku

Czołgów

l. Kompania

mjr Albert Marchan d, mjr Bogumił Skibniewski (do 25.11.1919), kpt. Aleksancle ózefowicz kpt. de Mothiele, kpt. Boinot (do 15.10.1919), kpt.

Czołgów

2. Kompania

Kohutnicki

kpt. Jean Dufour, kpt. Aleksander Józefowicz (do 25.11.1919), por. Józef Strzelecki (do 12.12.1919), por. Stanisław Jackowski (do 11.08.1920), kpt. Władysław Jenker

Czołgów

II. Batalion Czołgów kpt. Henryk Romiszowski (do 25.08.1920), mjr od 15 .10.1919 Czołgów

3. Kompania

Władysław

Stanisław

Jackowski

kpt. Peree (do 15.10.1919), kpt. Artur Kronenberg (do 18 .02.1920), por. ~ładysław Liro

4. Kompania Czolgów por. Leonard Lech od20.02.1920 III. Batalion

Czołgów

mjr Rene Vineron (do 15.10.1919), kpt. Artur Kronenberg

5. Kompania Czołgów por. od 30.07.1920

Michał

Piwoszczuk

6. Kompania Czołgów kpt. Delbeaux do 15.10.1919 6. Kompania Czołgów por. od 26.08.1920

Władysław Niebieszczański

7. Kompania Czołgów kpt. Berlat do 15.10.1919 Kompania Remontowa Kompania Zapasowa

kpt. Riga lub Rigeau (do 15.10.1919), kpt. Jerzy kpt. Antoni

Pluton Sam. Pancemych Ford

por.

Michał

Tabela 1. Dowódcy 1919-1920.

Czołgów)

batalionów i kompanii 1.

sformować

(od 20.02.1920)

(od 20.02.1920)

Piwoszczuk (przydzielony do 5. Kompanii

pułku,

Batalion, by go ponownie wstała już

Szczęsnowicz

Łazowski

Pułk Czołgów

26 sierpnia 1920 roku. 5. kompania po-

30 lipca, przed sformowaniem wzmiankowanego III. Batalionu.

Natomiast 6. kompania została rozwiązana w dniu 15 października 1919 roku, i ponownie sformowana w dniu 26 sierpnia 1920 roku. Pułk miał nietypową organizację,

kadrowa. W panie

pełni został

czołgów.

bowiem

został

sformowany jako jednostka

zorganizowany tylko III. Batalion

posiadający

trzy kom-

l. Batalion liczył dwie kompanie, natomiast II. Batalion (który nie

9

5 x Renault FT

Schemat 1. Organizacja 1. Kompanii l. Batalionu 1. 1920 roku. istniał

5 x Ren au lt FT

Pułku Czołgów,

lato

w pierwszym stadium organizacji) i "brakującą" kompanię z I. Batalionu zamierzano sformować dopiero po przetransportowaniu pułku do Polski. Każda kompania czołgów składała się trzech plutonów po 5 czołgów. W składzie plutonu zapasowego, przydzielonego do każdej kompanii znąjdowało się aż 9 czołgów, w tym czołg dowódcy kompanii. Cała kompania dysponowała 24 czołgami Renault Fr. W dniu l czerwca 1919 rozpoczęto załadunek pułku na transporty kolejowe, które przez zrewoltowane Niemcy były kierowane do Polski. Do 16 czerwca 1919 roku polskie czołgi dojechały do Łodzi, która została wybrana na garnizon jednostki. Nie był to wybór przypadkowy, bowiem niezniszczona w czasie działań wojennych Łódź dysponowała pomieszczeniami do zakwaterowania żołnierzy i zmagazynowania sprzętu pancernego. Ponadto liczne w mieście zakłady metalowe, związane z przemysłem włókienniczym, gwarantm~ały możliwość wykonania na miejscu tak niewielkich, jak i poważniejszych napraw sprzę tu . Po przybyciu do Łodzi oficerowie i podoficerowie francuscy, którzy nadal stanowili trzon personelu jednostki, rozpoczęli intensywne szkolenie polskich poborowych: podoficerów i oficerów skierowanych do służby w l. Pułku Czołgów.

10

Francuzi nadzorowali też ćwiczenia praktyczne jednostek pancernych. Na poligon w Rembertowie koło Warszawy została skierowana 3. kompania z I. Batalionu, która została użyta do pokazów nowego typu sprzętu m.in. przed Naczelnikiem Państwa marszałkiem Józefem Piłsudskim. Pierwszym oddziałem czołgów, który wziął udział w walkach była 2. Kompania Czołgów (dowódca kapitan Dafour, dowódcami plutonów także byli Francuzi, załogi była mieszane francusko-polskie). Kompania została skierowana na front na rozkaz szefa francuskiej Misji Wojskowej generała Paula Henrysa. Kompania W)jechała z Łodzi transportem kolejowym (19 sierpnia) i trafiła pod rozkazy generała dywizji Stanisława Szeptyckiego dowódcy Frontu Litewsko-Białoruskiego. W dniu 28 sierpnia pod Bobrujskiem Renaulty wspierały 14. Dywizję Piechoty (Wielkopolską) w zajęciu miasta i obsadzeniu linii frontu na rzece Berezynie. Natomiast miesiąc później pod Dyneburgiem (Dźwińsk) czołgi walczyły razem z l. Brygadą Piechoty Legionów. W dniu 27 września Renaulty brały udział w walkach na przedpolach miasta, zaś następ­ nego dnia czołgi wspierały ogniem oddziały polskie atakujące forty w mieście. W walkach pod Dyneburgiem plutonem Renaultów dowodził Polak, podporucznik Józef Jasiński, który został potem odznaczony Krzyżem Virtuti

Defilada l. Pułku Czołgów przed generalnym inspektorem piechoty generałem Aleksandrem Osińskim w dniu francuskiego święta narodowego, Łódź ul. Piotrkowska, 14lipca 1919 roku. Na czele dowódca pułku ppłk Mare. [CAW]

11

Oficerowie francuscy z l. Pułku Czołgów przy czołgu Renault FT, o numerze ewidencyjnym 3259, z wieżą Girod uzbrojony w armatę SA 18 kalibru 37 mm, na froncie pod Bobrujskiero w sierpniu 1919 roku. [ASKM]

Militari V klasy. Także pod Dyneburgiem poległ pierwszy polski żołnierz pancerny kapral Franciszek Brzeszczycki, a rannych zostało dwóch oficerów francuskich. W czasie walk artyleria sowiecka trafiła dwa polskie czołgi. Jesienią 1919 roku czołgi zostały wycofane z frontu (do Wilna i do Łodzi) w celu przeprowadzenia koniecznych napraw. Ponownie polskie Renaulty trafiły na front wiosną. 1920 roku. Na front litewsko-białoruski trafił I. Batalion Czołgów (l. i 2. kompania), dowodzony wówczas przez kapitana Aleksandra Józefowicza, który stacjonował w Wilnie. Na froncie ukraińskim walczył natomiast II. Batalion dowodzony przez kapitana Henryka Romiszewskiego. Najpierw na froncie znalazła się 3. kompania (18 maja) tegoż batalionu, a nieco później sztab i 4. kompania (od 4 czerwca 1920 roku). Na początku lipca 1920 roku dwa plutony z l. Pułku Czołgów skierowano do Kowla pod dowództwo Frontu Ukraińskiego. Czołgi nie brały udziału w walkach, i w sierpniu zdołały się wycofać pod Warszawę. W tym okresie jednostka była już całkowicie polska, jako ostatni szeregi l. Pułku Czołgów opuścili ochotnicy polscy z USA. Do pułku zostali wcieleni polscy poborowi i skierowani oficerowie, których pośpiesznie przeszkalano w Łodzi. Początkowo czołgi były używane w sposób dość pasywny, bowiem działania wojenne nie sprzY.jały użyciu czołgów, natomiast po przerwaniu frontu przez

12

Czołg lekki Renault FT z wieżą wielokątną, nitowaną uzbrojony w karabin maszynowy Hotchkiss Mle 1914 kalibru 8 mm.

13

Naprawa uszkodzonych czołgów Renault FT z l. Pułku Czołgów w warsztatach pułkowych w Łodzi, lato 1920 roku. Czołgi noszą typowe francuskie "karciane" oznaczenia taktyczne. [ASKM] oddziały kawalerii sowieckiej, szef doradców francuskich generał Maxime Weygand b.ezskutecznie postulował wycofanie czołgów z frontu i zgrupowanie pułku w odwodzie, na kierunku ewentualnego przełamania. Czołgi pełniły na froncie rolę swoistej "straży pożarnej", były kierowane na wszystkie zagrożone odcinki, a polscy dowódcy wierzyli, że czołgi stanowią nie tylko doskonałe wsparcie piechoty, ale potr~ą także wykonać inne poważne zadania bojowe. Zupełnie nie dostrzegali tego, że Renaulty Ff były powolne, a opancerzenie chroniło załogę tylko przed ogniem z broni ręcznej i mniejsz-Ymi odłamkami, natomiast sowieckie armaty 3-calowe (76,2 mm) doskonale radziły sobie z ich pancerzem. Ważnym zadaniem czołgów była osłona wycofujących się oddziałów, jednak w tej sytuacji polskie czołgi musiały wykonywać wielokilometrowe przemarsze. Stawały z powodu braku paliwa i usterek technicznych. Jeżeli nie można ich było naprawić , cenne pojazdy pancerne były ewakuowane koleją na tyły. Walki na froncie litewsko -białoruskim. Do poważniejszych walk z udziałem czołgów doszło na początku czerwca 1920 roku. W dniu l czerwca pluton z l. Kompanii Czołgów, dowodzony przez podporucznika Juliana Głowackiego, dokonał wypadu na Żary i Starzynkę na Białorusi, natomiast w dniach od 9 do 14 lipca 2. Kompania Czołgów wzię ł a

14

udział

w obronie Wilna i osłaniała odwrótjednostek Wojska Polskiego z miasta. Czołgi stojące już na platformach kolejowych ogniem działek i karabinów maszynowych do końca ostrzeliwały oddziały sowieckie podchodzące do Wilna od strony Lidy. W dniu 15 lipca 1920 roku kompania czołgów dotarła do Grodna i natychmiast została oddana pod rozkazy dowódcy obrony miasta generała brygady Bronisława Mokrzyckiego. Trzy dni później do miasta dotarła drogą kolejową także l. kompania. W dniu 19 lipca sowiecka 15. Dywizja Jazdy z III. Korpusu Konnego Gąj­ Chana wdarła się do miasta. Podpułkownik Wacław Dahlen, szef łączności dowództwa obrony Grodna, rozkazał podporucznikowi Bohdanowi Jeżewskiemu, dowódcy 3. plutonu z 2. kompanii, wyparcie Sowietów z miasta i wiązanie walką wroga. Zdecydowana akcja polskich czołgów spowodowała częś­ ciowe wycofanie się oddziałów sowieckich z miasta. Polskie czołgi miały też wyrzucić Sowietów z folwarku Stanisławów (l. pluton ppor. Michała Piwoszczuka) i osłaniać most przez Niemen (2. pluton ppor. Włodzimierza Paczoskiego). Wsparcia ogniowego miały udzielić czołgi z l. kompanii stojące na platformach na stacji kolejowej w Grodnie. Polskie Renaulty zajęły folwark, lecz pozbawione wsparcia piechoty, która zaległa pod ogniem sowieckich karabinów maszynowych, wycofały się. Po walkach ulicznych czołgi wycofYwały się w kierunku mostu. Natomiast 3. pluton bronił się na północnym skraju miasta przy drodze do Grandicz. Otoczony przez oddziały sowieckiej 3. Brygady Jazdy pluton rozpoczął przeb~anie się przez zajęte przez Sowietów miasto. Po dwóch godzinach wyczerpujących walk dotarł do płonącego drewnianego mostu drogowego, pozostałe dwa mosty przez Niemen (drogowy i kolejowy) były już zniszczone. Most był osłaniany przez polskie czołgi dowodzone przez ppor. Włodzimierza Paczoskiego. W czasie walk w mieście pluton stracił trzy czołgi. Jeden został unieruchomiony z powodu uszkodzenia silnika i by czołg nie wpadł w ręce bolszewików, załoga spaliła Renaulta, zaś dwa pozostałe miały uszkodzenia mechaniczne i zostały pozostawione na brzegu Niemna. Załogi wymontowały uzbrojenie i uszkodziły silniki (odbywało się to pod c iągłym ogniem sowieckich karabinów maszynowych) i pieszo wycofały się za rzekę . Pozostałe dwa sprawne czołgi zdołały przejechać przez płonący most drogowy na drugi brzeg Niemna. W dniu 21 lipca czołgi dowodzone przez ppor. Piwoszczuka (1. pluton z 2. kompanii) wspierały strzelców z 34. Pułku Piechoty w walkach pod Wielka Olszanką.

Pod koniec lipca polskie czołgi osłaniały odwrót oddziałów Wojska Polskiego pod Augustowem, Kuźnicą Białostocką i Sokółką. Czołgi 2. kompanii posuwały się drogami, natomiast l. kompania ostrzeliwała bolszewików z platform kole15

/

/ )

lru;terburg

(Wystru~P

oGumbinnen] (Gąbin)

j

\.,

k-·,.

Niemcy

!' ..... .,/'/

.....' ......,

/

~/1

/

~ i i

i

'

(

'·,; \

, \

Mapa 1. Działania bojowe 1920 roku. 16

czołgów

Renault FT z 1.

Pułku Czołgów

latem

jowych. Podczas odwrotu większość czołgów z 2. kompanii odniosła uszkodzenia wynikające ze zużycia gąsienic i defektów silników. W tej sytuacji w Sokółce Renaulty 2. kompanii zostały załadowane na platformy kolejowe i wysłane do remontu. Załadunek czołgów 2. kompanii odbywał się pod ostrzałem sowieckich karabinów maszynowych, natomiast atak piechoty Armii Czerwonej zatrzyillały zaalarmowane czołgi z l. kompanii, których transport nadjechał do Orłowicz koło Sokółki . W walce wyróżnił się dowódca kompanii kapitan Władysław Kohutnicki i dowódca 3. plutonu ppor. Julian Głowacki którzy zostali odznaczeni Virtuti Militari V klasy. Na froncie pozostały tylko Renaulty z l. kompanii, które opóźniały posuwanie się sowieckiej piechoty pod Białymstokiem, a w dniach 29 i 30 lipca broniły mostu na Narwi pod Łapami. Od 31 lipca do 3 sierpnia kompania broniła Łomży, zaś dwa dni później pluton czołgów Renault FT rozpędził kawalerię sowiecką pod Długosiodłem. l. kompania walczyła także pod Wyszkowem i Tłuszczem. 10 sierpnia pod Śniadowem kompania utraciła dwa uszkodzone czołgi, które z powodu braku możliwości ewakuacji zostały spalone. Bitwa warszawska i walki pod Mławą. Gdy Sowieci stanęli na przedpolach stolicy wreszcie udało się zgrupować wszystkie ocalałe polskie czołgi. W dniu 11 sierpnia 1920 roku marszałek

Naprawa uszkodzonych czołgów Renault FT z l. Pułku Czołgów w warsztatach pułkowych w Łodzi, lato 1920 roku. Prosta konstrukcja czołgów ułatwiała nawet dość skomplikowane remonty. [ASKM]

17

Cztery

czołgi

lekkie Renault FT, prawdopodobnie z 4. kompanii l. Pułku do zdobytego Mińska Mazowieckiego, 16 sierpnia 1920

Czołgów, wjeżdżają

roku. [CAW] Piłsudski rozkazał zebrać

Renaulty na froncie pod Warszawą. Dwa dni później stosowny rozkaz wykonawczy, wydany przez generała dywizji Tadeusza Rozwadowskiego, polecający skierowanie wszystkich polskich czołgów na Pragę. Niestety do tego czasu nie udało się naprawić wielu uszkodzonych czołgów, dlatego też do jednostek trafiły tylko 33 czołgi. Z jednostek 5. Armii, po odparciu zagonu kawalerii sowieckiej na Modlin, do Warszawy ruszyła 2. kompania kapitana Władysława Jenkera (dwa plutony ~por. Bohdanajeżewskiego i ppor. Romana Karwata). Kompania oprócz etatowych 10 czołgów miała 5 czołgów zapasowych. Przybyła też nowo sformowana 5. kompania por. Piwoszczuka, także w składzie dwóch plutonów: l. dowódca ppor. Fryderyk Langer, 2. ppor. Włodzimierz Paczoski. Z 4. kompanii dołączył pluton (l.) ppor. Tadeusza Majewskiego mający aż 8 czołgów (5 etatowych i 3 czołgi zapasowe). W drodze z Łodzi do Warszawy był 2. pluton 2. kompanii. Natomiast zupełnie niezrozumiałym posunięciem było wycofanie, w celu dokonania remontów i napraw w Łodzi, l. Kompanii Czołgów, która miała wiele sprawnych pojazdów, bowiem przemarsze odbywała głównie na platformach kolejowych i tylko kilka dni brała udział w intensywnych walkach. W dniu 14 sierpnia na stacji kolejowej w Ząbkach wyładowano dwa plutony czołgów: l. pluton z 4. kompanii (ppor. Tadeusz Majewski) i 2. pluton z nowej ukazał się

18

5. kompanii (ppor. Włodzimierz Paczoski). Niestety nie doszło do postulowanego przez generała Weyganda zespolenia działańjednostek czołgów pod jednym dowództwem, bowiem ponownie czołgi rozdzielono pomiędzy walczące jednostki, a nie stworzono "pancernego kulaka" zdolnego zatrzymać armię Tuchaczewskiego. Czołgi skierowano marszem, wzdłuż torów kolejki radzymińskiej, do Pustelnika. Pluton z 4. kompanii został włączony do 8. Dywizji Piechoty, zaś pluton ppor. Paczoskiego, wraz z oddziałami z l. Dywizji Litewsko-Białoruskiej (dowódca generał Jan Rządkowski), został rankiem 15 sierpnia rzucony do ataku na Radzymin. Aby zająć pozycje do ataku, Renaulty musiały pokonać grząski teren (glinianki) jadąc kolumną wzdłuż szosy do Radzymina. Następnie brawurowo atakujące polskie czołgi wyparły Sowietów z Cegielni i o 11.00 wdarły s i ę do Radzymina. Niestety piechota polska nie była w stanie utrzymać tempa natarcia i pozostawiła czołgi bez osłony. Wtedy oddziały Armii Czerwonej wykonały silny kontratak, który spowodował wycofanie się piechoty polskiej z miasta. Na rynku w Radzyminie został zaskoczony przez bolszewików pluton polskich czołgów. Jednakjego dowódca nie uległ panice,jaka udzieliła się piechocie, i w sposób zorganizowany zdołał się wycofać na nowe pozycje, skąd rankiem ruszył do ataku . Polski oddział pancerny poniósł znikome straty, został uszkodzony tylko jeden czołg Renault Ff, który został ewakuowany na tyły . Polski pluton pancerny zdołał pomyślnie oderwać się od nieprZ)jaciela i wycofał się na pozycje W)jściowe. Tam na rozkaz generała Rządkowskiego uzupełniono amunicję i dokonano drobnych napraw czołgów. O godzinie 17.00 l. pluton z 5. Kompanii Czołgów otrzymał rozkaz ataku na Ciemne. Natarcie zakończyło się sukcesem, polska piechota zajęła Ciemne, a 30. Pułk Strzelców Kaniowskich ponownie wkroczył do Radzymina. W tym czasie, wcześniej wspomniany pluton z 4. kompanii, brał udział w wypadzie na Okuniew. Polskie czołgi sprawnie rozwinęły się do ataku i wspierane przez żołnierzy z doborowego 36. Pułku Legii Akademickiej zaatakowały wieś Maków, po czym czołgi natarły na wieś Górki, szybko likwidując opór grup żołnierzy Armii Czerwonej. Walczącej na kierunku warszawskim l. Armii przydzielono silną jednostkę pancerną, dowodzoną przez majora Wincentego Nowickiego, składającą się z trzech plutonów czołgów Renault Ff z 2. kompanii, plutonu z 4. kompanii i dwóch plutonów z 5. kompanii . Łącznie polskie zgrupowanie pancerne liczyło 33 czołgi. Z polskimi Ff miały także współdziałać trzy pociągi pancerne przydzielone do l. Armii. Jednak do 17 sierpnia w akcji brały udział tylko czołgi z 2. kompanii. l. pluton dowodzony przez ppor. Jeżewskiego zaatakował Wieigolas i zdobył Dębę Wielkie. 2. plutbn, dowodzony przez ppor. Karwata,

19

Żołnierze pancerni i czołg lekki Renault FT nr 1008 z w1ezą wielokątną, nitowaną

z l. Pułku Czołgów. Pojazd w jednolitym zielonym malowaniu ochronnym, Polska, około 1925 roku. [ASKM]

wyprzedził oddziały

piechoty i także zaatakował Dębę Wielkie. Cały czas Renaulty były skutecznie wspierane ogniem artylerii przez polskie pociągi pancerne, które operowały na linii kolejowej Warszawa-Mińsk Mazowiecki. Przeciwnik, porażony impetem polskiego natarcia, nie stawiał oporu. Tysiące czerwonoarmiejców biernie oczekiwały na wzięcie do niewoli. Po zajęciu Mińska polskie czołgi trafiły na front północny. Sprawne i szybkie przegrupowanie ułatwiała dobrze rozbudowana sieć linii kolejowych i niewielkie odległości pomiędzy miejscami załadunku i wyładunku. W skład 5. Armii generała dywi~i Władysława Sikorskiego, atakującej Ciechanów i dalej Mławę weszły 33 czołgi Renault FT. 11 czołgów pochodziło z 2. kompanii, 12 z 4. kompanii i 10 czołgów z 5. kompanii l. Pułku Czołgów. Czołgi podporządkowano bezpośrednio dowódcy 18. Dywizji Piechoty generałowi dywizji Frantiskowi Krajickowi (Czech, generał Wojska Polskiego). Czołgi załadowano na platformy kolejowe i ,utworzono cztery improwizowane pociągi "pólpancerne" operujące na linii kolejowej Ciechanów-Mława. Flanowano, że w miarę postępów polskiej ofensywy Renaulty będą wykonywały wypady wzdłuż linii kolejowej. Wieczorem 20 sierpnia polskie czołgi rozpoczęły przegrupowanie z Ciechanowa do Mławy. Zostały utworzone grupy bojowe składające się z pociągu pancernego, jednostki czołgów i piechoty. Było to

20

udane posunięcie, bowiem każdy zespół dysponował silną artylerią (pociąg pancerny), oddziałem manewrowym (czołgi) i odpowiednim wsparciem piechoty, przewożonej drogą kolejową (a więc żołnierze nie byli wyczerpani długimi przemarszami). Utworzono także dwa tzw. "pociągi półpancerne" grupujące niesprawne (tzn. nie mogące jeździć) czołgi IT, które zostały umieszczone na platformach k'alejowych. W skład pierwszej grupy bojowej , dowodzonej przez majora Nowickiego wchodził pociąg pancerny "Danuta" (nie był to oczywiście pociąg pancerny, który brał udział w walkach we wrześniu 1939 roku), l. i 2. pluton z 2. Kompanii Czołgów. Drugą grupę tworzył pociąg pancerny "Wilk" i 5 uszkodzonych czołgów z 2. kompanii na platformach kolejowych ("pociąg pół­ pancerny" pod dowództwem ppor. JózefaJasińskiego). W skład trzeciej grupy został włączony "pociąg półpancerny" z 4. kompanii z 5 czołgami pod dowództwem ppor. Aleksandra Kowalewskiego, pociąg pancerny "Hallerczyk" i dwa phitony czołgów (1. porucznika Leonarda Lecha i 2. podporucznika Tadeusza Majewskiego). W Ciechanowie została wyładowana 5. Kompania Czołgów i oddział techniczny z 2. Kompanii Czołgów . Dowództwo polskie zapewniło też odpowiedni zapas materiałów pędnych, chociaż jak się niebawem okazało, zupełnie niewystarczający dla atakującej formacji polskich czołgów, zużywającej bardzo duże ilości benzyny. W dniu 21 sierpnia po południu, pociąg pancerny "Danuta" i 2. kompania czołgów zajęły stację kolejową w Mławie. Do miasta wkraczyły też oddziały polskiej piechoty. Niebawem 2. pluton 2. kompanii został wysłany w celu spędzenia oddziałów sowieckich zgrupowanych na północny-zachód od miasta. Wypad zakończył się sukcesem, Sowieci wycofali się. Oddziały polskie podjęły przygotowania się do odparcia sowieckiej próby przebicia się na wschód. W tej sytuacji pociągi pancerne, "półpancerne"i czołgi patrolowały wyznaczone odcinki linii kolejowej od Mławy do Kargoszynka. W nocy z 21 na 22 sierpnia 1920 roku major Nowicki wysłał czołgi z 2. kompanii na odcinek Wiśniewko do przejazdu w Modle. "Pociąg półpancerny" z 2. kompanii zajął odcinek od stacji Konopka do Krośnie, dalej do Pawłowa stały czoł­ gi z 4. kompanii, a ostatni odcinek, do Kargoszynka patrolował "pociąg pół­ pancerny" z 4. Kompanii Czołgów. Jednostki piechoty osłaniane przez czołgi i pociągi pancerne wykonały kilka skutecznych wypadów. 12. kompania z 22. Pułku Piechoty zaatakowała Sowietów na północny-zachód od stacji Krośnice, rozpraszając znaczny oddział pochodzący z 18. Dywizji Strzelców. O świcie 22 sierpnia oddziały sowieckie z 53. i 54. Dywizji Strzeleckiej i III. Korpus Kawalerii (KawKor) Gaj-Chana (10 i 15. DywizjaJazdy i brygada strzel-

21

Czołg lekki Renault FT nazwany "Anicia" z l. Pułku Czołgów z wieżą nitowaną uzbrojony w działko SA 18 kalibru 37 mm w standardowym malowaniu francuskim, Polska, 1920 rok. [ADM]

strzelców) zaatakowały pod Wyszynami Kościelnymi. Pierwszy atak został odparty przez pociąg pancerny "Danuta", który jednak został trafiony pociskiem artyleryjskim. W czasie walki zginął dowódca polskiego zgrupowania pancernego major Wincenty Nowicki. Kolejne zdecydowane natarcie piechoty sowieckiej, wsparte skoncentrowanym ogniem artylerii, spowodowało przerwanie polskiego frontu . Sowieci wysadzili też tory kolejowe. Z powodu wysadzenia w powietrze torów kolejowych na linii Ciechanów-Mława polskie zgrupowanie pancerne zostało podzielone na dwie części. Pluton czołgów z 4. kompanii, operowal na północ od wyłomu i nacierał na północ od Konopek. Wspierał tam ogniem żołnierzy z 22. Pułku Piechoty i ścigał odchodzące oddziały sowieckie. Dalsze natarcie zostało jednak przerwane, bowiem czołgi \\jechały na grząski teren. Czołgi z 2. kompanii nie mogły brać udziału w walkach, gdyż zabrakło paliwa. Wprawdzie generał Krajicek, po groźbą sądu doraźnego) nakazał zebranie benzyny w aptekach w Mławie, lecz dowódca kompanii ppor. BohdanJeżewski zdołał w ten sposób uzyskać tylko niewielką ilość benzyny ("butelkę po wódce"). Oczywiście w tej sytuacji planowane natarcie na Szydłów zostało odwołane. Czołgi z 2. kompanii zostały wyładowane z platform i ustawione na rynku w Mławie jako odwód.

22

Na froncie południowym . Polskie czołgi brały też udział w walkach n a południowym odcinku frontu polsko-sowieckiego, na Ukrainie. W dniu 18 maja 1920 roku, na froncie znajdowały się tylko czołgi z 3. kompanii. Kompania, dowodzona przez porucznika Władysława Liro stacjonowała w Kijowie. Została zgrupowana nieopodal dworca, gotowa do. transportu koleją na zagrożony odcinek frontu. Po przeła­ maniu frontu polskiego przez kawalerię Budionnego została wycofana do osłony węzła kolejowego w Koziatyniu. Tam, w pierwszych dniach czerwca 1920 roku, dojechała 4. kompania, dowodzona przez porucznika Leonarda Lecha i sztab II. Batalionu Czołgów z dowódcą majorem Henrykiem Romiszowskim. 3. kompania prowadziła walki obronne w rejonie Koziatynia, osłaniając odwrót jednostek piechoty, by 11 czerwca zostać oddaną pod rozkazy dowódcy 12. Dywizji Piechoty w Koziatyniu. Kompania utraciła większość sprzętu w czasie przemarszów i została wycofana do Łodzi w celu naprawy czołgów. Czołgi 4. kompanii, po ewakuacji Koziatynia, zostały użyte do obrony Równego . 3. pluton ppor. Tadeusza Majewskiego został częściowo rozbity w Zdołbunowie i powrócił do Równego. l. pluton dowodzony przez ppor. Aleksan~ra Kowalewskiego i 2. pluton ppor. Bronisława Rafalskiego, załogi czołgów z 3. plutonu i czołgi zapasowe skutecznie odpierały ataki "czerwonych kozaków" na miasto. Doszło też do walki czołgów z 2. plutonu z sowieckimi samochodami pancernymi. Wprawdzie polskim oddziałom pancernym zakazano bez rozkazu odwrotu z Równego, to jednak gdy Sowieci wdarli się do miasta, polskie czołgi walcząc wycofały się w kierunku stacji kolejowej i zostały zmuszone do ewakuacji koleją do Kostopola. Czołgi z 2. plutonu wycofYwały się po drodze, sprawne czołgi holowały uszkodzone Renaulty. Połowa czołgów 4. kompanii została uszkodzona w czasie przemarszów i wysłana do Łodzi w celu naprawy, z pozostałych pojazdów sformowano dwa słabe plutony dowodzone przez ppor. Rafaiskiego i ppor. Kowalewskiego . Podczas walk nad Seretem, do Mikulińców, zostały przetransportowane ze Lwowa czołgi z 3. kompanii. Pierwszy skuteczny atak, podjęty w dniu 2 sierpnia 1920 roku, nie został przekuty w zwycięstwo , bowiem piechota polska nie zdążyła zająć zdobytego terenu. Po południu polskie czołgi wyparły Sowietów na prawy brzeg Seretu. Jednak po odjeździe polskich czołgów Sowieci ponownie zajęli utracone wcześniej pozycje. W dniu 3 sierpnia 1920 roku, 3. pluton oczyścił brzeg Seretu niszcząc drobne oddziały sowieckie nad rzeką. W dniu 4 sierpnia dowódca XXIV. Brygady Piechoty pułkownik Marian Kukiel polecił zająć okopy pod Mikulińcami i wyprzeć Sowietów za rzekę. Uczyniły to czołgi z l. plutonu 3. kompanii (dowódca ppor.Józef Piasecki) w czasie brawurowego ataku, pod ogniem ar ty-

23

lerii sowieckiej strzelającej na wprost. Jednostka polska poniosła ciężkie straty, bowiem zostały zniszczone aż trzy czołgi. Komunikat polskiego Sztabu Głównego z 4 sierpnia 1920 roku informował. "Bohaterskie oddziały 12. Dywizji Piechoty pod dowództwem rannego pulkownika Januszajtisa brawurowym szturmem zdobyły Mikulińce, wyrzucając ostatecznie w tym rejonie bolszewików za Seret. W akcji tej wybitną rolę z naszej strony odegrały czołgi. O rozmiarach klęski bolszewickiej można sądzić z faktu, że na pobojowisku znaleziono przeszlo 1600 trupów. " W dniu 25 sierpnia, stacjonujące we Lwowie czołgi z 3. kompanii, wsparte piechotą z 40. Pułku Piechoty, wykonały atak na Zadwórze (dowódca akcji ppor. Eugeniusz Kisielewski), zaś w dniu 3 września dwa plutony Renaultów dowodzone przez por. Władysława Liro brały udział w wypadzie do Krasnego. W drugiej fazie ofensywy wojsk polskich czołgi brały udział w walkach tylko w ograniczonym zakresie. Powodem był zły stan techniczny wielu pojazdów, które wymagały poważniejszych napraw i trudne warunki atmosferyczne. W dniu 26 czerwca 1921 roku w Łodzi generał Jan Rządkawski dokonał dekoracji 34 oficerów i podoficerów l. Pułku Czołgów orderami Virtuti Militari V klasy (zestawienie na str 25) , ponadto 31 innych oficerów i podoficerów otrzymało Krzyże Walecznych.

Czołg lekki Renault FT nr 1091 z l. Pułku Czołgów z wieżą nitowaną uzbrojony w karabin maszynowy Hotchkiss Mle 1914 kalibru 8 mm, dalej czołg z wieżą odlewaną uzbrojony w działko SA 18 kalibru 37 mm. [ADM]

24

Stopień, imię płk

i nazwisko

Jean Mare (?)

ppłk

Wilhelm Orlik-Riickemann

kpt. Alfred Józefowicz por.

Stanisław Mikołajczyk-Goz;dawa

kpt.

Władysław

ppor.

Kohutnicki

Głowacki

ppor. Julian

Stanisław

Kardaszewicz

Jednostka, bitwa dowódca l.

Pułku Czołgów

dowódca l.

Pułku Czołgów

dowódca I. Batalionu l.

(Borodianka)

Pułku Czołgów

lekarz I. Batalionu l . Pułku

Czołgów

dowódca l. Kompanii I. Batalionu

(Orłowicze)

dowódca plutonu l. Kompanii I. Batalionu

(Łomża)

plut. Antoni Horodecki

l. Kompania I. Batalionu

(Łomża)

bomb. Wojciech Naraz

l. Kompania I. Batalionu

(Łomża)

Stanisław

(Orłowicze)

dowódca plutonu l. Kompanii I. Batalionu

l. Kompania I. Batalionu

(Orłowicze)

kpr. Tadeusz Nowicki

l. Kompania I. Batalionu

(Łomża)

kpr. Józef Szpojda

l. Kompania I. Batalionu (Lida)

plut.

por.

Stanisław

Jerzy Nowicki

Jackowski

ppor. Józef Jasiński ppor. Bohdan Jeżewski ppor.

Michał

bomb.

Piwoszczuk

Michał

Gerlach

dowódca 2. Kompanii I. Batalionu

(Kuźnice-Sokółka)

dowódca 2. plutonu 2. Kompanii I. Batalionu (Dyneburg) dowódca 3. plutonu l. Kompanii I. Batalionu (Grodno) dowódca l. plutonu l. Kompanii I. Batalionu (Grodno) 2. pluton 2. Kompania I. Batalionu (Dyneburg)

kpr. Ignacy Kazimierczak

3. pluton 2. Kompania I. Batalionu (Grodno)

plut. Franciszek Matjasik

3. pluton 2. Kompania I. Batalionu (Grodno)

por.

Władysław

Liro

por. Józef Piasecki

dowódca 3. Kompanii II. Batalionu

(Mikulińce)

dowódca 3. plutonu 3. Kompanii II. Batalionu

(Mikulińce)

(Mikulińce)

plut. Piotr Majdosz

l. pluton 3. Kompania II. Batalionu

plut. Piotr Jaworski

3. Kompania II. Batalionu

ppor. Aleksander Kowalewski

dowódca l. plutonu 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

(Mikulińce)

ppor. Tadeusz Majewski

dowódca 3. plutonu 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

ppor. Bronisław Rafaiski

dowódca 2. plutonu 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

plut. Karol

Horodyński

2. pluton 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

plut. Jan Kulis

l. pluton 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

kpr. Antoni Lucht

3. pluton 4. Kompanii II. Batalionu (Równe)

plut. Jan

Łyczko

ppor. Włodzimierz Paczoski plut. Stefan Makowski pchr. Antoni

Korczyński

2. pluton 4. Kompanii II. Batalionu (Równe) dowódca 2. plutonu 5. Kompanii II. Batalionu (Radzymin) 2. pluton 5. Kompanii II . Batalionu (Radzymin) dowódca plutonu sam. pancernych Ford przy 5. Kompanii

Tabela 2. Oficerowie i podoficerowie z 1. Pułku orderem Virtuti Militari V klasy - 1919-1921.

Czołgów

odznaczeni

25

lekkie Renault FT z III. Batalionu Czołgów l. Pułku Czołgów z odlewanymi uzbrojone w działka SA 18 kalibru 37 mm, poligon w Biedrusku, 1924 rok. [ADM] Dwa

czołgi

wieżami

wojennych z Rosją Sowiecką przeprowadzono Wojska Polskiego, w tym także jednostek pancernych uzbrojonych w czołgi. W przeciwieństwie do wojsk samochodowych i jednostek samochodów pancernych, w których używano ponad 100 typów pojazdów, w j ednostkach czołgów niepodzielnie "królowały" Renaulty Fr. Pokojową organizację Wojska Polskiego ustalał rozkaz ministra spraw wojskowych wydany w dniu 22 sierpnia 1921 roku. Czołgi pozostały tylko w składzie l. Pułku Czołgów, który nadal stacjonował w Łodzi. Rozkaz z dnia 11 sierpnia, wydzielił i usamodzielnił trzy bataliony czołgów pułku. Bataliony pozostały w wyznaczonych, w grudniu 1920 roku, garnizonach. I. Batalion w Warszawie w Forcie Wola, II. Batalion w Żurawicy koło Przemyśla i III. Batalion w Poznaniu. W Łodzi pozostało dowództwo pułku, batalion zapasowy, magazyny. W Warszawie została stworzona Centralna Szkoła Czołgów. W 1921 roku, podczas powstania na Górnym Śląsku, k