Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 049 (XLIX) PDF [PDF]

  • 0 0 0
  • Gefällt Ihnen dieses papier und der download? Sie können Ihre eigene PDF-Datei in wenigen Minuten kostenlos online veröffentlichen! Anmelden
Datei wird geladen, bitte warten...
Zitiervorschau

NUNC COGNOSCO EX PARTE

THOMASJ. BATA LIBRARY TRENT UNIVERSITY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0049unse

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XLIX

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XLIX

GERARDI MORESENAE AECCLESIAE SEV CSANADIENSIS EPISCOPI DELIBERATIO SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM

TVRNHOLTl TYPOGRAPH1 BREPOLS EDITORES PONTIFICII M CM L X X V I 1 1

GERARDI MORESENAE AECCLESIAE SEV CSANADIENSIS EPISCOPI DELIBERATIO SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM

EDIDIT

Gabriel

SILAG1

TVRNHOLT1 TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV111

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

© Brepols 1978 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

VORWORT

Ais ich 1967 in meinen “Untersuchungen zur ‘Deliberatio supra hymnum trium puerorum’ des Gerhard von Csanad”, S. 19 schrieb, “daB eine kritische Neuausgabe von Gerhards Deliberatio nicht zu den vordringlichen Aufgaben der lateinischen Philologie des Mittelalters gehort”, hatte ich das Interesse unterschatzt, das dem ersten in Ungarn wirkenden Schriftsteller entgegengebracht wird. Es fiel mir daher nicht schwer, dem Vorschlag der Redaktion des Corpus Christianorum Folge zu leisten, die Ausgabe fur die Continuatio Mediaeualis zu erstellen. Der freundlichen und verstandnisvollen Betreuung wahrend des Editionsvorhabens gedenke ich mit Dankbarkeit: Die Bekanntschaft in Steenbrugge mit Abt Eligius Dekkers O.S.B. und Roel Vander Plaetse hat mich nicht nur fachlich sondern auch menschlich bereichert. Zu danken habe ich auch Elisabeth Heyse (Miinchen), die mir in selbstloser Weise bei der technischen Einrichtung des Manuskriptes half. G. S. Bachenhausen, Dezember 1977

*

EINLEITUNG Gerhard von Csanad Die verlaBlichen Nachrichten uber Gerhard, den ersten Bischof von Csanad, (*) sind auBerst sparlich : Aus Oberitalien, vermutlich \ enezien, stammend, wurde er — vielleicht anlaBlich einer begonnenen Pilgerreise ins Heilige Land — von Konig Stephan zum Bleiben in Ungarn veranlaBt, im Jahre 1030 ais Bischof von Csanad eingesetzt und 1046 von heidnisch-reaktionaren Aufstandischen getotet. (1 2) 1083 wurde Gerhard zugleich mit Konig Stephan und dessen Sohn Emerich heiliggesprochen. Gerhards einziges erhaltenes Werk (3) ist die hier vorgelegte Deliberatio supra hymnum trium puerorum, ein Kommentar zu Daniel 3, 57 - 65 (4). Die Zuweisung dieses Werkes an Gerhard ist gesichert: Die Handschrift, noch im 11. Jahrhundert geschrieben, tragt den vollstandigen Titel: Deliberatio Gerar di Moresenae aecclesie episcopi supra hymnum trium puerorum. Die Erwahnung von Verona, Ravenna und Venedig im Werk (4, 473 - 475) deutet aut das wachgebliebene Interesse des Autors an den Vorgangen in seiner Heimat, wahrend die Nennung von nostra Pannonia (3, 425) und die Mitteilung quando doceo gentiles et Christum nescientes (7, 596) sowie episcopi nominamur (4, 463) aut den Bischof weisen, der

(1) Morissena urbs, ungarisch Marosvar, von Konig Stephan nach seinem siegreichen Heerfiihrer in Csanad umbenannt, heute Cenad, nordwestlich von Temesvar (Timisoara), Banat, Rumanien. Der Sitz des Bischofs von Csanad ist heute in Szeged. Die ungarische Form fur St. Gerhard ist Szent Gellert. (2) Die Hauptquellen sind die Legenda minor aus dem 11. Jahrhundert und die Legenda maior S. Gerhardi aus dem 14., beide hg. von E. Madzsar, Scriptores rerum Hungaricarum 2 (1938) S. 47iff. und 48off. Die beiden Bande der SRH enthalten auch die anderen einschlagigen Geschichtsquellen fur die Ereignisse zur Zeit der Arpadenherrschaft. Die Legenden liegen auch in einer Ubersetzung durch G. Silagi, in: Ungarns Geschichtsschreiber 1, die Heiligen Konige (1976) S. 77ff. und 86ff. vor. Literatur zur ungarischen Geschichte im Mittelalter und zu den Gerhards-Legenden ist angefiihrt bei G. Silagi, Lntersuchungen %ur Delibera¬ tio supra hymnum trium puerorum des Gerhard von Csanad (1967) (in Zukunft zitiert ais: Untersuchungen). Von dem seither Erschienenen ist zu erwahnen Th. von Bogyay, Grundspige der Geschichte Ungarns (2i973), wahrend das Kollektivwerk Die Geschichte Ungarns (1971), in dem L. Makkai das Zeitalter des Feudalismus behandelt, wenig ergiebig ist. (3) Zur Zuschreibung weiterer Werke vgl. unten S. X. (4) Bisher einziger Druck: Sancti Gerardi episcopi Chanadiensis scripta et acta hactenus inedita cum serie episcoporum Chanadiensium, Opera et studio Ignatii comitis de Batthyan, Albo-Carolinae (Karlsburg) 1790, hinfort zitiert ais : Batthyany. Zum Herausgeber, Bischof von Transsilvanien, vgl. C. von Wurzbach, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Osterreich 1 (1856) S. i76f. Uber das Zustandekommen der Ausgabe berichtet Batthyany S. Illff. Zur Qualitat der Ausgabe Batthyanys vgl. Untersuchungen S. 17ff. und S. 94-104.

VIII

EINLEITUNG

in Ungarn fiir Stephan — und nach dessen Tod 1038 fur dessen Nachfolger — missionierte und mit der Verbreitung des noch jungen Christentumes das Staatsgebilde festigen half. Gewidmet ist die Deliberatio einem Isingrimus, der im Titel das Epithet liberalis tragt. Von ihm war, wie immer wieder deutlich wird, (5) die Aufforderung an Gerhard ergangen, die Verse zu erlautern. Isingrim selbst war nicht nur an den Artes interessiert, sondern — das betont Gerhard immer wieder mit groBem Respekt — er besaB auch eine beeindruckende Kenntnis u.a. von Arithmetik (6), Astronomie (7) und wohl auch allgemeinen enzyklopadischen Fragen, wie sie bei Isidor in den Etymologien nachgeschlagen werden konnten. (8) Die zuerst von Jean Mabillon (9) angeregte Identifizierung Isingrims mit dem aus St. Feter in Salzburg kommenden, ab 1074 amtierenden ersten Abt von Admont ist bisher unwiderlegt geblieben. (10) DaB es ein Monch war, der sich fiir die Auslegung der Verse interessierte, hat schon deswegen groBe Wahrscheinlichkeit fiir sich, weil der Hym¬ nus der Jiinglinge im Feuerofen Bestandteil des monchischen Offiziums von alters her war. (n) Wahrend wir uber den von Gerhard erwahnten Presbyter Dodo, dem er einmal ein Werk fiir Isingrim mitgegeben habe, gar nichts wissen, war der Empfanger eines anderen Werkes von Gerhard, “De diuino patrimonio’’, ein Presbyter Andreas, der Gerhard offenbar mit der Bitte um ein weiteres Buch belastigte. (12) Dieser Andreas hielt sich zur Zeit der Abfassung der Deliberatio bei einem Abt Richard auf, den schon Batthyany mit dem Reformabt Richard von St-Vannes in Verdun identifizierte, welcher im Jahre 1026 auf einer Reise zum Heiligen Grab von Konig Stephan gastlich aufgenommen worden war und bei dieser Gelegenheit Gerhard kennengelernt haben konnte. (13) Wie nun die beiden mit einiger Wahrscheinlichkeit bestimmbaren, von Gerhard erwahnten Zeitgenossen Abte waren, so galt es

(5) 1, 12; 1, 47; 3> 99; 3, 444; 7, 957; 8> 521(6) 4, 68. (7) 5, 47i(8) 2, 422; 8, 915. (9) Annales Ordinis S. Benedicti 5, Luccae 1740, S. 103. (10) Zu den Beziehungen Admonts nach Ungarn vgl. E. von Ivanka, Griecbiscbe Kirche und griechisches Moncbstum im mittelalterlicben Ungarn, in : Orientalia Christiana Periodica 8 (1942) S. 189 und L. Mezey, Codex Albensis (1963) S. 19. (11) Der Hymnus erscheint noch jetzt an Sonntagen im Breviergebet zu den Laudes; vgl. S. Baumer, Geschicbte des Breviers (1895) S. 125 und 166. (12) Dodo : 3, 244 ; Andreas : 8, 232 und 8, 1693 ; a nostro semper collo dependat scheint etwa den Sinn zu haben: “Er geht mir damit auf die Nerven.” (13) Batthyany S. IXf.; vgl. Adhemar von Chabannes, Historiae III, MGH, Scriptores 4, S. 145.

EINLEITUNG

IX

bis vor einigen Jahren ais gesichert, daB Gerhard selbst Monch, vielleicht sogar Abt des Georgs-Klosters auf der Insel San Giorgio Maggiore vor Venedig gewesen sei. Jean Leclercq hat indes gezeigt, daB dies keineswegs erwiesen, ja sogar unwahrscheinlich ist, weil Gerhards Deliberatio keinerlei monchische Ziige aufweise, insbesondere den Monchsstand nicht so hervorhebe, wie man das von einem seiner Angehorigen erwarten wiirde. (14) Uber Gerhards Bildung ist bemerkenswert viel gehandelt worden, meist auf Grund profunder Fehleinschatzung der einzigen zuverlassigen Quelle dafiir, namlich der Deliberatio. (15) Die ihm friiher regelmaBig zugeschriebenen Kenntnisse aller mbglichen profanen Autoren reduzieren sich aber im wesentlichen auf die Kenntnis von Isidors Etymologien ; Anregungen fur die sprachliche Gestaltung seines Werkes, weniger schon fur den Gedankengang, holte er sich in den lateinischen Ubersetzungen des PseudoDionysius Areopagita und des Maximus Confessor durch Johannes Scotus und Anastasius Bibliothecarius. Zitate aus Ambrosius, Cassiodor und Beda, die Anfiihrung des Hieronymus ais Autoritat sind nicht sonderlich eindrucksvolle Zeichen von Belesenheit. DaB er, wie er selbst betont, quondam apud Galliam constitutus Plato, also Chalcidius gelesen habe, (16) ist kein Beweis fur einen Studienaufenthalt an einem beriihmten Schulzentrum, (17) wie auch das Lob seiner Bildung in den Legenden ais hagiographischer Topos sehr wemg aussagt. Auf der anderen Seite bietet aber die Delibe¬ ratio auch keine Hinweise auf eine bildungsfeindliche Einstellung' Gerhards — wir konnen ihn ais Vertreter des schon von Augustin, De doctrina Christiana 2, 40 vertretenen Gedankens einordnen, wonach die weltliche Bildung — mortalium ac seducentium lectio¬ nes ist das Negativste, das Gerhard einmal dariiber sagt (3, 276) — mit den silbernen und goldenen GefaBen verglichen wird, die die Israeliten nach Exodus 3, 22 aus Agypten mitnehmen diirften ; dieser Vergleich war das ganze Mittelalter hindurch verbreitet, besonders auch um die Lektiire heidnischer Literatur gegen Eiferer zu verteidigen. (18)

(14) J. Leclercq, Saint Gerard de Csanad et le monackisme, in : Studia Monastica 13 (1971) S. 13 - 30 und ders., (dasselbe) San Gerardo di Csanad e il monacbesimo, in : Veneria e Ungberia nel Tinascimento, hg. V. Branca (1973) S. 3 - 22. (15) Vgl. den Forschungsbericht, Untersucbungen S. 20 - 34. (16) 4, 103. (17) Einem grotesken MiBverstandnis zum Opfer gefallen ist Z.J. Kosztolnyik, The Importance of Gerard of Csanad as the First Author in Hungary, in : Traditio 25 (1969) S. 379, Anm. 7, der die einem Prahler in den Mund gelegte Aussage Multa legi, multa cucurri etc. (8, 674 - 676) ais Gerhards “statement on his earlier life” auffaBt. Die Meriten dieses Aufsatzes liegen nicht im Verstandnis von Gerhards Werk. (18) Vgl. andere, ahnliche AuBerungen Gerhards 3, 5 5 - 71 ; 6, 58 ; 8, 1427 ; die librigen Stellen, an denen ebenfalls lediglich der Vorrang christlicher

EINLEITUNG

X

Gerhard erwahnt in der Deliberatio noch zwei weitere Werke, die er verfaBt habe : Einen stilo latissimo geschriebenen Kommentar zum Hebraerbrief (19) und ein Werk De diuino patrimonio, das ebenfalls extente abgefaBt sei. (20) Alie weitere Zuschreibungen von Werken an Gerhard sind spekulativ. (21) Inhalt und Sprache der Deliberatio Die Deliberatio ist auBerlich ais Kommentar zu 9 Versen aus dem Buch Daniel angelegt. Schon die Lange des Werkes weist darauf hin, daB die eigentliche Kommentierung nur den Ausgangspunkt fur weit ausfiihrlichere Erorterungen bildet: gleichsam in freier Assoziation fallen Gerhard zu einzelnen Wortern seiner Kommentierung weitere allegorische Ausdeutungen ein, in denen wiederum irgendein Wort zum Ausgangspunkt fur allegorisierende, erbauliche, oft auch moralisierende Gedanken genommen wird. Von Zeit zu Zeit, manchmal recht unvermittelt, erinnert sich Gerhard an sein eigentliches Thema — eben den in dem betreffenden Buch behandelten Daniel-Vers — worauf er wieder ein Wort aus diesem ausdeutet, um aber gleich wieder vom Hundertsten ins Tausendste gelangend abzuschweifen. (22) Allegorisch ausgedeutet werden somit nicht nur Bibelstellen, sondern auch die zu ihrer Erklarung herangezogenen Passagen, vornehmlich aus Isidors Etymologien. (23) Das Werk, das nur einen kleinen Teii des Hymnus kommentiert, ist von Gerhard nicht langer geplant gewesen, wie aus den friihzeitigen Ankiindigungen des Schlusses hervorgeht. (24) Wer aus der Deliberatio, ais der altesten aus Ungarn erhaltenen literarischen Quelle, historische Nachrichten erwartet, wird enttauscht werden. Die wenigen tadelnden Bemerkungen liber den

Glaubenslehren vor dem weltlichen Wissen betont wird, sind ausfuhrlich erortert Untersuchungen S. 44 - 47. (19) 5, 747-

(20) 8, 720 und 8, 1693. (21) H. Barre, L’auvre Mariale de Saint Gerard de Csanad, in: Marianum 25 (1963) S. 262 - 292 iibersieht, daB die von ihm angefiihrten Quellen keines der Werke anfiihren, die nachweislich von Gerhard stammen; damit werden seine Zuschreibungen von Marien-Homilien an Gerhard von Csanad eher unwahrscheinlich. (22) Der Ausdruck discurrere, den Gerhard im Sinn von “erortern” gebraucht (8, 1242), auch passivisch (8, 1489) und ais Adverb fur “ausfuhrlich erortert” (2, 9) scheint recht passend gewahlt. (23) Um einen Uberblick liber die allegorisch ausgedeuteten Dinge zu erleichtern, sind die betreffenden Stellen im Index rerum durch * gekennzeichnet. (24) 8, 725 und 8, 1657.

EINLEITUNG

XI

Sittenverfall der Zeit,(25) besonders uber Riickfallerscheinungen zum Heidentum (26) sind nicht sehr aussagekraftig; es hat aber insbesondere die Ketzerforschung geglaubt, aus topischen Ausfallen Gerhards gegen “Haretiker” (27) weitreichende Folgerungen ziehen zu sollen, obschon allein der Umstand — vielleicht — erwahnenswert scheint, daB Gerhard von der Uriel-Verehrung der Bogomilen gehort hat. (28) So bleibt ais bemerkenswertes historisches Faktum die Bekanntschaft eines Bischofs in Ungarn mit den pseudo-dionysischen Werken in deren lateinischer Ubersetzung, eine Bekanntschaft, die sich auch in Gerhards Sprache in hochst auffalliger Weise bemerkbar macht. Es sind eine ganze Reihe ungewohnlicher Worter, die sich Gerhard aus diesen Werken zu eigen gemacht hat, so perfector (Bischof, Gelehrter), manatio, manatiuus (durch Gott inspiriert, von Gott kommend), eloquia (Bibel), vor allem aber die vielen mit super- zusammengesetzten Worter, die andeuten sollen, daB eine Aussage uber Gott gemacht wird, womit ein Begriff eine vom einfachen Gebrauch des Wortes abweichende Qualitat gewinnt. (29) Wahrend man den Gebrauch von liquidius, specialius, duplicatius (30), diurnius (31), vor allem aber solius (32) ais Adverbien im Sinne des Positiv noch ais Eigentiimlichkeit des Autors hinnehmen kann, fallt bei anderen Erscheinungen in Gerhards Sprache die Entscheidung schwerer, wann man von einer Eigenheit, wann von einem Fehler zu sprechen hat. Das Fehlen einer Grammatik des mittelalterlichen Latein macht solche Urteile ohnehin von der Belesenheit des einzelnen abhangig und meist fragwiirdig. (33) So findet sich die Fiigung a istiusmodi gleich zweimal (3, 171 und 5, 325), was ais Abschreibfehler schwer vorstellbar ist und ebenso in den Text zu setzen war wie indulgi (4,

(25) (26) (27) (28)

1, 150; 4, 463 ; 5, 5 52 17, 367; 8, 90T ; 8, 926. 2, 211 ; 4, 451. Vgl. im Index rerum et uerborum s.v. haeresis, haereticus. 8, 76. Mit der gebotenen Zuriickhaltung behandelt den Text M.D.

(1977) S. 35 und 347. (29) Vgl. im Index rerum et uerborum super-. Zu viel zu weitreichenden Schliissen uber Gerhards Kenntnisse von den pseudo-areopagitischen Schnften kommt E. von Ivanka, Das ‘Corpus Areopagiticum’ bei Gerhard von Csanad, in: Traditio 15 (1959) S. 205ff., dessen Aufsatz in gewisser Weise verdienstlich war,

Lambert, Medieval Heresy

vgl. aber Gntersuchungen S. 3 3G (30) 7, 480; 8, 76; 6, 564. (31) 8, 1332; 8, 1472. (32) Vollstandig im Index rerum et uerborum angefiihrt. (33) Am aufschluBreichsten fur das hier angesprochene Problem ist N. Fickermann, Thietmar von Merseburg in der lateinischen Sprachtradition, in: Jahrbuch fur die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 6 (1957) S. 21 - 76 ; Gerhards Text zeigt im iibrigen deutlich, daB manche Sprachtatsachen auch zur Zeit ihres Vorkommens ais Fehler angesehen wurden : die von Fickermann S. 69 in den

XII

EINLEITUNG

17 fur indulgeri); eine Korrektur etwa von uti mit Akkusativ (1, 324 und 5, 635) verbietet sich von selbst, sobald man die Freiheiten insgesamt ins Auge faBt, die sich Gerhard der lateinischen Grammatik gegeniiber herausnimmt: es sei nur auf die merkwiirdige Komparation unter Weglassung von quam hingewiesen, (34) auf den unbekiimmerten Gebrauch von Deponentien in passiver Bedeutung, (35) die Heteroklisie bei Nomina (36) und Verben, (37) schlieBlich auf den ziemlich wahllosen Gebrauch von Prapositionen wie circa, iuxta, supra und ad. All dies laBt schon erkennen, daB auch auf der weitgefacherten Skala von Moglichkeiten, die dasmittelalterliche Eatein bietet, GerhardsSprachezum Umgangssprachlichen, fast mochte man sagen: Verwahrlosten, hin tendiert. Dies paBt auch zum Urteil, das wir uber Gerhards — eher bescheidene — Bildung fallen muBten. Ware jemand so belesen gewesen, wie dies zuweilen Gerhard zugeschrieben wurde, hatte dies sicher auch in der Sprache Spuren hinterlassen miissen. Dem widerspricht es in keiner Weise, daB an vielen Stellen der Delibera¬ tio rhetorische Mittel zur Erzielung packender Emphase eingesetzt werden — ais Prediger diirfte Gerhard durchaus ein Naturtalent gewesen sein. (38) Der Codex der Deliberatio und die Prinzipien der Edition Gerhards Werk ist in einer einzigen Handschrift auf uns gekommen: Bayerische Staatsbibliothek Miinchen, Clm 6211. Die Bibliotheksheimat der Handschrift ist Freising, wo sie schon lm 12. Jahrhundert lag, wie ein Besitzvermerk aus dieser Zeit ausweist, der fol. ir uber dem Titel angebracht ist. Die Schrift laBt sich nicht

Cambridger Liedern 7, 4b, 5 fur 1021 (und spater bei Benzo von Alba) nachgewiesene Form incensanter scheint dem Schreiber T der Handschrift von Gerhards Deliberatio an drei Stellen (4, 446; 7, 363; 7, 675) in die Feder geflossen zu sein, wurde aber vom etwa gleichzeitigen Korrektor zu incessanter geandert. Da der Korrektor sonst auch grobe VerstoBe gegen die Formenlehre iiberging, kann man ihn wirklich nicht ais iiberpedantisch abtun und wird die korrigierte Form in den Text setzen, zumal ihm, wie aus anderen Eingriffen hervorgeht, offenbar eine bessere Vorlage zum Vergleich zur Verfiigung stand. (34) 4, 362 ; 8, 580 (wo ein Zitat zu dieser Konstruktion umgeformt wird !); 8, 875. (35) admirari 6, 656; amplecti 6, 263 ; hortari 1, 278 ; 2, 83 ; 3, 135 ; 4, 42; insectari 3, 427 ; metiri und perscrutari 7, 794 ; persequi 5,600 ; prosequi 2, 14 ; 2, 463 ; 6, 258; 8, 904. (36) subtilissimo arbitri 8, 237; ingrates 7, 365. (37) mulcat 1, 374; 3, 39; ui compellabuntur 4, 457. (38) Zu den hyperbolischen Annahmen beztiglich Gerhards Belesenheit vgl. den Forschungsbericht Untersuchungen S. 20 - 34; keinen Fortschritt bietet der seither erschienene Aufsatz von Kosztolnyik (s. oben Anm. 17).

EINLEITUNG

XIII

genau lokalisieren, doch wurde die Handschrift nicht in Freising geschrieben. (39) Der Codex besteht aus 166 gezahlten und 2 ungezahlten Pergamentblattern am Anfang und SchluB. Die einzelnen Blatter sind von verschiedener Starke, die (glatte und weiBe) Fleischseite laBt sich im allgemeinen von der dunkleren Haarseite leicht unterscheiden. Die einzelnen Blatter sind 320x 206 mm groB, der Schriftspiegel der 166 gezahlten Blatter 214X ni mm, so daB vor allem seitlich em reichlicher Rand bleibt. Die Blatter sind in Quaternionen gelegt, die einzelnen Quatermonen jeweils auf der ersten Seite in der Mitte unten mit den Buchstaben des Alphabets fortlaufend gekennzeichnet (Fol. ir ein Capitalis-A, fol. gr B usw.). Der letzte Quatermo ist nicht gekennzeichnet. Er beginnt mit fol. 161, den SchluB bilden ein noch mit Finiierung versehenes letztes Blatt und der aufgeklebte Deckelspiegel. Aus gotischer Zeit stammt die spatere Blattzahlung rechts oben auf der Rektoseite eines jeden Blattes. Die Finiierung fur die 26 Zeilen auf jeder Seite ist blind eingeritzt. Die Handschrift besitzt einen spatmittelalterlichen Einband: Holzdeckel mit hellem Federbezug und einer FederschlieBe. Die Deckelflachen sind durch Doppellinien in Felder geteilt. Die fiinf Biinde ragen stark heraus. Der hintere Deckel zeigt Wurmschaden. Auf dem vorderen Deckel steht etwa 35 mm vom oberen Rand mit klobigen gotischen Buchstaben in einer teilweise schon abgeblatterten braunen Schrift: Supra ymnu(m) triu(m) pu(er)or(umj. 2 cm tiefer steht — nur noch mit Miihe zu entziffern — derselbe Text in etwas kleineren Buchstaben, offenbar von alterer Hand. Der Schriftschmuck des Codex ist eher schlicht gehalten. Mit roter Tinte geschrieben ist der Titel des Werkes (mit den Worten : ad Isingrimum liberalem) sowie die Initiale auf fol. ir. Die Initiale ist ein vier Zeilen hohes unziales E. Der Text der ersten Zeile ist mit einer starkeren Feder ais der Rest der Seite in einer grdBeren schwarzen Unziale geschrieben, einzelne Buchstaben sind mit roten Tupfen verziert. Die folgende Zeile ist in etwas kleinerer schwarzer Capitalis geschrieben. Auch die Hervorhebung des Titels durch rote Tinte ist nur bei den ersten zwei und bei dem fiinften Buch durchgefiihrt. Die iibrigen Titel unterscheiden sich nur durch die Capitalisschrift und starkere Feder vom Text.Der Text ist von Anfang bis Ende von einer Hand (T) geschrieben. Nach Buch 2 tritt Tintenwechsel ein, an Stelle der satten dunklen beniitzt der Schreiber jetzt eine hellere, mehr braunliche Tinte. Diese braunliche Tinte beniitzt auch eine zweite, etwas gleichzeiti-

(39) Gegen meine in den Untersuchungen S. 17 geauBerte Hypothese, der Codex konnte in Admont oder Salzburg vom Widmungsexemplar, das fur Isingrim bestimmt war, abgeschrieben und von C nach diesem Exemplar korrigiert worden sein, sind mir keine Argumente bekannt geworden; dafiir freilich auch nicht.

XIV

EINLEITUNG

ge Hand (C), die denText korrigiert hat. An den Rand haben Hande des 15. Jahrhunderts (G, M) kurze Titel geschrieben, die den Inhalt jeweils eines Abschnittes zusammenfassen. Anfangs sind diese Titel haufiger, im Verlauf des Werkes werden sie seltener ; die vorletzte Anmerkung findet sich fol. ioir, eine letzte schlieBlich fol. n6v; vereinzelte Nota-Zeichen im folgenden Teii deuten aber darauf hin, daB G auch das letzte Drittel noch gelesen hat. (40) Es geht aus den Fehlern der Texthand hervor, daB wir nicht das Original vor uns haben, sondern daB T eine Vorlage fur die Abschrift des Werkes zur Verfugung stand : T hat oft Worter und Satzteile ausgelassen, die zum Verstandnis notwendig sind, und die von C — sicherlich nach dieser Vorlage — nachgetragen wurden. Die Schrift des Codex, die karolingische Minuskel der zweiten Halfte des 11. Jahrhunderts, weist ais einzige Besonderheit eine eigenwillige Abkiirzung auf: p mit ubergeschriebenem offenen a wird fur prae- (pre-) gesetzt, nicht, wie zu erwarten ware, fur pra-. Die orthographischen Eigentiimlichkeiten (von den sprachlichen nicht immer leicht abzugrenzen) werden, wie bei einem Codex unicus angebracht, in der Ausgabe unverandert wiedergegeben : so stehen im Text die Formen celeris (fur sceleris : 8, 1004) oder prescentem (8, 175), iuxtam (fur iustam : 8, 1065) und die regelmaBig abscentia geschriebene Form (fur absentia : 3, 79 ; 5, 214 ; 5, 317 ; 5, 844 ; 7, 764), das ebenso wie repugnascet (6, 44) oder discensio (fur dissensio : 2, 247) moglicherweise Ausspracheeigentumlichkeiten wiedergibt. Eingriffe zum besseren Verstandnis von Fugungen, wie sie durch Zusammenschreibung von Praposition und Nomen entstehen, sind — wie bei a(d} proposita redeamus (7, 204) — nur ganz selten vorgenommen worden. Die Fehler des alten Druckes von Batthyany, der auch eine normalisierte Orthographie bietet, wurden nicht in den Apparat aufgenommen, eine Liste findet sich Untersuchungen S. 94 - 104.

(40) Die Hand G laBt sich mit Sicherheit ais die des Bischofs von Freising Johann III. Griinwalder (1392-1452) identifizieren. Zu ihm vgl. Allgemeine Deutsche Biographie 10 (1879) S. 60 und A. Koniger, in: Programm des K. Wittelsbacher Gymnasiums in Miinchen fur das Schuljahr 1913/14 (Munchen 1914). Autographe von Griinwalder hat mir Giinter Glauche (Munchen) nachgewiesen u.a. in : Bayerisches Hauptstaatsarchiv Munchen, Allgemeines Staatsarchiv, Fiirstenbucher Tom. V, und Bayerisches Hauptstaatsarchiv Abt. II (Geheimes Staatsarchiv) Kasten schwarz 4190.

LITERATUR H. Barre, L’ceuvre Mariale de Saint Gerard de Csanad, in: Marianum 25 (1963), S. 262-296. Emil Bekesi, Magyar irok az Arpadhdzi kiralyok koraban (Ungarische Schriftsteller im Zeitalter der Konige aus dem Arpadenhaus), in: Katholikus Szemle 10 (1896), S. 369-375. Andras (Andreas) Bodor, Szent Gellert Deliber atio-janak foforrasa (Die Hauptquelle der Deliberatio des hl. Gerhard), in : Szazadok 77 (i943)> S. 172-227. Arno Borst, Die Katharer, Stuttgart 1953. Max Budinger, Osterreichische Geschichte bis zum Ausgang des 13. Jahrhunderts, Leipzig 1858. Maurice Coens, “Utriusque linguae peritus”, in : Analecta Bollandiana 76 (1958), S. 118-150. Ignaz von Dollinger, Beitrage zur Sektengeschichte des Mittelalters, Miinchen 1890. Joseph Anton Endres, Studien zur Geschichte der Fruhscholastik, Gerard von Czanad, in : Philosophisches Jahrbuch 29 (1913), S. 349-359. (Wieder abgedruckt in : Forschungen zur Geschichte der jriihmittelalterlichen Philosophie, in : Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 17 (1917), S. 51-64). Istvan (Stephan) Fenczik, Szent Gellert helye a filozofia tortenelmeben (Die Stellung des hl. Gerhard in der Philosophiegeschichte), Budapest 1918. Martin Grabmann, Die Geschichte der scholastischen Methode Bd. 1, Freiburg/Br. 1909 (Nachdruck Darmstadt 1961). Tibor Hajdu, Sz. Gellert "Deliberatio“ cz. miivenek meltatasa (Wurdigung des “Deliberatio” betitelten Werkes des hl. Gerhard), in: A pannonhalmi Szent-Benedek-Rend tortenete Bd 1, Budapest 1902, S. 381-397. Valentin Homan, Konig Stephan F der Heilige, Breslau 1941. Derselbe, Geschichte des ungarischen Mittelalters, 2. Bde. Berlin 1940 und 1943. Janos (Johann) Horvath, Arpadkori latinnyelvu, irodalmunk stilusproblemai (Stilprobleme unserer lateinischen Literatur der Arpadenzeit), Budapest 1954. Ferenc (Franz) Ibranyi, Szent Gellert teologiaja (Die Theologie des hl. Gerhard), in: Emlekkonyv Szent Istvan Kiraly haldlanak kilencszazadik evfordulojan (Gedenkbuch zum 900. Todestag von Konig Stephan) Bd. 1, Budapest 1938, S. 495-556. Endre von Ivanka, Szent Gellert gdrog miiveltsegenek problemaja (Das Problem der griechischen Bildung des hl. Gerhard), Antrittsvorlesung an der ungarischen Akademie der Wissenschaften, in: SB der sprach- und literaturwissenschaftlichen Klasse 26, Budapest 1942, S. 221-238. Derselbe, Szent Gellert Deliberatio-ja. Problemak es feladatok. (Die Deliberatio des hl. Gerhard. Probleme und Aufgaben), in:

XVI

LITERATUR

Szazadok 76 (1942), S. 497-500. Derselbe, Gerardus Moresanus, der Erzengel Uriel und die Bogomilen, in: Orientalia Christiana Periodica 20 (1954), S. 143-146. Derselbe, Das "Corpus Areopagiticum’’ bei Gerhard von Csanad, in: Traditio 15 (1959), S. 205-222. Coloman Juhasz, Die Beziehungen der "Vita Ger ardi maior" zur "Vita minor", in : Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens 47, NF 16 (1929), S. 129-145. Derselbe, Gerhard der heilige, Bischof von Marosburg, ebda. 48, NF 17 (1930), S. 1-35. Derselbe, Das Tschanad-Temesvarer Bistum im friihen Mittelalter, Miinster 1930. Raimund Friedrich Kaindl, Studien zu den ungarischen Geschichtsquellen, in : Archiv fur osterreichische Geschichte 91 (1902), S. 1-58. Janos (Johann) Karacsonyi, Szent-Gellert csanadi piispok elete es miivei (leben und Werke des hl. Gerhard, Bischofs von Csanad), Budapest 1887. Derselbe, Szent Gellert piispok miinchem kodexe (Der Miinchener Codex des Bischofs St. Gerhard), in: Magyar Konyvszemle 1894, S. 10-13. Derselbe, Szent Gellert csanadi piispok es vertanu elete (Das Leben des Martyrers und Bischofs von Csanad St. Gerhard), Budapest 1925Domokos (Dominikus) Kosary, Bevezetes a magyar tortenelem forrasaiba es irodalmaba (Einfuhrung in die Quellen und in die Literatur zur ungarischen Geschichte) Bd. 1, Budapest 1953. Zoltan J. Kosztolnyik, The Importance ofGerard of Csanad as the First Author in Hungary, in: Traditio 25 (1969) S. 376-386. Floris (Florian) Kuhar, Szent Gellert Bakonybelben (Der heilige Gerhard in Bakonybel), in: Pannonhalmi Szemle 2 (1927), S.

305-3I9Jean Leclercq, Saint Gerard de Csanad et le monachisme, in: Studia Monastica 13 (1971) S. 13-30, italienisch unter dem Titel: San Gerardo de Csanad e il monachesimo, in : Venezia e Unghena nel Rinascimento (ed. V. Branca) 1973, S. 3-22. Jean Mabillon, Annales Ordinis S. Benedicti Bd. 5, Lucca 1740. Carlile Aybner Macartney, The Medieval Hungarian Histonans, Cambridge 1953. Max Manitius, Geschichte der latemischen Literatur des Mittelalters Bd. 2, Miinchen 1923. Karl Meichelbeck, Historia Frisingensis Bd. 1, Augsburg 1724. Germain Morin, Un theologien ignore du Xle siecle: L’e'vequemartyr Gerard de Csanad, O.S.B., in: Revue Benedictine 27 (1910), S. 516-521. Matrai ErnoOMPOLYi, Gellert, azelsomagyarscholastikus (Gerhard, der erste ungarische Scholastiker), in : Figyelo 4 (1878), S. 209223.

LITERATUR

XVII

Edith Pasztor, Problemi di datazione della "Legenda maior S. Gerhardi episcopi", in: Bullettino dell’ Istituto Storico Italiano 73 (1961), S. 113-140. Dieselbe, Gerardo, vescovo di Csanad, in : Bibliotheca Sanctorum 6 (1965) 184-186. Gyula (Julius) Pauler, Szent Gellert csanadi piispok elete es miivei (Leben und Werke des hl. Gerhard, Bischofs von Csanad), Rezension in: Szazadok 22 (1888), S. 57-65. Karoly (Karl) Redl, Problemak Gellert piispok Deliberatiojaban (Probleme in der Deliberatio des Bischofs Gerhard), in : Irodalomtorteneti Kozlemenyek 69 (1965), S. 211-217. Gyorgy (Georg) Ronai, Bogumilizmus Magyarorszagon a XP szazad elejen, Gellert piispok "Deliberatio’janak tiikreben (Bogumilismus in Ungarn zu Beginn des 11. Jahrhunderts im Spiegel der Deliberatio des Bischofs Gerhard), in : Irodalomtorteneti Kozlemenyek 60 (1956), S. 471-474. Gabriel Sil agi, Untersuchungen zur 'Deliberatio supra hymnum trium puerorum’ des Gerhard von Csanad (Miinchener Beitrage zur Medidvistik und Renaissance-Forschung 1, 1967). Derselbe, Die Gerhards-Legenden (Ubersetzung und Kommentar) in : Ungarns Geschichtsschreiber 1, Die Heiligen Konige (hg. Th. von Bogyay) 1976. Scriptores rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum, ed. E. Szentpetery et al.; vol. I et II (1937)Pongracz Soros, Collatio codicis olim Frisingensis, nunc Monacensis, cum editione ... Batthian, in : A pannonhalmi Szent-BenedekRend tortenete Bd. 1, Budapest 1902, S. 579-586. Girolamo Tiraboschi, Storia della letteratura italiana Bd. 3, 2Modena 1787.

DELIBERATIO GERARDI MORESENAE AECCLESIAE EPISCOPI SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM AD ISINGRIMVM LIBERALEM

SIGLA In codice unico operis (Bayerische Staatsbibliothek Miinchen, Clm 6211, saec. XI): T

= manus textum conscribens.

C

= manus correctoris quasi contemporanei.

G

Ioannes Griinwalder episcopus Frisingensis titulos marginales saec. XV addens.

M

= alia manus saeculi XV titulos marginales fol. 27v-68v addens.

b

= Editio Ignatii de Batthyan, Albo-Carolinae 1790.

Editionis nostrae numeri marginales ir, iv etc. ad folia codicis Monacensis, numeri praemissa littera p. (p. 1, p. 2 etc) ad paginas editionis Ignatii de Batthyan pertinent.

DELIBERATIO GERARDI MORESENAE AECCLESIAE EPISCOPI SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM AD ISINGRIMVM LIBERALEM Erigendum in optimis ex consuetudine contemplationibus et admodum duris incitationibus circa uirium robor, licet nodosum ad quod conandum, per quod incedendum, amplec¬ tendum, minime uero, quantum pectoratim reor, quemadmo¬ dum potentes in theoricis aiunt, nec uero declinandum, p. 2 quamlibet circulosum. Sudor enim in hoc omni sopore suauior 10 aestimandus, praesertim cum diuinus processus cuncta confidat ad optimum respicientia perficere. Fateor uero me quemquam in hoc, quod examinandum postulasti, minime admisisse. Ideo difficillimum sumas, quod ex continuo usu leuiter sonat, et p^ne ab omnibus intactum dimissum, quia 15 assiduum, unde totum laboriosissimum. Deus autem meus, in cuius praeconio elementa omnia prouocantur, quique ange¬ lum suum descendere fecit cum Anania et sociis eius in forna¬ ce ad ostendendam potenciam suq deitatis et magnitu¬ dinem, adiuuet sic me tu£ postulationi satisfacere, quo inimi20 eorum laqueos possim euadere | et tibi plenissime ad libitum iv obuiare. Igitur assumenda est clauis, qua arca testamenti ape¬ ritur ; reseratur et ianua, per quam introitur ad sancta sanctorum. De istiusmodi arca ajlestes suauitates manant, flagrantque odores unguenti effusi cunctis ungentis praecio25 sioris, in qua urna aurea habens manna et tiirga Aaron, qu%. fronduerat et tabul^ testamenti praeciosissime continentur et cetera. Benedicite, omnia opera Domini, Domino, ait, laudate et su5

1 Moresena seu Morissena urbs (Hungarice: Marosvar) a Sancto Stephano rege in honorem ducis sui uictoris Csanad nominata est, cf. Legendae maioris S. Gerardi Cap. VIII. 3 Isingrimus an ille primus abbas Admontensis fuerit, qui anno 1074 officio fungi coepit, adhuc non nisi suspicari possumus, cf. supra p. VIII 4 Erigendum] id quod enitendum. Ad Godefridi Admontensis homiliam, quae uerbis : Erigenda nobis est hominis interioris intentio incipit (Migne, PL 174, 990), cf. Untersuchungen 17, Adn. 6. 11/13 Modestiae topos, haud facile intelligibilis. 16 Cf. Hieronymi, In Danielemprophetam, Praef. (Migne, PL 25,491 ; CC SL 75 A): Vt —.. ad laudem Dei omnia elementa prouocarent. 25 Hebr. 9, 4. 28 Dan. 3, 57.

Supra titulum a manu saec. XII: Liber iste est sancte Marie sanctique Corbiniani Frising(ensis) I, 1/3 Litteris capitalibus coloris rubri 4 Erigendum - optimis: litteris uncialibus quae dicuntur maioribus; littera initialis E coloris rubri; ex - contemplatio : litteris capitalibus 24 flagrantque corr. ex fraglantque T 28 Benedicite omnia : litteris uncialibus maioribus; littera initialis B coloris rubri; opera - laudate : litteris capitalibus

>

2

LIBER I

perexaltate eum in saecula. In hoc primo uersiculo prima ponuntur generalissime, media autem et ultima, quibus formatiue illi admittendi sunt, qui primatum sanctitatum in aecclesia optinent et dicere cum beatissimo Paulo possunt : Nostra conuersacio in cqlis est. Illi uero, qui post hos gradi cupiunt, qui¬ bus Paulus tuba o/lestis fatetur: imitatores nostri facti estis et 35 domini excipientes uerbum in tribulatione multa cum gaudio Spiritus sancti. Illi autem, qui similiter nituntur in hoc ipso, sed grauati corpore, quod corrumpitur in inperfectione, positi, succumbunt fragilitatibus, ad quos idem gencium doctor : Estote benigni, ait, et ambulate | in dilectione sicut 40 filii carissimi. Fornicatio et omnis inmunditia aut auaricia nec nominetur in uobis, aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurilitas, qu9r

LIBER V

75

aeterno sole dicendum ? Noli intellegere, quod omnibus iustis pariter tanta claritas sit concessa, ut soli est, immo septuplum unicuique electorum, si fas dici mihi est. Septu¬ plum enim solem habiturum luminis Isaias testatur diuinus. 740 Ideo ad comparationem tantQ lucis, ut audisti, cuncta luminaria cQi erunt obscura. Vnde celum transire dicitur et terra, non quod deleantur, immo quod in melius mutentur. Erit celum nouum et terra noua, nimirum in pulchriorem statum mutata, non aliqua abolitione dissipata. Terra, ait, in sem745 piternum stat. | Quondam uero ibi, ubi dicitur in psalmo : 69^ Ipsi peribunt, tu autem permanebis, disputans secundum mediocritatem meam in primo capitulo epistuR Pauli ad He- p. 134 breos, quicquid inuenire ex apotheca sancti Spiritus supra hoc potui, stilo latissimo comendaui. Quidam uero aestimant 750 funditus utriusque fabricam amoueri. Si ita est, quomodo sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum, et stell£ cadent, si celum, in quo ista sunt, terraque non fuerit ? Non arbitran¬ dum, quod ad desolationem conderet hoc Deus, quin potius ad meliorationem. Nam in firmamento cQi dixit stabilitor 755 celi esse luminaria magna duo et stellas similiter ad diuisionem diei ac noctis, et in signorum temporum dierum et annorum, et lucere in firmamento ad inlustrationem orbis terr^, ut ex consuetudine cernimus. Igitur, si celum non erit, ubi haec erunt ? Forte uolunt solem et cetera, qui sic 760 autumant, similiter transeuncia, nimirum ut celum et terram, sic ista. Si ita uolunt, ubi quod septuplum lucebit sol ? Si sic lucebit, ubi lucebit, si celum non erit ? In terra non stabit, quia terra, ut uolunt, non erit, immo si erit, non manente celo, quod dementissimum dicere est, multo maior arida 763 peribetur, utique, ut aiunt, septies uel octies. Ergo tanta magnitudo quo capietur loco, si suus non erit locus ? Itaque insaniunt dicentes et contra ueritatis lineam suam | tortuosi- 7or tatem opponentes. Proterit, ait, figura huius mundi. Non dixit ueritatem, sed figuram. Ergo praetereunte figura ueritas mane770 bit. Veritas tunc erit, quando omnis creatura liberabitur a corruptionis seruitute. Tunc non erit emisperion, tunc enim in figuris septem non uidebitur luna ; non enim ab umbra ter-

739 Esai. 30, 26. 743 Apoc. zi, 1. 744sq. Eccle. 1, 4. 746 Ps. 101, . 747/749 Prioris operis ut supra 661 mentionem facit. Stilo latissimo : Cf. supra III, 314. 750sq. Mt. 24, 29. 755/758 Cf. Gen. 1, 14-15. 768 27

I. Cor.

,

7

.

31

737 Post ut: huic dei.; In marg.: Septemplicem claritatem luminis habent iusti in regno celorum clariorem quam sol G 745 In marg.: Opiniones de celorum et terre stabilitate G 768 In marg.: Sc. praemissorum G

76

LIBER V

inpedietur. Tunc sol et ipsa non diuident tempora, nec erunt in portentum saeculorum. Non enim erit nox, nec tales dies, p. 135 775 ut modo sunt, nec etiam anni. Erunt autem dies antiqui et anni ^terni et luciflua tempora, solque non occidet et luna non minorabitur, quorum luminis nemo indiebit sanctorum. Ciuitas, ait, non eget sole neque luna, ut luceant in ea. Nam 780

785

790

795

800

claritas Dei inluminabit eam, et claritas eius est agnus. Et ambulabunt gentes in lumine eius. Ergo nullum inluminabit sanctorum amplius sol contemplabilis, immo ab ipsorum splen¬ dore illuminabitur. Vbi agnus Dei, qui tollit peccata mundi, lucerna erit, omnis splendor procul dubio aderit. Sol non erit, ubi haec lucerna erit, immo ubi est, erit. Cetus autem sanctorum erit, ubi agnus erit. Vbi autem hoc et hoc erit, inaestimabilis claritas erit. In tante uero claritatis inaestimabilitate solis lumen breue erit, quamlibet septuplum lucebit. Itaque omnia augmentabuntur in melius, qu£ soluta erunt, | superadministrata potiore claritate septies, quam nunc 7°v sol habeat. Ideo dicitur : Proterit figura istius mundi. Non dixit mundum praeterire, immo figura ipsius. Hoc autem est, quod praeclarus dicit Iohannes : Et uidit celum nouum et terram nouam. Primum enim celum et prima terra abiit. Nimirum non ut desinerent, quemadmodum dictum est, immo, ut quicquid corruptibilitatis est utriusque, semotum demon¬ stretur ab utrisque. Denique incendi terra in eloquio usque ad inferni nouissima dicitur, id est usque ad consummationem p. 136 inquinamentorum, qu£ operati sunt habitantibus in ea, cuius corruptio prima fuit interfectio Abel. Vox sanguinis fratris tui, ait, clamat ad me de terra. Nunc ergo maledictus es su¬

per terram, quQ apperuit os suum et suscepit sanguinem fratris tui de manu tua. Denique ostenditur a perfectissimis inprimis igne cremari, demumque superuenientibus aquis mundari, sicque aeternaliter purissima, licet inpossessa, haberi. Tali805 bus itaque demonstrationibus, ut reor, zelum Dei non secun¬ dum scientiam habentes sugillantur. Hoc autem facto uanitati creatura subiecta, id est continuis afflictionibus desti¬ nata, mortalitate oppressa, bellis deputata, iurgiis mancipata, litibus inuoluta, | odiis inserta, a totius seruitute corruptionis 7ir 810 erit exempta. Tunc nec ipsi angeli belligerabunt contra in¬ imicos pro salute mortalium, qui ministeriales in ministerium

775sq. Cf. Ps. 76, 6. 777/780 Apoc. 21, 23-24. 781sq. Cf. Apoc. 22, 5. 790 I. Cor. 7, 31. 792sq. Apoc. 21, 1. 796sq. Cf. Deut. 32, 22. 799/802 Gen. 4, 10-11. 811sq. Cf. Hebr. 1, 14.

775 In marg.: Notat annos eternos et claritatem eternam C 777 nemo: memo T 796 In marg.: Quomodo inquinamenta seculi huius in nouissimo die omnia per ignem purgabuntur G

LIBER V

77

missi propter eos ab apostolo dicuntur, qui hereditatem capiunt salutis. De sole autem et luna tantum prosequuti su¬ mus, quo iuxta libitum satisfactum uideretur, et intellectus 815 admitteret praeterea nonumquam significatiua. Nam pro¬ pheticus sermo obstupescere dicit solem et erubescere lu¬ nam. Obstupescet sol, ait, et erubescet luna. Qui tunc nimirum obstipuit, quando in ligno affixus est mundi redemptor. Nam radios subtraxit propter uerecundiam funeris, non ualens 820 aspicere sui mortem conditoris. Luna nihilo minus erubuit, dum in solis mensam impegit, ut tenebre essent per uniuersum mundum. Denique eclipsis demonstratur, quoties luna trice- p 137 sima ad eandem lineam, qua sol uehitur, peruenit, eique se obiciens solem obscurat. Nam deficere nobis sol uidetur, 825 dum illi orbis lung opponitur. Idcirco mirabiliter et misterialiter actum est, ut Christo in crucem ascendente haec se soli obiceret. Non enim erat dignus tanto spectaculo mun¬ dus, nec etiam ipsa impiissima urbs similis magnitudinis sacrificio. | Propterea festinauit luna ocupare luciuomam solis 7 iv 830 mensam. Hanc quidem eclipsim non timide beatissimus quondam se fatetur uidisse Dionisius. Tropologice uero de doctoribus et ^cclesia, si ea, qu£ sparsa iam satis sunt, ad me¬ dium non pigritas deducere, aduertere potes, quod dicitur: Obstupecet sol et erubescet luna. Sol quippe tunc obstupescet, 835 quando praedicatio doctorum locum non inuemt in illis, ad quos facta est. Luna uero erubescet, quando ecclesia ex suis multos in praedam diaboli conspicit ire. Obstupescere et eru¬ bescere istiusmodi magnam mentis contricionem et dolorem demonstrat. Quid doctori amarius subditis inordinatis ? 840 Quid aecclesi^ tristius suis membris a diabolo deuoratis ? Tota sollicitudo doctoris debet esse, ut ex suis nemo inperfectus reddatur. Ob hoc magisterium accepit, ut in scola uirtutum sacram exerceat disciplinam, quQ nimirum ab apostolica descendit doctrina. Nec in abscentibus quidem 845 abesse nec in praesentibus illum oportet, nec tam his, qui coram, quam his, qui eminus superinpendi magis uirtutum eruditione, quam conpositorum hurbanitate uerborum, non p'.138 autem superentes tantum quantum etiam abeuntes non bene uixisse dolere. Nec iterum debilitates corruptiuorum 850 quam inbecillitates morum. Quod autem hic nos dicimus, '•

817 Esai. 24, 23. 822/825 Isidori, Etym. 3, 58. 831 Ps.-Dionysivs Areopagita, Ep. VII (Dionysiaca, i494sq.). 834 Esai. 24, 23.

817 In marg.: De passione domini G

831 quondam corr. ex quosdam C In marg. : Tropologica exposicio de ecclesie doctoribus G 833 pigritas corr. ex pigritatis C 836 erubescet corr. ex erubescit, ecclesia ss. C

LIBER V

78

855

860

865

sic quondam operabatur apostolus, dum dicebat : | Timeo, ait, ne forte, cum uenero, non quales uolo inueniam uos, et ego inueniar a uobis, qualem non uultis. Ne forte conten¬ tiones, aemulationes, susurrationes, inflationes, seditiones sint inter uos, ne iterum cum uenero, humiliet me Deus apud uos, et lugeam multos ex his, qui ante feccauerunt et non egerunt poenitentiam super inmunditia et fornicatione et inpuditia, quam gesserunt. Hoc ideo tam sollicite perficere cottidie debet, ut nullus inperfectus in Christi repperiatur ^cclesia. Quia uero iam nos stilus fatigat tempusque iminet reficiendi esuries, atque de sole et luna significatiue inspecto, ad consi¬ derationem stellarum in crastino mentis aciem propitio Christo dirigere cupimus, ideo quinto terminato libello istiusmodi conclusionem faciamus : Sit nomen Domini benedictum, ex hoc nunc, et usque in saeculum.

851/858 II. Cor. 12, 20-21.

851 dum dicebat

864sq. Ps. 112, 2.

infra lineam suppi. C

ITEM EIVSDEM AD EVNDEM EX HOC IPSO LIBER SEXTVS. Contemplanda iterum nos exercitatos expectant non tan¬ tum illis, quibus oratio perficitur, quantum hoc, quo incom5 praehensibile compraehenditur quodque formis cingitur p. 139 et a formis non tenetur ; cui nec proimium praedicatur, nec narratio inscribitur, quanquam narretur | dicique possit 72* non solum proimium, quin etiam epilogus, quin etiam con¬ firmatio, quin etiam ablatio optima, quemadmodum positio ; p. 140 io in quo nil medii repperitur, per medium enim non mouetur, ubique diffusum, in toto enim et a toto ipsumque totum ; medium uero, a quo prima et media et ultima, longe a philo¬ sophorum mediis, quanquam sua uirtute h^c. Philosophi autem affirmant omnia, quacumque in corpore uel circa corpus exhi15 bentur, media esse, nimirum cum bonis et malis indiscrete contingunt, ut corporum demonstrantur gubernationes et augmentaciones circa eadem. Perhibetur etiam mors non bona, non uita similiter, praecipue cum legatur mors praeciosa et Deus principalissima uita. Media uero, de quibus 20 dicitur, non ita se agunt. Christi essentialia innuuntur hic media, mediatricia, quibus ultima perducuntur ad prima. Ea- p. 141 dem uero, quibus haec fiunt, media super omnia, media inter nos et Deum facta. Denique sui mors praeciosissima inter nos et mortem media facta est. Quia ita factum est, 23 humana creatura a manu mortis liberata est. Haec autem media bonis et malis indifferenter minime proueniunt. Quot¬ quot, ait, receperunt eum, dedit eis potesta \ tem filios Dei fieri ; 73r his qui credunt in nomine eius. Non quippe omnes illum receperunt, ideo non omnia, dixi, omnibus haec fiunt, ut media 30 philosophorum omnibus fiunt. Vita autem aliquid maximum dicenda et mors, qu£ ab illis nil confitentur, quamlibet uita impiorum nil sit nisi peccatum, et mors nisi absentia uit£. Non solum autem aliquid, quin potius orbis terrarum sanitas et mundi uita uniuersi et adimpletio celestis regni. Dicen33 dum denuo, quod iniquorum uita nil est, quemadmodum et mors. Vita uero beatorum lux saeculi est, quemadmodum mors somnus beatus, qui uiuentes et dormientes in diuinis narrationibus beatissime a perfectoribus narrantur, quibus utique mors, qu£ nihil est, non dominata est. Si autem que-

VI, 7/9 Partibus rhetoricae (exordium - narratio - partitio - confirmatio reprehensio - con clusio) respondent termini, quibus deitatem laudat. 26/28 Io. 1, 12.

VI, 1/3 Item - nos litteris capitalibus

11 diffusum corr. ex diffusus T

8o

LIBER VI

40 ritur mors quid sit, unus ex nostris, maximus inter perfectos, respondit dicens : Mortem significari arbitror carnalem consuetudinem, qu£ resistit bon£ uoluntati delectatione carnalium fruendorum. Non enim diceretur : Vbi est, mors, contentio tua, si non restitisset et repugnascet illius contentio. Etiam 45 illo loco describitur : Caro concupiscit aduersus * spiritum, spiritus aduersus carnem, ut non, quacumque uultis, illa fa¬ ciatis. Fit ergo per sanctificationem perfectam, | ut omnia carnalia desideria Spiritu sancto illuminata eidem bon£ uolun¬ tati subiciantur. Hanc peccato meruimus, quod peccatum 50 erat omni modo in libero arbitrio, cum in paradiso nullus dolor denegat^ delectationis uoluntati bon£ hominis resiste¬ bat. Ergo aculeus mortis peccatum est, quia peccato facta est delectacio, qu£ iam posset resistere uoluntati et cum dolore cohibere. Quam delectacionem, quia in defectum est animQ 55 deterioris effect^, iure mortem uocamus. Haec autem mors a Deo facta non est, rit£ autem nihil est. Ad haec autem deuenimus propter media philosophorum et nostra, quorum quidem uera, nostra autem ueriora. Ac per hoc nil bonum dicendum nisi quod nos mittit ad paradisum, excepto quod 60 a bono est factum. Hoc iam dicto, circa praemissum ea, qu£ inspicienda sunt, intromittamus. Benedicite, stellg cfli, Domino, ait. Per quosdam coaptatos gradus omnia introducun¬ tur, quo nil remaneat de creaturis uacans. Ideo non suffecit quicquid in eminentioribus, quemadmodum nunc, quin 65 denuo singilatim nobilissima extructa seri^ usque ad hoc, supra quo nil arbitrandum. Vt anterius dixi, ultra omnem mundum positi diuini uiri sic fuerunt Deo coniuncti in camino, quo non in camino, immo in celesti eruditione constituti omnia elementa in diuin^ | laudis scola, quasi in quodam uase congre70 gata, conferrent, nil ex mundanis sentientes pariterque eadem inuitantes ad suorum excellentissimum praeconium condi¬ toris. Non aspiciebant per circuitum fornacis, non piri flegetontam, non empirium rogi cuneum, quin ad rorantem celestem spiritum, quo spiritum extinguentem ignitum et 75 conflatum castrum acciperent. Infelices autem nos, qui in igne positi ea, qu£ ignis sunt, constanter appetimus, quasi minus haberi uidentes Gomorritis et Sodomitis, utroque incen¬ dio dissipatis, de claritudine stellarum in piceum fumum conuersi ; ad hornatum firmamenti ^dificati, erigentes murum

40sq. E nescio quo libro Hieronymi excerpta uidentur. 43 I. Cor. 15, 55. 45sq. Gal. 5, 17. 61sq. Dan. 3, 63. 66 Supra I, 189-191.

40 In marg. : Questio de morte G 48sq. uoluntati corr. ex uoluntatis In marg.: Mortem peccato meruimus G 59 excepto corr. ex ecepto T marg.: De infelicibus et felicibus G 77 uidentes corr. ex uident C

49 75 In

p. 142

7jv

74r p. 143

LIBER VI

81

80 inferni ; ad laudem electi, in derogatione proni. Veniet, ueniet tempus grandissimis ruentibus celi sideribus, quo nobis dis¬ pliceat et nil ualebit ; peniteat uero, et adbreuiatio non erit. Nec dubites nos stellas formatorem stellarum in suo regno uelle esse. Denique, que superius conspitiuntur, non posside85 bunt, quod ex delectamento concretis utroque repromittitur. De celo quippe cadere dicuntur ; hii ad superiora celorum con¬ scendere. Illis differenter distribuitur splendor; isti ut sol ^qua¬ liter lucebunt. Ille, cum celo fixe, perpetuo motu feruntur ; isti non egredientur amplius extra ciuitatem sanctam Ihe90 rusalem. Ex istis quadam dicuntur eratice; | isti omnes stabiliti in Dei laude. Iste oriuntur et occidunt; illis nec dolor nec luctus amplius. Ille inter se diuersis interuallis distant a terra ; isti distincte semper in aspectu diuine claritatis adstabunt. Ille inluminantur a sole, aliunde lumen accipienti ; isti a 95 Deo, qui est splendor sempiternus. Ex illis autem quedam anomale aut retrograde aut stacionarie fiunt ; isti perpetua incomutabilitate gaudebunt. Vt de his et his, sic ex aliis cetera diuine aptanda animi uirtute, non humani ingenii deliberatio¬ ne. Vbi enim caro desudat, uliginosus redditur sudor. Vbi 100 uero spiritus, erit procul dubio opus spiritale. Nam formatiui caracteres, nisi sensiui sint, occidentales promulgantur. Ideo more anticipante solito cum deitatis plenitudine muneris ab occidentalibus formationibus noster semotus stilus sulcum insidentium adgrediatur glebarum, quo de baretalibus ces105 pitibus omnibus amotis zizaniis, paleis cum pala excussis, nobilem cererem legamus. Benedicite, stellq, c^li, Domino, ait. Stelle quippe a stando dicuntur. Peribentur etiam differre inter stellas et sidera et astra : Stelle singulares, sidera ex pluri¬ mis facta, ut Hiadas et Pliadas cernimus. Astra stelle grandes, no ut Orion, Bootes. | Ac per hoc indiscrete haec omnia dicuntur stelle, que dicuntur proprium non habere lumen. Verum de his alias uult cognoscere animus, dum solius stelle celi dicuntur quasi quedam sint, que non celi sint, ut de aquis in superi¬ oribus et uirtutibus. Primum uero de omnibus diuinis operi115 bus. Nam et luciferos tenebrosos et sidera obscura in eloquiis admittimus. Hoc, cum tempus erit admittendi, declarabimus. Igitur stelle celi doctores tropologice ecclesie admittendi, qui

92 Isidori, Etjm. 3, 65. 95sq. Etym. 17, 3, 19 106 Dan. 3, 63. 115sq. Vide infra VI, 62isqq.

Etym. 3, 66,3. 105 Cf. Isidori, 107/111 Isidori, Etym. 3, 72 et 3, 60.

Isidori,

81 nobis corr. ex nos C 84 uelle in marg. suppi. C 98 animi: mi in marg. suppi. C 99 uliginosus corr. ex caliginosius C 105 pala : pula T 106 In marg. : De nominibus stellarum G 107 differre corr. ex differs C 114 omnibus corr. ex omni C 117 tropologice in marg. suppi. C

p. 144 74v

p. 145

75r

LIBER VI

82

120

125

130

133

140

145

130

153

non a se ipsis, sed a Christo illuminati. Lumen Euangelii illis dedit, ut lucerent eodem inradiati in ^cclesia, quasi quedam in superioribus astra. Erat, ait, lux uera, quq, illuminat omnem p. 146 hominem uenientem in hunc mundum. Ecce sol, ecce splendor, ecce candor in^stimabilis, ut ineffabilis, a quo illuminatur omnis homo. Non illuminatur ab hoc bestia rationis minime capax, sed homo rationis particeps. Ille autem illuminatur, qui uenit in hunc mundum, id est in gcclesiam, per celum in omnibus eloquiis demonstratam, in qua regnat Lucifer, non ille, qui inducit occasum, sed qui diem consurgentis aurorg ; qui nullum occiduum sapit, et Luciferum deiecit, ad quem loquitur in prophetis : Detracta est ad inferos superbia tua, concidit cadauer tuum ; subter te sternetur tinea, et o\perimentum 75v tuum erunt uermes. Quomodo cecidisti, Lucifer, qui mane orie¬ baris ; corruisti in terram, qui uulnerabas gentes ; qui dicebas in corde tuo : In celum conscendam, super astra dei exaltabo so¬ lium meum. Sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis. Ascendam super altitudinem nubium, similis ero altissimi. Verumptamen ad infernum detraheris in profundum laci. Sic deiectus est Lucifer occiduus et omnia sua astra pariter cum eodem. Sic quoque triumphauit Lucifer ^cclesig, dans lu¬ minis triumphum stellis suis, quo a nemine dubitentur sidera ueracissima c^li. Ego, ait, dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes aduersarii uestri. Os istiusmodi et sapientia Spiritus sanctus, qui occultatur in euangelistis et prophetis, est. Nullus tam hebes et de euan¬ gelio incipit disputare, qui statim non reddatur philosophus. Hoc autem splendet in Actibus Apostolicis de archileuitico p. 147 Stephano : Nemo, ait, poterat resistere sapientig et Spiritui, qui loquebatur. Hoc autem est promissio ueritatis de ore et sapientia distributa suis, cui nemo resistere potest. Non quidem loquitur in talibus homo, immo talium inspirator, qui in suis dictis incitat se diligentes. Nemo quippe diuina po¬ test amare eloquia, | nisi Christus, cuius sunt, affectum tribu- 76r at desiderandi, qui gemino elimatissimo mucrone contra aduersarios suos reddit armatos, omnique exercitatione ex¬ peditos, ille, qui inter impiissimas ludeorum rabies de Deo pro eodem ad disserendum constitutus erat, non de mortali¬ bus deliberatiuis, non de demonstratiuis, non de iudicialibus,

120sq. Io. 1, 9. Act. 6, 10. 156

129/136 Esai. 14, 11-15. Etjm. 1, 4, 1.

140sq. Lc.

,

21

.

15

146sq.

Isidori,

118 In marg.: Doctores stelle sunt eterni luminis G 127 In marg.: De lucifero bono qui oritur et malo qui dampnatur item G 134 monte : montem T 138 In marg. : Ecclesie luciferi G 152 desiderandi corr. ex desiderando T 156 de demonstratiuis corr. ex de monstratiuis G

LIBER VI

83

qu£ ad rethores pertinent, reddebatur instructus, quam¬ libet multo his maioribus peritissimus totus humanis suasio¬ nibus et distasionibus Spiritus sancti pistillo contunsis. Talis 60 siquidem euangelii philosophia est, ut plebeios et rusticos concite faciat oratores, ad cuius culminis arcem nemo ex illis, qui bestiis similantur, adire potest. Dixi, ait, in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus, et ostendit similes esse bestiis. Idcirco unus interitus est hominis et iumentorum, et 65 £qua utriusque conditio. Verum non de omnibus siue homini¬ bus siue iumentis : Ego scio, ait, quos elegerim. Et : Animalia tua inhabitabunt in ea. Illis uero ista congruit sententia, qui insensatas in actibus et moribus bestias sequuntur. Deus quo¬ que in eloquiis denunciatur non solum homo, sed etiam uir, p. 148 70 quem Iohannes dicit inluminare omnem hominem uenientem in hunc mundum, qui etiam ceco a natiui|tate omni sole 76* uisum clariorem administrauit et totum hominem sanauit in sabbato. Diuisio itaque est inter homines Dei et animalia eius, et homines istius mundi et bestias suas, contra quas in libro 75 Ephesiorum se nominat praeliari, raptus usque ad tertium celum. Denique Ecclesiastes, cui ista uisio facta est, sibi eandem similitudinem sortitus non est : Dixi, ait, in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet similes esse bestiis. Sibi quippe a talium sequestratio conuentu est, quod 80 peribetur demonstratum. Igitur omnis bestiae insensatissime, qui hoc ignorat, quod illum sapere oportet, comparandus est, etiam si in controuersiis et insectionibus canine facundie praeualeat Ciceronem, qui totam argumentose rethoricam e Greco in Latinum transtulit, ut magis amirari quam com85 praehendi possit a lectoribus. Quid itaque illis bestialius, qui pisces, arietes, hircos, tauros, ursos, canes, cancros et scorpiones transtulerunt ? Nec autem suffecit id, immo nomini¬ bus deorum suorum Pheton, Phenonta, Phiriona, Hesperus, p. 149 Stelbon, nimirum Iouis, Saturni, Martis, Veneris | atque it 90 Mercurii dedicauerunt, submersi omni supersticione praeuenti et errore inuoluti diabolicaque opinione armati, ponen¬ tes aquilam et cicinum Iouis propter insulsos rumores,

158sq. Cf. Isidori, Etym. 2, 4, 3 : (Deliberatiuum) huius genus duplex est, suasio et dissuasio. 162/165 Eccle. 3, 18-19. 166 Io. 13, 18. 166sq. Ps. 67, 11. 170Cf.Io. 1,9. 175sq. I. Cor. 15, 32 : ad bestias pugnaui Ephesi; cf. 11. Cor. 12, 2. 177/179 Eccle. 3, 18. 183/185 Cf. Isidori, Etym. 2, 2, 1. 185/196 Isidori, Etym. 3, 71, 32 et 21.

163 deus corr. ex dominus; similes: similis T 171 Post mundum ras. duodecim ferme litterarum 179 sequestratio corr. ex sequestrato C 185 Post lectoribus: quam nimirum inprimis Romanos Plotius Gallus docuit dei. In marg.: De supersticionibus G

LIBER VI

84

Perseum et Andromedam coniugem eiusdem, aurigam et Rictonium, Calisto, Licaonis imperantis natam, quam Arcton 195 nominare consueuerunt liram, centaurum, Scolaphionis Achilisque impletorem. Tali quidem dementia gentilium extitit, qu£ etiam hodie in plerisque uigilare non dubitatur, accomodantibus se his, quibus condam renunciauerunfi, dimerso Pharaone cum quadrigis in mare, maria personante carmen 200 triumphantis in littore. Quid itaque istis suisque similibus bestialius ? Tales homines bestiis similes admittendi, ideo similis horum et equa conditio. Sicut moritur homo, sic et illa moriuntur. Similiter spirant omnia, et nil habet homo iumentis amplius, cuncta subiacent uanitati, et omnia pergunt ad unum p. 15 205 locum. Nimirum dicitur propter supra dicta et cetera admissa. Omnis quippe spiritus, qui bestialiter sentif humanus, bestiali spiritui adsimilandus. Iste ut equus, sic spirat, et ut sus sapit, propterea nihil plus habere peribetur iumentis. | Illi autem, qui dicunt in corde suo : Non est Deus, et 77v 210 potius confidunt in multitudine innumerabilium quam in Christi robore, filios uero hominum ad Dei imaginem conditos ut armenta agrestia sub signaculo reponunt tesserarum impiissimis mensuris comendatos, incendium ante uaporem supra incendium sanctissimis conditionibus pr^parantes, pedatum 215 de uastissimo aduenientibus Dei orbe bastientes, et cetera p. 15 circa cetera insolescente hebitudine, utique bestialissima, nonne spirant in modum unicornium et bubalorum et rinocerotarum atque similia habent iumentorum ? Quia talium inracionabilitatem participant, ueluti omnium indifferenter ^qua 220 conditio, spiracio uero et communicacio comprobantur. Vbi itaque diuint/ intellegenti^ spiritus non est et notionis om¬ nia transcendentis scientia, ibi asinorum procul dubio spi¬ ritus regnat. Vani sunt omnes homines, ait, in quibus non est scientia Dei; et de his, qu^ uidebantur bona, non potuerunt 225 intellegere eum, qui est, neque operibus attendentes agnouerunt, quis esset artifex, sed aut ignem, aut spiritum, aut citatum aerem, aut girum stellarum, aut nimiam aquam, aut solem et lunam rectores orbis terrarum deos putauerunt. \ Quorum si specie delec- 7Sr tati deos putauerunt, scirent, quanto magis dominator eorum 230 speciosior est. Speciei enim generator haec omnia constituit. In¬ tellegant ab ipsis, quoniam qui haec constituit, fortior est illis. A magnitudine enim speciei et creaturg horum creator potest uideri. Sed tamen adhuc in his minor querela. Quia autem hii forte

199 Lege: Carmine.

209 Ps.

, 1.

13

223/254 Sap.

,

13

1

-

,

14

.

28

194 Post Calisto: et dei. 197 implerisque T 205 admissa corr. ex admissum T 207 spiritui corr. ex spiritus T 209 et corr. ex qui T

LIBER VI

85

errant Deum querentes et uolentes inuenire, etenim cum in operibus suis conuersentur, inquirunt et persuasum habent, quoniam bona sunt, que uidentur. Iterum autem nec his debet ignosci. Si enim tantum potuerunt scire, ut potuissent estimare saeculum, quomodo huius dominum non facilius invenerunt ? p. 152 Infelices sunt et inter mortuos spes illorum. Haec fuit uite hu240 mane deceptio, quoniam aut affectui aut regi seruientes homines incommunicabile nomen lapidibus et lignis inposuerunt ; et non subfecerat erasse eos circa Dei sciendam, sed in magno venientes inscientie bello, tot et tam mala pacem appellant, siue filios suos sacrificantes, siue obscura sacrificia offerentes, sive in245 sanie plenas vigilias habentes, neque vitam neque nuptias mundas custodiunt, sed alius alium per inuidiam occidit, aut adulte\rans contristat, et omnia commixta sunt : Sanguis, ho- 78^ micidium, furtum et fictio, corruptio, infidelitas, turbatio, periuria, tumultus bonorum, domini inmemoratio, animarum 250 inquinatio, natiuitatis inmutacio, nuptiarum inconstantia, mechatio et inpudicicia. Infandorum enim idolorum cultura omnis mali causa est, et initium et finis. Aut enim dum letantur insaniunt, aut uaticinantur falsa, aut uiuunt iniuste, aut periurant cito. 255 Haec examussim ideo prosecuta sunt, quo segregabilitas hominum ab hominibus, aiscretioque iumentorum a iumentis insensatissimis manifestaretur, et qu£ conditio siue finis dicenda, et mundi philosophorum superuacua scrutaretur inperitia. Si autem honorabiles te possident disciplina, a 260 quibus te totum non dubito possideri, omnia nunc ab ama¬ toribus mundi amplecti, qu£ discursa sunt, comprobabis. Negent itaque, si possunt, mortales pro Deo uenerantes plus nimirum quam expedit, terreni causa lucri ligna et lapides adorare, dicant non immolare filios suos demoniis, 265 qui magis illos erudiunt ad infernum quam ad paradisum. Loquantur incommunicabile nomen lapidibus et lignis non p. 153 inponere, qui mendaces et impios iustificant pro muneribus, et principes, quorum | spiritum in flatu sine sono disrumpet 79r Deus, impiisimis adolationibus dono cineri simili pnjam270 biunt. Dicant se scientiatos et idola non adorare, quorum Deus uenter est, et gloria in confusione eorum, qui terrena sapiunt. Dicant se non insanire, qui cottidie scurrarum debachationibus insistunt. Dicant non insani^ uigilias plenas habere in nocte more ethnicorum prandia celebrantes et

235

255 Prosequi] passiuo sensu, cf. supra II, 14. 268sq. Cf. Sap. 4, 19. 271sq. Philip. 3, 19. 272/275 Vitae iucunditatum amantes Hungaricos perlepide describit.

264 lapides non adorare T

266 loquantur corr. ex locantur C

LIBER VI

86

275 usque auroram mensas protendentes inlecebrosissimas. Vt de his autem, sic de ceteris, quibus nulla securitas in mundo est. Talia siquidem facientes insensatissima besti^ sunt. De istiusmodi quippe optime uidetur dictum : Dixi in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet mihi 280 similes esse bestiis. Nam si de omnibus ^stimaretur, ubi inueniretur dictum : Deus stetit in sinagoga deorum, et in medio deos diiudicat. Et : Ego dixi : Dii estis et filii excelsi omnes. Dicitur autem : Homines et iumenta saluabis, Domine. Ho¬ mines autem hic et fide et sapientia fortiores, prestantiores 285 autem ingenio, siue perfectissimo opere. Iumenta uero inbecilles et rudes et sine alterius eruditione nil spiritualium considerare potentes, a mistica remotos amministratione, quibus diuinus Paulus loquitur dicens : Non potui loqui quasi spirituali\bus, sed quasi carnalibus. Lac potum dedi uobis in 79* 290 escam. Nondum poteratis et adhuc non potestis. Ad homines uero, id est ad eruditiores et superiora considerare ualentes pondusque diei et estus sufferre, non sic. Gratias autem, ait, agimus Deo et Patri Domini nostri Iesu Christi, semper pro uo- p. 154 bis orantes, audientes fidem uestram in Christo Iesu et dilectio295 nem, quam habetis in sanctos omnes propter spem, qu£ re¬ posita est uobis in cfiis, quam audistis in uerbo ueritatis euan¬ gelii, quod peruenit ad uos sicut et in uniuerso mundo est, et fructificat et crescit, sicut in uobis. Iterum ad iumenta alibi: 0 insensati Calathe, quis vos fascinavit ? Verum ad omnia 300 ex omnibus obviam facere infinitas scripturarum silvas quis ualet penetrare ? Grandis nobis, ait, sermo ad iumenta Iudeorum et interpretabilis ad dicendum, quoniam inbecilles facti estis ad audiendum, etenim, cum debueratis magistri esse prop¬ ter tempus, rursus indigetis, ut vos doceamini, qu% sunt elemen305 ta exordii sermonum Dei, et facti estis, quibus lacte opus sit, non solido cibo. Omnis enim, qui lactis est particeps, expers est sermonis iusticig, parvulus enim est. Perfectorum est autem solidus cibus, eorum, qui pro consuetudine exercitatos ha\bent 8or sensus ad discretionem boni et mali. Formative autem ad erudi310 tum ingenium et cingulum milici^ principalis et optimi odorem ungenti, quod musce morientes perdere moliuntur, boniformis vero relucens ad sua atque cetera animus discretivum supersapienter inspiciens, et quod iumentorum est, iumen-

278/280 Eccle. 3, 18. 281sq. Ps. 81, 1. 282 Ps. 81,6. 283 Ps. 35,7. 288/290 I. Cor. 3, 1. 292/298 Coi. 1, 3-6. 299 Gal. 3, 1. 301/309 Hebr. 5, 11-14. Fo rmam interpretabilis (pro ininterpretabilis) nonnulli Vulgatae codices praebent. 310sq. Eccle. 10, 1.

280 de: e T

313 In marg.: De hominibus iumentis et animantibus G

LIBER VI

87

tis tribuit, et quod hominum, largitur hominibus. Vobis datum est nosse misterium, ait, verbi Dei, ceteris autem in parabolis. Hoc autem secundum in^stimabilem dacionem et metuendam depulsionem, ut, qui non vident, videant, et, qui vident, ceci fiant. Accipitrinus, immo talpeus, quorumdam erat intuitus, quorumdamque columbinus, ideo quibusdam mutilatur, 320 quibusdam superfertur. Verumtamen homines et iumenta Dominus, cui cura est de omnibus, saluat, ex hisque preclarissima c^li sidera facit. Nos autem de sideribus modicum diximus, etiam de luce uera, qu£ inluminat omnem hominem uenientem m hunc mundum. Nullus enim non inluminatus a 325 diuino lumine redditur. Omnis enim hoc accepit a creatore, quo illum cognoscere possit. In noticia istiusmodi minus quidem potentantibus c^lum fecit, in quo posuit duo magna luminaria, stellas uero, de quibus adhuc satis | restat dicendum. Igitur, qui creatorem suum aliqua prepeditus inscientia 33° nec sapit nec potest agnoscere, aspiciat ad superiora, et per eadem discat, quam magnus est ille, et quam fortis et quam terribilis, qui h^c ex nihilo fecit. Itaque, ut nullus ex noticia creatoris excusacionem aliquam habere posset, ad signum fa¬ bricam c^li, quemadmodum ad solatium, fecit. Igitur omnes 335 uoluit reddere philosophos ex optima et ammirabili, quantum possibile est, noticia. Etenim, si quisquam querit, quomodo uel quantum sit Deus splendidus, intueatur solem, quem fecit. Ab eodem uero discat, quam ipse splendescat, qui tan¬ tum splendorem soli amministrat. Sic uero illum consideret 340 ineffabilem atque ex hoc ipso intollerabilem lucem. Demum, si delectat, quam magnus sit, et mente non potest concipere, quemadmodum omnino inpossibile est, tractet c^lum et terram, spaciosissima helementa, et si eadem metiri non po¬ test ullius ingenii suffragatione, tum deliberet horum in^stima345 bilis factoris inmensitatem. Sic quippe de omnibus infinitarum discertionum indigentibus et superhabundantibus. Ergo, ut nullus intritorum diceret : Nescio, a quo creatus sum, littera¬ rum ignarus, | c^lum pro gramatica, terram pro rethorica, solem et lunam et stellas pro dialectica atque pro ceteris ce330 tera, ut his pulcris disciplinis omnis creatura suum cognosce¬ ret creatorem, in doctrinam dedit. In hac namque demon315

314sq. Lc. 8, io. 31710.9,39. 320 Cf. Ps. 33, 7323sq. Io. 1, 9. 329/351 Cogitata admodum communia: Avgvstinvs, In Ps. 148 (CC SL 40, 2171 sq.); Isidorvs, Sententiae i, 4 (Migne, PE 83, 343 : Qu°d ex creaturae pulchritudine agnoscatur creator).

315 misterium in marg. suppi. C; ceteris autem autem T 328 de: e T 336 In marg.: Ex splendoribus solis et stellarum considerare debemus creatoris splendorem G 341 In marg. : De magnitudine dei aliud exemplum G 349 prOj ss., atque - cetera in marg. suppi. C

p. 155

80»

p. 156 8ir

LIBER VI stratione diuinus se totum in nostrum adiutorium atque defen¬ sionem tradet Paulus : Inuisibilia, ait, ipsius a creatura mundi per ea, que facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna 355 quoque eius uirtus et diuinitas, ut sint inexcusabiles. Quid cQo tantorum innumerositate luminum adhornato pulchrius ? Huius nempe ineffabili, ut ita dicam, pulchritudine quo¬ quo modo pulchrificatoris in^stimabilis pulchritudo superadmittenda, qui tantam eidem pulchritudinem concessit. 360 Quoniam hoc propter hoc, ideo dicitur : Erat lux uera, quQ inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Mun¬ dus, quod in motu sit semper, dicitur ; et hoc a philosophis. Alii mundum uolunt ab hornamentis uocatum. Vere autem nil uisibiliter mundo ornatius. Ac per hoc Deus dicit ad apostolos : 365 Ego elegi uos de mundo, nimirum a conuersatione mundi. Ergo ^cclesia mundus ornatus, a mundo in motu posito sempi¬ terno electus. Quocirca reformatiuam contemplacionem in p. 157 hunc mundum, nimirum Qcclesiam, | omnem hominem ue- 8iv nientem inluminat Deus noster, lux uerissima, Christus. 370 Nemo enim potest inluminari, nisi ad ecclesiam ueniat. In illa enim Lucifer inhabitat et regnat, qui luciferos reddit sancte credentes, ut luceant in mundo, quemadmodum luciuom£ in loco facule nebuloso. Hoc enim cQum est, in quo stell^ et astra et sidera continentur atque rotantur, qu£ diuer375 sis interuallis distant a terra, nimirum cQestium merito obse¬ quiorum, licet una claritate inlustrentur. Denique morta¬ lium dicta dicunt astra potiora ceteris, quemadmodum utique contemplantur, sidera autem ex plurimis fieri stellis, stellt/ uern cingulares. Nihilo minus et in cQo, de quo inten380 tio innititur, parilia non dubitamus. Verum non in eodem stellae eratice iudicande, quin potius discurrentes. Quomodo, inquis, discurrentes ? Si queris, audi Iesum huiuscemodi stellarum ducem ad astra omnibus cQi astris rutilantiora intonantem : Euntes in mundum uniuersum predicate euan- p. 158 385 gelium omni creatur£. Quid plus ? Illi autem, ait, profecti predicauerunt ubique, domino quooperante et sermonem con¬ firmante sequentibus signis. Haec, inquam, circa diuinam speculacionem astra cQi optime admittenda, non quidem errantia, |sed discurrentia. Christi enim fides nullum nutrit errorem, 82r

353/355 Rom. 1,20. 360sq. Io. 1, 9. 362 Isidori, Etym. 3, 29. 363 Verbo kosmos alludit. 365 Io. 15,19. 372sq. Chiasmum nota. 374sq. Isidori, Etym. 3, 65. 378sq. Mortalium dicta\ Isidori, Etym. 3, 60. 384 Mc. 16, 15. 385sq. Mc. 16, 20.

362 motu corr. ex motus 366 In marg.: De ecclesia G 367 reforma¬ tiuam corr. ex reformatiuum T 370 In marg.: De luce ecclesie et eius doctoribus G 383 Ante astris: ad dei.

LIBER VI

89

immobilesque illos perfecit atque currentes. Hi nimirum duo¬ decim admittendi c^li signa potentissima et sidera splendidis¬ sima. Quid illis splendidius, qui tenebrositatem actibus et doctrinis saeculi illuminauerunt, ipsi uero inuenti sunt omnis ^theris puriores fulgore ? Iste sunt stelR longe lateque dis395 currentes per orbem. Vis audire, quomodo harum una stel¬ larum passim currebat per mundum ? Habeo, ait, gloriam in Christo Iesu ad Deum. Non enim audeo aliquid loqui eorum, qu^ per me fecit Christus in oboedientiam gentium, uerbo et factis, in uirtute eius signorum et prodigiorum, in uirtute Spiri4°o tus sancti ; ita ut ab Hierusalem per circuitum usque in Hiliricum repleuerim euangelium Christi. Sic autem hoc predicaui euangelium non ubi nominatus est Christus, ne super alienum fundamentum £dificarem, sed sicut scriptum est : Quibus non an¬ nuntiatum est de eo uidebunt, et qui non audierunt intellegent. 405 Propter quod inpediebar plurimum uenire ad uos. Nunc autem ulterius locum non habens in his regionibus, cupiditatem autem habens ueniendi ad uos multis iam precedentibus annis, cum proficisci cepero in Spaniam, spero quod prCteriens uideam 82v uos et a uobis deducar illuc, si uobis primum ex parte fruitus 410fuero. Ad uos in complementum benedictionis Christi ue- p. 159 niam. Nunc igitur proficiscar in Hierusalem ministrare sanctis. Sic quippe discurrebant longe lateque stelR QcclesiasticQ, sic uolabant in opus euangelii et ministerium saluationum gen¬ tium, lumine ueri orientis perlustrat^. Hii autem, ut dixi, duo415 decim cfii preclarissima signa, ad quorum fulgorem et por¬ tentum nauigantes per hoc mare magnum, ne a Caribdi sor¬ beantur errantes. Non dubites tropologice fixa dici, nec iuuenilia plebbeis licet dictis estimes potenter figurata. Omisi¬ mus iam pridem denticatas mortalium argutias atque acu420 mina inflate meditata. Non enim sumus in nube, quanquam per magnitudinem nubium gradiamur ; clare rutilant nostra astra, lucent et stelR, et sidera splendent. Fides non querit tumorem eloquii, sed spiritus uirtutem. Regnum, ait, Dei non in eloquio est, sed in ostensione spiritus. In rusticanis quidem 425 uerbis inscrutabilia posuerunt magistri nostri, qui splendidis¬ sima c^li facta sunt luminaria. Splendet quidem sol in c^lo, sed non minus illo in ecclesia, que per cQum admittitur, Paulus. Pulchre uidetur Arcton signum magnum in axe, et Artophilax sequens similia | uero. Viri uero ecclesiastici his pulchriores «3r 430 ad ecclesie decus. Denique ornamenta celi illa sunt et nimis p. 160 390

396/411 Rom. Cf. I. Cor. 2, 4.

15, 17-25.

392 illis: illi T

419 Denticatas] Vide supra III,

265.

398 oboedientiam corr. ex oboedicentiam T

pulchriores corr. ex pulchrios T

423sq.

429

LIBER VI

90

mirabilia, ab omnibus autem iuxta eloquium inuestigabilia. Nihilo minus doctores ecclesiae eius significati honores festiui, decores illustres, et ornamenta spiritualia. Maius quidem illud decus dicendum, quo inuisibiles anim^ decorantur, 435 quam illud, quo cernentia ad aspectum uenustantur ? Animg quippe, ut dixi, inuisibiles sunt, ideo inuisibilibus' ornamen¬ tis uenustande et splendidissimis luminibus perlustranda Nil clarius hoc, quo intima siue mortalium siue inmortalium omni luce clarius redduntur splendentia. Superioribus quippe 440 sideribus ista non fiunt ; ad omnia enim peruenire non pos¬ sunt. Lumina uero, de quibus dicitur, omnem inradiant opa¬ citatem omnemque penetrant obscuritatem et caliginem superant uniuersam. Omnem enim claritatem manant, et sempiterno habundant lumine, lucente sempiternaliter inter 445 eadem ineffabilissima luce et singulariter uera. Lux uera est, quq naturaliter habet, quod est, et uideri non potest ut est. Sol uero uidetur, aliquando autem non uidetur, sic luna, sic cetera. Hoc autem contingit, quia non est lux uera, qu£ inluminat omnia. Aliunde enim | habet sol, de quo offitium 8$v 450 prestat circa officiale inditum a luce uera. Ergo, quia potiore splendore ^cclesia habundat Christi quam c^lum, splendidior redditur omni c^lo et pulchrior uniuerso ornatu calorum, quanquam ab eodem splendescat c^lum, a quo inradiatur ec¬ clesia, que maior non timide arbitranda est celo. Si dicis : Quo455 modo maior est celo, disce, quia illius est sponsa, qui ad suum obsequium plasmauit celum. Nec dico autem de tota ecclesia, quod maior sit celo, quin potius de unoquoque seruorum Dei p. 1 constantissime conueniam, quod maior sit sole et toto mundo. Maior, et uere maior, solius antiquorum reminiscamur. De460 nique sanctus Iosue, quando persequebatur multitudinem in ore gladii aduersariorum, iam incumbente solis occiduo, precepit inmensitatem solarem, quo tandiu differet occasum, quousque perficeret cedem. Hoc quidem audito non moratur obedire precepto, quin potius retrograda concite facta tandiu 465 distulit cursum, quo Christi est seruus adeptus triumphum. Nihilo minus post multum temporis ad imperium Isai^ legitur retrogradus sol. Ecce, ait, reuerti faciam ad Ezechiam regem sanctum umbram \ linearum, per quas descenderat in orologio 84r Achaz in sole retrorsum decem lineis. Et reuersus, ait, sol decem

460/465 Cf. Ios.

10,

i2sq.

467/470 Esai.

38, 8.

439 splendentia corr. ex spendentia T 450 inditum corr. ex initum; in marg.: Notat preeminentiam ecclesie quia splendidior est omnibus firmamentis G 453 splendescat: spendescat T 460 In marg.: Exempla ad probandum premissa et quid operetur oracionis effectus G 463 Hoc corr. ex O C

LIBER VI

9i

47°

lineis per gradus, per quos descenderat. 0 uirtus, o potentia dei, in hominibus magna et in^stimabilis dicenda, dum fra¬ gilis mortalium et miserabilis prorsus natura imperari soli, qui maior omni est terra, stat autem humano arbitrio, qui utrumque orbem inradiat, cuiusque magnitudo a nullo nisi a 475 Deo comprehendi potest. Hoc autem, quia dixi seruum Dei sole et uniuerso mundo potiorem, qui, nisi fidem, ut arbitror, facerem, totus sicophantarum exercitus aduersum me inrueret. Si uero omnia, qu£ possum, ex talibus uellem percurrere, inprimis dies deficerent quam explicandi series. 480 Ros Gedeoni cQitus oboediuit. Ad Heli^ uocem cQum in aduersarios ignem direxit, tribusque annis et mensibus sex super faciem terr^ non pluit. Terra uero solita fecunditate priuata est. Iterum uero, dum imperauit maioris fibula elementi, cQum pluuiam dedit, fructumque protulit terra, p. 1 485 Hinc animaduerte, quam fortiores sint ^cclesi^ stell^ cQi side¬ ribus ; si ad uocem unius sideris sol stetit et cQum oboediuit, quid fieret, si cuncta simul astra | clamarent ? Denique illa 84v casura perhibentur, et ista ascensura. Illa deffici, ista augeri, illa uerecundari, ista gloriari. Hoc uero propter segregationem 490 utrorumque. Dicuntur autem inter se diuersis interuallis distare a terra, ideo plus et minus inequali claritate oculis apparent mortalium. Sidus quippe Qcclesiae maximum : Alia est, ait, claritas solis, et alia claritas lunQ et alia claritas stel¬ larum. Stella enim a stella differt in claritate. Quomodo ? 495 Quosdam, ait, posuit Deus in £cclesia : Primum apostolos, secundo prophetas, tercio doctores, deinde uirtutes, exinde gratias curationum, opitulationes, gubernationes, genera lingua¬ rum. Numquid omnes apostoli ? Numquid omnes propheta ? Numquid omnes doctores ? Numquid omnes uirtutes ? Numquid 500 omnes gratiam habent curationum? Numquid omnes linguis lo¬ quuntur ? Numquid omnes interpretantur ? Talibus itaque interuallis distant a terra in altis ecclesiastica sidera, hisque quadam minora qu^damque maiora uidentur. Non enim a mundanis meditari possunt insignia perfectorum, nec 505 illorum fortia sequi, quamlibet omnes fideles luceant in do¬ mo Dei. Aliter autem lucent apostoli atque aliter apostolici uiri ; aliter uero doctores, | aliter uero, qui docentur ; aliter 85r martires, aliter confessores ; aliter uirgines, aliter uiduQ et con¬ tinentes coniugate. Aliter in momento de uita exeuntes ;

480 Cf. ludie. Etym.

3, 65.

6, 33-40.

480/484 Cf. III. Reg. i7sq.

492/501 I. Cor.

490/492 Isidori,

12, 28-30.

485 animaduerte corr. ex animauerte C; manicula in marg. delineato est maximum corr. ex maxime T

492

92

LIBER VI

510 aliter, qui a primo mane usque ad undecimam horam labo- p. 1 rauerunt in uinea dominica. In his uero multa latent intrinssecus, qu£ a nullo comprehendi possunt. Quam pulchrg, ait, gene tu£, sponsa, absque eo, quod intrinsecus latet. Hoc autem in libro nobilium carminum ad ecclesiam Christus Deus noster. 515 Quasi diceret : Virginibus et martiribus a multis spectabiliter extolleris. Excepto tamen his multis uirtutibus, a quibuspiam incognitis non minus introrsus adhornaris. Meretrices et publicanos uno momento equat deus fortissimus. Fornicarie Magdalene primum apparuit Christus post resurrectionem 520 quam apostolis. Caeli senatum hominibus commisit. Iudices mundi piscatores et preuaricatores constituit. Repente sanat celestis, quem uult, medicus. Meretrices, ait, et publicani precedent uos in regnum dei. Nulla maior cura Christo quam ut de facinorosissimis, et omnium fuscitate nequitiarum inuolutis 525 celi faciat luminaria, | quemadmodum humano arbitrio ig- 8jv norante indesinenter misericordissime facit. Ideo recte eccle¬ siastice stelle quibusdam uariis interuallis distant a terra, id est diuersis beatorum operum meritis segregantur a mundo, uidenturque alie rnaiores, et alie minores a mortalibus, id est : 530 Humanis estimationibus quidam sancti aliis sanctiores dicun¬ tur, quemadmodum assuetius anachorite a plerisque cenobitis censentur, et uirgines uiduis, sic autem de ceteris. Ille uero, cui omnia luce clarius adsunt, nilque eundem effugere po- p. 1 test, hanc solus noticiam habet, sciens uniuersa, antequam 535 fiant. Hoc autem dicto iterum ad eadem, quorum terminus eminus adhuc ab epilogo ^stimatur. Igitur sidera ex plu¬ ribus luciferis narrantur, ut Hiades et Pliades. Inuenies quippe hoc in ^cclesia, sponsa Dei uera. Ex perfectis enim et perfectioribus autem perfectissimis sidera coruscant ^cclesias540 tica, nimirum illi, qui digni sunt uita £terna atque utriusque orbis, est commissum iudicium. Vnde Pliades a pluralitate uocate, qu£ quidem pluralitas de omnibus sanctis extat futura. Pliades uero, septem cum sint stelR, ac per hoc numquam | uidentur nisi sex. In sex autem, qu^ uidentur, pulchre accipi 86r 545 possunt sex States mundi, qu^ a mortalibus et perfectis in hoc saeculo demonstrate sunt. In septima uero, qu^ non uidetur, septima adfutura ^tas, qut/ a nullo ^stimari potest, et ab humanis conspectibus celata est. Denique et sex dies, quibus facta demonstrantur cuncta, uesperam habere refe510 Cf. Mt. 20. 512sq. Cant. 4, 1 et 3. 527/529 Cf. Isidori, Etjm. 3,65. 3,71,12. 541 Ante est supple : et quibus.

21,31.

519 Cf. Mc. 16,9. 522sq. Mt. 536sq. Cf. Isidori, Etjm. 3, 60 et 541/544 Cf. Isidori, Etjm. 3, 71,

i3-

527 stelle ss. C 535 eadem corr. ex eandem 538 In marg.: Exemplificat ad ecclesiam de sideribus G 541 In marg.: Pliades G

LIBER VI

93

5 5°runtur, septima uero non. Sex itaque dies, qu 9 19, 24 20, 6-17

O

Exodus: 17, 6

7, 641

5, 520 6, 480

8, 1259 8, 1016

5, 499 8, 1034 I, 210 8, 7, 5, 8, 6, 6,

3°7 361 503 381 728 592

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

184

Psalmi:

7, 33i

49, 3 49, 9

Psalmi: 1, i-3 1, 4

1, 4-5 1, 5 x, 6 2, 7 7, 13 8, 9 10, 2 i°, 3 10, 7 11, 9 13, 1

13, i4 15, 5 17, IO 17, 11

17, 3 17, 12 18, 2

23,

OO

N>

21, 17 IO

33, 2 33, 6 35, 7

35, 8 38, 3 38, 6 39, 3

7, 7, 8, 8, 1,

44, 3 44, 8

7, 5°i 7, 420 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 2, 7, 7, 8, 8, 8, 8, 6, 6,

43i 498 5io 476 483 521 523 529 880 833 423 316 327 378 1047 1063 1514 209 951

7, 8, 5, 5, 7, 8,

475 1454 577 565 240 930

8, 8, 8, 8, 8,

M39 1676 1701 1709 348

8, 1299 2, 252 2, 404 5, 73 7, 857

1, 232 50, 2 50, 12-14 52, 6 54, 7

54, 8 57, 5 7, 61, 64,

4 11 11 11

67, 67, 68, 68, 71,

IO 11 15 32 6

72, 9 72, 28 74, 11

1453 729 223 885

7, 8, 8, 8,

3°9 1704 1708 636

4, 5 7° 1, 123 7, 601 7, 612 5, 562 6, 166 8, 436 7, 7, 7, 2, 8,

914 752 475 163 221

8, 243 8, 288 8, 336 76, 6 77, 77, 81, 81,

2 54 1 6

82, 14 91, 11

94, 5 12 27 28

IOI,

2, 6, 6, 2, 1,

103, 17 108, 18 109, 6

7, 5M 7, 9°°

8, 8, 2, 8,

7, 117 7, 121

7, 857 3, 235 8, 1410 45 283 320 51 207

91° 153 1217 1063 225 *

IOI, IOI,

5, 775 8, 113 1 7, 539 6, 281 4, 6, 8, 8,

208 282 1515 316

8, 8, 3, 6,

333 359 347 1039

5, 746 O

4>, 25

42, 4

7, 342 4, 38 4, 290 7, 843 8, 255

112,2

1, 395 2, 508

CN

41, 21

6, 608 6, 604

J3N

Iob:

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi:

Ecclesiastes: 3, 478

5, 271

4, 650

1, 6

5, 263

i, 15

3, 88

5, 864

5, 267

6, 1102 7, 1022 8, 1723

,

2, 18-21

5> 513

3, 18

6. 177

6, 162

114, 9

7, 412

115, 12-15

5, 572

3, 18-19

6, 278

117, 8

7, 469

4, 12

7,

117, 22

6, 781

5, 1

7, 923

118, 103

3, IO

7, 24

8, 632

118, 140

1, 185

IO, 1

6, 310

118, 164

3. 234

553

Canticum:

125, 6

2, 233

3

7, 972

1, 2

2, 458

7, 985

1, 4

5, 600

i34, 6

6, 801

134, 7

8, 700

1. 5

3, 198

i34, 11

8, 258

2, 14

7, 109

138, 12

8, 1297

7, 138

140, 5

7, 958

7> 3°6

141, 6

7, 408

4, i-3

6, 512

i43. 6

2, 389

4, 8

5, 607

i45, 2-3

1, 119

5,611

146, 5

2, 349

4, 9

6, 810

146, 8

2, 252

4, 11

7, 906

2, 376

6> 9

4, 59°

5 > 619

2, 377

5, 437

2, 402

5, 595

148, 4

3, 105

6, 10

2, 21

148, 6

6, 1076

7, 11 - 8, 2

8, 1711

148, 8

8, 964

8, 6

5, 117

7,

8, 974

555

8, 1009

Sapientia:

Prouerbia: 1, 20

1, 244

1, 24-30

1, 235

2, 14

8, 370

4, 16

6, 93i 8, 1046

5, 3

3. 35

5, 4-5

3, 43

IO, 1

5, 164

13, 1

7. 159

21, 1

8, 887

27, 6

7, 959

30, 18-19

8, 1081

1, 4

4, 201

4, 19

6, 270

7, 17-21

8, 1075

9, 15

7, 92J

13, 1 - 14, 28

6, 223

8, 456

Ecclesiasticus: 11, 3°

4,

4i

4, 112 13. 1 i5, 9

Ecclesiastes:

8, 432 1, 224 3, 4ii

1, 4

5, 744

18, 1

3, 344

1, 5

5, 255

24, 11

8, 252

1, 5-6

5, 250

39> 37

7, 966

185

i86

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Ieremias:

Isaias: 2, !9

5, 667

17, 5

1, 121

4, i

2, 336

17, 6

7, 461

2, 381

31, 35

5, 11

1, i53

32, 28-29

8, ioir

3, 84

49, 16

7, 34°

5, 6

5, 33

7, 564 5, 12 5, i3

7, 808 5, 15

1, M5

6, 1

7, 233

8, 14

6, 782

1, 7

5, 315

9, 6 11, 2

2, 98

1, 16

2, 280

8, 1325

3, 8-9

8, 909

11, 2-3

7, 626

17

7, 311

14, 11

6, 752

18, 19

6, 744

14, 11-15

6, 129

22, 24

14, 13-14

6, 675

24, 23

5, 817

22, 24-29

5, 535

5, 834

28, I2-I9

6, 628

27, 1

8, 35°

28, 13

6, 656

28, 16

2, 274

28, 14-15

6, 660

6, 781

28, 15

6, 666

30, 26

5, 739

28, 16

6, 670

33, 7

2, 97 2, 105

Ezechiel:

6, 680 28, 17

28, 18

2, 225 2, 233

6, 691 6, 699

2,116 2, 196

5, 639 7, 4i3

6, 714 6, 731

28, 19

6, 748

34, 8

4, 621

38, 8

6, 467

32, 2-8

8, 262

45, 8

7, 566

37, 16-17

8, 1134

7, 5 74

37, !8-24

8, 1158

6, 757

7, 583 7, 634 42, 16

5, 295

Damel:

5i, 7-8

8, 906

2, 34

6, 784

53, 4

6, 869

3, 5

1, 106

55, 10

7, 384

3, 15

1, 109

57, 16

8, 624

3, 16

8, 1254

8, 1351

3, 16-18

8, 1248

61, 10

3, 193

3, 19-27

1, 93

62, 4

7, 388

3, 57

1, 28

7, 398

1, 64

7, 402

1, 188

63, 1

6, 863

1, 266

63, 2-3

6, 824

1, 369

63, 3

6, 832

4, 29 3, 57-59

Ieremias:

3, 58

2, 18

7, IO°7

10, 13

8, 625 8, 1068

2, 74 1, 277 2, 131 2, 133

3, 58-59

1, 280

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Daniel:

3. 59

3, 60

Osee : 2, 79

2, 20

1, 278

6, 6

3, 85

2, 249

8, 4

8, 887

5, 13

3, 106 3, 112 3. 136

Ioel: 2, 31

5, 661

3, 320

5, 668

3, 355

5, 672

3. 401

5, 723

3, 60-61

3. 102

3. 61

4, 19

Amos:

4» 214

4, 13

8, 1351

4, 230

7, 13-17

2, 201

4, 3°9 Habacuc: 3, 4

00

5, 5

N> VO OO

4, 419 3, 62

5, 13° 5, 148

3, 63

3) 64

Zacharias:

5, 180

3

8, 941

5. 428

3, 3

6, 868

6, 61

4, 2-3

8, 1601

6, 106

4, 1

6, 780

7. 8

6, 12

8, 146

7, 19°

2, 341

7, 614 3) 65

7, 1019

Malachias:

8, 22

1, 6

2, 121

8, 600

2, 7

2, 99

8, 620

4, 2

5, 312

8, 937 8, 942

Matthaeus:

8, i33°

1, 1

5, 368

8, 1358

1, 1-16

5, 357

8, 1493

4, 18-24

2, 44i

8, 622

5, 3

7, 337

8, 3-4

8, 277

5, 8

7, 283

12, 1-3

8, 853

8, 803

'2, 3

5, 696

8, 1285

3, 86

8, 637

5. 9

7, 219

8, 671

5, 11

3, 43°

8, 685

5, 16

OO f^T\

12, 4

8, 754

5, 23

7) 9°7

8, 809

12, 9

12, 9-10

7, 940

8, 1070

5, 35

2, 3°7

8, 1084

6, 9

7, 9l8

8, 1105

7, 6

8, 868

8, 1110

8, 27

8, 961

8, 1119

9- 13

7, 663

8, 1186

9. 35

2, 284

2, 397

10, 20

8, 1221

8, 637

11, 27

7, 288

8, 841

11, 28

7, 56

187

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

13. 13. 15. 16, 16, 16,

43 44 19 15 24 27

8, 312 5, 734 4, 413 6, 699 2, 1, 8, 6, 8, 6,

41 255 1066 837 210 510

21, 43 22, 17-19 23, 10

5, 6, 7, 7, 8,

576 522 696 846 1204

23. 24, 24, 24,

7, 8, 5, 5,

333 918 678 666

17, 2 17, 2-3 20 20, 22 21, 31

37 12 21-24 29

25, 34 23, 41 25, 46 26, 56 27, 28 27, 27, 27, 27, 28,

50-52 51 54 63-64 20

Lucas: 1, 69 i, 78 L 79 6, 25-35 6, 27-30 8, 10 8, 22-24 9» 5 8 io, 19 io, 24 10, 39-41 11, '22 11, 24 11,26

5, 750

12, 32

4, i> 6, 8,

13> '3. 16, 17, 17, 18, 21,

5 53 389 720 338

2, 476 5, 61 7, 769 8, 1690 7, 775 7, 802 1, 166

3 5 16 10 21 22 15

5, 366

1, 3

5, 355 1, 289

3. 17 3. 27 4, 8 5, 7 5, 9 9, 24 10, 21 14, 16, 16, 16, 16, 16,

34 9 14-20 15 16 20

7, 7, 8, 8,

843 537 595 80

8, 1, 6, 6, 2, 6, 3, 6,

51 257 795 519 486 384 368 385

1, 6

5, 370 1, 212

8, 6, 8, 8,

497 3i4 1127 965

7, 4, 4, 8,

318 376 409 1649

7, 8, 8, 8, 8, 7,

844 65 67 83 102 661

7, 7, 8, 1, 6, 1,

659 659 191 209 601 258

8, 849 4, 217

23. 46 24, 5 24, 45

7,

8, 392 4io

2, 24 8, 687

Iohannes: 1, 1

2, 270

1, 1-2

4, 5, 8, 8, 1,

533 372 1118 1191 287

5, 6, 7, 7, 8,

336 787 85 127 691

1- 3

Lucas: 1, 5

8, 133 8, 142, 8, 411

21, 26

Marcus: 1, i-3

8,311 5, 312 8, 146

VJ'» OO

Matthaeus: 12, I 8

ON

i88

1. 9

8, 797 6, 848 8, 318 8, 1194 5,211 6, 120

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Iohannes:

Iohannes: 6, 170

14, 16

5. 297

6> 323

14, 20

8, 1262

6, 360

1, 12

1, 16

15, 5

2, 379

8, 150

15, 13

7, 66

3, 389

15, M

8, 773

6, 26

15, 18

7, 888

7, 781

'5, 19

6, 367

8, 718

16, 13

8, 770 5, 582

8, 703

'

6, 1006

8, 1631

16, 20

1, 18

8, 696

l6, 33

5, 585

2, 24-25

7, 853

17, 11

7, 725

3. 8

8, 1344

17, 20-21

7, 726

8, 1398

17, 24

8, 364

3, 18

1,

'9- 30

6, 795

4,

7, 621

13_I4

522

7, 759

4, 24

1, 346

20, 19

7, 142

3, 160

20, 27-28

7, M2 ,

5> 21-23

8, 299

20, 28

7, 268

5, 37

7, 287

20, 28

7> 276

8, 1290

20, 29

4, 410

6, 19

8, 1384

6, 54

1,

7, i49

785

6, 5 5

7, 787

6, 56

7> 783

Actus Apostolorum: 1, 6-7

8, 633

6, 58

7, 785

2, 12-17

7, 604 7, 585

6, 61

7, 38

2, 36-38

6, 67

7> 39

4, 32-3 5

3. 378

7, 5

7, 964

6, 5

2, i93

7,

7, 622

6, 10

6, 146

7, 625

9. 15

39

1, 199

8, 44

5. 87

2, 61

9. 39

6, 317

3. 391

9, 4i

5, 300

10, 14-15

8, 1175

10, 38

10, 16

8, 1176

10, 42

2, 457

10, 30

1, 301

11, 5-6

7, 131

2, 273

13» 2

2, 64

I°> 37

7, 258

13, IO

2, 229

12, 32

5, 16

M, 46

7, 7°3

8, 325

13. 47

7. 7°7

13, 5

7, 732

13, 48

7, 710

13> 17

8, 451

13, 50-52

7,

13, 18

2, 65

17, 22

2, 227

5> 478 2, 285

7l6

6, 166 8, 792

Ad Romanos:

5, 217

!, 3

14, 8

7, 249

1, 20

14, 9

7, 251

14, IO

7, 263

13, 34

7, 14, 12

7, 868 6, 35 3 7, 291 8, 1292

265

1, 21

8, 874

7, 264

1, 22

3, 7i

189

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

190

I

Ad Romanos :

1,

25

ad Corinthios: 8, 919

3. 72 8, 372

13. i3

8, 1596

3, 19

1, 275

M, 2

8, 1322

3, 19-22

8, 193

8, 18

1, 385

M, 3

7, 206 ■ 7, 173

1. 29-3°

8, 35

8, 38-39

7, 12 10, 18

8, 1335

2, 288

15, 3-8

4, 379

15, IO

5, 329

2, 290

M, 32

6, 175

4, 381

15, 40

6, 1065

8, 1374

15, 4i

6, 1066

15. 55

6, 43

5, 245 5, 274 7, 713

•i,

II ad Corinthios

8, 1292

C 3

11, 36

2, 306

1, 8-10

5, 589

12, 14

4, 43

2, 15

7, 9°4

M, >7-25

6, 396

3. 6

8, 1372

33

1, 75

8, 1399

I

ad Corinthios:

3. 7

8, 173

1, i74

3, 7-8

8, 200

1, 24

3, 75

8, 157

5, i64

3, 7'9 3, 12-16

1, 26-29

4,

3, 18 - 4, 4

8, 779

h 3°

3. 75

4, 1

2, 32

2, 3-8

4, 349

2, 4

6, 423

2, 6

3. 335

4, 8-11

5, 623

2, 9

8, 1275

5, 632

2, 13

8, 1590

4, 4,

2, 14

8, 777

4, 18

2, 15

2, 428

1, 20

343

8, 757

4, 379 4, 387

11 i7-5,i

5, 645 2, 34 8, 1591

8, 1322

6, 4-10

1, 128

3, 1

6, 288

i°, 3

8, 479

3. 8

5. 33i

10, 3-5

8, 485

5, 9-11

3. 4i6

10, 4

8, 494

11

8, 372

11, M

2, 134

5, M

8, 443

12, 2

6, 175

6, 10

5, 497

12, 2-4

2, 3 5

6, 17

2, 162

12, 4

4, 537

8, 482

12, 20-21

2, 236

13, IO

8, 1222

5,

7, 31

5, 768 5, 79°

5, 851

6, 1074 8, 5-6

2, 415

8, 7

8, 1407

3, 1

6, 299

10, 24

3, 464

3, 27

4, 268

12, 3-6

8, 1439

4, 4

5, 3°

12, 4-11

7, 542

4, 16

8, 9J4

5, 17

6, 45

Ad Galatas:

12, 28

2, 299

12, 28-30

6, 492

13, 4-6

2, I72

5, 19

5, 479

13> 5

5, 120

5, 19-21

8, 1509

8, 1503

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Ad Galatas : 6, 2

I ad Timotheum: 1, 200

h

5

4, 416 5, 118

Ad Ephesios:

8, 1680

2, 4

5, «23

1, 9-11

8, 1376

2, 14

2, 118

4,

8, 1516

6, 781

1

6, 7

5, 500

7, 862

6, 15-16

7, 163

4, G

4» 248

6, 16

4, 25 - 5, 4

4,

4, 32

C 39

5, 2-5

1, 40

5> 8

5, 209

253

7, 170 7, >79 7, 205 7, 223 7, 281

8, 131 5, 26-27

5, 22

5, 27

2, 274 8, 1641

6, 11 6, 11-12 6, 12

4, 4, 4,

244

II ad Timotheum: 2, 21

2, 282

3, i-5

4, 608

4,

8, 864

3-4

235 292

Ad Titum:

4, 297

1. M

8, 871

4, 300

1, 16

2, 185

6, 14-17

4, 276

6, 16

4, 283

8, 395

Ad Hebraeos: Ad Philippenses

C 3

7, i54

3, 20

c 32

1, 14

5, 811

2, 6

7, 836

4, 12

7, 856

2, 9-11

2, 21

2, 460

4, 12-13

5, 277

7, 893

4, 13

8, 1308

1, 229

5, 11 -14

6, 301

8, 368

9. 4

1, 25

3, 19

6, 271

11,6

5, 112

3, 20

3> 392 7, 285

Ad Colossenses: 1, 3-6

Epistula Iacobi : 1, 2-4

C 379

2, 26

2, 182

6, 292

1, 16-22

8, 1146

1, 26-28

8, 1096

1, 6

c 383

2, 3

2, 346

2, 17

8, 878

5, 531

2, 21

5, 569

7, 778

2, 24

6, 868

I Petri:

8, 659 8, 1630 2> 9

2, 347

II Petri: 2, i-3

6, 986

5. 53i 8, 659

3. J2

I Iohannis:

8, 1631

1. i-3

8, 1230

1, 69

1, 5

8, 1238

2, M I ad Thessalonicenses: 1, 6

1, 34

1, 118 5, 528

2, 15-17

5, 483

192

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Apocalypsis:

I Iohannis:

2, 324

2, 17

6, 1003

1, 4-5

2, 19

5, 706

2, 6

1, 311

2, 27

8, 1208

5, i-4

8, 642

8, 1213

5, 6

8, 1599

8, 1216

5, »»-»3

1» 79

8, 1266

6, 9

7. 93»

8, 360

6, 10

4, 568

8, 12

5. 664

3, 2-3 3. 4

7, 437

3, 9-10

7, 493

5, 669 8, 1051

4, 2-6

2, 146

4, 8

5> 122

9- »-3 10, 9

4, 16

2, 125

16, 13

2, 171

»7» »5

3, »79

2, 126

»7, »7

4, 484

5.

»9. 5-7

3, i65

6, 929

»9. »7

4, 508

4, 18

5. 19

2, 398 8, 40

4, 5»9 II Iohannis: 8-11

8, 397

9-i 1

8, 506

IO

8, 406

19, 17-21

4, 489

19, 18

4, 544

»9. »9 19, 20

4, 594 4, 628

8, 445 11

8, 447

4, 584

19, 2 1

4, 639

20, 7

6, 704

21,

I

5» 743

21,

8

8, 1056

Epistula Iudae:

5, 792

12-13

6, 966

16

7, 439

1,

443

21, I9-2O

6, 783

21, 23-24

5. 777

7, 449

22,

5

7, 466

22, 13

5, 781 2, 267

INDEX SCRIPTORVM Ambrosius

4, iz, 1, 4

Expositio euangelii sec. Eucam (CC 14); Prol. 5

8, 813

Comm. in Esaiam (PE

8, 1473

24) ;

163

6, 723

5 53

1, 294

Comm. in E^ech. (PE Anastasius Bibliothecarius

uide

21

Comm. in Matth. (CC

Maximus Confessor

Augustinus

De ciu. Dei: 4, 159

5, 354

1. 4°4

4, 320

Prologus

De doctrina Christiana: 2, 40

26);

2, 109

Comm. in epist. ad Philemonem (PE 26) :

3, 275

Enarrationes in Psalmos: 132> 11

77) :

Prologus

Comm. in Gal. (PE

23, 1

25) :

5, 388

643A

5, 332

Interpr. nominum Hebraicorum (CC 72):

7, 99°

Beda

Babylon (62, 69 et al.)

Explanatio Apocalypseos (PE Prol. (i29sqq.)

3, 190

19, 20 (190)

4, 631

(i99)

6, 894

93) ;

1, 159

Euphrates, Fison, Geon, Tigris 5, 388

Epistulae (PE

22) :

84 (750A)

5) 7n

Chronica: Cassiodorus

Institutiones: 1, 16

1696

1, 176

i929

2, 3i

Opus incertum:

8, 527

7, 936 Chronica

6, 40

Vide et:

Prosperi 550 aut

Chronica.

Hieronymi 2116 3, 337 Ps.-Hieronymus

De luminaribus ecclesiae (PE

Ps.-Dionysius Areopagita

De diuinis nominibus (PE Chevallier, Dionysiaca): 4 (PE 1138C; Dion. 2,

122 ;

766A

238) 1, 60

13 (1169; 2, 540)

2, 355 2, 364

Hierarchia Caelestis (CC CM 4,

Hrabanus Maurus

Allegoriae in S. Scripturam (PE i°75

133 (Migne 1046)

1, 171 4, 222

Epistula VII (PE 122) : PE 1180C, Dionysiaca I494sq.

5, 831

Iohannes Scotus

uide

Ps.-Dionysius

Isidorus Hispalensis

Chronica (MGH, Auct. Ant. Hieronymus

i32 et 135

4

4, 163

78) :

11-13

4, 169

7, 987

i73-223

4, 39i

In Danielem Prophetam (CC Prologus

1, 16

112)

7, 75 3

31):

6, 85 (Migne 1049)

Tract. de Ps. (CC

2 3) ;

5,7H

75 A):

198

11):

1, 176

Differentiae (PE

83):

4, 437

2 (93Q

1, 1, 2

4, 107

Etymologiae

3, 81

1, 2, 28C

6, 697

1, 36» 3

8, 915

1, 3, 57a

5, 192

2, 2, 1

4, 55 ; 6, 183

(ed. Lindsay):

INDEX SCRIPTORVM

194 Isidorus Hispalensis

Etymologiae

(ed. Lindsay)

2, 4, 1

6, 156

8, 5 > 5

2, i93

2, 4, 3

6, 158

8, 5, 39

4, 43i

2, 17

3, 327

8, 5, 43

4, 432

8, 6, 6

4, 397

2, 23, 1 - 2, 24, 8 4, 60 2, 24, 3

8, 1422

8, 6, 18

4, 397

2, 25, 1

3, 266

8, 6, 19

4, 397

3, 3, 1

2, 362

8, 11, 8

6, 685

3, 29

6, 362

11, 1, 4

4, 114

3, 3 C 1

2, 391

12, 7, 20

7, 322

3, 31-32

2, 255

12, 8, 14

4, 322

3. 31

2, 353

13, 3, 3

2, 502

3. 5i» 2

2, 296

13, 4, 2

2, 481

3. 32

2, 3°5

13, 4, 2-5

2, 419

3) 49

3. i°7

13, i°, 4

7, 200

3, 52

5, 285 ; 5, 306

13, i°, 9

7, 200

3, 54

5. 448

13, 11

8, 1547

3, 58

5, 822

13, 11, 2-3

8, 1557

3, 59

5, 469

13, 11, 2

8, 1366; 8, 1634

3, 60

6, 107; 6, 378;

13, 11, 17

8, 1645

6, 536

13, 11, 18

8, 1 366 ; 8, 1647

6, 92; 6, 374;

15, i,4

1, 159

6, 490; 6, 527

16, 6-12

6, 783

3, 66, 3

6, 95

17, 3, 19

6, 105

3, 7C 1-2

5, i95

19, 24, 8

8, 241

3> 7C 8

6, 554

19, 25, 4

8, 241

3, 7C 11

6, 557

20, 3, 1

3, 375

3. 7C 12

6, 536

Quaestiones in Vetus Test.

3. 7C 13

6, 541 ; 6, 566

(PL

3. 71. T4

6, 560

3, 7C 19

6, 5 73 i 6> 617

3. 7C 21

6, 185

3, 7C 32

6, 185

Scholia in Dionysium Areopagitam,

3, 72

6, 107

Versio Anastasii Bibliothecarii

6, 18

2, 235

e Codice Vat. Lat.,

7, 5, i-3

2, 87

7, 5. 2

8, 1678

7, 5, i5

8, 75

7, 5. 22

6, 650; 7, 314

7, 5, 24

7, 3i4

7, 6, 15

7,

7, 6, 54

7, 821

7, 6, 63

8, 367

7, 8, 24

1, 191

3, 65

54

7, 9. 22

2, 4, 82

7, 19, 16

7,

8, 1, 8

7, 45

8, 5, 2-44

1, 308

250

83):

384

7, 815

Maximus Confessor

176,

fol.

239N

cf.

Migne,

388sq. 6, 1046

Missale Romanum Canon Missae

Prosper Tiro,

uide

7, 915

Chronica

Terendus

Andria 68 : uide Isidori Etym.

i, 36, 3

PG

4,

INDEX NOMINVM PROPRIORVM Aaron i, 25; 5,

371

7,

;

225

Aristarchus 8, 1212

uide Habacuc Abdenago uide Azarias Abacuc

Aristoteles, Aristotiles 2, 28 ; 3, 283 ;

Abel 2, 192; 4, 164; 4, 166; 4, 185 ; 4,

Artaxerxes,

4,

'9°; 5, 799

5 5 Arthaxerses

Ochusxerses 4,

Abia 5, 371

391 ;

4,

Xerses

391 ; Ochi

natus 4, 392

Abiron 4, 421

Artotyritae, Artoterite 1, 303; 1, 327

Abraham 5,358; 5,36957, 23158, 186

Asia 2, 325 ; 5, 590

Academici 4, 398

Athenae 3, 339; Athenienses 2, 227

Achaz rex 6, 469

Auriga stella 6, 193

Achilles Achilis 6, 195

Azarias 1, 91 ; 1, 99; 1, 193 ; 1, 215 ; 1,

Actus Apostolorum 2, 479 ; 6, 145 ; 6,

268; Abdenago 1, 95 ; 1, 194

168 5 7, 702 Adam 3, 257 ; 4, 114 ; 4, 163 ; 5, 26 ; 8, 57

Babilonia 1, 145; 1, 147; 1, 158; 1,

Aegyptus Egypti 8, 261 ; Egyptii 3, 278

Agnostici

uide

375 ; Babilon 2, 223 ; 7, 134; 8, 261 ; 8, 1012 ; 8, 1016 ; 8, 1025 ; 8, T027 ; 8,

Aesculapius Scolaphionis 6, 195

Ahi

Baal, Bahal 7, 864; 7, 871 ; 7, 885

uide

Gnostici

1029; 8, 1030 Balaam 4, 97

Hai

Barnabas 2, 63; 2, 64; 7, 718

Alexander Macedo 4, 392

Barabbas, Barrabas 7, 810

Alexander Ptholomeus 4, 396

Basan regnum Syriae 8, 259

Alogii 1, 304; 1, 332

Basilidiani 1, 299; 1, 310

Amasias sacerdos 2, 199

Beda 3,312

Amana mons 5, 609; 5, 611

Bethel urbs 2, 201

Ambrosius 8, 1471

Bootes stella 6, 110

Amorrhaei Amorrei 8, 258; 8, 994

Bosor oppidum

Amos propheta 2, 200

Britannia, Britania 8, 674

6, 864

Ananias 1,1751, 9151, 16551, 19151, 215 ; 1, 267; 2, 61 ; Sidrac 1, 95 ; 1,

Caesaria Cesariensis 4, 439

192

Caiani 1, 301; 1, 321

Andreas apostolus 2, 442; 4, 333 Andreas

presbyter Gerardi

contem¬

poraneus 8, 232; 8, 721 ; 8, 1693

Cain 1, 321 ; 2, 192 ; 4, 168 ; 4, 172 ; 4, 173 i 4, 06; 4, 179;

4,

183 ; 4, 185

Caiphas 4, 102

uide

Andromeda stella 6, 193

Caldeus

Angeliani, Angliani 1, 302; 1, 323

Callisto stella, Calisto 6, 194

Anthropomorphitae,

Antropoformi-

Canaan, Chanaan 8, 259; Chananei 8,

Apocalypsis 1, 334; 3, 314; 5, 664 ; 5,

Canticum (in diuino epithalamio) 4,

te 1, 305 ; 1, 344

669 5 8, 826 Apollinaris episcopus Hierapolitanus Phrygiae, Appollenaris 4, 440 Apostolici 1, 302; 1, 323

Chaldaeus

996

82 Carpocratiani, Carpogratiani 1, 300; C 3i3 Cassiodorus 8, 525

Aquarii 1, 303 ; 1, 329

Cataphrygae, Catafrigii 1, 304; 1, 334

Arctophylax stella, Artophilax 6, 428

Cathari, Cataroe 1, 304; 1, 336

Arctos stella 6, 194; 6, 428

Centaurus stella 6, 195

uide

Arcturus stella 6, 554

Cephas

Areopagus, Hariorago 2, 227

Cerdoniani 1, 302; 1, 325

Arimaspi 6, 798; 6, 805; 6, 815.

Cerinthiani, Cirintiani 1, 314

Ariani, Arriani 1, 307; 1, 358

Chaldaeus, Caldeus 1, 192 ; Chaldei 1,

Arius, Arrius 4, 432

Petrus

376; 8, 1012; 8, 1013; 8, 10, 21; 8,

INDEX NOMINVM PROPRIORVM

ig6 1022

394

Charybdis, Caribdis 6, 416

Epithalamium

Cherubin, Cherub 6, 633 ; 6, 638; 6,

Ereaclity

uide

uide Hermagoras uide Hermogeniani

Ermachora

Christus persaepe. Christiani 5, 702;

Ermogeniani

1001; 7,

34; 8, 467; 8, 796; 8,

Esaias, Isaias 2, 104; 2, 234 ; 2, 336 ; 5, 367 5 5, 739 i 6> 466 ; 6, 781 ; 6, 870 ;

1192

7, 233 ; 8, 820

Chrysippus, Crisippus 2, 69 Cicero 1, 173 ; 6, 183; Tullius 3, 450; Aulius

Canticum

Erichthonius, Rictonius 6, 194

650 Chiliastae, Ciliaste 1, 316

6,

uide

Heraclitae

(pro:

Esau 2, 193 Eucherius Lugdunensis episcopus 3,

Tullius?) 4, 56

Cinoth Lamentationes Ieremiae 2, 235

236 Euergetes, Ptholomeus Euergetes 4,

Cleopatra 4, 396 Colossenses 8, 1145

394 Eunomius Cappadocenus 4, 431

Corinthii 1, 74; 7, 172; 8, 156

Euphrates, Eufrates 5, 389 Daniel, Danihel 2,398 ; 4,437; 6, 78 5 ;

Eusebius Cesariensis episcopus 4, 439

8, 276; 8, 637; 8, 638; 8, 669; 8,

Ezechias rex 6, 469

671 ; 8, 678 ; 8, 688 ; 8, 753 ; 8, 804 ;

Ezechiel, Iezechihel 2, 280 ; 5, 316 ; 6,

8, 809; 8, 813; 8, 841; 8, 1105; 8,

627; 7,

1186

D43

311 ;

8,

1133 ;

8,

1144;

8,

Darius rex 4, 391 Fumifer

Dathan 4, 421

uide

Lucifer

Dauid 4, 27 ; 5, 5 6 ; 5, 5 9 ; 5,64 ; 5, 76 ; 5, 775 5, 80; 5, 85 ; 5, 94; 5, 359; 5, 369; 6, 781 ; 7, 868 ;

7,

869 ; 8, 226;

Gabriel, Gabrihel 7, 573; 8, 74 Galatae, Galathe 6, 299

8, 311 ; 8, 312; 8, 386; 8, 388; 8,

Galenus, Galienus 5, 352

589; 8, 830; 8, 1174; 8, 1453; (pro¬

Galilaea 2, 441 ; 2, 449

pheta) 8, 1062; (psalmographus) 2,

Gallia 4, 105 ; 4, 471. Gallicus 4, 433

423; 8, 551. Dauidicus 3, 346

Gedeon 6, 480 ; 7, 195 ; 7, 679 ; 7, 680 ; 7, 693 ; 7, 722; 7, 723 ; 7, 725 ; 7,

Deuteronomium 7, 355 Didymus Alexandrinus, Didimus

2,

Didymus

736; 7, 758 ; 7, 767; 7, 801 ; 7, 812 ; 7, 821 ; 7, 827; 7, 845 ; 7, 860; 7,

109

uide

Thomas

Dionysius Pseudoareopagita 3,

952; 7» 973 337;

4, 223 ; 5, 831 Dodo presbyter Gerardi contempora¬ neus 3, 244 Donatista 3, 272

Gelboe mons 4, 425 Genesis 3, 249 ; 4, 80 ; 4, 169 ; 5, 189 ; 6, 1089; 8, 1364; 8, 1491 Geon fluuius 5, 388 Gerardus Moresanus episcopus 1, 1 Germania 5, 559

Ecclesiastes 4, 80; 6, 176

Gigantes 6, 728

Edom regio 6, 864

Gnostici, Agnostici 1, 300; 1, 312

Elias, Helias 6, 480; 7, 135

Gomorra Gomorritis 6, 77

Elisabeth mater Iohannis Bapt. 1,212

Gorgias, Gorgia 4, 5 5

Elisaeus, Heliseus 8, 1259

Graecia, Gretia 4, 472 ; Graece, Grece

Elymas magus, Elimas 2, 228

1, 316; 2, 87; Greci 4, 56; 4, 59; 7,

Emath urbs 8, 1026

984; 8, 75 ; Graecum, e Greco 6, 184

Encratitae, Encreitty 1, 332

Gregorius papa 8, 1546

Engaddi locus 7, 972 Ephesii, Effesii 4, 234 ; 5, 459 ; 6, 175

Habacuc, Abacuc 7, 134; 8, 298

Ephraim 8, 1136; 8, 1142; 8, 1161

Hai urbs 8, 991

uide

Epicurei, Epicurii 4, 400

Harioragus

Epiphanes, Ptholomeus Epiphanes 4,

Hebraei 4, 106; 5, 747

Areopagus

INDEX NOMINVM PROPRIORVM Helias

uide Elias uide Elisaeus

I97

1115; 8, 1190; 8, 1214; 8, 1216; 8,

Helisaeus

1217; 8, 1223 ; 8, 1225 ; 8, 1265 ; 8,

Heraclitae, Ereaclit? i, 306; Eradit?

1 599; (deiloquus) 3, 179

E 346

Ioas 7, 827

Hermagoras, Ermachora 4, 56

Iob 3, 295

Hermogeniani, Ermogeniani 1, 305 ;

Ioel, Iohel 5, 664; 7, 607 Ionathas 4, 425

E 339 Hermon mons 5,609 ; 5, 612 ; 7, 19 5 ;

1,

7, 972; 7, 974; 7, 977; 986; 7, 991

985 ; 7,

6o9! 8, 993; 8, 995

Hesperus stella 6, 188

Ioseph patriarcha 5, 359; 8, 1136; 8,

Hibernia 8, 674 Hieremias

uide

1161

Ieremias

Ioseph uir Mariae 5,65

Hieronymus, Hieronimus 2,

10?; 4,

443; 5 , 3 3 3 ! 5, 711 ! (unus ex nos¬ tris) 6, 40 ; 6, 706 ; 6, 723 ; 7, 936 ; 8, 813;

Ioppe 7, 130 Iordanes, Iordanis 6, 594; 6, 595 ; 6,

(diuinus

noster

beatissimus

perfector?) 8, 1060

Iosua 6, 460; 8, 985 ; 8, 992 Irenaeus

rusalem 5,45 ; 6, 89 ; Hierosolimis 5, 440, Hierusalem 5, 601; 6, 400; 6,

episcopus

Lugdu¬

Isagogae 3, 270; 3, 283 Isaias

Hierosolyma, Ierusalem 1, 251; Ihe-

sanctus,

nensis, Hierneus 3, 337

uide

Esaias

Isingrimus qui Gerardi opus accepit L 3 ! 3. 59! 8, 526 Israel 2, 63 ; 2, 204; 2, 205 ; 2, 209; 2,

411 ; 8, 979; 8, 1017; Hierosolimita

382 ; 4, 100; 5, 52 ; 5, 91 ; 5, 103 ; 5,

7» 54°

230; 5, 231 ; 7, 564; 7, 565 ; 7, 585 ;

Hiob

uide

Iob

7, 682; 7, 684; 7, 813 ; 7, 819; 7,

Hippocrates Ipocrates 5, 351

874; 8, 158; 8, 183; 8, 202; 8, 217;

Hispania, Spania 6, 408 ; 8, 673

8, 634; 8, 759 ; 8, 793 ; 8, 801 ; 8,

Hyades, Hiades 6, 109; 6, 537

982;

8,

989;

8,

995 ;

8,

1000;

8,

1002; 8, 1135 ; 8, 1137; 8, 1142; 8, Iacob patriarcha 2, 192; 4, 99; 8, 357

1161 ; 8, 1165 ; 8, 1168 ; Israelitae 7,

Iacobus Zebedei 2, 446; 4, 333

827; 8, 219

lacobus frater domini 1, 28 5 ; 2, 30 ; 2, 182; 7, 177; 7, 207; 7, 438; 8, 1072;

Italia 4, 469 ; 4, 473 Iuda 2, 200 ; 8, 829 ; 8, 1028 ; 8, 113 5 ; 8, 1142 ; 8, 1162

8, 1226

Iudaea 4, 3 34 ; 5, 226 ; 5, 233 ; 7, 1 34 ;

Iconium urbs 7, 719 Ieremias, Hieremias 2, 41 ; 2, 235 ; 4,

7, 986 ludaei 1, 293; 5, 408; 5, 692; 6, 154;

58 Iericho, Hiericho 8, 986; 8, 1024 Ierusalem

uide

6, 301 ; 6, 608 ; 6, 836; 6, 999; 7,

Hierosolyma

511 ;

Ignatius sanctus, Antiochenus episco¬

7,

716 ; 7, 721 ; 7, 872 ; 7, 988 ;

8, 329; 8, 358 ; 8, 1384 Iudaicus 7, 99

pus 3, 337 Illyricum, Hiliricum 6, 400

ludas Ischariotes 2, 471 ; 6, 592

India 4, 432

ludas Thaddaeus

Ioannes, Iohannes Baptista 2, 40; 8,

1, 285; 2,

189; 7,

438; 7, 480; 8, 683; 8, 1226 Iupiter 6, 189; 6, 192

191 ; 8, 695 Ioannes, Iohannes Euangelista 1, 285 ; E 3 11 ! E 334! 2, 3°! 2, 124; 2, 145 ;

Lagus, Phtolomeus Largi 4, 393

2, 269; 2,

Latinus 1, 194; 1, 316; 2, 87; 6, 184

324;

2, 446;

3,

164;

3'4! 3> 39°! 4, 333 ! 4, 489;

4,

5,

372;

122;

5,

336;

5,

364;

5,

3,

5 33 ! 5,

Leuiathan 8, 350 Libanus 5, 520; 5, 608; 5, 610

664; 5, 792 ; 6, 170 ; 6, 786 ; 6, 1003 ;

Lucas 5, 361 ; 5, 370

7, 85 ; 7, 126; 7, 436; 7, 493 ; 8, 396;

Lucifer stella et

angelus

6,

126;

6,

8, 444; 8, 654; 8, 694; 8, 695 ; 8,

128, 6, 131 ; 6, 137; 6, 138 ; 6, 371 ;

796;

6, 570; 6, 573; 6, 624 ; 6, 625 ; potius

8,

826;

8,

828;

8,

1072;

8,

INDEX NOMINVM PROPRIORVM

198

Nicolaitae 1, 300; 1, 3105 1, 312

Fumifer 6, 624 Lyra stella 6, 195

Nicolaus diaconus 2, 193 ; 6, 592

Lycaon rex pater Callistonis 6, 194

Noe 3, 249; 4, 187; 4, 191; 7, 29; 7,

Macedo 4, 392

Noetiani 1, 354

Macedoniani 1, 307; 1, 361

Nouatiani 1, 306; 1, 347

49; 7, 5o; 7, 68 ; 7, 98

Macrobius, Macrobrius 1, 175 Madian 7, 740 ; 7, 8 1 3 ; 7, 8 17 ; 7, 819 ;

Oceanus 4, 433

nide

7, 823 ; 7, 828 ; 7, 841 ; Madianitae 7,

Ochus

822

Og, Hoc rex Basan 8, 258

Artaxerxes

Ophitae, Ofite 1, 301 ; Offitf 1, 317

Magdalena 6, 519 Malachias 2, 99

Origenes 5, 708

Manichaei 1, 5 5 ; 1, 61; 1, 305 ; x, 340 ;

Origeniani 1, 306; Orieniani 1, 349 Orion 6, 110; 6, 557

7, 980 Marcionistae 1, 303 ; 1, 325

Pannonia 3, 426; 5, 559

Marcus 2, 485 ; 5, 354; 5, 365 Maria 1, 339 ; 2, 343; 5, 66 ; 5, 3 57 ; 7,

Patripassiani 1, 356 Pauliani 1, 304; Pauliniani 1, 338

572 ; 8, 1090

Paulus 1, 32 ; 1, 34; 1, 126; 1, 199 ; 1,

Maria de Bethania 8, 1650

285 ; 2, 29; 2, 61 ; 2, 63 ; 2, 227; 2,

Mars 6, 189 Martha 8, 1649; 8, 1651

236; 2, 313 ; 2, 414; 3, 341 ; 3, 390;

Matthaeus, Matheus 2,43954, 333 ; 5,

4, 235 ; 4,

536; 4, 608 ;

5, 208 ;

5,

266; 5, 45 8 5 5, 477; 5, 5 88 ; 5, 747;

357; 5, 368 Melchisedech 1, 322

6, 288 ; 6,

Melchisedechiani 1, 301; 1, 321

05 ; 7, 162; 7, 170; 7, 171 ; 7, 702;

353 ; 6, 427; 6, 781 ; 7,

Menander 1, 178

7, 70; 8,

Menandriani 1, 299

659; 8, 757 ; 8, 8125 8, 864;8,1095;

Mercurius 6, 190

8, 1145 ; 8,1222;8,129458,1437;8,

154; 8, 479; 8, 656; 8,

Methodianistae 4, 466

1447 ; 8, 1596 ; (Saulus) 2, 64; (apos¬

Methodius 4, 441

tolus) 1,385; 7, 223; 8, 1509 ; (gene¬

Michael, Michahel 8, 74

ralis magister) 7, 903 ; (gentium si¬

Michol uxor Dauid, Nichol 5, 57; 5,

dus)

4,

343 ;

(splendor mundi)

2,

172; (theologica tuba) 2, 171

63 ; 5, 75 ; 5, 80 Milesius, Tales Milisius 4, 59

Peripatetici 4, 399

Miliasti 1, 316

Perseus 6, 193

Misahel 1, 91; 1, 195 ; 1, 216 ; 1, 268 ;

Petrus, Simon 1, 284 ; 1, 382 ; 2, 42 ; 2,

(Misac) 1, 95 ; 1, 195

44; 2,5 3; 2. ‘9°; 2> 442; 2,474; 6,

Moab 4, 100

588; 7, 130; 7, 5885 7, 589; 8, 682;

Moresanus, ad Marosvar, postea Csa-

8,68558, 1072 58,1226; (Cephas) 2,

nad pertinens, Moresenus 1, 1

28 ; 7, 175 ; (princeps apostolorum)

Moses, Moyses 2, 58; 3, 277; 7, 169; 7,

182; 7, 224; 7, 229; 7, 248; 7,

6, 988 Phaenon stella 6, 188

279; 7, 617; 7, 644; 8, 159; 8, 185 ;

Phaethon stella 6, 188

8,

Pharao 4, 325 ; 6, 199; 8, 261

190; 8,

192; 8, 207; 8, 208; 8,

216; 8, 2x8; 8, 309; 8, 690; 8, 758;

Philadelphus Phtolomeus 4, 393

8, 763 ; 8, 774; 8, 775 ; 8, 793 ; 8,

Philippenses 1, 72

800; 8, 1071

Philippus apostolus 7, 250; 7, 252 Philisthiim 8, 979

Nabuchodonosor 1,

140;

1,

158;

1,

375 i 3. x54; 7. 799; 8, 902; 8, 976;

Philometor,

Ptholomeus

8, 97858, 1016; (iniquissimus rex) 3,

Phison flumen 5, 388

146

Plato 4, 67; 4,

Nichol

uide

Michol

Philomater

4, 395

86; 4,

Platonici 4, 398

104;

6, 697;

INDEX NOMINVM PROPRIORVM Pleiades stellae, Pliades 6, 109 ; 6, 5 37 ; 6, 54i ; 6, 543 Plotius Gallus 2, 31 Polycarpus sanctus, Smyrnaeus epis¬ copus 3, 337 Porphyrius autor Isagogarum 3, 269 ; 3, 283 Porphyrius Platonicus 4, 437 Prouerbia 4, 81 Ptolemaeus Ptholomeus Alexander 4, 395 ; Ptholomeus filius Cleopatre 4, 396 ; Ptholomeus Epiphanes 4, 394 ; Ptholomeus Euergetes 4, 394; Phtolomeus Largi filius 4, 393 ; Phtolomeus Philadelphus 4, 393; Ptholo¬ meus Philomater 4, 395 ; Ptholo¬ meus Soter 4, 395 Pyrion stella, Phiriona 6, 188 Quintilianus 4, 57 Raphahel 8, 74 Rauenna 4, 474 Reblatha 8, 1026; 8, 1028 Richardus abbas 8, 1694 Sabelliani 1, 307; 1, 357 Salomon 3, 199; 3, 214; 8, 1074; 8, 1084; 8, 1095; 8, 1125; 8, 1187 Salonius, Saloninus 3, 236 Sanir mons 5, 609; 5, 612 Satanas 2, 134; 5, 447; 5, 636 ; 6, 705 ; 6, 711 ; 6, 716; 6, 867; 6, 1025 ; 8, 942 ; 8, 1661 Saturnus 6, 189 Saul 4, 422 ; 5, 58 ; 5, 75 ; 3, 85 ; 8, 28 ; 8, 37; 8, 247; 8, 365 ; 8, 367; 8, 384; 8, 389; 8, 395 ; 8, 588; 8, 979 Saulus uide Paulus Scolaphion uide Aesculapius Scotia 8, 674 Scythia 6, 798 ; 6, 803 Sedechias rex Iudae 8, 1023 ; 8, 1027 ; 8, 1028 Seon rex Amorreorum 8, 258 Seth 4, 1 o 1 ; 4, 164 ; 4, 168 ; 4, 172 ; 4, 173; 4, 180; 4, 182; 4, 188; 4, 191 Seueriani 1, 330 Sidrach uide Ananias

199

Simon uide Petrus Simoniani 1, 299; 1, 308 Sion 4, 623; 7, i95 ; 7. 97i 5 7, 973; 7, 975 ; 7. 985 ; 7, 986; 7, 987; 7, 991 Sirius stella 6, 560 Socrates 4, 70 Sodomitae 6, 77 Sophocles philosopho Ponsuphoclete 8, 1213 Soter Ptholomeus 4, 395 Spania uide Hispania Stephanus sanctus, diaconus 2,193; 6, 146 Stilbon stella, Stelbon 6, 189 Stoici 4, 107; 4, 397 Syria 2, 451; 2, 456; Sirus 8, 260 Tatiani 1, 303 ; 1, 331 Thales, Tales Milisius 4, 58 Thomas apostolus, Didimus 7, 141 ;j, 143 ; 7, 146 ; 7, 147 ; 7, 268 ; 7, 269 ; 7, 279 Ticonius Donatista, Tichonius 3, 186; 3, 271 ; 3, 290; 3, 309; Tichonianus 3, 281 Tigris 5, 388 Timotheus 4, 224; 4, 608 Titus 7, 163 Tullius uide Cicero. Valentiniani 1, 301 ; 1, 318 Varro 4, 60 Venetia 4, 475 Venus 6, 189 Verona 4, 473 Vesperus stella 6, 573 ; 6, 579 ; 6, 581 ; 6, 616 Vriel 8, 75

Xerxes, Xerses 4, 391 ; Xerses Ochi 4, 392 Zacharias propheta 6, 780; 6, 866 ; 8, 147; 8, 941 ; 8, 1600 Zacharias sacerdos, pater Baptistae 1, 211; 5» 361; 5- 37° Zebedaeus 2, 446; 2, 447 Zeno 4, 107

INDEX RERVM ET VERBORVM (*) ablatio: a. optima, quemadmodum positio 6, 9 abominatio: abhominationis turpissi¬ mas inmundicias 7, 396 absurdus: non a,—um dicendum 3, 141 accipiter : miluus, accipiter et aquila 7, 3i°; 1, 329 accipitrinus: a., immo talpeus 6, 318 actiuus: a.—a uita 8, 1644 actualis : a—em animam 4, 632 acumen: interiori lumine, non exte¬ riori a,—ine 3, 157; interioribus а. —inibus 7, 272 administratio: mistica amministratione 6, 287 admiratus: prestantior amiratiorque б, 679 admitto {pro: aestimo): 1, 13; 1, 31 ; 1, 45 ; 1, 68; 1, 88 ; et persaepe adorsio: in primordio a.-ionis 4, 29 aduersatrix: de a.—tricibus (sc. uirtutibus) loqui 4, 426 aenigma: enigmate allegoriarum aeon: de aionte sit ratio 6, 1090 aeternitas: *6, 1041 affectuositas : omni a.—ate blasphemus 3. 273

affurcilo {pro : expono ?): himnum a.—are desideramus 2, 68 ala: *5, 393 allegoria: dirigit a.—ias 2, 314; nubi¬ bus a.—iarum inuoluti 2, 314; enig¬ mate a.—iarum profundissimarum 2, 385 ; a.—iarum nubes 7, 74 allegoricus : a,—icum ne dubites 3, 443 allegorizo: in scripturis non a.—izandum 2,312 amaricor: uenter prophetf a.-icatur 2> 398

ambulacrum: neque talium prose¬ quenda a.—a 4, 10 amethystus : *6, 8585*6, 909 ; *6, 918 amplector {pro: aestimo): 1, 6; Tichomus Donatista a.-endus 3, 272 anagoga: circa a.—gen 7,913 anasciuicus: a,—icis obitionibus 4, 7 anathematizo : populo Iudeorum, qui

a.-atus est 7, 989 ancilla : in contubernio a,—arum 2,129 andron : per a.—as incedere 4, 5 26 angelus : a.-um suum fecit descendere 1, 16; a. domini 1, 164; 1,218; a. in eloquiis I, 219; a.—i domini *2, 80; ruentes 3, 119; Sathanf 6, 718 animal: sunt a.—ia munda et inmunda 3, 202 animalis : a. non percipit ea, qu^ sunt Spiritus sancti 2, 429 annullatio: profutura adnullatio 7, 426 annuntiator: a. eloquiorum in uiuificatricibus denunciationibus 1, 262; inuocato sanctissimo a.—ore 2, 13 ; omnes eloquiorum a.—ores angeli 2, 114 ; ueritatis ad,—orem 8, 1256 anterius 6, 66 anulator: ecclesiae a. diuinus paraclitus 7, 5 57 aperio: a.—rta extitit terra 5 84 apertio: tali a.—ione germinauit 7, 594 apostata: ruentis a.— tf angeli 5, 28 apostolus: *4, 317 apotheca: ex a. sancti Spiritus 5, 748 appendicium : de statua et a.-iis eius 1, I24

aqua: a.—as supra cflos *3, 104; de a,—arum creatione 3, 342 aquila: a. magna 7, 310; *j, 329 ara: a. Bahal *j, 871; duas aras aureas 7, 933

arbiter: subtilissimo a.—tri (!) 8, 237 arbor: a.—res autumpnales 6, 974 arca: a. testamenti 1,2151,23; a. Noe 7, 20sqq ardens : caelum a. 2, 264sqq.; *2, 288 area: Gedeonis *■/, 697 arma: *-j, 495 armatura: *4, 244 asinus: ibi a.—orum spiritus 6, 222 aspirator: contector adspirator spiri¬ tualium 8, 1339 assiduus {pro: molestus): intactum dimissum, quia a. 1, 15 assimilatio: ad. impii ad puluerem 7, 500; in a,—ione declarauit 7, 506

(2) Locis asterisco (*) signatis lemma a Gerardo allegorice exponitur.

INDEX RERVM ET VERBORVM assuesco : assuetius 6, 5 31 astringo: brachiis Ciceronis a.-aris 1, 173; ualde a.-ctus 1, 187; blasphemus a—itur 3, 274 atomus: in prima athomus 3, 52; solius athomis mundum constare 4, 4021; uirtutem Dei in a.-is 8, 1200 attollo (pro: tolero): aduersarios a. -unt 4, 477 auctoritas: potius a. quam ratio 1, 170 ; saltim credere a—tatibus 2, 232 auis : *4, 5 22 aura: *8, 1643 autumnalis: arbores autumpnales *6, 974 baretalis: de b,—alibus cespitibus 6, 104 bastio : b.-ientes 4, 215 beatificus: b.-ca dealbatio 8, 304 beatrix : in b,—cibus narrationibus 3, 5 bellicosus : nos b.-os contra scientiam 3> 70 benedictio: *4, 22 beryllus : *6, 841 ; *6, 901 ; *6, 916 bestia: *4, 486; b,—iis similantur 6, 162 bestialis : quid b.—ius 6, 185; b.-iter sentit 6, 206; b.—issima 6, 216 bisculcus: quod b.—um auditur 8, 1639 blasphemus : b. in omnibus adstringitur 3, 274 blauus {pro: caeruleus): saphirus blauui coloris 6, 790 ; 6, 881 ; humanatione b. 6, 791 boniformis : b. relucens animus 6, 311 brachium : nisi b.—iis Ciceronis astrin¬ garis 1, 173 bubalus: in modum b,—orum 6, 217 bucina: mundum terruerunt diuinis b. -is 2, 477 cachinnus: simulatum expetunt c. -um 2, 215 cadauer: *-/, 49 caelum: c?lum et c?los *z, 251; *2, 403 ; c?li et nubes *j, 568 caerimonia: cerimoni? non habent arbitrium 7, 465 caespes: de baretalibus cespitibus 6, 104 caminus : *i, 125 ; c.-o ignis *i, 367 ;

201

2, 71 camparcum : quoddam c. ex densissi¬ mus siluis scripturarum 7, 378 candelabrum: c. in tabernaculo *8, 1615 caninus: c.—5 facundi? 6, 182; c.—e uite uiri 7, 975 ; ethicum, quod im¬ primis erat c.—um 8, 1427 canonicus: in c.-a scriptura 6, 722 ; c,—a recitacione 8, 226 canto: Dauid c.-auit *8, 390 carnalis: c.-ibus optutibus 3, 147; lectores c.-es 8, 1384; praefocati c.—i sensu 8, 1406 cartallus: copiosissimum c.—um 2, 15 cataclismus: c.-o instante 7, 22 catholicus: caminus c—os mulcat 1, 374; in caracteribus c.—is 5, 132; c.—e loquitur 7, 581; c.-i scimus (pro: sumus) 8, 740 cauerna: in c.—is maceri? *j, 114 cauma: c. usquequaque conturbat 1, 392; c,—atis improbitas 2, 373 cautio : dura c. 2, 184; durissima caucio 8, 180 cena: *4, 548 censura: ?cclesiastica c. 7, 671 cernibilis: c.-ibus optutibus 7, 283 ceruicositas : c,—atis diabolic? 7, 446 chalcedonius : calcedonius 6, 792 ; *6, 882 ; *6, 914 character: porrectis ca,—ibus 2, 8 ; in sacris ca—ibus 3, 178; in ca.—ibus catholicis 5, 132 ; formatiui ca.-es 6, 101 ; in humanis ca.-ibus 6, 1095 ; *7, 157; occiduis ca.-ibus -8, 1365 ; exterioribus ca.-ibus 8, 1387; in cubiculis ca.-um 8, 1410 charisma: septem sunt superdiuina carismata 2, 335 chemicus: fetidissimum cimicis flagrorem 8, 884 cherub : 6, 650 ; seraphin et ch.-bin 7, 314 ; *8, 1678 cherubinalis : 8, 1706 chirurgia: in propriis cirurgiis 8, 928 chrysolithus: crisolitus *6, 838; *6, 896; *6, 916 chrysoprasus : crisopassus *6, 849; *6, 905 ; 6, 917 cibarium: doctrine c.-iis 8, 517 circulosus : nec declinandum, quamli¬ bet c.—sum 1, 9; c.—sam interroga-

202

INDEX RERVM ET VERBORVM

donem 3, 256 circumstando: diuinas operaciones c.—iantes 8, 632 cithara: fistule, c.-e et sambuce 1, 107-141 ; c. Dauid 8, 390; *8, 589 citharista: diuinum c.—am Dauid 8, 385 classicus: circa spiritualem c.— um 3, 176; in isto c.—o 4, 21 clatrus : ut nullum c.—um paueamus 7, 1016 clericus: 1, 150 clipeus: clippeus sanguis dominicus 4, 285 coadunatio: in c,—one lignorum *8, 1142 coaequalitas: 5, 144 coaeternitas: 5, 144 coenobita : ex cenobitis comprobatur 1, 205 coessentes : 2, 6 ; 4, 400 collegium: frater diuini c.-ii 3, 59; diuini uiri diuini c.—ii 3, 133; non talium c,—ii ceteri 4, 404 collum : Andreas a nostro c.—o depen¬ dat (pro: nos urget) 8, 232 columba: c. in arca 3, 203 ; *j, 23 ; in reditu c.—9 *7, 98 ; *y, 295 columbilis: c.-iliter conuersantes 7, 294 columbinus: intuitus c. 6. 319; c.-nam accionem 7, 140 columna: scidit columpnas septem 3, 182 cometa: stella cometes *6, 5 66 comforto: 5, 264; 5, 656; 8, 494 concatenatio: uirtutum c.-ionem 7, 302 concertor: Tichonius nobilissime c.—atus est 3, 188 concha: conca *j, 698 concite: 1, 182; 2, 507; 3, 241 ; 7, 825 concors: diuini dicti c.—ordes 4, 503 confirmatio: proimium, epilogus, c., ablatio, positio 6, 8 confulcio: pax c.—ulta dignoscitur 7, 861 confusio: Nabuchodonosor rex c.—ionis 1, 159 conglomero: omnia uocis articulo c.-arent 2, 73 congressio: pudica c. 1, 265 coniector: (Madianita) 7, 826

considerator:

prudentissimus c.

6,

556

contamino: uiri c.—atissimi 1, 145 contector: c. adspirator spiritualium 8, 1338 contemplabilitas: 7, 270 contemplatio: in optimis c.—ionibus 1, 4; in c,—ionibus iudicii mundi 1, 186; in sui c.-ione figendus est gres¬ sus 2, 78 contemplatiuus: c.—a uita 8, 1643 controuersia : in c.—iis et insectionibus 6, 182 controuersialis : c.—ibus culmis 5, 421 contubernitas: notionis c.—tatem 7, 374

contubernium: in c,—io ancillarum 2, 129; de tabum c,—io adsignatur 4, 295 ; a c.—io feminarum 8, 836; ex c.-io meretricum 8, 926 cophinus: ad plenitudinem c.—orum 8, 1657 cornu: c.—ua Moysis *8, 212 corpulentus: potius inmaterialia quam c.—a 7, 1004 corruptiuus : c—um hominem 2, 219; . c. —a tega uestitur 7, 921 coruilis : c—iter uititant 7, 293 coruus: c. extra arcam 3, 203 ; c. exiit *7, 23 ; remanente c,—o foris *7, 99 ; de c.—o et columba *j, 295 creatura: per subiectam c.—am 7, 239 cruciformis: lignum c.—f 8, 328 cubiculum: in c,—is caracterum 8, 1410 cumulo: c,—atius 1, 264 cyma: de traduce cimam arripere 1, 183 daemon: angelos d?monis 2, 140 daemonium: spiritus dfmoniorum 8, 940; 8, 1515 datio: secundum inestimabilem dacionem 6,316 dealbatio: beatifica d. 8, 304 debacchatio: scurrarum debachationibus 6, 273 ; rethorum debachationes 7, 961 decretale: satagunt diuinis edictis d, —iaque perficiunt 1, 204 decurro : potioribus ex parte decursis 8, 5 deiloquus: (Iohannes eu.) 3, 179

INDEX RERVM ET VERBORVM deliberatio: i, i; ad eruditam d.-ionem 2, 10; luxuriosissima d.—ione 2, 49; in uanissimis d.-ionibus 5,25; fastidium pariat d. mordax 3, 186 ; sacra d,—ione 3, 377; d.-ionem mortalium philosopho¬ rum 4, 338 ; diuina d.—ione 5, 710; humani ingenii d.-ione 6, 98 ; huma¬ na d. 8, 684 ; in d,—ionibus mundum intromisimus 8, 1551; doctissimo¬ rum d. 8, 1594 delta: sacrarum d.—arum 8, 409 dementia: d. gentilium 6, 196 demulcatio: illecebras et peccatrices d.—iones 3, 406 densitas: in nubibus et d.—ate 5, 2 denticatus: d—tissimas leges 3, 265; d.-tas mortalium argutias 6, 419 denuntiatio: in uiuificatricibus d.—ionibus 1, 263 ; deliberanda d. 2, 4; faborantur in d.-ionibus 2, 352; in quarta d.—ione (pro : libro) 3, 476 ; dii in d.-ionibus uocantur 4, 118; occultissimarum d,—ionum 8, 652; praeclarissimis d.-ionibus 8, 1446 denuntiator: inter maiores et minores d.-ores 5, 328 denuntio: desideramus inmeditabile et maxima d.—iare 2, 55; uerbum ueritatis ad omnem carnem d,—iantes 2, 199; ualidum Dei d.—ient uerbum 2, 216 dependeo: illa d,—entia, hec ratissima ' 3> 3i desudatio : perdura d. 2, 8 ; non modi¬ ca d. 8, 82 detero : in Britania eruditus, in Scotia detritus 8, 674 diabolus: instrumenta d,—i 1, 114; operibus d.-i 1, 140; Nabuchodonosor demonstrat d.-um 1, 159; d. sine angelis non est 2, 138; *6, 587 et persaepe dialectica: stellas pro d. 6, 349 ; mira¬ culum d.— ? 8, 1210 dialecticus: d.—orum auditum 2, 32; non d,—os sed simplices 4, 320; celestis d. Iohannes 7, 493 dies: diem et noctem *6, 1023 diluuium : *4, 177 dimissio (pro: praeceptum): circa d.-ionem 4, 111 diplois : utraque d.-iode superreposi-

tum 8, 13 diriuatiue : deduci d. ab Adam 4, 114 disciplina: celebres in d.-is 3, 288; honorabiles d.-? 6, 259 ; his pulcris d.-is 6, 350; liberales d.-as 8, 675 disciplinaliter: percurrere d. 8, 12 disciplinator: d. uerus 8, 1032 discoloritas : a d.—ate nequam 8, 1502 discretiue: proporcionaliter d. quin¬ tam attingere 7, 4; mutare sentenciam d. 7, 487 discurro: discurse non potest exami¬ nari 2, 9 ; hoc uero discurso 2, 130 ; quf discursa sunt, comprobabis 6, 263; stellae d,—entes 6, 381; d.-amus per singula 7, 384 ; pueros, per quorum dicta d.-imus 8, 1242; circa discursam disciplinam 8, 1485 disputator: mundanos d.-ores 2, 330 dissologicus : d.-e inspiciamus 4, 308 ; uidebitur d.-um 7, 188 distasio : suasionibus et d.-ionibus 6, D9 distributor: sanctissimi d. 8, 65 diuinus (comparatiuo et superlatiuo gra¬ dibus): d,—issimum Iesum 1, 177; d.-issimo Iacobo 2, 181 ; d.-issimas essentias 3, 162 ; tres d.-issimi uiri 3, 172; d.—issimis exequutionibus 7, 217; d.—issimi uenti 8, 706; ob d.—issimam eruditionem 8, 852; non modicum adiacet d.—ius 8, 1332 ; in nostrum adiutorium se d.—ius ponit 8, 1472 diuisio : de d.-ione linguarum 3, 256 ; de d.-ione rerum superiorum 8, 630 diutinatus (diutinus factus): d.—i tem¬ poris spatii 4, 11 doctor: in sacris d,—ribus 1, 282; aecclesif d.—res 2, 137; cf. perfector, potens doctrina: concordia d.-arum 1, 283 ; non uaria fide d.—? 1, 295 ; una eademque perseueret d. 7, 557 dogma: omni diuino d.—ati contrarii 7, 980 duodecim lapides : *6, 774 duodecim spiritus: *8, 1667 duplex: sub uelamine duplicissimo 8, 12 ecclesia : splendidior et maior c^lo *6, 451; in XII lapidibus *6, 913; a

204

INDEX RERVM ET VERBORVM

mundo segregata 6, 1004; terra *-/, 386 ; soliditatem ie 7, 423; 9.—iam et sinagogam 7, 646 eclipsis: a Christo sequestrati e—in patimur 5,476 ; e.—im solis se fatetur uidisse Dionisius 5, 830 efferuesco: sermo efferbuit 7, 186 elementum: e.—a omnia prouocantur 1, 16; Deum de quattuor e.—is 8, 1202; e.—is, id est spiritualibus uirtutibus 8, 1582 elimo: elimatissimo mucrone 6, 15 2 eloquium (pro: Scriptura Sacra): 1, 219 et persaepe; e—ia ex e. —iis 1,259; in e.—iorum uociferationibus 1, 366 ; e.—ia iuxta e.—ia per e.—iorum mana¬ tionem 3,3; e.—iorum misticorum 7, 74

eloquium: tumorem e.—ii 6, 423 enucleator: rabulatorem potius quam e.—orem 1, 260 enuntiatio : ob e.-Ionem angeli dicun¬ tur 2, 113 epilogus: tertii opusculi termino e.-um faciat 3, 474; proimium, e., confirmatio, ablatio, positio 6, 8 ; octaua scedula e.-um flagitat 8, 1722 episcopus : e,—i nominamur, constitu¬ ti sub tribuno 4, 463 ; quis e.—orum se admittit 7, 367 epithalamium : in diurno e,—io (Canti¬ co) 4, 82 equus : ut e. spirat, ut sus sapit 6, 207 ; nil sapiunt nisi lotium e.—orum 8, 901 ericius: heiriciorum aculeatissimis tegminibus 7, 325 erigo : erigendum (pro : studendum) in contemplationibus 1, 4 erraticus: stellae eratice *6, 381 erubesco: erubescere lunam dicit *j, 816 eructo : spiritus sanctus e.—auit 4, 337 eruditorius : non peragrauit terrarum partes propter e,—iam 8, 680 essentia: malum non in essencia ne¬ que ex e. 1,60 ; diuinissimas e.-ias 3, 163 ; celestes e,—ias 4, 220-224; dei¬ tatis e.-iam 7, 239 ; incorporeis e.-iis principatur 8, 106; in una trinitatis e. 8, 741 essentialis: Christi e.-ia 6, 20 essentiatio: uestimenta Christi

e.-ionis mysteria 6, 834 ethica: secundum phisicam, e,—am et loicam 7, 645 ; philosophi dixerunt de phisica, de etica et loica, sed ueram phisicam ignorauerunt, mira¬ bilem e.—am nescierunt, inystimabilem loicam non cognouerunt *8, 1423 ethicus : facere e.-um, quod erat cani¬ num 8, 1427 euangelista : nulla distantia inter 9.—as 5. 333 eulogium: quantis inuoluimur eulo¬ giis 8, 404 euomo: Zeno suam (sc. uitam) euomuit 1, 178 exalto : e.—atur «jcclesiq cornu *8, 362 excusatio: ut nullus e.—ionem in exa¬ mine habeat 1, 245 exemplico: meditari et e.-areea, que non licet homini loqui 4, 540; tiporum e.-andi facultatem 7, 651 exercito: nos e.—atos expectant 6, 3 expedio: non Iacobum tuo Plotio ex¬ peditiorem 2, 31 experimentum: Gedeon e. eorum di¬ citur *7, 846 exsero: ex exertis uoluclatisque (sc-. rebus facilibus et difficilibus intel¬ lectu) 5, 4 extensio: ad uentrium e,—ionem 1,

G3 exterminator: e. maliti? 3, 294 extollentia: ad e.—iam saeculi 8, 889 extorris: gaudio e.—es 3, 171 extranietas: propter quorundam e, —atem 7, 373 faboro (praedico): uerum diuini nu¬ meri nimis f.—antur in denuntiatio¬ nibus 2, 352; qui differt f.—are, non differtur ab omnibus insectari 3, 427 ; cornua non fortia et munimine f. —anda 8, 221; potius f.—are homi¬ nem quam deum 8, 884 fabricator: ossuum f. diuinus spiritus 8, 1263 facundia : insectionibus canin? f.-i? 6, 182 fallo : qui scripserunt, falsi sunt 8,631 fatidicus: ad uisiones languescit f. 2, 400 fauus: super mei et fauum *3, 20; f.

INDEX RERVM ET VERBORVM distillans *j, 38 fescennini: spectabile fessenium aput poetas 2, 317 figo : figentes gressum luxuriosissima deliberatione 2, 49; in contempla¬ tione figendus est gressus 2, 78 figuratiuus: demonstrare f.-ue uult recitacio 3, 119 figuratus : f,—tarum promulgationum 5, 2 firmamentum: c?lum uocatum est f. *z, 434; adiungatur de f.—o *z, 464 fistula: sonitum f.-? 1, 106; 1, 141 flagrum: littera mancipet nos f.-is 8, 1400 flegeton: non piri f.-ontam 6, 72 fluuius : f. in paradiso diuisus in quat¬ tuor f.-ios 5, 387 ; f.-ium iniquorum multitudinem demonstrare 6, 594 foramen: in foraminibus petry 7, 112 foris : est Christus nobis de f., est intus

*7> 7i formatio: circa aliam f.-ionem 2, 5 ; sacras f.-iones 2, 47; ad pulchras attinet f,—iones 2, 329 ; contemplan¬ dis f.-ionibus 4, 4; amabilibus f,—ionibus 4, 196 formatiuus: quibus f,—ue illi admit¬ tendi sunt 1, 30; in contemplandis formationibus f.-ue 4, 4; f.-ue aliter atque aliter inspiciamus 4, 308 ; post hos f.-ue inspectos 4, 366; f.—ui caracteres occientales promulgantur . 6, 100 ; f.-ue ad eruditum ingenium (loquitur) 6, 309 formosus: nigra sed f—a *5, 602 formulatim: tripertite generale f. in¬ specto 1, 180 fornicatio: uentrium extensionem uictimamque f,—ionum 1, 153 fragilitas: succumbunt f,—atibus 1, 38 funiculus: in f.—o distributionis *j, 5 39

futtilis : f.—em scienciam 3, 25 galea: g. (salutis) *4, 288 genitale: abscideret g.-ia ferro 5, 713 generalis : prima ponuntur g.-issime 1, 30 ; tripertite g.—e inspecto 1, 179 ; ut g—iter hortantur 1, 271 ; g.—issime omnia opera Dei 4, 30; g. magister 7, 9°3 gentilis: in sterquilinio g.—ium pro¬

205

mulgationum 2, 48; philosophorum et g,—ium 4, 414; dementia g.-ium 6, 196; Iudei et heretici et g.-es 6, 1000; doceo g.-es 7, 596; gratia data g,—ibus 7, 722 germino: terra g.-auit saluatorem *-/, \94 gigas: e generatione Cain nati sunt gigantes 4, 177 gladius: diuinus g. *4, 617 gloria: g. ipsius substantiy *7> >57 glutinum: totius trinitatis g. 7, 558 gramen: g. adheret terr? *j, 666 grammatica: c?lum pro gramatica 6, 348 grammaticus : quidam gramaticorum dicunt, quod Deus timor dicatur 2, 123 grauido: fides non g.-atur 5, 588 grauo: g—uati corpore 1, 37 grossitudo: narret crossitudinem so¬ lis 8, 1311 gryphis : ub sunt griphes *6, 798 gymnosophista : Iesus quasi gimnosophista factus 5, 56 haeresiarcha: non dubites reges dia¬ boli he-as 4, 605 haeresiarchicus : Porphyrius he—cum direxit exercitum 4, 438 haeresis : diuersa non sapit, ut he.—es 2, 277 ; in h,—ium laberintum 3, 207 ; h,—es de $cclesia expellentes 4, 371; inaudita saeculi h.—es (Nom. Sing.), repetere helemosinas 4, 453 haereticus: solius he.—ci et Iudei dis¬ cordes 1, 292 ; sic diuers? sunt secty h,—eorum 1, 296; ne dubites h.—cos angelos 2, 140; quidam h.—orum non sic uoluerunt 4, 192 ; antichristus cum exercitu h,—eorum 4, 630; h.—cis adsunt animalia, non autem uolant 5, 406 ; h.—cos Christianos fuisse *5, 701 ; rabiem h.—eorum 6, 565 ; h,—ci et saeculariter litterati 6, 973; Iudei et h.—ci et gentiles 6, 1000 ; ecclesia h,—eorum 7, 324 ; im¬ pii h,—ci et Iudei et pagani 7, 511 ; Vriel, quem specialius h.—ci inuocare dicuntur 8, 76; doctrinas h.—eorum 8, 248 ; h.—ci et lectores carnales 8, 1384; cf. lutum hariolus: Balaam arriolus prqdixit 4,

206

INDEX RERVM ET VERBORVM

97

hebetudo: insipientia et hebitudo 3, 77

hemisphaerium : non erit emisperion 5, 771 herodion : cum aquila hiniit certamen h. .7, 341 hieromysta: formant post hiromistas uestigia 1, 52; perfectissimus inter omnes hiromistas 8, 352 historia: simplicem secuntur istoriam 7, 648 ; diuino spiritui contraria h. 8, 1373

historialis: istorialiter Gedeon, Ve¬ rum spiritalis 7, 860 hircilis: h,—iter uiuentes 8, 874 holocaustoma: ecclesiam, cuius h.—ate odoratur 7, 902 homo: hominibus siue iumentis *6, 165 hordeum: ordeum seruile cibarium *7> 835 hortor (passiuo sensu): hortatis et inuitatis omnibus ad benedictionem 1, 278 ; angeli hortantur ad benedicen¬ dum 2, 83sq. cur hortantur ad hoc, quod persoluunt 3, 135 ; benedicere hominibus hortamur 4, 42 humanatio: saphirus h.-ione blauus 6, 790 hyacinthus: undecimus (lapis) iaccinctus *6, 855 ; *6, 907; 6, 917 hymnificus: ad hi-cam benedictio¬ nem 1, 279 hymnus : h.—um trium puerorum 1,2; himnus autem sacer 1, 63; pueri, quorum sacratissimum himnum 2, 67 ; 3, 157 ; hymnorum misterium 2, 401 ; himni misterium 3, 454 hyperbolicus : hi.- debet esse intellec¬ tus 3, 446 hypocrita: facit regnare hominem hipocritam 8, 896 iaceo: in iacentibus atque porrectis caracteribus 2, 7 iaspis: primus lapis i. *6, 783; in iaspide fide et opere uirides *6, 877 ; ecclesia in patriarchis i. *6, 913 idiota: i.-as misteriorum facit capaces 7, 610 ignis: i. de medio diaboli *6, 733 ; i. cupiditatem significat *8, 1048

ignitus: eruditam deliberationem et i.—um iuditium 2, 11 illitteratus : mlitterate doctissimi 2, 25 illuminatio : in secunda Corinthiorum ini—ione 1, 74; Hieronymus decem i—ionibus 4, 445 ; Iohannes in se¬ cunda ini.-ione 8, 397 illumino: totus mundus ini.—atus est *5> 199 imber: de imbre et rore ceptus liber *7, 289; pluuiam et rorem et im¬ brem *7, 645 immaterialis: suis inm.—ibus delecta¬ mentis 3, 21 immeditabilis: meditari inm.-le et maxima denunciare 2, 5 5 immortalis : in,—lissimum pr?mium 8, 913; inm.—lissima et totius uit? hos¬ tia 7, 931 immundus: non inmunde rendum 3, T72 immysterialis: inmisterialem (hym¬ num) arbitrati 3, 454 impassibilis: Nabuchodonosor inp. non mansit 3, 155 imperfectio : (corpus) corrumpitur in inp,—ione 1, 37 impertitor: archanorum inp. 8, 1338 impius: omnes pene sumus impii *j, 435

incentiuum: i.—ua uitiorum 7, 741 incessanter (corr. ex incensanter): 4, 446; 7, 363 ; 1, 675 incircumscriptio: i. incircumscripte et inuisibilis deitatis 7, 241 incoadunatus : illis i.—is, qui agnum dei sequuntur 3, 288 incommunicabilis : i.-le nomen 6, 266 incommutabilitas: incomutabilitate gaudebunt perpetua 6, 96 incontemplatiuum: ex incontempla¬ bilibus i.—uis 8, 9 incorporeus : angeli 3, 121 ; peccata 8, 457; Spiritus sanctissimus 8, 460; diabolus 8, 463 indesinenter: oraculis i. praemonitus 5, 231; i. misericordissime facit 6, 526; i. iugulatur 6, 604 indiculum: i.—is natiua capere 4, 229 indifferenter: laus et benedictio i. unum accipiendum 4, 3 3 indisgregabiliter: benedictio et laus i. una 5, 171

INDEX RERVM ET VERBORVM indisiungibilis : discret? et i. meationis 3, 5

indiuisibiliter : diuinitatem cum Patre et Filio i. habuit 7, 106 indumentum: i,—a uero inquinata membra *6, 835 ineffabilis : ab inefabili pectore 3, 48 ; ineffabilissima luce 6, 447 ; donatio¬ nes i.-es 7, 244; corpus dominicum exemplar ineffabilissimum mundi 7, 739

ineptia: talium i,—ias percurrere 1,363 ineuulsibiliter : fides i. eradicata pro : radicata) 7, 673 inextricabilis: uisiones i.—es 8, 805 inferus : propter diabolum factus i. *6, 720 informatio : euidentissimas i.—iones 3, 237; Tichonianas i,—iones 3, 281 informator: i,—ores circa easdem imi¬ tationes 3, 317 ingurgito: i,—ari possint ad uentrium extensionem 1, 152 innumerabiliter: Deus in numero, i. uero 2, 364 innuo: in hoc dicto uehementer inuitur 1, 227 insectio : i.—ionibus instrumentorum 3, 92 ; in controuersiis et i.-ionibus 6, 182 insensatus: bestiae insensatissima 6, 180 insideo: iungamus insidenti 1, 180; circa insidens opus 7, 574 inspectio: in superiori i.—ione 8, 1586 instantaria: i. crucis 7, 333 instrumentum: i.—a diaboli 1, 114; i,—a uiciorum 1,115; i-~a musica i) 146 insuadibilis: ne i.-e uideatur 8, 1139 intemeratus : i.-tissim? uirginis 7, 75 3 intestinus: ciuile et i.—um bellum 8, 1499 intus: u. foris inuisibilis: i—em lucem 7, 246 inuoluo: attingere inuolutum archanum 2, 39 ; simbolica et nimis inuoluta 4, 505 ; tiporum nubibus inuoluta 7, 954 irrecuperabiliter: inr. dampnati 8, 608 irreligiosus: inr.—e uiuentes 7, 519 irrigator: carnium et omnium i. 8, 1264

207

iter: i. impiorum *j, 529 iumentum: hominibus siue i.—is *6, 166 labyrinthus: heresium laberintum 3, 207 laicus: multi laicorum, ut meretrici¬ bus possint placere i, 150 lampada : Philippus os lampadarum 7, 250 lapis: ignitos lapides angelorum es¬ sentias dicit *6, 663 ; duodecim lapi¬ des comendauerunt uiuentes 6, 775 ; ad lapidem primarium in Zacharia occulatum 6, 779 laqueus : inimicorum 1,—eos euadere 1, 20 latratus: diuinum 1.—um 6, 565 latria: diuina 1. 5, 174 latro: Porphirius comprobatur impiissimo ore latrasse 3, 271; (canine uitg uiri) latrauerunt 7, 980-982; contra bonum latrantes ex malo 8, 33

laus : aeterna 1. *4, 22 ; 1. patris *5, 166 lectio: tali termino l.-ionem conclu¬ damus 1, 394 lector: languidis 1,—ribus 1, 363 ; hae¬ retici et l.-res carnales 8, 1384 leo: insidiatur quasi leo in cubili suo 7> 339 liberalis: l.-es disciplinas 8, 675 linea : iuxta ueritatis lineam 2, 100 ; 5,

767 lingua: de diuisione l.-arum 3, 256 liquidus : liquidius (pro : liquide) manifestauit 7, 480 littera: 1,—arum obumbratione 6, 1088; magis spiritum quam 1.—am sequi 6. 1092 litteratulus : spurcissimi, quamquam l.-li declamentur 8, 836 litteratus: piscatores potius quam 1.—tos 4, 330 ; heretici et saeculariter l.-ti 6, 973 ; non l.-ti sed rustici 8, 681 logic: uide ethica. longus: Iohannes mendatio longius obuiat 2, 124 lorica: 1. (domini) praeceptum *4, 287 lotium: 1. equuorum 8, 901 lucifluus: 1,—uum gentium sidus 4, 343

208 luciuomus:

INDEX RERVM ET VERBORVM 1,—m?

facule

6,

372;

l. -mam solis mensam 5, 829 lumen : interiori lumine, non exteriori acumine 3, 156 luminare : duo 1,—aria magna *6, 1020 luminificus : umbra splendifica et 1.—ca 8, 1299 luna: per lunam fcclesiam *5, 9; 1. iuxta solem ponitur *j, 429 lutum: 1. hereticos et Iudeos atque paganos 6, 607; luto uit£ pereuntis adherentem actionem 8, 434 lux: inuisibilem lucem 7, 246; deitas sit lux et in luce *8, 1301 manans: inundantia manantissima inundatione redundant 7, 380 manatio: eloquiorum suauissimg manaciones 2, 17; per eloquiorum m. —ionem 3, 4; eloquiorum supercollocata m.-ione 8,11; sermo diuinus in m.-ionibus 8, 1537

manatiuus: in m.-uis theoricis 2, 2 ; m. — uy donationes 7, 242 mare : m. Dei ap ipso factum *3, 348 ; • m. saeculum est *8, 1005 margarita: Christi m.—as in pectore habes 8, 870 mauors : sub splendidissimis mauortibus et trabeis 8, 241 meatio: ad rationem indisiungibilis meationis 3, 5 mediatrix(P): Christi essentialia in¬ nuuntur media mediatricia 6, 21 mediocritas : circa m.—atem meam 5, 747

meditatio: cum summa meditacione diem expectantes mortis 1, 214 meditor: alta misteriorum meditantur 1, 203 ; diuina eloquia meditemur 3, 96 medium: nil medii repperitur (in Christo), per medium non mouetur *6,10 ; nostra et philosophorum me¬ dia *6, 12-29 mei: super mei et fauum *}, 19; in mellis tipo 3, 34 melodema: diuinissimum m. 1, 92 membrana: commendauit m,—is 4, 442; penuria m,—arum 8, 1658 membranitas: tegmine quadamque simboli m.—ate non destituitur 7, 6 menstruatus : sanguinis m,—1£ immun¬

ditiis habundantis 6, 957 meretrix: multi laicorum et clerico¬ rum, ut m.-icibus possint placere 1, 150; m., quia non habet uirum, qui stilum reprobat mendacem 3, 36; contubernio m.-icum 8', 926 metaphoricus: lignorum m.-ce ex¬ pressorum 8, 1143 metior (sensu passiuo): profunditas perscrutata et metita est 7, 794 metrum: dulci m.-orum lege 3, 39 miliarium: de m.-iis mundi 4, 441;

primi m.-ii abolicione 7, 21 mille : m. anni noui testamenti signifi¬ cant tempus *6, 706 miluus: m. insidiatur 7, 310; non timet miluum *-/, 329monas : in tercia proloquium, in quar¬ ta m., in quinta punctus 3, 53 moralis : secundum istoriam — moraliter — occultissimorum tiporum 7, 649 mordax : mordacis consciende 1,221 ; mordatiorem animum 4, 14 mordeo (pro: perpetro) carnalem ac¬ tum momordit 7, 750 mors: uita et m. *6, 31 motus : mundus in motu *6, 924 mulco (pro : mulceo): caminus catho¬ licos mulcat 1, 374; mulcat animos 3, 39 multiformis: m,—iter inspicientes 7, 533

mundanus : secundum m.—os disputa¬ tores 2, 330 mundificus : mundatio m.—ca 8, 304 mundus : m. ornatus Christi *6, 920 ; m. in maligno positus *6, 1000; m. interior *8, 1572 murmur: totus mundus in murmure 7, 444; oratorum murmures 7, 961 murmurator: non fornicatores, non homicidas, sed m.—ores et litigiosos 7. 454 muscipula: ne incidant m.-am 7, 121 musica: non de m. Dei 1,115 musicus: diuersi generis musicorum 1, 142; instrumenta musica x, 146 mussito: sine iussu nil musitare au¬ dent 2, 212 mysterialis : humanis diuina misterialiter praeposuit 3, 29 mysterium: alta misteriorum 1, 202;

INDEX RERVM ET VERBORVM m. trinitatis 1, 274; capaces m.-iorum 2,37 ; 7, 610 ; m. magnum c?lum opertum 2, 384 ; c?lum, cuius m. nemo penetrare potest 2, 390; himnorum m. 2, 407; m. dicti 2, 467 ; nil m.—iorum hos latuit 3, 157; m. sacramenti 5, 107; uirtutem m,—iorum 7, 962 ; m. et parabolas 8, 1185; m. diuinarum litterarum 8, 1383; m. litterarum 8, 1405 mysticus: numeros misticos aduerto 2, 372 ; remotos a mistica amministratione 6, 287; mistice totum de Christo (dictum) 7, 867; m. Moyses 8, 309; misticam uitam 8, 1430 naphtha : cinis et ignis et napta 6, 737 narratio: nec proimium nec n. 6, 7 nausea: ad nausiam paludamentalem 7, 368 nebula: nebul? sine aqua et nebule turbinibus exagitate 6, 992 nemus et quod circa illam est (circa aram Baal) *j, 875 neniae: n. philosophorum 8, 1199 nequam: nequioribus septem spiriti¬ bus *8, 8 1 niger: nigra sed formosa *j, 601 nil: inter quid et nil ignorauerunt 8, 1203 nodosus: erigendum, licet nodosum ad conandum 1, 6 nox: diem et noctem *6, 1023 nubes: n., quibus operitur c?lum *2, 383 ; n. sine aqua 6,971; c?li et n. *j, 568 nudatio : tam nudatione quam reseratione 8, 1696 nuditas: nil aestimes nuditati commendatum 2, 52 nudo: nudauit se Dauid *5, 76 nudus: contemplacio nuda relicta in caracteribus 2, 7 numerus : n. sapienti? non est *z, 3 5 3 ; multos numeros misticos 2, 372 ; de principalibus numeris 3, 236 nutrix: beatissima n. (scientia) 3, 62 obiex: apostolus se obicem ponit 7, 487; quisquam se obicem conatur facere 8, 153; obicem Pauli deuastat mucro 8, 154 obitio: anasceuicis obitionibus inre-

209

tiemur 4, 7 obscurificus: umbra o.—ca 8, 1299 obscuritas: sacramentorum o. 1, 182 obstipesco pro : obstupesco): sol obstipuit 5, 818 obstupesco: obstupescere solem dicit *5, 816 obuio : ad libitum obuiare 1,21; lon¬ gius obuiat 2, 125 obumbratio: quant? o.-ionis habea¬ tur scriptura 2, 392; litterarum o. -ione 6, 1088 obumbratus : inuenies ceteros o.—tos 2, 316 occidentalis: si in littera occidente moramur, erimus o.—les 8, 1371 oculus: in uno oculo uulneratus *6, 809 odisse : columba odiens cadauer 7, 5 863 ; odire furtum 8, 1392 operatio : in suis o,—ionibus nil mali 1, 59

operator: ignorans o.—orem omnium 7, 394 opus {pro: liber): in fronte primi ope¬ ris 7, 1015 opusculum pro: liber): huius tertii opusculi termino epilogum faciat 3, 472

orator: cunctis humanis oratoribus 2, 29 ; magnum oratorem 2,33; rusti¬ cos faciat oratores 6, 160; cf. rhetor ordinatio: celestes essentias in tres ternas o.—iones segregauit 4, 221 ornatus : ad hornatum firmamenti 6, 79; mundus ab hornatu 6, 10051014 ostentum: in sexta semitonium, in septima ostentum 3, 54 paedagogus : non indigent passibilis pedagogi 8, 767 pala: amotis zizaniis, paleis cum p. excussis 6, 105 palifico: quo nemini patefacta p—caret 8, 670; p.-catur eloquio¬ rum sacramentum 8, 1070 paludamentalis {adpallium episcopi per¬ tinens, ut uidetur): nausiam p.-lem 7, 368 parabola: in p.-lis fatebatur 2, 315; p. —lam figuratam 8, 1132; ineffabi¬ lium p.-larum 8, 1156; misterium et

210

INDEX RERVM ET VERBORVM

p.—las 8, 1185 parabolicus : eloquia p.-c? expressa 8, 1130 paracletus : superno paraclito 2, 476 ; diuinissimus p. trinitatis glutinum demonstratur 7, 558 paradisus : in p.—o nullus dolor 6, 50; nos mittit ad p.—um 6, 59 passer : p. modicum et pauper animal *7> 317 passibilis: p.—les delectaciones 3, 21 ; p. pedagogi 8, 767 patrimonium: in libello De diuino p,—io 8, 720 peccatum: (mortem) peccato merui¬ mus *6, 49 pectoratim: quantum p. reor 1, 7 peluis: peluim, in quam misit Iesus aquam *■/, 732 penitus (pro penetrans ?): penitior siromastis 8, 156 penna: ecclesia accepit pennas *-/, 116 ; penn?, quibus uolatur ad alta *7, 312 ; m quorum p.-is Deus uolare perhibetur 8, 930 pennutus pro: pennatus): strutio pennutum animal cum sit, uolare non potest 7, 323 perfector: in benedictione redduntur potentes, ut diuini p.—res 1, 51; meditantur, ut diuini p.-res fecerunt 1, 203; beatissimos p.-res pari concordia esse unitos 1, 365 ; (Tichonii) regulis a p.—ribus correctis 3, 273 ; prohibemur a p.—ribus misceri 3,415 ; per uirtutes superiores sanc¬ tissimos p.-res admittendos 4, 369; a p.—ribus narrantur 6, 38 ; diuinus beatissimus p. 8, 1060 perfectus: omnes designant p,—tos 1, 272 ; p.—tos demonstrat doctissimos 3, 336; ostenditur a perfectissimis cremari 5, 802 ; ex perfectis — perfec¬ tioribus — perfectissimis sidera corsucant ecclesiastica 6, 538 perscrutor passiuo sensu): profunditas perscrutata et metita est 7, 794 philosophia: p,—iam reprobam fecit Iesus 1, 177; omnem p.-iam prae¬ cesserunt inlitterate doctissimi 2, 25 ; circa inanem p.-iam 3, 32; p. saeculi 4, 360 ; euangelii p. 6,160 ; ad p.-iam Deum cognoscendi 7, 161;

ad p.-iam piscatoris erubesce 8, 1211; inmortalissim^ p.—iae 8, 1423 philosophor: dictis et optutibus men¬ tis p,—antem 2, 322 Philosophus: p,—i mundi 2, 310; 6, 258; unum celestium p.—orum 2, 320; mortalium p.-orum 4, 338; stultorum p.-orum 5, 413; longe a p,—orum mediis 6, 12 ; p.—i affirmant omnia media esse 6, 13; media p.-orum 6, 30-57; omnes reddere p.-os 6, 335 ; homo p. factus est 8, 699; multi non potuerunt et p.-i dicebantur 8, 1197; p.—orum nenias 8, 1199; melius scire a reciatore quam a p.—o Ponsuphoclete 8,1213; p.—i nudi et sine tegmine 8, 1422 phylacterium: in archano pectoris mauis recondere quam philacteriis committere 4, 647 physica: de uentorum phisica *8, 1418; uide et: ethica physicus : non phisice sed tropologice loqui 2,425; in homine cor primum a fisicis creari prehibetur 6, 695 picula: nil p. tetrius 8, 432 pigritor: nec debemus pigritari 8,862 pirotalma : in p. (ev pirrfj oc|)0aApou) 7, 134

piscator: philosophiam piscatoris 8, 1211 piscis : sunt pisces boni et mali 3, 202 pistillum: Spiritus sancti p.-o contunsis 6, 159 planeta: planety (peregrinos) signifi¬ cant *6, 5 81 platea: sapiencia in plateis dat uocem suam 1, 246 plebeius : plebeios faciat oratores 6,160 plenitudo : Iesus optima p. *8, 704-711 pluo : desuper pluentes iustum *j, 5 77 pluuia: p. inmunda et non pluta *5, 562; pluuiam uoluntariam 7, 193; pluuiam et rorem et imbrem *j, 644; audire sonum pluuif: 7, 659 pompa: mutuam uentilant pompam 7> 449 pomum : in hubertate optimorum po¬ morum *2, 14 porrigo : in iacentibus atque porrectis caracteribus 2, 8 positio: ablatio optima, quemadmo¬ dum p. 6, 9

INDEX RERVM ET VERBORVM potens: potentes in theoricis i, 8; dictum a potentissimis ^stimatum 4, 196; ut potentes uolunt 7, 988; 8, 943

potentor: apud rusticos potentur (/) 3, 93 ; minus potentantibus cflum fecit 6, 327; inpotentes fortissima cecinerunt, in his potentantes 8, 20 ; potentantur, qui diligunt tenebras 8, 130 ; tenebras et potentantes in ipsis 8, 165 ; (Deus) patitur potentari tales ad presens 8, 897 praeambio: praeambiendus conatus 3, 8 praedicamentum: Aristotelis p,—ta 3, 283 praefiguro : aqup aliud in sacris caracteribus p.-arent 3, 178 praerogatiua : p.-uam amisit 5, 29 praeuaricatrix: incorporea p. 8, 1358 praeuaricor: (ruentes angeli) p.-cati sunt 3, 127 praeuenio: celesti praeuenti gratia 1, 203 primarius: lapidem p.-ium 6, 780 primatus : qui p.-tum sanctitatum optinent 1, 31 princeps: magis principi obedimus quam Deo 1, 110; parum honoris remaneret principibus saeculi 7, 471 principalis: Deus p.-lissima uita 6, 19; p.-lissima plenitudine 8, 711; p,—lissimus spiritus 8, 953; p.—lissimo intellectu 8, 1296; p.-lissima phisica 8, 1420 principor: incorporeis essentiis p.-atur 8, 106 probabilis: ad lucrum uitg p. et opti¬ ma actionis 2, 103 procax: procaces discant obedire 3, 189 procella: spiritus p.-arum *8, 975 processus: diuinus p. 1, 10 procrastinatio: in p.-ione dicti mo¬ dum extendere 3, 242 proloquium: in secunda pronunciatiuum, in tercia p., in quarta monas 3, 52 promulgatio: in sterquilinio genti¬ lium p.-ionum 2, 48 ; in nubibus figuratarum p.—ionum 5, 2; diuinis p.—ionibus 8, 164 pronunciatiuum: in prima athomus,

211

in secunda p., in tercia proloquium 3. 52 prooemium: Beda in proimio opus¬ culorum 3, 312; nec proimium prae¬ dicatur, nec narratio inscribitur 6, 6 propheta : uidentes p.-as demonstrat *2, 106

proporcionaliter: p. discretiue quin¬ tam benedictionem attingere 7, 4 protoplastus : inimiticiam p,—ti trans¬ gressione positam 5, 98 pseudomultitudo: mundus cum p.-dine Christianorum in uexatione positus 6, 1001 pseudopropheta: in hore p.-arum mendax legitur spiritus 8, 40 pudicus: optimorum dictorum p.-a congressio 1, 265 pulchrificator: p.-oris pulchritudo 6, 358

puluis: p. instabilitas *j, 422 punctus: in quarta monas, in quinta p., in sexta semitonium 3, 53 pyrus: non aspiciebant piri flegetontam 6, 72 python: spiritus phitonis 8, 38 quattuor: fluuius in paradiso in q. fluuios 5, 387; q. uentorum spiritus *8, 1670 quid : inter quid et nil ignorauerunt 8, 1203 rabulator: r,—orem potius quam enucleatorem 1, 260 ramus: portauit ramum in arcam *-/, 68 ratio : potius auctoritas quam r. 1, 170 ratus: illa dependentia, hec ratissima 3. 3i receptiuus : recceptiue admittendum, quod eclipsin patimur 5, 474 recitacio: in omni canonica recitacione 8, 226 recitator: mortalibus r.—oribus mor¬ talia dicta uidentur dulcia 3, 23 reformatiuus: diuina sufferentem se¬ gregari in splendoribus r,—is 2, 57; r.-am contemplacionem inluminat Deus 6, 367 refuga: cecidit r. cum suis de celo 2, 466sq. regalis: ne quidem aures offendant

INDEX RERVM ET VERBORVM

212

r,—es 2, 213 reserator: Moyses secretorum r. 7, 644; uerissimi r,—oris 8, 687 residuus : in r.—uo promouenda uis 8, 3

respicio : cuncta ad optimum r.—ientia 1, 11 responsor: intrinsecus habebant r.-orem et ueritatis adnuntiatorem 8, 1255 restis : enormem protendere restem 8, 862 reuerbero: linguam frequenter r.—eratam theologorum 1, 184 reuoluo: infinitis reuolutis eloquio¬ rum 8, 223 rex: Nabuchodonosor rex confusio¬ nis 1, 160; reges angelos bonos *6, 701 ; (deum) per quem reges regnant *8, 885 rhetor: non de mortalibus (orationi¬ bus), que ad rethores pertinent, in¬ structus 6, 157; rethorum debachationes 7, 961; cf. orator rhetorica: terram pro rethorica in doctrinam dedit 6, 348 rhinocerota: spirant in modum rinocerotarum 6, 217 rimor: rimari circa potenciam opta¬ mus 1, 393 ; de uno rimandum aesti¬ mo 2, 375 riuus : riui et pinguissimi sulci *j, 601 roro : desuper rorantes et pluentes *7, 576 ros: de imbre et rore ceptus liber *i, 190; pluuiam et rorem et imbrem demonstrare doctrinam *j, 645 rosa: pro rosis in eloquiis Dei uti saliuncis 1, 185 rotundus: r.—um cylum 2, 264-273 rusticus: r,—cam rationem offendere magnum oratorem 2, 32 ; quamlibet apud r.-cos potentur 3, 93 ; r.-cos faciat oratores 6, 160 rusticanus : in r,—nis quidem uerbis 6, 424;

7, 963

sacramentum: s,—orum obscuritas 1, 182; simbolum maximis s.—is per¬ plexum 2, 377; misterium s.-i cor¬ poris et sanguinis 5, 107 saecularis: quoties s,—ia appetimus 1, 23°

salto : qui saltat, sua confringit uiscera *5» 68 saliunca : pro rosis uti s.-is in eloquiis Dei 1, 185 sambuca: sonitum s.-f et psalterii 1, 107-141 sanctus : ad sancta sanctorum 1, 2 2sq ; sancti (aues) intellegendi *4, 521 sanctio: sine litteris s.—iones dantes c^lestes 2, 26 sanctitas: primatum s.-atum in aecclesia optinent 1, 31 saphirus : secundus s. *6, 789 ; in s,—o crucifigentes se ipsos *6, 881 ; eccle¬ sia in prophetis s. *6, 914 sapiens: stulti sapientes 3, 87 sapientia: numerus s.-if non est 2, 354; mortalis s. *3, 66; s. sedet super aquas *3, 181 sardius: sextus s. *6, 830; in s.-o martires admittendi *6, 895 ; eccle¬ sia in continentibus s. *6, 915 sardonychus : in sardonio sancti gemi¬ na dilectione adhornati *6, 891 sardonyx: quintus sardonix *6, 820; ecclesia in uirginibus s. 6, 915 satisfactio (pro : liber, sc. ad satisfacien¬ dum aliquem scriptus ?) in eadem satisfatione 3, 323; eloquio diuine satisfationis 8, 1453 scala: scalam Iacob *8, 356 schedula (pro: liber): quarte sedule terminus fiat 4, 507 ; in prima sedula disputatum 5, 194; sexte sedule pro¬ cessit oratio 6, 1100; octaua operis scedula epilogum flagitat 8, 1722 schismaticus: cominus scismaticos uorat 1, 374 scientia: futtilem scienciam appetunt 3, 25 ; uolunt scienciam in humanis, sapienciam in diuinis 3, 81 scientiatus: dicant se s.—tos 6, 270 sciniphes : quasi s. conterebat uniuersos 6, 611 scriptio: ex sua (Matthaei) s.—ione cognoscitur 4, 336 scurra: s.—arum debachationibus insitunt 6, 272 secta: diuerse sunt secte hereticorum 1. 295 seduco: mortalium ac seducentium lectionibus accomodare animum *3, 276

INDEX RERVM ET VERBORVM segregabiliter: s. dici, quod bisulcum auditur 8, 1658 segregatio: posuimus ad tipicam s.—ionem 6, 1071 semiuirbius (pro : seminiuerbius): s. noster 1, 176; s. cflestis 8, 789 sensus: praefocati carnali sensu 8, 1406 septem: s. (c?li) uero sic admittendi *2, 331 ; in s. formationibus (lunae) *5, 460; Pliades, s. cum sint stell? *6, 543; taurus s. annorum 7, 870; nequioribus s. spiritibus *8, 81; s. uirtutum spiritualium arcem *8, M98 septimformus: s.-is donis Spiritus 7, 629 seraphin: s. et cherubin 7, 314 serpens: sub specie serpentis 7, 417 semitonium: in quinta punctus, in sexta s., in septima ostentum 3, 53 sex: septem stellf, ac non uidentur nisi sex *6, 544; sex calami 8, 1609 significatiuus: in s.—uis 7, 534; ara Bahal s,—u? admittitur ara Iudeorum 7, 871 simila: s. frixa oleo *j> 116 simultatio (pro : simulatio ?) : fedus continuf s.—ionis 7, 448 singularis: totius mundi s.-issima presidia 8, 323 ; Christus s.-issimus magister 8, 388 siromastes: penitior s,—tis 8, 156 smaragdus: quartus zmaragdus *6, 797; in z,—do (heremitae) *6, 887; ecclesia in martiribus z. *6, 914 sol: sol autem ecclesia *4, 510; per solem accipiunt Christum *5, 8; apostoli dicantur sol *5> 242; sol (praedicatores et sancti) *j, 722 soliditas : s.—atem fcclesi? conturbant 7, 423 solius (pro : solum uel solummodo): 1,

292 ; 2> 13 ; 2, !79 J 3> 65 ; 3, 115 ; 3, 365 ; 3> 399; 3, 466; 4, 108; 4, 124; 4, 128 ; 4, 274; 4, 341 ; 4, 401 ; 4, 506; 5, 18; 5, 287; 5,45! ; 5 3 491 ; 5, 553; 5,635 ; 5, 709; 5, 657; 6, 12 ; 6, 459 ; 6, 1096 ; 7, 8 ; 7, 166; 7,439; 7, 482 ; 7, 615 ; 7, 659; 8, 108 ; 8, 225 ; 8, 235 ; 8, 317; 8,407; 8, 720; 8, 904 specialius (pro: specialiter): filios Is¬ rael, qui s. dicebantur Dei 8, 184

213

spectabilis: s.—e fessenium aput poe¬ tas 2, 317; contemplationem dicto¬ rum s.-ium 2, 431; possunt aliter s,—iter dici 6, 837 sphaera: cfli spera est Iesus 2, 304 spiritualis: s.-les esse Spiritui adhe¬ rentes 3, 149; admittendi s.-lissime per aquas 3, 372 ; s. Gedeon 7, 860; s.-le et cfleste eloquium 8, 1451 spiritus: unus s. cum Deo extitit *3, 158; magis s.-um quam litteram sequi 6, 1092 ; s. domini malus *8, 36; de uentis et s.-ibus *8, 931; s. tempestatis *8, 1051; s. possessor 8, 1340; s. sanctus, rectus, principalis *8, 1444-1465 ; s. nequam, s. demoniorum *8, 1512; uentorum s. *8, 1556 splendificus : umbra s.—ca et luminifica 8, 1298 sponsio: intuenda circa solitam s,—ionem eloquia 3, 2 statua: statuam erexit *i, 105-126 stella: nos stellas esse 6, 83; stellae eratice *6, 381 sterquilinium : in s.—io gentilium pro¬ mulgationum 2, 48 stillicidium : per stillicida ( /) stillantia 7, 192 ; talibus s.-diis letatur 7, 664; ubi tale s. est, nulla poena sentitur 7, 797

stilus: diuerso stilo sunt doctrin^ 1, 294 ; stilum offendere dialecticorum auditum 2,31 ; stilum reprobat men¬ dacem 3, 37; mendacissimo stilo 8, 630 ; sancti Spritus stilo 4, 334; stilo latissimo 5, 749; nos stilus fatigat 5, 860; 6, 1020; 7, 1020; 8, 1698 stiua: ad sulcationem conuertatur pristinam s. x, 266 ; pari incedit s. 5, 728 stomachor: lectores stomachari non dubitamus 4, 228 ; non cuiquam sto¬ machandum 7, 377 stomachus: ut sine stomacho fiat 3, 473 ; stomachum quibuslibet feci¬ mus 7, 376 strictim : s. mentio facta est x, 271 strutio: non alas structionis 7, 119; columbp, non strutionis *j, 322 stultus: stulti sapientes 3, 87 subiectus: per s.—tam creaturam 7, 238

214

INDEX RERVM ET VERBORVM

subministro: quicquid diuinus spiri¬ tus s.— auerit, conectam 3, 101 substantia: subsidium circa utramque substanciam prestant 1, 198 subuersor : non reges sed s,—ores sunt 8, 893 suffero: diuina s,—entem ab homini¬ bus amoueri 2, 56 sugillo: s,—antur tales 2, 128 ; delibe¬ ratio s.-ata redditur 8, 684 sulcatio: ad s.-ionem conuertatur pristinam stiua 1, 265 sulphur: s. putredinem peccatorum significat *8, 1049 sum : potestate filii Dei essendi 3,390 ; uirtus essendi, ubi Christus est 8, 363 summitas: in s.-tate petre ara posita est *7, 894 superabundo: indigentibus et superhabundantibus 6, 346; fertilitas superhabundans 8, 1700 superadministro: s.-ata claritate 5, 789 superadmitto: conditor s,—endus 1, 5 7; poma manaciones s.—end? 2,18; numerus s.-itur aut parte totum, aut toto partem 3, 223; regulas, quibus s.-enda est scriptura 3,238; armatu¬ ra s.-enda 4, 246; s.—enda mauis in archano recondere 4, 646; Deus s,—atur 5, 121 ; pr^dicationes una s.-enda 5, 385 ; s,—ere et superscire 8, 452; archanorum inpertitor s.-itur 8, 1338 superbenedico: ad benedicendum s.—endum 2, 74 superbio: s—ientium demonum 4, 561 supercolloco diuina s.—atur dulcedo 3, 12; s.-ata manatione 8, 10; precia¬ rum scire s.-atur 8,454; diuini the¬ sauri s.-antur 8, 840 superdenuntio: meditatur ex superdenunciads 5, 694 superdesiderabilis: cunctis s.-libus formationibus 2, 27 superdiuinus: septem sunt s.-a carismata 2,335 supererogo: lucrum ^stimabitur, quod s.—atur 7, 490 superessentialis: superessenciale ro¬ bor 8, 1280

superexalto (ex uersibus (expositis) Dati, j): s,—are in regno 1,65; 1, 68 superhabito: s,—at in sanctis 3, 183 superimpendo: magistrum oportet his, qui eminus, s,—di uirtutum eru¬ ditione 5, 846 « superincomprehensibilitas: 8, 1282 superineffabilitas : 8, 1282 superintellegibilis : s.—libus administrationibus 8, 475 superintellego: sapientia Christus s,—endus 3, 74; in sole s,—atur rutilantior claritudo 5, 314; s.—eretur dampnatus 6, 762 ; s,—untur (heremitae) 6, 888 superinuisibilitas: 8, 1281 superlaudatio : hic laus, alibi s. 1, 66 ; s. admittenda 1, 88 superlaudo: laetando s,—ant 1, 169; omnibus laudare sed non s.—are 1, 171 superlaus : de laude, de superlaude 1, 78

supermirabilis : genesis spirituum s. 8, 1492 supermundanus: Isaie s.—um uaticinium 2, 104; ad uisiones s.—as lan¬ guescit fatidicus 2, 399 supernaturalis : principalis et s. pleni¬ tudo 8, 714; s. phisica 8, 1444 superoptimus: s. dicitur descendisse 2, 20; s,—e admittitur 5, 564; 6, 896 superprincipalis: uerbi s. 8, 1224 superprincipalitas: 8, 1281 superrepono : testimonia a perfectissi¬ mis s.-untur 5, 394; liquescunt s.—osita 6, 970; utraque diploide s,—ositum 8, 13 ; discretio s.-itur 8, 873

supersapiens: Deus non solum sa¬ piens, quin s. 3, 67 superscire : superadmittere et s. 8, 45 3 superstitio: adhibitis innumeralibus s.—ionibus 7, 397 supersum : superentes quantum etiam abeuntes 5, 848 supertenuitas: 8, 1283 sus : ut equus spirat, ut sus sapit 6, 205 sycophanta: totus si-tarum exercitus 6, 477 symbolicus: simbolice admittitur 2, 46; s,—ce dictum 3, 22; s,—ca et nimis inuoluta 4, 504 ; spiritus s,—ce

INDEX RERVM ET VERBORVM dictos 8, 1005 ; s.-c§ Christi tipum demonstrat 8, 1157 symbolum: simbola qufdam dinoscuntur 2, 317; s. sacramentis per¬ plexum 2, 376 ; in s.-is permanemus 3, 443 ; breuia sine s.-is repperiet uadosa 6, 623 ; s.—i membranitate 7, 6; omnes concurrunt ad s. 7, 31 symphonia: sonitum simphoni? 1, 107-142 synagoga: alienationem sinagoge *j, 62 ; s. de sponsa fornicaria et prosti¬ tuta facta 5, 81; s.-g? Sathanf 5, 446; 5, 636; 8, 1661 ; s. nefanda 8, 369; terram aliquando s. 7, 387; 7, 413; promissio ad s.-gam facta 7, 391; ecclesiam et s,—gam 7, 647; siccum uellus s. 7, 693; sublata gra¬ tia a s. 7, 701 ; ex s— ge parte 7, 703 tabella: librum in t.-is solius 8, 720 talpeus : accipitrinus, immo t. intuitus 6, 318 taurus: mistice de Christo: t., id est homo factus 7, 867 ; posuit t.—um ad aram *y, 885 taxatio: inexaminatis t.—ionibus 2, 10 tega {pro : tegmen): corruptiua t. uestitur 7, 921 tegmen: heiriciorum aculeatissimis tegminibus 7, 326 temperanter: totum t. inspectum 3, 175

tempestas: spiritus t.—atis *8, 1051 temptamentum : t,—a carnis et sangui¬ nis 1, 161 tenebrae: magis diligunt t,—as quam lucem *8, 131 terra: terram aliquando ecclesia, ali¬ quando sinagoga 385 ; terra dessolata *7, 401 ; terra accipitur homo paratus bona suscipere *j, 5 3 5 tessera: sub signaculo t.—arum 6, 212 testamentum: clauis, qua arca t.—i aperitur 1, 21 testis: nobilissimos testes, sanctissi¬ mos perfectores 4, 369 theologia: c?lum t. admittenda 2, 387; consuetudo t—p, quedam pro quibusdam ponere 3, 183 theologicus : t. non discitur intellectus 2, 396 theologo: t.—ante uita uera 7, 37 theologus: linguam reuerberatam

215

t.-orum 1, 184; audi t.-um dicen¬ tem Iohannem 2, 269; rarissimos uolunt t.-i 2, 397 ; Iohannes t. 8, 397 theophania: in t.—iis dictorum 2, 47 theoricus : potentes in t.—cis aiunt 1, 8 theoro: uolunt sublimiter t,—antes 6, 1047 theorica: in manatiuis t—cis 2, 2 theosophus : circa sensum t.-orum 2, 332

therapeuta : sacerdos et t. Beda 3,312; ad t,—tas Cassiodorus expresserit 8, 525

thermae: prestolantur fratres ad termas 8, 724 thesaurus: propter t.-os, de quibus uenti producuntur *8, 650 titulus: fornicator, raptor, auarus et qui istiusmodi t.—i sunt 8, 375 topazius : nonus t. *6, 845 ; in t.-io illi, qui uirtutibus pollent *6, 903 ; eccle¬ sia in cenobitis t. *6, 916 tortuositas: contra ueritatis lineam t.—tatem 5, 767 trabea: sub mauortibus et t,—is 8, 242 tractator: doctoribus et t.—oribus sa¬ cris 8, 1228 tradux: de traduce cimam arripere 1, 183 transuector : nec illuc (in c?lum) transuectari possunt 7, 947 trecenti: cum trecentis (!) uiris *j, 814 trinitas: misterium t.-atis 1, 274; so¬ cietas totius t,—atis *8, 740 trinummus: deuorato t.—o 2, 399 trinus: trino gradu in ^cclesia ince¬ dunt 1, 273 ; unum spiritum sub uocabulo trino *8, 1456 tripertitus: t.-e generale inspecto 1, l79 triumphatorius : t.—ium carmen 3,153 tropologia: admittenda circa c^lestem t.-iam 1,46 ; iuxta t,—iam inspecto 2, 501 ; circa t,—iam inspectum 3, 175 ; iuxta t.-iam admittuntur 3, 441 ; ad t.—iam accedamus 8, 1555 tropologice: t. aduertamus 2, 86; ec¬ clesia t. est celum 2, 263; t. breuiter dixi 2, 287; non phisice sed t. loqui 2, 425; t. per aquas firmatos admisi¬ mus 3, 361 ; t. illi aduertendi, qui excludendi sunt 3,413 ; sol praedica-

2l6

INDEX RERVM ET VERBORVM

tio t. admittenda 5, 197 ; in diuinis t. ponitur eloquiis 5, 249 ; t. dicere est, quod audis 5, 270 ; quid t. est hoc 5, 307; t. aduertere potes 5, 831 ; stell? doctores t. admittendi 6, 117; non dubites t. dici 6, 417; t. firmitatem tetigimus 6, 773 ; t. inspicientes in hoc opere posuimus 6, 1070 tropus: ad alios tropum aestimemus conuertendum 3, 143. trutinator: falsorum uerborum t.—orem 3, 38 tuba: Paulus tuba celestis fatetur 1, 34; sonitum tub? 1, 106-141 ; tuba intonante apostolica 2, 351 tumor: tumorem eloquii 6, 423 typicus: tipic? caritatem designat 5, 116; tipice dictum aduerte 5, 254; inspectum tipice demonstratumque 6, 779 ; ad tipicam segregationem 6, 1071 ; tipice inspecto 6, 1097 typus: sine tipo aestimata 2, 6; in mellis tipo 3,34; sub tipo aquarum 3, 142 ; circa diuinum tipum 3, 442 ; in salutarissimo tipo emicuit 7, 25 ; ut tipus hunc declararet 7, 92 ; tipus extitit uehementissimus 7, 94; in tipo trinitatis tres iuuenes recepit 7, 232; demonstret populum quodam tipo 7, 300; occultissimorum tiporum exemplicandi facultatem 7, 651; illorum tipus, qui cupiditatibus inmersi sunt 7, 668 ; area in tipo Christi praefigurata 7, 722 ; tiporum nubibus inuoluta 7, 954; Ezechielem, qui in tipo Christi filius homi¬ nis uocatus est 8, 1133 ; Christi ti¬ pum demonstrat 8, 1157 tyrannus : sublatus est honor a tirranis 7. 472

uadatio: nil u.-ionis sine periculo inuenire 8, 448 uas : uasa fictilia *4, 379 uellus: u. Gedeonis *j, 678 uenter: ad uentrium extensionem 1, 15 3

uentilo: regnum diaboli uentilatum 8, 321 uentus: quattuor uentorum spiritus *8, 1366; *8, 1556; *8, 1670

ueritas : iuxta ueritatis lineam 2, 100 ; 5, 767 uersiculus: in hoc primo u.—o 1, 29 uestiarium: nullis uestariis (!) nisi uasis fictilibus 4, 389 uestimentum: u,—a Christi essentiationis misteria *6, 834 uia: uia aquily *8, 1090; uia colubri *8, 1091 ; uia mulieris *8, 1093 ; uia nauis *8, 1089 uictito: contra imperium uictitare 3, 425; optime uictitantibus 4, 141; coruiliter uictitant 7, 293 uideo: uidentes prophetas demons¬ trat *2, 106; uidere Deum *j, 168212 uirifico: unigenitus uirificatus 2, 346 uirtus : da aduersatricibus (uirtutibus) *4, 426; incontaminate uirtutes *8,

D93 uirumuis (f?): nil uirumuius illis, qui demones calcant 4, 374; de ui uirumuium eloquiorum 8, 583 uita: uita et mors *6, 30 uituperabilitas : nil in creatura u.-tatis 8, 117 uiuificatrix : in u.-icibus denunciationibus 1, 263 uliginosus: u. redditur sudor 6, 99 umbra : u. inter solem et nos *5, 476 ; u. caro est, siue lex litterae 8, 133 umbraculum: ingeniosum u. 8, 524 unctio: u. docebat *8, 1217 unicornis : in modum u.—ium 6, 217 ; u. hic Christus *8, 317 unum: quia unum semen numeri est *2, 353; unum spiritum sub uocabulo trino *8, 1456 uociferatio : in eloquiorum castissimis u—ionibus 1, 366; in sanctissimis u.-ionibus 2, 53; in diuinis u.—ionibus 3,34; apostolica u.—ione з, 75; diuini himni u— ionem 3, 163 ; circa ordinem u.—ionis 4, 2; circa и. —ionem 7, 11 uoluclatus: ex exertis uoluclatisque {pro: rebus facilibus difficilibusque intellectu) 5, 4 uoluntarius: pluuiam u.-iam 7, 193 urbanitas: hurbanitate uerborum 5, 847

CONSPECTVS MATERIAE Vorwort .

v

Einleitung.

vii-xiv

Gerhard von Csanad . Inhalt und Sprache der Deliberatio . Der Codex der Deliberatio und die Prinzipien der Edition.

vii-x x-xn xii-xiv

Literatur .

xv-xvn

Sigla.

xviii

Deliberatio supra Etymnum trium puerorum Liber Liber Liber Liber

I . II . III. IV.

i-ii 12-25 26-38 oq.cc

Liber Liber Liber Liber

V. VI. VII. VIII.

56-78 79-107 108-134 135-179

Indices.

181-216

Index Index Index Index

locorum S. Scripturae . scriptorum. nominum propriorum. rerum et uerborum.

183-192 193-194 195-199 200-216

Imprime par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1978/0095/7

Date Due

1111

IT.

64 0288663 8