Cassiodori opera, pars II.2: Expositio psalmorum LXXI–CL [2.2] 9782503009810 [PDF]

Zitiervorschau

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0098unse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XCVIII

C

2. (xcvm)

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XCVIII

MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS OPERA PARS II, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLVIII

MAGNI AVRELII CASSIODORI EXPOSITIO PSALMORYM LXXI-CL

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICIi MCML VIII

v.^ . 0 A £> POST MAVRINOS TEXTVM EDENDVM CVRAVIT

M. ADRIAEN

'i . 'b &>

EXPOSITIO PSALMORVM LXXI-CL

&

32006

NOTAE CODICVM ET EDITIONVM

Germ.

Paris, Bibl. nat. 12.239 ; 12.240 ; 12.241, saec. VIII-IX, olim Corbeiensis, postea Germanensis (ps. 1-150). Totum contulimus.

D

Durham, Cathedral Libr. B. II. 30, saec. VIII med. (ps. 1-150). Contulimus praefationem et ps. 1-3, 20-21, 106.

P

Paris, Bibl. Ste Genevieve 55, saec. VIII med., ex abbatia Corbeiensi (ps. 1-43). Contulimus ps. 1-3, 20-21.

F

Paris,Bibl. nat.i5.304 ; 15.305, temporeFardulfi,abbatisS.Dionysii (793-806) conscripti (ps. 1-50 ; 54-99). Contulimus ps. 20.

S

Schaffhausen, Stadbibl. Min. 78, saec. VIII-IX, ex abbatia Sangallensi (ps. 1-50). Contulimus praefationem et ps. 1-3, 20, 21.

A

Autun, Bibl. mun. 20 A (S. 22) + Troyes, Bibl. mun. 657, saec. VIII-IX, ex abbatia Flauiniacensi (ps. 51-150). Contulimus ps. 106.

M

Milano, Bibl. Ambrosiana D 519 inf., saec. X-XI, ex monasterio Bobbiensi (ps. 101-150). Contulimus ps. 106.

Aud.

Rouen, Bibl. mun. 493 ; 494 ; 495, saec. XII, ex abbatia S. Audoeni Rotomagensis (ps. 1-150). Contulit Garetius.

Bee.

Codex abbatiae Beccensis, eiusdem aetatis (ps. 1-50; 100-150). Contulit Garetius.

Fisc.

Rouen, Bibl. mun. 491 ; 492, saec. XI-XII, ex abbatia Fiscannensi (ps. x-150). Contulit Garetius.

V

Wien, Nationalbibl. 1861, saec. VIII (praef. cap. 1, 2, 3). Contulit De Bruyne.

p

Paris, Bibl. nat. 16.744, saec. XII (praef. cap. 1, 2, 3, 5-9, 11, 12). Contulit De Bruyne.

r

Paris, Bibl. Ste Genevieve 8-10, saec. XII (praef. cap. 1, 2, 3, 5-10, 12-16). Contulit De Bruyne.

^

Graz, Universitatsbibl. Ill, 86, saec. XII (praef. cap. 2, 3). Contulit De Bruyne.

W

Gottweig, Stiftsbibl. 30 (praef. cap. 4). Contulit De Bruyne.

ed.

editio princeps Basileensis anno 1491. Contulit Garetius.

Garet

editio Iohannis Garetii, Rotomagi, 1679 (paginas in margine indicauimus sub siglo /x).

PL

editio J.P. Migne, Patrologia Latina, t. 70, Parisiis, 1865 (paginas in margine indicauimus).

r

psalterium Romanum, edid. R. Weber, Romae, 1953 (singulorum codicum siglis usi sumus quae adhibuit Weber).

g

psalterium Gallicanum (Biblia Sacra iuxta Latinam Vulgatam uersionem, t. X, Romae, 1953).

{ }

his uncinis inclusimus additamenta alterius editionis.

EXPOSITIO IN OCTO DECADAS NOVO TESTAMENTO CONVENIENTES. PRAEFATIO.

Explicatis septem decadibus (sicut dictum est) in figuram ueteris testamenti, nunc ad reliquas octo ueniamus, quarum numerus plenissime nobis resurrectionis dominicae cognoscitur indicare mysterium, ut, his partibus diligenter inspectis, 5 reuera liber psalmorum totius scripturae diuinae thesaurum complexus esse uideatur. Nam licet sint omnia spiritalibus plena diuitiis, et magnis illustrata luminibus, paene nullum tamen ex his (ut arbitror) uolumen inuenies, quod tantis rebus caelestibus doceatur esse completum. Nec moueat quod pars io ilia quam diximus ad sacramentum testamenti ueteris pertinere, a beatitudine Domini Saluatoris sumit initium ; et iterum in subsequentibus psalmis inuenies quod primis constat temporibus actitatum. Quae omnino non debent aduersa iudicari, quia et uetus testamentum de nouo plenum est, et noJ5 uum facit plerumque ueteris mentionem. Nunc ad titulum ueniamus, qui interpretatione nominis sui ad noui testamenti noscitur pertinere mysterium ; inscribitur enim : In Salomone. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXI.

1. In Salomone psalmus. Salomon interpretatur pacificus. Quis est autern reuera pacificus, nisi Dominus Christus, qui hominem diaboli uersutia deceptum, ad Creatoris sui reuocauit obsequium fecitque colere salutis principem, qui se5 quebatur miserrimus mortis auctorem ? Ipse enim Mediator Dei et hominum hodieque interpellat pro nobis ; quern reuera dicere nos recte pacificum ipsius uerba testantur cum dicit : Pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. Sed pax ista non est quam bella disturbent, non est quam inquietudo ulla concutiat ; sed imperturbata semper atque aeterna manens, nullius inimici contrarietate dissoluitur. Ipsa est de qua propheta dicit : dabo uobis solatium uerum, pacem super pacem. Ps. LXXI, 1/2 cfr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 63, 5 ; Aug. En. ps. 71, 1, 7 — CC 39, 971. 8 Ioh. 14, 27.

Praef., titulus : expositio usq. ptaefatio] Garet, om. Germ, qui tamen l. 1 explicatis usq. sicut uncialibus litteris exbibet 5 diuinae scripturae ~ Garet 8/9 qui... completus Germ. 17 in salomone] Germ, in marg. super, paginae sequentis, om. Garet. Ps. LXXI, 1 in salomone psalmus] Germ., in salomonem ps. Garet, ps. in salomone(m) ~ r

PL

5°6

648

EXP. IN PS. LXXI, 1-2 Diuisio psalmi.

Per totum psalmum propheta loquens, aduentum significat 15 Domini Saluatoris ; in una eademque persona modo humanitatem eius, modo diuinitatem alternis partibus euidenter n 240 ostendens. In prima parte uerba facit ad Patrem, iudicium Filio petens ad populos iudicandos, quod tamen praedestinatum ante saecula esse cognoscitur. Secunda, in iudicio Domini 20 filios pauperum dicit esse saluandos et humiliandam diaboli sine dubitatione superbiam. Nam et ipsum quoque Virginis partum per quasdam similitudines mirabiliter cognoscitur in¬ dicare. Tertia parte refert quae bona contigerint, de Spiritu sancto et Maria Virgine nato Domino Christo. Quarta ab 25 omnibus regibus dicit adorandum, quia humanum genus a diaboli potestate liberauit. Quinta pronuntiat, quoniam humanis oculis uisus, firmamentum fuit credentium et prouectus sine dubitatione iustorum. Sexta aeterno Domino totius mundi consensu laudes perhibet esse soluendas. Septima hymnum 3° Domino Christo iucundissima deuotione persoluit. Sic noui testamenti clarum manifestumque initium per huius psalmi seriem constat expressum. Expositio psalmi.

35

40 $

45

_ 50

2. Deus, iudicium tuum Regi da et iustitiam tuam Filio Regis. Cum dicitur, Deus, non uidetur hoc nomen aliquam designasse personam ; sed quoniam sequitur, da Filio, certissime Pater inuocatus esse cognoscitur. Istud enim nomen relatiuum est et hoc, quod non dicit, indicat; sicut serui appellatione sentitur et dominus. Scire autem debemus ad distinguendas declarandasque personas sanctae Trinitatis sola haec nomina posse sufficere. Nam cum dixeris, Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus, plenissime sanctae Trinitatis uisus es declarasse personas. Haec enim nomina in sancta Trinitate sola sunt propria ; cetera uero, id est natura, potestas, aeternitas, omnipotentia et his similia probantur esse communia. Quapropter beatissimus propheta desiderio glorioso flammatus, petit a Patre iudicium dari Filio, quod sciebat esse uenturum ; sicut in euangelio legitur : Pater non iudicat quemquam ; sed omne iudicium dedit Filio. Iudicium enim dictum est quasi iuris dicium, id est quod in eo ius dicatur. Et ut ueracissima probaretur esse peti-

48/49 Ioh. 5, 22.

17 iudicio Germ. Germ., corr. a. m.

24 quarto Germ.

36 istud] Germ., illud Garet

49 iures

EXP. IN PS. LXXI, 2-3

649

tio, eadem iterum sequenti commate geminauit. Hoc est enim quod dicit, et iustitiam tuarn Filio Regis, quod superius ait : Iudicium tuum Regi da. Quod in scripturis diuinis ad exprimendam causam frequenter inuenis esse repetitum ; 55 sicut est illud : Qui habitat in caelis irridebit eos et Dominus subsannabit eos ; et illud : Caeli enarrant gloriam Dei et opera _ manuum eius annuntiat firmamentum. Nam et sequens uersus SCHE eodem modo depromitur. Quae figura dicitur epimone, id est repetitio crebra sententiae, quoties una res ad inculcandam I 60 causam diuersis sermonibus iteratur. Meminisse autem debemus, quotiescumque aut ipse Dominus Christus sibi petit dari, aut alter ut ei concedatur expostulat, naturam humanitatis euidenter ostendi. Ceterum Verbum omnipotens cum totum habeat Patris, nihil sibi indiget dari, sicut ipse in euan65 gelio dicit : Omnia Patris mea sunt. Iudicare populum tuum in tua iustitia, et pauperes tuos in iudicio. Exponit causam quare petiuerit Filio iudicium dari, scilicet, ut iudicet orbem terrarum per iusti¬ tiam Patris, quam tamen et Filii esse non dubium est. Nam 70 ideo dicit Patri, in tua iustitia, ne quis ausu sacrilego discrepare sibimet in aliquo sanctam aestimet Trinitatem. Sequitur et pauperes tuos in iudicio. Dicit etiam pau$ peres Patris, dum et Christi Domini esse declarentur ; ut idem intellegatur in ilia maiestate nihil potestatis esse diuisum, 75 sicut ipse in euangelio dicit : Omnia quae habet Pater mea sunt. Pauperes ergo Dei sunt qui, mundana superbia derelicta, humilitati se per omnia tradiderunt. Nam et si pauper superbiat, non est Dei pauper ; et si locuples humilitatem diligat, non est saeculi diues. Voluntates enim talium sunt inspicien80 dae, non nomina. 3. Suscipiant montes pacem populo tuo et colles iustitiam. Per montes significari frequenter diximus apostolos et prophetas, qui ad superna firmiter eleuati caelesti gratiae proximantur. Isti ergo tales pacem, id est Christum 85 suscipiant fideli populo praedicandum. Ipse est enim Do¬ mini populus qui ei credidit et spiritali se conuersatione tractauit. Sequitur et colles iustitiam. Colles dicit inferiori gradu ceteros beatos, qui recte Domini uidentur praedicare mandata. Nam et pacem (quod superius dixit) Dominum 90 significat Saluatorem ; et iustitiam, eum ipsum sine dubitatione designat ; sicut et alibi legitur : Iustitia et pax osculatae sunt se. Pax enim uere dicitur, quia per ipsum homo re55/5G Ps. 2, 4. Ps. 84, 11.

5G/57 Ps. 18, 2.

05 Ioh. 16, 15.

75 Ioh. 16, 15.

91/92

62 dare Germ., corr. a. m. 74 potestates Germ., corr. a. m. 76 humilitate Germ., corr. a. m. 82/83 apostolus Germ. corr. 90 iustitia Germ. 92 se] Germ.,om. Garet cum g

PL 5°7

650

95

100 5

105

110

115

120

125 $

$ i3o

EXP. IN PS. LXXI, 3-4

conciliatus est Deo ; iustitia, quoniam orbem terrarum sub aequitate iudicabit, qui etiam diabolum per iustitiam magis quam potentiae uirtute superauit. 4. In sua iustitia iudicabit pauperes populi, et saluos faciet filios pauperum et humiliabit calum¬ niator em. Hactenus optando locutus est, nunc ueniens ad secundam partem prophetiae uirtute, quae sint aduentu Domini praestanda, diuersarum parabolarum pulcherrima uarietate commemorat. Nam cum superius dixerit Patri, in tua iustitia, nunc dicit de Filio, in sua iustitia ; ut firmiter teneas nihil ibi esse aut discrepans aut diuisum ; sed quae est Patris, ipsa est enim et Filii sine dubitatione iustitia. Nam et aliter potest intellegi. Pauperes Christisaeculi istius iudi- PL cio esse probantur abiecti,dum et a testimoniis remoti sunt et 5°8 a consessu honorabili submouentur. Deus autem pauperes non in humana, sed in sua iustitia iudicabit, quia ipsos magis elegit, quos mortalitas superba despexit. Addidit quoque, populi, ubi subaudiendum est fidelis. Non enim quoscumque pauperes Dominus elegit, sed quales ipse dicit: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Sequitur et saluos faciet filios pauperum. Pauperes Christi sunt apostoli uel prophetae, qui mundi istius opulentiam electa Domini paupertate contempserunt, de quo scriptum est : Qui cum diues esset, pauper f actus est propter nos. Quorum filii sunt populi christiani; eorum enim praedicatione generati sunt, quibus docentibus credere meruerunt, sicut apostolus dicit : Filioli mei, quos iterum parturio, donee Christus formetur in uobis ; et iterum : In Christo Iesu per euangelium ego uos genui. Hos ergo saluos faciet, quos filios apostolorum esse cognouerit. Adiecit et humiliabit calumniatorem. Calumniatorem diabolum significat, superbum, cru- ^241 delem, insatiabilem, malorum omnium principem, Discutiamus enim quare dictus est calumniator. K litteram iudices antiqui damnationibus affigebant ; et quoniam crudelis impugnator condemnationibus fauet alienis, K litterae militem calumniator em appellare uoluerunt. C alumniator itaque est qui innocentiam alienam in reatum nititur exquisita machinatione perducere ; quod diabolo congrue uidetur aptatum, qui humanum genus suis fraudibus tot saeculis probatur impetere. Quid enim plus calumniosum quam auctorem esse criminum, et culturam sibi uelle uindicare terrarum ?

111/112 Matth. 5, 3. 4. ij.

116 II Cor. 8, 9.

119/120 Gal. 4, 19.

120/1211 Cor.

96 pauperes] huius add. r 99 aduentum Germ. 104 enim] Germ., om. Garet 107 honorabile Germ., corr. a. m. 115 temserunt Germ., corr. a. m.

EXP. IN PS. LXXI, 4-6

*

*

651

Hunc enim spiritalem tyrannum humiliabit Dominus, quan135 do illo cum perfidis damnato, fi deles se uiderint regnare cum Christo. 5. Et permanebit cum sole et ante lunam, in saeculum saeculi. Hie honor sanctae incarnationis exponitur, quae permanet unita cum Verbo ; sedet enim ad dexteram 14° Patris, regnans in gloria sempiterna. Sol quippelegitur Verbum Patris, Filius Dei, qui Deus homo, unus ex duabus et in duabus naturis distinctis atque perfectis permanet Christus ; de ipso enim dicturi sunt impii : Sol non ortus est nobis et iustitiae lumen non luxit nobis. Sequitur et ante lunam in 145 saeculum saeculi ; subaudiendum quod dixit superius : permanebit. Permanet uero Christus ante lunam, scili¬ cet ante conspectum Ecclesiae, quern cordis semper luminibus contuetur. Luna enim Ecclesiae merito comparatur, quae natiuum non habet splendorem, sed a sole certis modis susci150 pit lumen; quod astronomi inter alia diligenter exponunt. Minim prorsus et altius stupendum tot siderum cursus, tarn ingentium rerum arduas subtilesque mensuras munere Creatoris usque ad humanam potuisse peruenire notitiam. Sic ergo Ecclesia a uero illo Creatore mensurate suscepit lumen, 155 quae modo persecutionibus uidetur imminui, iterumque tranquillitate recepta, clarissimi luminis hilaritate completur. Nam quod dixit, in saeculum saeculi, tempus indicat omnino perpetuum, sicut legitur : Et regni eius non erit finis. 6. Et descendit sicut pluuia in uellus et sicut 160 stillicidia stillantia super terram. Hie ipsum mysterium gloriosae natiuitatis exponitur. Nam Dominus ille uirtutum ante cuius faciem terra tremefacta concutitur, omnis creatura turbatur, cum non potest ullatenus sustineri, quando se mauult manifesta potestate cognosci, uoluit leniter 165 in utero uirginali sine aliquo strepitu, tamquam pluuia in uellus agnae descendere ; ut uirtutem suam hinc magis ostenderet, si illam ineffabilem potentiam temperasset ; sicut dicit apostolus : Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo ; sed semetipsum exinaniuit 17° formant serui accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inuentus ut homo. Sed consideremus tantae rei qualis similitudo sit posita. Vellera lanae sunt ouium, quae sic aquam recipiunt, ut nulla diuisione rumpantur et iterum sic reddunt, ut in suis integritatibus perseuerent. Audite, si qui

143/144 Sap. 5, 6.

158 Is. 9, 7.

168/171 Phil. 2, 6-7.

134 humiliauit Germ. 145 superius dixit ~ Garet 159 descendit] Germ, cum r, descendet Garet cum nonnullis codd. r etg 162 faciem] Germ., conspectum Garet 166 agne Germ. (= agnae), i s. e a. m. 174 perseuerint Germ.

PL 5°9

652 $

175

180

adhuc estis increduli, et pudeat hoc de summa diuinitate non credere, quod uidetis creaturas minimas indicare. Sequitur et sicut stillicidia stillantia super terram; scilicet quae in modum roris summa lenitate descendunt. Haec si pura mente consideres, haesitationem de partu uirginis non habebis. Illud enim ingens miraculum, ut sine aliqua dubitatione credi possit, exemplo duplici comprobauit. Hinc Ambrosius ille quaedam Ecclesiae candela mirabili fulgore lampauit, dicens : Veni, Redemptor gentium, Ostende partum uirginis, Miretur omne saeculum, Talis decet partus Deum.

185

190

EXP. IN PS. LXXI, 6-8

Vnde etiam beatissimi papae Leonis corusco similis sermo resplenduit. Ait enim : Conceptus quippe est de Spiritu sancto intra uterum uirginis matris, quae ilium ita salua uirginitate edidit, quemadmodum salua uirginitate concepit. Digni patres et pontificatus arce pollentes, quorum suauissima doctrina sermonum tantum ualuit declarare miraculum. 7 Orietur in diebus eius iustitia et abundantia pads, donee extollatur lima. Nunc uenit ad tertiam partem, in qua per ordinem describuntur, in ortu suo Dominus qualia quantaque praestiterit. Intellegamus ergo quod dixit : Orietur iustitia, quasi ante non fuerit, quae semper adoranda maiestate regnauit. Sed orietur dicit ex tempore sanctae incarnationis, quando erat partu uirginis nascitura. Iustitia enim Verbum Patris est, quod omnem creaturam et tempora fecit uniuersa ; de quo legitur : Veritas de terra orta est et iustitia de caelo prospexit. Addidit et abundantia pads, donee extollatur luna ; et hie quoque subaudiendum est, orietur. Abundantia ergo pads est, dum religio Christianorum toto orbe dilatatur. Donee extollatur luna, dixit, id est quamdiu protendatur et augeatur Ecclesia, ut constitutus praedestinatorum numerus compleatur. 8. Et dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae. Dominabitur, dixit, cultu religionis latius innotescit utique Dominus Christus, de quo superiora canunt et inferiora dictura sunt. Istud autem ad Salomonem filium Dauid omnimodis non potest pertinere, qui tantum in gente iudaea rex fuisse cognoscitur. Mare enim oceanum debemus aduertere, qui aream

.

195

200

205

210

183/180 Ambr. Hymn. „Intende qui regis Israel” — edid. A. Walpole, Early Latin Hymns, 6, 5/8, p. 52. 187/190 Leo Magnus Epist. 28, ad Flauian., 2 — edid. Schwartz, Acta Cone. Oecum. II, ii, 1, p. 25, 23/24. 201/202 Ps. 84, 12. 170 minimas creaturas ~ Garet 181 comprobabit Germ. ambrosianus Germ. (scilicet ‘hymnus’) 188 quippe est] Germ, cum Leone, est quippe ~ Garet 192 miraculum] mysterium Aud. 197 semper] in add. And. 200 ut] aut Germ, (corr.), Garet

PL 510

EXP. IN PS. LXXI, 8-10

SCHE

ET

653

215 totius terrae (sicut quidam dicunt) limbo suo circumactus includit. Nam si maria ista nostratia uelis intellegere, totius mundi ambitum, quern uersus iste significat, non praeualebis aduertere. Sequitur et a flumine usque ad terminos or bis terrae. Pulchra quidem breuitas, sed ingentia nobis 220 sacramenta profudit. A flumine, a Iordane dicit, unde per totum orbem terrarum saluberrima regula sacri baptismatis emanauit. Hoc autem per figuram dictum est periphrasis, id est per circuitum, totius mundi ambitum per maria fluuiumque significans. 225 9. Coram illo procident Aethiopes ; et inimici eius terram lingent. Aethiopes peccatores populos debemus aduertere ; nam sicut illi teterrimo corio uestiuntur, ita animae delinquentium scelerum obscuritate tenebrantur. Ergo isti Aethiopes, qui sunt peccatores, ante ilium proci230 dunt, quando se paenitentiae humilitate prosternunt. Adiecit et inimici eius terram lingent. Illos quibus est Do¬ mini miseratione parcendum, coram ipso dixit procidere. Isti autem Iudaei pertinaces inimici nominantur, qui in sua obstinatione mansuri sunt. Quae ergo illis est poena ? Terram 235 lingunt, id est terram sapiunt ; hoc enim sapit unicuique quod lingit : quibus in modum serpentis humus est esca m poenalis. Hoc ad humilitatem ipsius iuste dicimus esse refe¬ rendum, quoniam qui Christum Deum credere noluerunt, tali ultione damnandi sunt. 240 10. Reges Tharsis et insulae munera offerent ; reges Arabum et Saba dona adducent. Tharsis, referente patre Hieronymo, interpretatur contemplatio ; quod ad fideles referendum esse non dubium est, qui in diuina contemplatione defixi sunt. Reges ergo Tharsis, id est dominato245 res uitiorum, dona offerunt Domino, quando ei probantur animo seruire deuoto. Insulae uero sunt, qui circumfluentia mundi uitia a suis corporibus excluserunt, nec dominatur in eis mare mundanum, quod perfidorum cordibus constat infusum. Insula enim dicta est, eo quod in salo sit posita. Ipsi 250 sunt ergo puri pectoris munera, quae diuinisaltaribus offeruntur, ipsum sacrificium quod Dominus suauiter assumit oblatum. Sequitur: reges Arabum et Saba dona addu¬ cent. Arabia ponitur pro hominibus suaui et terrena se delectatione tractantibus. Nam sicut ilia patria diuersis aromati255 bus sensum narium mulcet, ita isti ad delectationes mollissimas illecebris saecularibus inuitantur. Reges ergo Arabiae 241/242 Hieron. Comm, in Isaiam 23, 1 — PL 24, 275 C. Cfr August, in hoc loco, Bn. ps. 71, 13, 4 — CC 39, 981 ; F. Wutz, Onomastica Sacra, Lipsiae, 1915, p. 195 ; 897 : Oapaets KaraaKOTrq. 216 nostrata Germ., corr. a. m. 220 periphrasis dictum est ~ Garet procedent Germ., corr. a. m. (hie et injra)

225

242

654

EXP. IN PS. LXXI, 10-13

sunt, qui blandimenta corporum rigidae subiciunt disciplinae. Similiter Saba, unde Sabaei dicti sunt, quamuis corporali delectatione praeualeat, et iucundis odoribus sitreferta, sua260 uiora tamen conuersi eius populi offerunt dona uirtutum. Quod autem dicit, adducent, ad ipsos respicit offerendos ; quia post aduentum Domini pecudum sacrificia cessauerunt. 11. Et adorabunt eum omnes reges terrae ; omnes gentes seruient ei. Venit ad quartum membrum, ubi ado265 randum Dominum a cunctis gentibus dicit et beneficia ipsius subter exponit. Per omnes reges, cunctas nos uoluit intellegere nationes ; quia nulla gens est quae in parte populi sui proprium non adoret auctorem. Et ideo ne tantum de regibus aduerteres dictum, addidit, omnes gentes seruient ei ; 270 scilicet quae per uniuersum mundum et linguis diuiduntur et patriis. Sic Donati perfidia noscitur esse conuicta, qui localem putat Ecclesiam, quam per totum orbem constat esse diffusam. Et intuere quia dixit, reges ador abunt, qui putantur adorandi; gentes autem seruire, quae terrenos do275 minos habere noscuntur. 12. Quia liberauit pauperem a potente et inopem cui non erat adiutor. Causam reddit quare Domino Chri¬ sto ab uniuersis gentibus seruiatur : quia pauperem, id est fidelem populum a potente diabolo liberauit, quern supra 280 calumniatorem dixit ; hunc alio loco fortem nominat, sicut est illud euangelii : Nemo intrat in domum fortis, ut uasa eius diripiat, nisi prius alligauerit fortem. Quae uocabula malitiam eius significant, non honorem, nefandam astutiam, non laudabilem principatum. Sequitur et inopem cui non erat 285 adiutor. Et hie subaudiendum est a communi liberauit. Inopem uero diximus plus esse quam pauperem, qui opem non habet uitae, nec sua praeualet facultate subsistere. Hos ergo liberauit Dominus Christus, dum ueniens in hunc mun¬ dum diaboli iustissime pressit astutiam et inopiae humani 290 generis spiritalis affluentiae gratis dona concessit. Merito ergo subiunxit, cui non erat adiutor, quia humanum ge¬ nus ad idolorum culturam exsecranda se superstitione contulerat. Et quid ab eis adiuuari poterat, quae uel sensum pecu¬ dum non habebant ? 295 13. Parcet pauperi et inopi et animas pauperum saluas faciet. Cum dicit, parcet, generaliteromnes homi¬ nes peccatores ostendit. Illis ergo parciturqui in aliquo reatu detinentur. Parcet ergo et electis suis, qui licet sancta conuersatione resplendeant, aliqua sibi tamen egent dimitti. Sed 300 ne putaretur usque ad hoc tantum Dominum parcere, ut a 281/282 Matth. iz, 29. 270 putant Germ. 271) potenti Germ. 290 humani generis] humanis Germ.

281 illud] Germ., istud Gant

289/

PL

5“

EXP. IN PS. LXXI, 13-15

655

tormentis debitis pauperes liberaret, addidit, animas pauperum saluas jaciet; ut quibus dimittit peccata, eis et praemia futura concedat. Ipsi enim salui fient, qui regnum Dei possidebunt. Vnde nec istud potest congruere Salomoni, 305 ut animas saluas jaceret, quod soli diuinitaticertum est conuenire. 14. Ex usuris et iniquitate liberauit animas eorum et praeclarum nomen eorum coram ipso. Vsurae ab usu appellatae sunt, quae creditae pecuniae procurant 310 semper augmentum. Sic in peccato uersantibus usura crescit malorum, quando quod in temporali conuersatione delinquunt, in aeterna calamitate recipiunt. Ab istis ergo usuris, uel ab ipsa obligatione peccati liberantur fideles animae, quando per paenitentiam redduntur diuinis muneribus abso315 lutae. Sequitur et praeclarum nomen eorum coram ipso. Reuera praeclarum nomen, ut Christiani dicantur, ut de suo Rege resplendeant, et accepta uocabuli dignitate glorientur. Quod tamen Isaias increpans Iudaeos praecinuisse dignoscitur, dicens : Interficiet uos Dominus Deus et seruos 320 suos uocabit nomine alio, utique Christianos. Addidit etiam coram ipso, quoniam ante ipsum et in ipsius regno uicturi sunt. Felix praesentia ante Deum semper esse, quern iam non formides offendere. Adde quod tale praemium est ilium uidere, ad quern nullo modo possit nunc uel ipsa cogitatio per325 uenire. Sic in istis paucissimis uerbis felicitatis illius, quamuis rectum, aliquod tamen nobis designatur indicium. 15. Et uiuet et dabitur ei de auro Arabiae et orabunt de ipso semper : iota die benedicent eum. Ecce iam praedictae diuisionis quintus est modus, ubi praesen330 tiam Domini contulisse dicit fidei uotum et firmamenta terrarum. Nam cum dicit et uiuet, aeternitatem eius maiestatis ostendit; sicut in ueteri testamento crebro legitur : Viuit Dominus. Viuit ergo non creaturae cuiusquam uita, qua uel angeli potiuntur, sed beatitudine singulari, qua sola Trinitas 333 sancta perfruitur. Sequitur et dabitur ei de auro Ara¬ biae. Aurum Arabiae prae ceteris terris fertur esse purissimum et summo splendore pretiosum. Quod bene ad sapientiam refertur, quoniam legimus : Accipite prudentiam sicut argentum et sapientiam sicut aurum probatum. De ista ergo 308/310 cfr Varro de Ling. lat. p. 56, 3. 8, 10.

319/320 Is. 63, 15.

338/339 Prou.

305 soke diuinitate (corr. a. m. in -ti) Germ. 307 liberabit r (praeter nonnullos codd.) 309/310 semper procurant ~ Caret 316 praeclarus Germ. 320 uocauit Germ. 321 regnum Germ. 323/324 uideri Germ. 327/328 et 347/348 orabunt Germ, cum r (T2 P Q* R S) et g(cjr l. 349), adorabunt Garet cum cett. codd. r et pluribus codd. et edd. g 329 diuisionis] Germ, (cjr l. 20/28), uisionis Garet 331 maiestatem Germ.

656

EXP. IN PS. LXXI, 15-16

sapientia quae per aurum Arabiae significatur, dabitur Domino munus, cum ad eum deuoti purgatissimo corde peruenerint. Siue magorum munera fortasse significat, quae merito auro Arabiae comparantur, quoniam puritate cordis oblata sunt. Antiqui aureum colorem pulcherrimum uocaue345 runt ; et ideo aurum ab aura dictum esse uoluerunt, quod ni- ^ 243 mis gratissimo colore resplendeat. Nam hodieque aureum dicimus, quod pulchrum uolumus aestimare. Sequitur et or abunt de ipso semper. Hoc ad humanitatem ipsius con¬ stat referri, quando ore proprio quemadmodum oraretur insti350 tuit. Notum est enim dominicae orationis beneficium, quo utitur semper Ecclesia, quam sanctissimus pater Cyprianus Carthaginiensis antistes et martyr, primus exponens, breuitatem illam profundissimam mirabili eloquentiae decore dilatauit. Adiecit tota die benedicent eum. Tota die, totius 355 uitae nostrae tempus ostendit, quae merito dies dicitur, quia fidelium corda nullis tenebris obcaecantur. 16. Et erit firmamentum in terra in summis montium ; superextolletur super Libanum fructus eius. Summa montium excellentiam significant prophetarum, 360 quos frequenter diximus accipi debere pro montibus. Fir¬ mamentum autem istorum montium est utique Dominus Christus, quoniam quod per illos de ipso praedictum est, eodem ueniente constat impletum. Sequitur super extolletur PL super Libanum fructus eius. Quia superius sanctos Dei 5J3 365 montibus comparauit, et ipse est mons montium ; hie electus est mons, cuius fructus comparetur Domino Christo. In Libano siquidem (sicut saepe diximus) cedri nascuntur eximiae, summaque proceritate pollentes. Sed quid potest fructibus Domini simile reperiri, a quo sancti producuntur excelsi ? 370 Neque enim tale est, quamuis proceras arbores in quamlibet altitudinem crescere, uel nubila tangere, quale beatos ad caelestis regni gaudia peruenire. Et florebunt de ciuitate sicut fenum terrae : sit nomen eius benedictum in saecula. Nonnullam uidetur 373 facere quaestionem, quia fenum terrae nunc aeternae uitae simile facit, quod frequenter impiis legitur comparatum ; quod omnino non debet permouere. Sic enim dicitur Chri¬ stus leo, quia potens rex ferarum est; ex alia uero parte diabo340

345 efr Verg. Aen. VI, 204. 3, 1, 265-294.

351/354 efr Cyprian, de dominion oratione — CSEL

343 auro] Germ. s. I. 344 uitutiB Germ. 353 mirabiie Germ. 356 corda fidelium ~ Germ. 367 eximii Germ. (sed efr Aug. En. ps. 103,1, 18, 33 — CC 41, 1490 : ‘cedri enimjeminigeneris sunt’) 373 sit] et erit r (praeter A : et sit) 376 simili Germ. 377 sic] Germ., sicut Garet

EXP. IN PS. LXXI, 16-17

657

lus intellegitur leo, quia ferox et truculentus esse dignoscitur ; ita et fenum, quia primitiuus terrae fructus est, uirens atque gratissimus, sanctis Domini non incongrue comparatur : ex ilia uero parte qua cito arescit et succiditur, peccatoribus iure similatur. Ita fit ut diuersis qualitatibus inspectis, una eademque res aptissime comparetur. Florebunt ergo de ciuitate 585 iusti, id est de Ecclesia Dei, si cut fenum terrae, cuius non aetas sanctis, sed decora uiriditas comparatur. Et inspiciendum quod dicit, de ciuitate florebunt, non in ciuitate, quia de ista ciuitate huius saeculi, in ilia florebunt beatitudine sempiterna. Hie enim tribulationibus afficiuntur, ut 390 ibi perpetua gratulatione coronentur. Sequitur sit nomen eius bene dictum in saecula. Postquam descripsit beatitudinem sanctorum, reuertitur ad laudem Domini, quo illi beati sunt ; ac si diceret : in aeternum glorificetur Deus, qui aeternam gloriam praestaturus agnoscitur. 395 17. Ante solem permanet nomen eius ; et benedicentur in ipso omnes tribus terrae : omnes gentes magnificabunt eum. Ianua sextae partis aperitur, ubi et aeternitas Domini significatur, et terrarum omnium generale seruitium. Et ne sanctum Dei Filium temporalem aliquis bias400 phema cogitatione sentiret, ante omnem creaturam nomen eius permanere professus est, sicut euangelium dicit : In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Ecce nomen eius quod permanet in aeternum. Nam ut illud Verbumintellegas, 405 quod est positum ante solem, sequitur : omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Vides ergo no men eius exstitisse ante creaturas uniuersas ; quippe qui creator est omnium. Nomen enim dictum est, quod notam rem faciat. Hie solem pro omnibus creaturis ponit, quia conspectibus 410 nostris gratior elucescit. Haec est enim species schematis sy¬ necdoche, quae significat a parte to turn. Sequitur benedicentur in ipso omnes tribus terrae. In ipso, Domino Christo dicit; sicut et Abrahae dictum est : In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae. Et quia tribus nominauit, 415 ne hoc de paucis gentibus intellegere potuisses, quae sub hoc nomine populum habuerunt diuisum, addidit: omnes gentes magnificabunt eum. Magnificabunt cum dicit, laudabunt utique significat. Nam ilium quis potest facere gran380

et Sche

401/403

Ioh. 1, 1-2.

405/408 Ioh. i, 3.

384 aptissime] diuersimode ed.

413/414 Gen. 22, 18.

389 enim] Germ. s. 1.

392 reuersus Germ, in

initio lineolae, port, legendum : est reuersus ille Germ., corr. a. m. 395 permanebit r eius] et ante lunam sedis eius add. r 396 eo r (praeter S T*) 417

cum] eum (eras.) cum Germ., eum Garet

418 qui Germ. C 2. (XCVIII)

PL 514

658

EXP. IN PS. LXXI, 17-19

diorem, cui omnes uirtutes summitatesque deseruiunt ? Sed 420 ilium praedicando nos magnificamur, quia ipsius laude proficimus. Hoc enim ad praeconium deitatis eius dici nulla potest peruersitas diffiteri. 18. Benedictus Dominus Dens Israel, qui facit mirabilia magna solus. Septima uero pars, quae superest, 425 introitur, ubi decursis omnibus Dominus Christus magna exsultatione laudatur. Quando Dominum praedicamus, benedicere quidem ilium dicimur, non quod per nos aut sanctificetur, aut crescat ; sed cum nos ille sua benedictione sanctificat, tunc et tuitio prouenit et augmenta procedunt. Et qui sit iste do430 minus per quintam speciem definition^ euidenter insinuat : Dens Israel, idest Deus uniuersae terrae ; sicut alius propheta dicit : Qui emit te, Deus Israel, ipse Deus uniuersae ter¬ rae uocabitur. Addidit, qui facit mirabilia magna solus, quia nullo indiget adiutore. Nam licet et angeli et multi iusti 435 miracula faciant, non soli, sed Domino iuuante, perficiunt. 19. Et benedictum nomen maiestatis eius in aeternum et in saeculum saeculi ; et replebitur maiestate eius omnis terra : fiat, fiat. Superiore uersu Deum dicit esse benedictum ; secundo nomen maiestatis eius, sci440 licet quia de Christo dicti sunt Christiani, quod uocabulum totius orbis terminum sacra ueneratione compleuit. Nam sicut ipse aeternus est, ita et nominis eius praeconia perseuerant. Nam quod sequitur, et replebitur maiestate eius omnis terra, sanctos dicit, qui ipsius clarificatione repleti sunt. 445 Terr am enim hie omnem fidelem debemus accipere, qualem reuera Dominus replere dignatur. Adiecit : fiat, fiat. Optantis est quidem dicere fiat, sed nimium desiderantis ipsum repetere. Quod magis ad mysterium aliquorum psalmorum positum debemus aduertere, non (sicut uisum est aliqui430 bus) libri unitatem ad multas perducere sectiones. Magnificus psalmus, quern geminata uota secuta sunt ; aduentus enim Domini omnino debuit desideranter optari. Conclusio psalmi.

455

Perpendamus, auditores eximii, contra Eutychis et Nestorii bella nefaria olim nobis arma rectae fidei fuisse prouisa ; ut in duabus naturis uerissimis atque perfectis in una persona existere et permanere credatur Deus, Dei Filius, Dominus Iesus Christus : ne ad eos comprimendos laborare possimus, qui tantae auctoritatis robore commonemur. Nam cum utramque 432/433 Is. 54, 5.

447 ipsa Germ. Germ., corr. a. m.

449/450 aliquibus uisum est ~ Caret

458 auctoritates

ESP. IN PS. LXXI, 19-LXXII, 1 460

465

470

475

659

naturam in hoc psalmo reperiamus expressam, Eutychis prauum dogma unam naturam defendentis expellitur. Cum uero una persona Christi Domini praedicatur, Nestorii uenena damnantur, quia cum hie psalmus duas operationes dicat, unam tamen Christi Domini cognoscitur praedicare personam. Non enim quidquam plurali numero dixit, quia unum Filium credi uoluit. Ipse est enim qui ex Patre ante saecula natus est, qui in utero Virginis carnem nostrae mortalitatis as¬ sumpsit, homousion Patri secundum diuinitatem, homousion quoque nobis secundum humanitatem, inuisibilis deitate, factus est humanitate uisibilis. Pati homo propter nos dignatus est, per se impassibilis Deus, non summitatem diuinitatis imminuens, sed humilitatem carnis exaltans. Hoc sancta prophetia dicit, hoc euangeliorum frequenter textus insinuat, hoc per totum mundum beata canit Ecclesia, ut a catholica fide ille cognoscatur extraneus, qui tali non fuerit stabilitate fundatus. Memento praeterea quod hie quartus est psalmus ex his quos de duabus naturis locuturos esse praediximus. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXII.

5

10

15

20

1. D ef ecerunt laud as Dauid filii I esse, -psalmus Asaph. Dum in titulis superioribus Dauid tantum uideatur ascriptus, hie addidit jilii I esse / scilicet ut ilium Dauid patrem Salomonis intellegere debeamus ; quod ad personam exprimendam prophetae competenter adiectum est. Haec nona est species definitionis, quam Graeci head’ vttotvttcoolv, Latini per quamdam imaginationem dicunt, quando nominata matre uel patre, ad intellegentiam indiuiduae personae sensus noster adducitur. Congregantur etiam multae res ad personas communiter exprimendas ; ut est illud : Socrates filius Sophronisci, cuius mater est Phaenarete, caluus, uentrosus, simus. Haec enim omnia solum Socratem indicare ac definire noscuntur. Sed in hac re tanta ponenda sunt, quanta possunt indiuidui de quo quaeritur, ab omnibus ceteris sequestrare personam. Laudes ergo istius Dauid defecisse dicit; quod nisi perscrutemur, omnino contrarium est, ut in medio paene opere prophetae di¬ cat praeconia defecisse. Sed causam huius dicti ab origine perquiramus. Cum israeliticus populus de terra Aegypti per miracula humanis oculis apparentia liberaretur, pro collatis beneficiisDeo laudes persacrificia pecudum, et instrumentorum musicorum consonatione reddebat ; quae in figuram facta sunt

4(>0 defendentes Germ.

463 domini christi — Garet

474 tale Germ., corr. a.

m. Ps. LXXII, 6 cata typosin Germ. {corr. s. /.), ed.

7 imaginem ed.

9/10 comiter Germ~

PL

5*5

66o

__ Rt

EXP. IN PS. LXXII, i

usque ad plenitudinem temporis quo Christus Dominus adueniret. Istae ergo laudes temporales, quae pro diuinis beneficiis reddebantur, defecerunt atque mutatae sunt, quia nunc 2 5 Ecclesia catholica immolationem corporis et sanguinis Christi et sanctam peragit psalmodiam. Sequitur psalmus Asaph. Asaph Synagogam significare hebraea lingua testatur, quae Dominum quidem colebat; sed uidendo florere malos, in pessimas cogitationes inciderat; ex cuius persona in hoc psalmo 3° ipse Asaph loquitur, qui in suo nomine Synagogae continet significationem. De gentilibus enim populis et de his qui legem Domini susceperunt, multa dicturus est, quae ad emendationem nostram utiliter dicuntur, ne talibus cogitationibus polluamur. Diuisio psalmi. Sicut diximus, Asaph ex typo Synagogae per totum loquitur psalmum. In prima parte zelasse se dicit felicitatem mundi, pacem contuens peccatorum : admirans cur inimicis Dei et paganis prosperitas tanta prouenerit, ut os suum usque ad caelum extollere uiderentur. Secunda parte reuersurum dicit 40 populum suum ad salubre consilium, et pristinae cogitationis erubescere prauitatem, donee ultima impiorum intellegere at¬ que conspicere mereatur. Tertia parte, propter dolos suos mala impiis prouenire testatur, quia sanctos uiros felicitate sua scandalizare uidebantur, se tamen beneficio Domini de his 45 malis asserit esse liberatum. Quarta dicit, quomodo ad perfectum intellectual, Domino miserante, peruenerit. 35

Expositio psalmi. Quam bonus Deus Israel his qui recto sunt corde ! Recordatus Asaph, quoniam istius saeculi felicibus inuidisset et usque ad nimiam tristitiam inde peruenerit, quia 50 Dominus peccatores in hoc saeculo florere pateretur, se ipse condemnans eructauit ueram suauemque sententiam, dicens : Bonum esse Deum, sed his qui recto sunt corde, id est qui operas eius studio pietatis intellegunt. Vnde aduertitur prauis distortisque mortalibus dispositiones eius sacrilegis 35 cogitationibus displicere. Sic sanis oculis serenissimus sol re-

Ps. LXXII, 27 efr Aug. En. ps. 72, 4, 3/4 — CC 39, 988.

28 flore Germ, corr. 30 contineat Germ. corr. 38 proueniret Germ. 47 deus israel] Germ, cum r, israel deus ~ Garet cum r (M N* S) et g his qui recto sunt] rectis Germ, cum r (N2 S), sed cjr l. 52 52 recti Germ, cum r (B) 53 operas] Germ., opera Garet aduertetur Germ., corr. a. m. 54 dispositiones] Germ., dispositionem Garet sacrilegis] a s. is add. Germ, a, m. (sacrilegis a cogi¬ tationibus ?)

PL

5i6

EXP. IN PS. LXXII, 1-4

6o

SCHE

65

70

75

80

85

90

95

661

fulget, econtra obscurus uidetur illis quorum lumina infirmitate detinentur. 2. Mei autern paene moti sunt pedes, paene effusi sunt gressus mei. Vt intellegeres sanctum uirumcontra se superiorem protulisse sententiam, quod familiare semper est iustis, suum profitetur errorem ; ut paene lapsum se diceret, cui administratio Domini irrationabiliter displicebat. Scriptura frequenter per tropologiam appellat pedem arbitrium men¬ tis, quo fixa uoluntate consistit. Hunc dicit paene fuisse commotum, quando a uero intellectu eius animus discrepabat. Nam cum dicit, paene, cito se ad uiam ueritatis rediisse commemorat ; ut damnaret et errorem qui surripere festinabat. Sequitur, paene effusi sunt gressus mei. Gressus significare diximus actus humanos, quibus per uitae nostrae semitas ambulamus. Ergo gressus isti bonae conuersationis paene in aliam partem fuerunt dilapsi, quando sub ingratitudine animi uidebantur impiis tanta concedi. Et respice quia ^ 245 paene effusos dicit gressus suos, non lapsos ; ut intellegas uigorem mentis nostrae tamquam liquidum elementum dispergi posse, cum a uera cogitatione coeperit discrepare. Vnde intellegimus et sanctis uiris cogitationes prauas frequenter sur¬ ripere ; sed iterum in sanitatem pristinam eos reuerti, quando a semetipsis fuerint celeriter, Domino praestante, correcti. 3. Quia zelaui in peccatoribus, pacem peccatorum uidens. Secuta est causa cur gressus eius uiderentur effundi, quia peccatoribus sic fuit inuidus, ut eos grauiter ferret quietos. O incongruum zelum inuidere perituris et eos putare felices, quos aeterna certum est damnatione percelli. Sequitur, pacem peccatorum uidens. Reuera quia pax ista non intellegitur, sed uidetur, aspectus nostros eludens, sed in sua nece grandescens. Nam cum peccatores uidentur locupletes, pl multisque dominari populis et in mundo non esse quod ti- 5J7 meant, putantur habere pacem ; sed pax ista cum conscientia semper litigat, rixatur intrinsecus ; et cum hostem non habeat, secum ipsa decertat. 4. Quia non est declinatio morti eorum et firmamentum in plaga eorum. Adhuc dicit de prosperitatibus impiorum. Ait enim : Quia non est declinatio morti eorum, id est, quia in mortem citius non declinant, nec die protinus urgentur extremo : sed cum eis ad paenitendum detur spatium uitae, illi magis scelera probantur augere. Sequitur et firmamentum in plaga eorum, subaudiendum non est : quoniam uel si eos hie contingat aliqua aduersitate perstringi, diutina illis non uidetur permanere tristitia ; et ideo

56 etcontra Germ. 67 et] om. Germ. 91 et] nec r (praeter M)

81/82 quietus Germ.

89 rixat Germ.

662

EXP. IN PS. LXXII, 4-7

ad medicum non recurrunt, quia nequaquam in mundanis languoribus longo tempore iacuerunt. 5. In laboribus hominum non sunt et cum hominibus non flagellabuntur. Homines hie sanctos uiros intellegamus, qui et labores in hoc saeculo sustinent et diuer105 sarum afflictionum flagella patiuntur, ut correcti ad Dominum redire mereantur. Istud peccatoribus obstinatis non prouenit, quod ad salutem datur deuotis. Si uero dictum contra spiritales nequitias aestimamus, potest de ipsis conuenienter aduerti, qui in hoc mundo sceleribus suis congruas non reci110 piunt ultiones. Nec cum hominibus jlagellantur, qui cum sequacibus suis diuina iussione damnandi sunt. Tribulatio siquidem istius saeculi fidelibus uotiua correctio est, quam impii non accipiunt, quoniam a futuris muneribus arcebuntur. 6. Ideo tenuit eos superbia eorum ; operti sunt 115 iniquitate et impietate sua. Intendamus quo peruenerit peccatorum resoluta securitas et desinamus illorum gaudiis inuidere, quos in foueam cognoscimus irruisse. Malorum quippe libertas confert absolute superbiam, dum contemptum semper nutrit impunita proteruitas et subiectum se malis esse 120 non credit, qui nihil quod obuiare possit expauerit. Tenuit autem dixit, id est, quasi quibusdam manibus apprehendit, ut elabi nequeant, cum iam tenentur astricti. Superbia eorum dixit, quae reuera diaboli est; ipso enim auctore hoc facinus exstitit, quod eum aeterna cruciatione damnauit. Se125 quitur, operti sunt ini quitate et impietate sua. Si dixisset amicti, esset illis forsitan uel liberum caput; sed cum dicit opertos, totos eos intellegimus esse demersos. Iniquitas enim potest esse mediocris; sed addidit impietatem, quae malorum omnium probatur extrema. Et considera quo130 niam hie uersus et subsequentes malorum scelera moresque describunt. 7. Prodiit quasi ex adipe iniquitas eorum ; trans¬ ierunt in dispositionem cordis. Ex made prouenit malitia, quando scelus aliquod quisquam mundanis opibus deso135 latus excogitat. Ex adipe autem procedit ini quitas, quando hi qui affluentia praesentis saeculi, Domino praestante, repleti sunt, quidquam in diuinam detractionem delinquunt. Pingue est enim ualidumque peccatum, quod arbitrio magis quam necessitate committitur. Nam ut exaggeraretur 140 culpa, in abundantia rerum eos magis dicit deliquisse, quam aliquod scelus inopiae excusatione cogitasse. Addidit in dis¬ positionem cordis transierunt. Transierunt, quasi a ioo

P

j?

it

109 quia Germ. 115 intendemus Germ., corr. a. m. perueneret Germ., corr. 119 malus Germ. 123 quia Germ. 127 opertus Germ. corr. in¬ tellegimus] Germ., intellegamus Garet 132 prouidit Germ., mut. a. m. in prouenit 137 in diuina detractione Germ. 140 magis] om. Germ. 141/142 transierunt in dispositionem cordis ~ Garet ci. m.

PL 518

EXP. IN PS. LXXII, 7-10

663

rectis semitis errauerunt. Nam hodieque sic dicimus : Trans¬ mit nos, quando ab aliqua ueritate sensus noster errauerit. 145 Peccatores enim in dispositionem cordis transierunt, id est errauerunt, quando sorte teterrima rationabiles homi¬ nes insensatis idolis seruiebant. 8. Cogitauerunt et locuti sunt nequitiam ; iniquitatem in Excelso locuti sunt. Duplex malum est nequi150 tiarn cogitare, eamque tamquam bonum aliquod palam proferre ; nam quern decuerat propter cogitationem sceleris paenitere, culpam geminat, dum facinora cogitata diuulgat. Illud maxime quod sensisse nefarium est, dixisse sacrilegium. Sequitur iniquitatem in Excelso locuti sunt. Hoc est 155 quod mens perfida parturiebat, ut contra suum auctorem blasphema uerba loqueretur ; ut ilium quern laudare nemo digne sufficit, ad iram prouocet iniuriosa loquacitas. 9. Posuerunt in caelo os suum et lingua eorum transiuit super terram. Ponit in caelo os suum qui 160 Iouem, Mercurium, ceteraque portentaquam numinaDeoputat esse similia. Ponit etiam in caelo os suum qui res humanas tyrannica uoluntate transgressus, malorum suorum nullum fore putat ultorem ; sed potius superba iniquitate subiectus, Deum credit non cognoscere quod differt in tempore 165 uindicare. Sequitur et lingua eorum tr ansiuit super ter-> ram. Super terram utique transeunt, qui ultra mensuram humanitatis loquuntur ; et dum sint ipsi imbecillitate fragiles, tenere se immortales aestimant dignitates. 10. Ideo reuertetur hue popttlus meus, et dies pleni 170 inuenientur in eis. Postquam malorum licentiam descripsit et consuetudines pessimorum, nunc ueniens ad secundam partem, ad uiam ueritatis ideo reuersurum populum dicit, quoniam Domini illuminatione complendus est. Sed quia illos reuersos dicimus qui de locis patrioticis exierunt, congruum 175 est illos hie populos aduertere, qui aliquando in accepta Do¬ mini lege manserunt, sed per uaria desideria mundana dispersi sunt et iterum correcti ad Domini praecepta redierunt. Quapropter 'Asaph’ hunc populum ad se rediisse dicit, qui ad agnitionem ueritatis, Domino praestante, reuersus est. Sequi180 tur, et dies pleni inuenientur in eis. Dies pleni sunt, quando Christus Dominus in plenitudine temporis, quam prophetae cecinerunt, aduenire dignatus est ; sicut apostolus di¬ cit : Cum autem uenit plenitudo temporis, misit Deus Filium 183/184 Gal.

4, 4.

146/147 rationabilis hominis Germ. 151/152 paeniteri Gertn. 158 in caelum ed. cum opt. codd. r (at cjr l. 161) 159 transiit r (praeter nonnullos codd) _ 160 nomina Germ., corr. a. m. 175 populos hie ~ Garet 182/183 dicit] om.

664

EXP. IN PS. LXXII, 10-13

suum. Tunc ergo pleni dies iudaicum populum perfidia sua 185 uacuatum repererunt, quando inter eos aliqui corde reuelato Christum Dominum conspicere meruerunt. 11* Et dixerunt : quomodo sciuit Deus et si est scientia in Excel so ? Illos quos superius reuersos esse memorauit, nunc ex qua cogitatione transeant euidenter expo19° nit ; ut Domini misericordia declaretur, qui de blasphemis ta¬ cit iustos et de insipientibus populi prudentes efficit ac deuotos. Dubitauerunt enim sciisse Deum tot mala sceleratissimos commisisse, quibus uidebant omnia mundi secunda prouenire : nescientes poenas eos grauiores incurrere, qui tamdiu exspe195 ctati, in sua probati sunt obstinatione mansisse ; sicut et nonagesimus tertius psalmus de talibus dicit : Et dixerunt : Non uidebit Dominus, nec intelleget Deus Iacob. Sequitur et si est scientia in Excel so ? Blasphemus iste sensus est et in insipienti uoluntate conceptus, dubitasse scientiam esse in eo 200 qui sapientiam humano donat ingenio, qui et angelos ipsos et potestates caelorum prouidentiae luce locupletat. Scitus enim dictus est, quasi scire citus. Vnde supra memoratus psalmus dicit : Qui plantauit aurem non audiet, qui finxit oculum non consider at, qui corripit gentes non arguet ? 205 12* Ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo obtinuerunt diuitias. Proditum est quod insipientium corda fatigabat, quorum ratiocinatio est sine ratione, tractatus sine consilio, cogitatio sine sapore; uti deo non putarent Deum sciisse quod agitur, quia peccatores diuitias possidebant ; 210 quasi illis iustis ac fidelibus talia sit pollicitus et non magis pauperes in mundo esse uoluit, quibus caelorum regna promisit. 13. Et dixi : Ergo sine causa iustificaui cor meum et laui inter innocentes manus meas ? Asaph se 215 quoque fatuis cogitationibus profitetur illusum ; sicut supe¬ rius dixit : Mei autem paene moti sunt pedes, paene effusi sunt gressus mei / ut cum se profitetur talia repudiasse, in nostris sensibus prauas cogitationes non sinat ullatenus introire. Quapropter increpatiue pronuntiandum 220 est . Ergo sine causa iustificaui cor meum ? quasi inani spe aliquis se putet elusum, si in hoc sibi mundo fructum iustitiae non sentiat esse collatum. Causa enim a casu dicta est, quod saepe bona sit, saepe mala. Hoc genus causae ab

196/197 Ps.

,

93

.

7

203/201 Ps.

,

93

-

.

9 10

184 dies pleni ~ Caret 190 de] et Germ. 191 populis Germ. 196 dicit de tahbus ~ Caret 197 deus Germ., sed cjr Exp. ps. XCIII, I. 115 sqq. 198 alt. in] om. Germ. 208 putarent] Germ., putaret Garet

PL

519

EXP. IN PS. LXXII, 13-16

665

oratoribus anceps dicitur, quod maxime in deliberationibus prouenit, quando dubius est animus quid sequatur. Addidit et laui inter innocentes manus meas. Adhuc hoc ipsum quod coepit exsequitur. Ac si diceret : quid mihi profuit probabili me conuersatione tractasse, si diuitias possident qui uitia non relinquunt ? Lauat enim inter innocentes ma230 nus suas qui pias operas laudabili peragit lnstituto. Nam Pilatus non lauit inter innocentes manus suas quando flagellatum Dominum cruci tradidit affigendum. 14. Et fui flagellatus tot a die : et index mens in matutino. Quasi poenas suas adhuc commemorat, quas, 235 ut illi uidebatur, irrite sustinebat ; ut iste flagellatus pau¬ per esset, cum impius securus suas diuitias possideret. Pessima reputatio, sed uicina correctio. Sicut aegrotis fieri solet, qui tunc diutino languore liberantur, quando in aegritudinis fine eos copiosior febrium flarnma succenderit. Sequitur et index 240 mens in matutino. Ecce iam ad temperiem sanitatis rediit, qui morbosis caloribus aestuabat. Indicem sibi dicit Dominum Christum, qui nobis uiam ueritatis euangelicis praedicationibus indicauit ; et tempore matutino resurgens, spem nostram de isto mundo auferens, ad caelorum regna 245 protendit. 15. Si dicebam : narrabo sic, ecce natio filiorum tuorum, cui disposui. Iam uicina ueritate commonitus secum ipse deliberat et ad tantam rem perductus cogitatione multiplici fluctuat. Dicebat enim : Si annuntiauero plebi Deum 250 mortalia non curare, occurrere sibi putat praedicationes priores, quas Israelitis ante praedixerat, ut Deum colerent, caeli terraeque Creatorem, qui per suam sapientiam uniuersa disponit, bonis malisque pro suorum actuum qualitate restituens. Quomodo ergo poterat aliter narrare, qui talia uisus est ante 255 docuisse ? 16. E xistimabam ut cognoscerem, hoc labor est ante me. Primus gradus est scientiae, quando coeperimus intellegere minime nosse, quod ante nos scire putabamus. Prius enim persuaserat sibi Deum non curare mortalia, quoniam 260 peccatores uidebat diuitias possidere ; modo autem existimat esse quaerendum, ut ueritatem rei mereatur agnoscere. Constat ergo repudiatum priorem sensum, quando alter ut cognoscatur exquiritur. Sequitur hoc labor est ante me. Reuera aestuanti laboriosum erat tantam rem lucida ueritate 265 cognoscere ; ut et prosperitates peccatorum despiceret et Do¬ mini patientiam ueritatis ipsius consideratione laudaret. Ante 225

RT

226 hoc] om. Germ. 230 operas] Germ., operationes Garet Cass, cum r (cjr l. 239, 241), castigatio mea Germ. Fisc, cum g Garet 247 quibus r 250 existimabam] txpraem. Germ. Germ., agnoscatur Garet

233 index meus] 241 dicit sibi ~ 263 cognoscatur]

PL

52°

666

270

275

rt

280

$

285

top

$

290

EXP. IN PS. LXXII, 16-18

me, quod dixit, fortitudinem difficultatis ostendit. Quis enim molem istam ignorantiae, nisi per gratiam possit diuinitatis irrumpere ? Sicut et in alio psalmo legitur : Et in Deo meo transgrediar murum. 17. D onec intrem in sanctuarium Dei et intellegam in nonissima eorum. Aduertit aliquando 'Asaph’, quod intellegere festinabat. Repetit enim praedictae quaestionis aliter ueritatem se non potuisse cognoscere, nisi legem diuinam, quod est sanctuarium Dei, contuens, intellegeret nouissima peccatorum : quoniam in futuro iudicio felicitas humana damnabitur, quae hie ad tempus florere monstratur. Quo remedio haesitatio cuncta sublata est, quia non debet pius animus offendi, cum se magis rebus talibus sentiat edoceri. Quod genus orationis dicitur deliberatiuum, quando et partes ponuntur, quae nos dubios reddunt et eligitur sententia, quae et utilitati conueniat et decori. Dixit enim quod eis scrupulum commouebat : Si dicebam, narrabo sic. Occurrebat utique ilia foeda uarietas : Ecce natio filiorum tuorum, cui disposui. Ad postremum eligitur sententia quae cuncta saluaret : Hoc labor est ante me, donee intrem in sanctuarium Dei et intellegam in nouis¬ sima eorum. Sic deliberatiuum genus partibus suis regulari obseruatione completum est. Sciendum est sane de topicis omnia quidem argumenta procedere ; sed quando generaliter dicuntur, ad dialecticos pertinent ; quando autem particulatim et specialiter exprimuntur, oratoribus conuenire non dubium est. 18 Verumtamen propter dolos posuisti eis mala ; deiecisti eos dum alleuarentur. Asaph uenit ad tertium membrum, ubi peccatorum commemorat ultiones, quas superius eis dixerat in futurum grauiter infligendas. Et ne omnino in mundo mali putarentur immunes, aut scelera sua crederentur habere modis omnibus impunita, dicit : posuisti eis mala ; ut quamuis mundana felicitate potiantur, reatum in se gestent, qui non potest deserere omnino criminosos. Nam tales etiam hie frequenter incurrunt ruinas, quas eorum uel suspicio non habebat. Sequitur deiecisti eos dum alien a rentur. Deiecisti dum dicit, ex alto signiheauit elisos. Et ut hoc intellegeres, addidit dum alleuar entur, id est, dum in cothurnum superbiae amplitudine ruinosa conscenderent. Et perpende quia ipsum tempus eleuationis significat quod ruinae. Non.enim dixit, postquam eleuati sunt; sed, dum alleuar entur, quorum erigi cadere est et subleuare demer-

.

295

300

305

269/270 Ps.

17, 30.

272 nouissimis ed. cum r (X) et g

294 disposuisti r

p 247

PL 521

EXP. IN PS. LXXII, 18-20

667

310 sio : quoniam ad illam summitatem tendunt, quae subita praecipitatione dissoluitur ; sicut iam et in alio psalmo dictum est : Vidi impiunt superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani : et transiui et ecce non erat et reliqua. 19. Q uomodo facti sunt in desolatione ! subito 315 def ecerunt ; perierunt propter ini quit at em suam. Quomodo admirantis est, ut subito desolatus appareat, qui tanta felicitate pollebat. Desolatus, utique desertus ab illis rebus quae eum tamquam numerosa familia circuibant. Hoc enim contingere malis posse non dubitum est, quando debi320 turn pauendae mortis incurrunt. Sequitur subito def ece¬ runt. Exponit etiam quemadmodum ad desolationem peruenerint, qui prius felicia malis euenisse mirabantur. Nam quod dicit, subito def ecerunt, significat repentinae mortis aduentum. Et ne illos crederes communiter mori, addidit, 325 perierunt propter iniquitatem suam : quia mali sic in hoc saeculo deficiunt, ut tamen iterum in ilia damnatione perpetua clade moriantur. 20. Velut somnium exsurgentis, Domine, in ciuitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. 330 Pulchra comparatio. Talem dicit esse felicitatem malorum, quale somnium euigilantium. Praestigiis enim quibusdam elusi, frequenter ad ilia nos peruenire somniamus, quae nimia cupiditate perquirimus. Pauper enim subito diues efhcitur, criminosus honorabilis inuenitur, fruitur alter optato coniu335 gio, nonnullus desiderato potitur imperio. Et his omnibus subito derelictis, patentibus oculis non respicimus, quae clauso lumine cernebamus. Ecce ilia admiranda felicitas impiorum peruenit ad somnium. Sic enim iam mortui diuitias possidere non possunt, sicut euigilantes sua gaudia perdide340 runt. In hoc autem commate distinctio plena Agenda est, quoniam de superioribus pendet. Sequitur: Domine, in ciuitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. Hie iam dicit quemadmodum in ilia Ierusalem caelesti impii diuinis non possint apparere conspectibus ; sed sicut in isto sae345 culo imaginem in se Domini polluerunt, ita in ilia futura patria eorum effigies non uidebitur, qui in gehennae sequestratione mittendi sunt. Peribit ergo imago, quando se eis ipsa ueritas alienata subtraxerit : nec similitudinem retinere

312/313 Ps.

,

-

.

36 35 36

314 desolatione] Germ, cum r (A H M S U V), desolationem Caret cum g 315 iniquitates suas r [praeter H M N T* C) 318 circumibant Germ. 322 mirabatur Germ. 328 somnium exurgentes Germ., a somnio exsurgentes r (praeter nonnullos codd.) 329 imagines r (praeter S) eorum] Germ, cum r, ipsorum Garet cum g (sed l. 342 eorum)

PL 522

668

EXP. IN PS. LXXII, 20-24

possunt, de cuius beatitudine nil habebunt. Imago est enim 350 alicuius rei existentis similitudo formata. 21. Q uia delectatum est cor meum et renes mei re¬ sol uti sunt. Superius prophetauit impios a regno Domini submouendos, nunc causam reddit quia per ipsos factum fuerat, ut cor eius noxia delectatione mundanis felicitatibus in355 uideret. Vnde apparet grauissimum esse peccatum, quando aliquis occasionem praebuerit unde alterius conscientia polluatur ; sicut nec ilia res parua est, quae iuuante Domino bonis praestat exemplum. Addidit et renes mei resoluti sunt. Renes frequenter diximus pro mentis constantia poni. 360 Nam sicut isti corpus continent, ita animae stabilitatem et ilia custodit. Renes ergo suos dixit esse resolutos, quia mundanarum rerum felicitatem incauta uoluntate quaesierat. 22. Et ego ad nihilum redactus sum et nesciui ; ut iumentum jactus sum apud te. Merito ad nihilum 365 redactus fuerat, qui talibus desideriis inhaerebat, ut peccatoribus inuidendo, auctori suo facere uideretur iniuriam. Ad nihilum enim peruenit qui fructu uerae intellegentiae uacuatus agnoscitur. Et hoc quoque nescisse se dicit. Ipsa est enim profunda ignorantia nescire quod pecces : unde in alio 370 psalmo dictum est : Delicta quis intellegit ? Sequitur: ut iu¬ mentum jactus sum apud te. lure se iumentum dicit, quem carnalis aemulatio quasi irrationabile animal insidebat. Apud Deum enim in uice sunt pecudum, qui eius praeceptis resistunt et aliud sentire uolunt quam sanctis regulis contine375 tur ; sicut in alio psalmo dictum est : Nolite fieri sicut equits et mulus, quibus non est intellectus. 23. Et ego semper tecum ; tenuisti manum dexteram meant. Cum dicit, et ego semper tecum, ostendit se ab idolis alienum auctori Domino pura mente credidisse. Sed 380 in hoc errabat, quia de peccatorum felicitate Domini iudicia discernere nesciebat. Quapropter hie distinctio plena ponenda est, quoniam est completa sententia. Sequitur tenuisti ma¬ num dexter am meam. Dixit, tenuisti manum ; et ne putares sinistram (quia et ipsa pars habet corporis manum) 385 addidit, dexter am meam. Cuius enim haec pars a Domino tenetur, semper absoluitur atque liberatur ; sicut Petro mergenti dexteram tenuit Dominus, eumque fecit elementum liquidum hxo calcare uestigio. 24. / n uoluntate tua deduxisti me et cum gloria 39° assumpsisti me. Hie quoque gratia Domini significatur.

370 Ps.

,

18

.

13

375/376 Ps.

349 enim est ~ Garet praem. r

,

31

.

9

369 quo Germ.

388 calcari Germ.

389 in] et

EXP. IN PS. LXXII, 24-26

669

qua redemit peccatores. Non enim dixit, meritis meis, sed uoluntate tua deduxisti me ; ad intellectual scilicet saluberrimum, ad quem post mortiferas cogitationes tamquam de loco sepulcri, Domino uiuificante, reuersus est. Sequitur, 395 et cum gloria assumpsisti me. Hie denuntiat Domini incarnationem futuram, in qua hominem assumere sua pietate PL dignatus est. Quid enim mirabilius quam mortalem natu- 5*3 ram incarnatione Verbi ad Patris dexteram collocatam et earn uiuos et mortuos iudicaturam, quae post delictum primi ho400 minis diabolicis tentationibus subiacebat ? {Vnde etiam probatissime atque expresse Ioannes Constantinopolitanus episcopus ait : Cognoscamus quae natura est, cui dixit : Esto meae n 248 particeps sedis ; ilia natura quae audiuit : ‘Terra es et in ter ram ibis’.} 405 25, Quid enim mihi restat in caelo et a te quid uolui super ter ram ? Postquam dixit quemadmodum a prauo sensu uoluntate Domini fuerit absolutus, ad quartum uenit ingressum : ubi iam bona misericordiae ipsius liberatus enumerat. Nam cum dicit, quid restat in caelo, subaudien410 dum est, quid amplius petam, id est, quam quod mundo da¬ turas es ? Beneficium scilicet sanctae incarnationis tuae; ut Deus homo ex duabus et in duabus naturis distinctis atque perfectis unus Christus appareat et damnatum lege peccati per gratiam redemptionis absoluat. Increpatiue autem contra 415 se dicit quod sequitur et a te quid uolui super terram ? quasi diceret: ego ueritatis ignarus, qualia super terram sperabam, ut peccatorum bona cuperem habere communia, cum tu beneficia parares in aeternitate mansura ? Istae sunt potius diuitiae quas salubriter cupere debeamus ; ista felicitas de qua 420 se Christianus gaudeat esse locupletem ; ut sit pauper in hoc saeculo, diues in caelo. 26, Def ecit caro mea et cor meum : Deus cordis mei et pars mea Deus in saecula. Defectus dictus est, quoniam deest illi effectus. Et iure cogitatio carnalis defecerat, 425 quae se errasse noscebat. Sed illi confitetur, cui culpam reuelare remedium est : delicta confiteri securitas. Et nota quod in uno uersu, cor et in bono ponitur et in malo. Def ecit cor, utique mala cogitatio. Deus cordis, bonum intellectum si-

400/403 Ioh. Chrysostom. Horn, in ascensionem Domini, 3 — PG 50, 446, secundum uersionem Leonis Magni, Testimonia SS. Patrum, 16 (17) — edid. Schwartz, Acta Cone. Oecum. II, 4, p. 125, 20/22. 402/403 cfr. Ps. 109, 1 ; Matth. 22, 44. 403/ 404 Gen. 3, 19.

391 redimet Germ. 396 pietate sua ~ Garet 402 cognoscamus] quis ille est qui audiuit: sede ad dexteram meam add. Chrysost. Deo 408 bonam misericordiam ed. 422 cor meum et caro mea ~ r 425 ille Germ.

670

EXP. IN PS. LXXII, 26-28

gnificat, cum se errasse iam salubriter sentiebat. Illud quoque 430 notandum est, quod frequenter scriptura diuina de corporis istiusmodi parte dicit emanare consilia ; sicut scriptum est : De corde hominis procedunt cogitationes malae. Quamuis aliqui dicant in cerebro esse sapientiae sedem. Sed illi potius dicenti de corde nostro credendum est, qui corda nostra formauit. Se435 quitur et pars mea Deus in saecula. Illius hominis pars Deus est, qui se maiestati ipsius et credulitate consociat et probabili actione commendat. In saecula uero quod addidit, semper se ipsi adhaerere promisit. Quod reuera perfectorum est numquam ab illo uelle discedere, sine quo contingit 440 semper errare. 27. Quia ecce qui elongant se a te peribunt ; perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Illorum memor est de quibus superius dixit : subito defecerunt ; perierunt propter ini quit at em suam. Illi enim se elongaue445 runt ab eo, qui idolis seruientes, Deo uero nullam reuerentiam reddiderunt. Iste enim credens Deo paulisper recesserat, ut rediret, quando, sicut saepe dictum est, cogitationes prauas de peccatorum felicitate contraxerat. Sequitur perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Fornicari est a Domino, 45° quando adulterinis cogitationibus ab eius amore casto deuiamus et luxuriam saeculi praeponentes praeceptorum caelestiilm non recipimus disciplinam. Quod illos facere manifestum est, qui culturas idolorum uanasque superstitiones impietatis affectant ; et quidquid postremo contra catholicam fidem cre455 ditur, pollutis sensibus fornicatur. 28. Mi hi autem adhaerere Deo bonum est, ponere in Deo spem meam : ut annuntiem omnes laudes tuas in portis filiae Sion. Ecce declaratus est sensus ille quem diximus : quia licet praua se cogitatione polluerit, 460 tamen a cultura Domini non recessit. Dicit enim, bonum sibi esse adhaerere Domino. Is enim diuinitati adhaeret qui se illi uera fide atque operum probitate coniungit. Nam sicut impios dixit elongatos, ita se Domino adhaerere profitetur ; ut illis contraria faciendo, disparem uicissitudinem remunera465 tionis inueniat. Sequitur, ponere in Deo spem meam. Exponit uerbum quod superius dixit. Ille enim adhaeret Deo qui spem suam ponit in Domino : quia nihil potest esse beatius quam illi omnia committere, qui nouit suis cultoribus congrue profutura praestare. Addidit, ut annuntiem omnes

432 Matth.

15, 19.

429 iam] Germ., om. Garet 431 istius Germ, (modi om.) 436 maiestate Germ. 437 probabile Germ. 441/442 perdes r 457 domino r 463 dixit] Germ., dicit Garet

EXP. IN PS. LXXII, 28-LXXIII, 1

671

° laudes tuas in portis filiae Sion. Sion frequenter diximus montem esse Ierosolymis constitutum, qui nostra lingua speculatio interpretatur. Istius ergo contemplationis filiam, catholicam esse constat Ecclesiam, ubi reuera laudes Domino reddit, qui pura mente crediderit. In portis, ipsum ingres475 sum mauult Christianitatis intellegi, quando ad ueram fidem percipiendam populus nouae regenerationis adducitur. 47

Conclusio psalmi. Quam mirabiliter Asaph iste cuius nomen indicat Synagogam et praeteritos errores respuit et futurae bona credulitatis assumpsit ! Deliberauit enim sapienter, elegit eximie, ut non 480 immerito post illam superioris psalmi de aduentu Domini salutiferam promissionem, septuagesimi secundi psalmi ei numerus conuenisse uideatur, quando utrasque cogitationum partes, uelut iusta libra discernens, aequabili totum moderatione pensauit. Completa est his admonitionibus institutio 485 Christiani, ut nec cogitationibus prauis delinquat.qui se Domi¬ no commendare festinat. Praesta, Domine, ne nos talibus inuidere facias, quos tua ueritate condemnas, sed exsecremur quos horres, et amemus certe quos diligis ; quia tecum nequeunt habere portionem, nisi qui uoluntates tuas mente deuo490 tissima subsequuntur.

EXPOSITIO IN PSALMVM LXXIII. 1. Intellectus Asaph. Intellectus significat inspectionem diuinam, quam psalmus iste studio pietatis omnimodis intuetur. Asaph (sicut saepe iam dictum est) interpretatur congregatio, quae nunc uocatur Ecclesia. Ista futuras clades 5 ciuitatis Ierusalem miseranda lamentatione deplorat. Mira pietas, stupenda dementia, malum futurum praesentem sibi facere planctum ; et sic dolere uentura, quasi iam probentur esse suscepta ! Quod genus dictionis caritate plenum, proximique dilectione compunctum et in hoc psalmo et in septuage10 simo octauo et in centesimo trigesimo sexto reperies fuisse cantatum. Scire autem debemus quid intersit inter paenitentes et lamentantes, quoniam sunt tristes lacrimae utrisque com¬ munes. Paenitentes pro suis peccatis, aut pro generalitatis ex-

Ps. LXXIII, 3 cfr supra Expos, ps. LXXII, 27 ; Aug. Eti. ps. 73, 1, 1/2 — CC 39, 1004.

473 constat esse ~ Caret Germ., malis Garet.

475 christianitatis mauult ~ Garet

Ps. LXXIII, 2/3 intuitur Germ.

485 prauis]

PL

5*5

672

EXP. IN PS. LXXIII, i

cessibus rogant, ut Dominus delicta dimittat, ne puniat errata 15 cum iudicat. Lamentantes uero pietatis intuitu deflent ciuitatis ruinas et interitum suorum ciuium, quem aut iam passi, aut certe passuri sunt. Vnde monet apostolus caritatem proximi persuadens : Gaudere cum gaudentibus, fiere cum fientibus. Respiciamus nunc ordinem ipsum positionemque psalmorum. 20 Septuagesimus primus psalmus promisit incarnationem Domi¬ ni esse uenturam. In septuagesimo secundo, postpositis erroribus, Asaph elegit quid sequatur. In praesenti autem ciuitatis subuersio deploratur ; ut durissimus animus Iudaeorum uel ipsius ciuitatis suae calamitatibus terreretur. Totum fecit 25 medicus bonus, si sanitatem recipere uoluisset aegrotus. Meminerimus autem quod ecclesiastica tradit auctoritas his diebus uastatam Ierusalem, quando Christum Dominum crucifixit plebs crudelissima Iudaeorum ; ut non sit dubium quod temporis malum receperit praesumptionis excessus. Nunc ad 30 reliqua transeamus. Diuisio psalmi. Israelitarum populus, qui figuram continet deuotissimae Synagogae, per totum loquitur psalmum. In prima sectione deplorat cur traditi fuerint gentibus, ita ut sanctuarium Do35 mini inimicorum profanasset audacia, memorans quorumdam Iudaeorum cor impaenitens Domini prouocasse censuram ; ex quibus tamen in fine saeculi conuertendos esse prophetat. Secunda dicit, aduentu Christi superstitiones et iniquitates hominum fuisse destructas : enumerans diuersa eum fecisse 40 magnalia, inter quae petit et Iudaeis errantibus subueniri. Tertia sectione rogat ut memor promissionum suarum ab interitu semen eripiat Abrahae et ad ipsum ascendat superbia Romanorum qui se immaniter extulerunt. Quem psalmum sollicitis mentibus audiamus ; est enim in excidii Ierosolymi45 tani lamentatione mirabilis. Expositio psalmi.

50

Vtquid r epulisti, Deus, in finem ? iratus est furor tuus super ones gregis tui. Introducitur populus Iudaeorum Deo supplicans, ut auerteret ab Israeliticis quod imminebat exitium. Vtquid ? Quaerentis est, non imputantis. Merito enim territus quaerebat cur sanctuarium Domini passurum esset nefandissimam uastitatem ; timens ne, quia

19 Rom.

12, 15.

16 quem] quae Aud. inaniter Aud. Fisc. pulisti nos deus r

40 et ... subueniri] Germ., ut ... subueniret Garet 43 46 repulisti deus] Germ., deus repulisti ~ Garet cum g, re-

n 249

EXP. IN PS. LXXIII, 1-2

673

permissa est templi uastatio, iudaicus quoque populus funditus interiret. Nam quis iam reseruari creditur, quando sanctis locis reuerentia non habetur ? Repulisti abiecisti est, quasi 55 alienos a tua defensione fecisti. In jinem, hie interitum significat et captiuitatem, quam Ierusalem temporibus Vespasiani atque Titi principum a Romanis legitur pertulisse. Sequitur iratus est furor tuus super ones gregis tui. Ones dicit populum Iudaeorum, ut nominatus grex pii 60 Pastoris misericordiam commoueret. Addidit tui, quia sem¬ per in eis temperantius uindicamus, quos aliquando nostros fuisse meminimus. 2 Memento congregationis tuae, quam creasti ab initio : liber a sti uir gam her editatis tuae, mont is 65 Sion, in quo habitasti. Intuere sollicite quot modis beneuolentiam Iudicis quaerat, ut oratorum argumenta hinc inuenias fuisse progressa. Praestita enim dona numerantur, ut ad beneficia consueta animus boni Iudicis inuitetur. Quapropter rogat ut sua potius in eis beneficia quam eorum considerare 70 uelit errata. Congregatio enim Iudaeorum euidenter ipso adiuuante praeualuit, cum eos sub aegyptio populo crescere faciebat et quando placuit miraculis insignibus liberare dignatus est. Nam cum omnes creet atque disponat, Iudaeos quasi specialiter creasse dicitur, quibus et legem dedit et prophe75 tas contulit et miracula magna concessit. Ab initio dixit, fidei scilicet culturaeque prolatae, quam per Moysen populus accepit hebraeus. Sequitur liberasti uirgam her editatis tuae. H er edit as Domini fuit populus Iudaeorum, quamdiu ei puro animo seruiebat. Hanc hereditatem uirgam appel80 lauit propter Moysen famulum eius, cui iussum est per uir¬ gam magnalia facere, ut diuina fortitudine roborati, de terra Aegypti egrederentur intrepidi. Per hanc enim uirgam pharaonis est quassata duritia, per earn maris Rubri fluenta diuisa sunt, per ipsam de sicco lapide flumina manauerunt; et merito 85 her edit as ista uocata est uirga, quae tanta ualuit implere miracula. Haec ideo in commemorationem uenit, ut per earn quanta praestitisset ostenderet. Addidit quoque cumulum perfectionis insignem, id est montis Sion, in quo habitasti. Ilia enim quae praecessere miracula usque ad monti s huius 90 munera peruenerunt. Dubium quippe non est omnia ueteris testamenti ideo fuisse facta, ut noui ueritas promissa sequeretur. Nam quod dicit, montis Sion, in quo habitasti

.

RT

,

53 reseruare Germ. 54 est] rasura in Germ., jort. omittendum 04 hereditates Germ., corr. a. m. montes Germ., corr. a. m., mons Aud. cum r et g 65 habitas r{praeter K T) 69 beneficior in eis ~ Caret 88 et 89 montes Germ., corr. a. m. 91 ideo] Garet (cjr l. 86), a deo Germ. Aud. Bee. Fisc., jort. adeo legendum

3

C 2, (XCVIII)

PL 526

674

EXP. IN PS. LXXIII, 2-4

Ierosolymam utique significat ciuitatem, in qua israeliticus populus insidebat, ubi habitasse declarat Christi Domini 95 praesentiam corporalem, ut haec loca non sineret incurrere teterrimam uastitatem, in quibus humanis oculis apparere dignatus est. Fulgens plane terra miraculis, dominica uisitatione uenerabilis, ubi datum est oculis carnalibus uidere, quod est summa beatitudo uel credere. Quod argumentum dicitur 100 a laude rei laesae ; ut tan to plus hostibus cresceret inuidia, quanto loca sancta fuerant eorum praesumptione uastanda. 3. Eleua manum tuam in superbia eorum in finem : quanta malignatus est inimicus in sanctis tuis ! Haec uerba non sunt irati, sed remedium magis cor105 rectionis optantis. Praeualuit reuera Israelitae petitio. Vbi enim amplius religionis christianae cultus effloruit quam in romana urbe, quae prae ceteris terris superstitiones sibi ante gentium uindicauit ? E leu at a est ergo in ipsis potentia Do¬ mini, quando superbiam eorum humilitatis gratia commuta110 uit, perducens eos in finem, id est ad Dominum Saluatorem. Quanta enim nefandissima illic sunt signa templorum ? Quot Ecclesiarum caelestium et beatorum martyrum dona micuerunt ! Vt utrisque conspectis, reuera potentia intellegatur Domini Christi, qui ex tarn superstitiosa plebe reddidit 115 sanctissimam ciuitatem. Sequitur, quanta malignatus est inimicus in sanctis tuis ! Inimicus significat populum Romanorum, qui illo tempore (sicut dictum est) insignis idolorum cultor habebatur. Qui malignatus est in locis sanctis eius, quando sacerdotes totaque ministeria templi 120 in praedam missa patuerunt, cunctaque gens Hebraeorum aut gladio subiacuit, aut captiuitati subiugata seruiuit. Hoc enim nimis acerrimum bellum Iosephi historia septem libris celebrata describit. 4. Et gloriati sunt qui te oderunt in medio atrio 125 tuo ; posuerunt signa sua signa, et non cognouerunt. Hinc iam per contemptum sacratissimi templi maior in praesumentes crescit inuidia ; ut ipsam quodammodo diuinitatem contempsisse uideatur, quando sanctae religionis uiolator arguitur. Sed cum omne scelus debeat subsequi paeni130 tudo, hie positum est, gloriati sunt, ut non solum peccasse, sed ipsum quoque malum ad gloriam suarn traxisse uiderentur. Addidit etiam : qui te oderunt, ut patienter non debeat sustineri, quod ab inimicis cognoscitur perpetratum. Sequi-

122/123 efr Iosephus de Hello iudaico.

102 superbia] Germ, cum opt. codd. r, superbiam Caret cum cett. codd. r, superbias g 116 inimicum Germ.,port, recte 121 captiuitate Germ. 124 oderunt te] Germ, cum r, te oderunt ~ Garet cum g

EXP. IN PS. LXXIII, 4-6

SCHE

ET

675

tur: in medio atrio tuo. Hoc ad magnum contemptum perJ35 tinet exprimendum, ut non in extremo aliquo loco, sed in medio atrio, sacrilegium commisisse dicantur. Quod autem addidit: signa sua signa et non cognouerunt, scilicet aquilas, dracones, ceteraque quibus in proelio uti solebat romanus exercitus ; aut certe statuas monimenta uictoriae, quas 140 imperatores supra fornices portarum in suis laudibus erigebant. Sequitur etiam cum dolore dictum, signa ; ut ipsa repetitio ad uindictam celerem iustum Iudicem commoueret. Quae figura dicitur epembasis, quoties ad auxesim faciendam de uicino eadem uerba geminantur, ostendens quia humanis 145 est uiribus applicatum, quod diuina fuerat dispensatione permissum. Nam ut hunc sensum intellegas esse conceptum, intulit et non cognouerunt. Quod si cognouissent, tibi utique reddidissent sacrificia ; non autem elegissent ad daemonum redire culturas. Quae captiuitas uel ruina longis post tempo150 ribus facta est, quam cognoscitur esse prophetata. Tunc enim quando ista dicebantur, templum adhuc non erat Ierosolymis constitutum, quippe quod a Salomone filio ipsius legitur fabricatum. Vnde reuera caelestis prophetiae magna uirtus apparuit, ut ante ipsius euersio praediceretur quam eius constructio 155 prouenire potuisset. 5. 6. S icut in uia super summum : quasi in silua lignorum securibus exciderunt ianuas eius in idipsum : bipenni et ascia deiecerunt earn. Quantum plus inimicorum contemptus exprimitur, tantum uenire uin160 dicta celerius postulatur. Nam in his duo bus uersiculis dolentis animus uehementer ostenditur, ut dicat, sic posuerunt signa sua in templo tuo, quemadmodum solent statuae principum in plateis per loca edita collocari, ut uiantium memoria uisis talibus instruatur. Quid enim exsecrabilius quam 165 ut hoc auderent facere in penetralibus templi, quod a sacrilegis praesumitur in plateis ? Sequitur alia comparationis miseranda conquestio, ut ita dicat ianuas illas templi reuerendissimi securibus comminutas, quemadmodum excisoribus lignorum siluae solent praebere licentiam, ubi nullus custos, 170 nullus contrarius inuenitur. Antiqui autem ianuas a Iano dictas esse uoluerunt, quod per ipsum anni (ut putabant) praeberetur ingressus. Addidit quoque: in i dip sum, in templo scilicet, ut facti qualitas de loci reuerentia plus doleret. Sequi¬ tur bipenni et ascia deiecerunt earn. Bipennis est in

170/172 cfr Varro de Ling. lat. p.

50, 13

; Seruius in Verg. Aen. I,

449.

134 atrium tuum Germ. 151 ierosolymis non erat ~ Caret 150 supra r 158 bipinni Germ. (sed1.174 et 190 bipennae et bipennis) 165/166 sacrilege Germ, {om. a) 167/168 reuerentissimi Germ.

PL 5 28

676

EXP. IN PS. LXXIII, 6-8

plagas lignorum ferrum ab utraque parte formatum, quod in excidendis trabibus competenter aptatur. Dicta est autem ab eo quod bis acuta sit. Pinnum enim antiqui acutum dicebant. 4? A scia, id est ferrum in obunci nasi more curuatum, per quam rnanus artificis diligentius persequitur quod constat minutius 180 abscidendum. Ergo ut ciuitatem illam ostendat funditus fuisse uastatam, per haec instrumenta fabrilia et magnas res simul et paruissimas dicit esse deiectas. Quidquid enim aut bipennis excidere, aut a scia persequi potuit, manus truculenta deiecit. Quo loco ad exprimendum dolorem prophetae, Iere185 miae sensus ille ponendus est : Videte si est dolor secundum dolorem meum qui factus est mihi. Dedit me Dominus in manibus et non potero stare. 7 Incenderunt igni sanctuarium tuum ; in terra polluerunt tabernaculum nominis tui. Crescit dolor, 19° ubi calamitas euersionis augetur. Potuit enim bipennis et a scia sola ligna concidere, sed ad postremum ignem contigit simul omnia deuorare. Sed quid, rogo, de priuatis domibus fieri potuit, ubi furor hostilis sanctuario Domini non pepercit ? Quod autem dicit, igni incenderunt, in saecularibus 195 litteris schema dicitur pleonasmos, ubi et superfluum aliquid poni fas est. In scripturis uero diuinis (ut mihi uidetur) haec figura non conuenit, ubi totum utile, totum necessarium, toSCHE tumque perfectum est ; sed magis per hunc modum locutionis dictum debemus aduertere, sicut usu dicimus : auribus meis 200 audiui, oculis meis uidi ; cum tamen nec alienis uidere oculis, nec auribus audire possit extraneis. Sequitur in terra pol¬ luerunt tabernaculum nominis tui. Tabernaculum no minis eius, templum fuit quod Salomon mirabili aedificatione construxit, in cuius dedicatione orans ait Ego autem 205 aedificaui domum nomini eius, et cetera. Istud ergo taberna¬ culum quod uisitabat uirtus caelestis, manus polluit uastatoris et usque in terram deduxit culmina, quae ad laudem Do¬ mini probabantur esse constructa. Et nota quod in his quaSCHE tuor uersibus schema illud nobilissimum ponitur auxesis, quae 210 latine augmentum nuncupatur. Crescit enim subinde atrocitas facti, ut tam immaniter excedentibus ab omnipotenti Iudice debeat obuiari. Quod siue in laudibus, siue in uituperationibus utiliter nimis ac decenter apponitur, sicut fecit aposto¬ lus dicens Scientes quod tribulatio patientiam operatur, pa215 tientia autem probationem, probatio uero spem, spes autem non confundit, et cetera. 8 D ixerunt in corde suo cognatio eorum inter se : 175

.

:

:

.

185/187 Thren. i,

12.14.

102 omnia simul ~ Garet

204/205 III Reg.

8, 20.

214/216 Rom. 5,

201 audiri Germ, {at uidere l. 200)

3-5.

PL

529

EXP. IN PS. LXXIII, 8-9

677

uenite comprimamus omnes sollemnitates Domini a terra. Potuissent mala superius enumerata misericordiam 220 Domini commouere, nisi adhuc fuisset in Iudaeis obstinata superbia. Nam licet talia perpessi sint, a blasphemiis eorum animus non recessit. Dixerunt enim in corde suo. Et ne pauci uiderentur esse, addidit : cognatio eorum inter se ; ut impaenitenti cordi merito non fuerit suspensa calamitas. 225 Sequitur uenite, comprimamus omnes sollemnitates Domini a terra. Hie uerba referuntur irascentium Iudaeorum, quoniam uiderant euersam ciuitatem suam et Dei san- ^ 251 ctuaria profanata, insipienter et furiose dixerunt : Abiciamus legem Domini, qui nos uindicare contempsit : non aestimantes 230 multo eos grauiora potuisse mereri, qui crucifigere nisi sunt Dominum Christum. Talia enim Asaph ex sua persona dicere non poterat, quem praemissus tituli ‘intellectus’ ornabat. 9. Signa nostra non uidimus, iam non est propheta ; et nos non cognoscet amplius. Dementissimi homi235 num qui talia sibi putabant post reatum signa posse praestari, qualia uidebantur ante culpam tarn immanissimam promereri. Veniebat utique illis in animum quantas gentes patres eorum Domino iuuante prostrauerint, quae regna mo¬ ment anea concertatione subdiderint; et in reatu maximo con240 stituti, ipsa sibi subtracta dicebant signa, quae patiibus suis tunc deuotis nouerant esse collata. Sequitur, iam non est propheta ; et nos non cognoscet amplius. Adhuc ipsa sunt uerba desperantium Iudaeorum. Nam quoties antiquis temporibus Israelitae aliqua calamitate premebantur, 245 euntes ad prophetas instruebantur ab eis iussu Domini quid facere debuissent ; quibus tamen eorum duritia oboedire contemnebat. Sed cum eos completo aduentu Domini non haberent, dicebant a Domino se fuisse derelictos, quando eos, per quos admoneri consueuerant, non uidebant. De talibus enim 250 scriptum est : Peccator, cum uenerit in profundum malorum, spernit. Haec omnia dici non potuerunt, nisi a populo Iudae¬ orum, quia Romanis ista contraria sunt, qui tunc nefandis idolis seruiebant. Reuera Asaph intellegens et sanctitate praecipuus fudit pro Iudaeis mirabilem supplicationem. Sed 255 ne inclementia diuinitatis putaretur, quod pro ipsis non probatur auditus, subiunxit culpas desperationesque Iudaeorum ; ut debitas ultiones susceperint merito, in quibus nulla fuit in¬ ter tam multa crimina congrua paenitudo.

250/251 Prou.

18, 3.

218 et 225 sollemnitates] Cass, ex Augustino ?, dies festos Germ, cum r et g, recte ? cjr l. 405/400 218/219 ad terram Germ. 225 dies festus Germ. 226 ad terram Germ. a. m. ex a terra 252 sunt] Germ., erant Garet

678

EXP. IN PS. LXXIII, 10-12

10. Vsquequo, Deus, improperabit inimicus ; irritat aduersarius nomen tuum in finem ? Clamat tamquam qui adiutorem petit, gemit quomodo uulneratus qui medicum quaerit, dicens Domino : Quamdiu istas improperationes sustinebis, quas Iudaeus tibi mouet incredulus ? Non ut eos perderet,quos flendos esse iudicabat,sed ut confessionis be265 neficio commutaret in melius. Sequitur irritat aduer sarius nomen tuum in finem. Hoc exponit quod superius dixit. Tamdiu Dominus murmurationes patitur perfidorum, donee aduersarios suos ad confessionem sui nominis miseratus adducat. Ille enim potens est sic corrigere derogantes, ut qui 270 prius mortifere locuti sunt, postea praedicare salutariter audiantur. Irritat enim a canibus tractum est, quorum latratibus R littera plurimum sonat. In finem hie significat mundi uesperam, quando gens Iudaeorum pro maxima parte creditura est. 11. Vtq uid auertis faciem tuam et dexteram tuam 275 de medio sinu tuo in finem ? Quasi offenso, quasi irato Domino dicit, qui nolit peccatores populos intueri, ut adhuc in sua uideantur perseuerare nequitia. Ille enim quos dispensatione mirabili placatus attenderit, corrigit : quos propitius intuetur, emendat. Sequitur et dexteram tuam de medio 280 sinu tuo in finem. Aliud sacramentum tangitur ueteris testamenti. Nam sicut Moysi datum fuerat per uirgam miracula facere, ita illi praeceptum est ut dexteram suam in sinum mitteret, exindeque prolata, leprosa conspecta est. Iussumque illi est, ut iterum manum in sinum mitteret, et statim 285 curata est. Significans quia populus Iudaeorum exiens a Do¬ mino Christo immundus fieret ; ad eum uero conuersus reciperet pristinam sospitatem. Quod factum ideo commemoratur, ut Iudaeorum populum in antiquam redire praediceret sospi¬ tatem. Hoc argumentum dicitur ab euentu, quando ad illud 290 supplicatio tendit, ad quod rei ordinem peruenire cognoscit. Sed ne in tali relatione diutius moraretur, ad laudes Domini festinus accedit, ut omnia possibilia dicat illi qui tarn ingentia cognoscitur operari. 12. D eus autem Rex noster ante saecula ; operatus 295 est salutem in medio terrae. Venit ad secundam sectionem ‘intellectus’ ille ‘Asaph’, quern titulus praecinebat et spiritu prophetiae Dominum Saluatorem praedicit esse uenturum, enumerans per demonstratiuum genus orationis quanta miracula fecerit in caelo et in terra. Et quia de eius erat incar260

281/282 efr Ex.

4, 1-7.

264 iudicabit Germ. confessiones Germ. 265 commutaret] Germ., mutaret Garet 272 hie] Germ., om. Garet 284 mitteret in sinum ~ Garet 296 praedicet Germ.

PL

53°

EXP. IN PS. LXXIII, 12-14

679

natione dicturus, ne quis eum Dominum crederet temporalem, ante constitutionem mundi Regem eum iam fuisse testatur, sicut ipse in euangelio ait: Ego in hoc natus sum. Saecula ET enim dicta sunt, quod in se reuoluant tempora. Sequitur, operatus est salutem in medio terrae. Quamuis hoc et 305 de factis miraculis possit intellegi, quae coram hominibus uisualiter cognoscitur operatus, tamen melius hoc de animarum salute suscipiamus, quam operatus est praedicatione uitali. In medio terrae ; cunctis scilicet cernentibus populis, quos per SCHE terrae uocabulum datur intellegi. Quae figura dicitur meto310 nymia, quando per id quod continet, id quod continetur ostenditur. 13. Tu confirmasti in uirtute tua mare ; contriuisti capita draconum super aquas. Vt reuera ostenderet quod superius dixit, ante saecula fuisse Re gem 315 Dominum Saluatorem, qui pro nobis pati dignatus est ; ut mortem moriendo destrueret, captiuis libertatem, reis praemia condonaret, refert miracula quae quondam fecit in gente Iudaeorum. Confirmauit enim Rubri maris liquidas abyssos, quando in duobus lateribus sic aqua defixa est, ut mare naui320 gerum iter faceret esse terrenum. Sequitur contriuisti ca¬ pita dr aconum siiper aquas. Mysterium superioris miraculi decenter exponit, quia ilia praefiguratio transitus maris Rubri aquas sancti baptismatis indicabat, ubi capita dr aco¬ num, id est spirituum immundorum perducuntur ad nihilum, 325 quando animas quas illi peccatorum sordibus inquinant, fons salutaris emundat. Et nota quod in hoc et in aliis quatuor SCHE uersibus per figuram synathroesmos singulas congregat laudes ; ut enumeratio ipsa uirtutum animum offensi potentissimi iudicis temperaret. 330 14. Tu confregisti caput draconis ; dedisti eum in escam populo Aethiopum. Cum superius dixerit plurali numero capita dr aconum, significare uolens nequitias spiritales, modo singulari numero ponit draconem, ut ipsum satanam indicare uideatur, qui quantum fortior, tan335 turn nequior ; et cum singulari numero ponitur, inter malignos spiritus habere similem penitus abnegatur. Confractum est enim caput eius, quando superbia ipsius de caelo deiecta est; et natiuam claritatem retinere non meruit, qui se uoluntaria obscuritate maculauit. Addidit: dedisti eum in escam 300

302 Ioh.

18, 37.

310 continet id quod] om. Germ, per homoiotel. 312/313 tu contribulasti r (con¬ triuisti X2 R) et g {om. tu) 314 regem fuisse ~ Garet 317 gentem Germ. 318 liquidus Germ., corr. a. m. abyssus Germ. 319 in] om. Germ. 324 spiritum Germ. 330 draconis] magni et add. r

PL 53i

M 252

68o

EXP. IN PS. LXXIII, 14-16

populo Aethiopum. Aethiopes bene peccatores aduertimus, qui ante fuerant tenebrosa mente teterrimi ; sed ad Dominum conuersi, escam coeperunt habere diabolum, cum de eius detractione satiantur. Nam hodieque quern pessimum intellegi uolumus, diabolum nuncupamus. Omnibus enim cul345 pis exsufflatur admissis, totius dicitur auctor erroris, et sicut ille Christianos insequitur, ita ab omnibus exsecrabili horrore discerpitur. Sic fit ut qui paganis ante uenerabilis, nunc a Christianis detractionum morsibus corrodatur. Siue conuersi iam fideles escam possunt habere diabolum, quando per ipsius 350 machinamenta tentationesque proficiunt ; ipso enim persequente martyres hunt, ipso afhigente patientiae munere coronantur. Quapropter merito diabolus illorum esca dicitur, quos fatigationibus crebris ad desideria uotiua perducit. 15. Tu dirupisti fontes et torrentes, tu siccasti 355 fluuios Ethan. Hoc totum per allegoriam de peccatoribus dicit. Fontes illos appellat, quorum mala iugiter influebant ; torr entes, qui subito concitati rapidis excursibus irruebant. Haec enim duo genera peccantium Dominus dirumpet, cum eos a diaboli famulatione diuiserit. Sequitur 360 siccasti fluuios Ethan. Priorem excolit sensum, ut flu¬ uios, id est inundationes diabolica iniquitate collectas non solum dirumpat ac diuidat, uerum etiam desiccet et auferat. Fluuius enim quando siccatur, ad nihilum sine dubitatione perducitur. Quod tunc contingere manifestum est, quando 365 donans multitudinem peccatorum, diaboli constat inundantia periisse consilia. Ethan hebraea lingua fortis interpretatur, quod saepe diabolum significare iam diximus. 16. Tuus est dies et tua est nox ; tu fecisti solem et lunam. Versus iste et sequens, omnibus ad litteram pa370 tent. Cunctarum 4/8, 8 — CC 39, 1142 Sq. 110/112 Ps. 127/128 cfr Aug. En. ps. 82, 9, 9/11 — CC 39, 1143. 129 I Cor. i, 20.

13, 3-

94 ismahelitae And. Fisc, cum g 119 maziam Germ. 120 et 129 torentem Germ, cum r (S X) 120 et 130 cison] Germ, cum r, cisson Garet 126 quasi israeliticos populos Germ. ^

EXP. IN PS. LXXXII, 11-15

_ r£

^ pp

4?

765

soluerentur ; sicut legitur : terra es et in terram ibis. His igitur qui in sua pertinacia mansuri sunt, similis optatur occasus : quia sicut illi contra israeliticum populum, ita isti bellabunt 135 contra fidelissimos illius temporis, utique Christianos. 12. Pone principes eorum sicut Oreb et Zeb et Zebee et Salmana, omnes principes eorum. Ineisdem enumerationibus perseuerat, ubi sola nominum explanatio necessaria est. Ceterum ad quas causas posita sunt, proxime 140 nos dixisse retinemus. Oreb siccitas interpretatur ; Zeb, lupus et Zebee uictima ; S aim an a autem umbra commotionis. Haec omnia exercitui optat Antichristi, qui nulla conuersione saluandi sunt, quorum in ipsis quoque tenebrosis nominibus detestabilis iam eorum sentitur interitus. Quod genus 145 locutionis proprium dicimus esse scripturarum diuinarum, ut per interpretationes nominum uirtutes possimus sentire dictorum. 13. Qui dixerunt : hereditate possideamus nobis sanctuarium Dei. Ipsum est quod et superius dixerat : 150 uenite et disperdamns eos de gente et non memorabitur nomen Israel amplius. Hie enim principes malorum consiliorum significantur auctores. H er edit ate possi¬ deamus, contra illud ponitur, quia Domini dicitur hereditas ; ut illi magis hereditatem inuadere niterentur, quam 155 iure sibi Dominus uindicauit. Sed quae sit ista her edit as consequenter exponitur, sanctuarium Dei, id est populus christianus ; de quo apostolus ait : Templum enim Dei sanctum est, quod estis uos. 14. D eus mens, pone illos ut rotam ; et sicut sti160 pulam ante faciem uenti. 15. Sicut ignem qui comburit siluas ; uelut flamma comburens montes. Hosduosuersusproptersimilitudinem rerum iunximus, in quibus multiplices calamitates praedicuntur incredulis. Impii enim dum in mala cogitatione uol165 uuntur, rotis fiunt similes, quae posterioribus eleuatis anteriora sua transmittere uidentur ad tergum ; nec quidquam proficiunt, dum suis iugiter rotationibus atteruntur. Sequitur secunda comparatio, ut leuitas peccantium quasi uento meabili transferatur et hue atque illuc uolitans incerta semper uolun170 tate moueatur. Venti autem faciespraesentia ipsius uenti poni¬ tur ; non enim nobis uentus aliqua figuratione praenotatur, 132 Gen. 3, 19. 158 I Cor. 3, 17.

140/142 efr Aug. En. ps. 82, 9, 13/15 —CC 39, 1143.

157/

136 et 140 horeb Germ, cum r (II NBC) 143/144 nominibus tenebrosis ~ Garet 148 hereditatem r (praeter multos codd.) 161 ignis r (praeter R X) 161/162 si flamma incendat r 166 tergus Germ. 167 iugiter] Germ., om. Garet 16!) transferantur Germ.

PL 599

766

175

180

•P

185

190

195

200

EXP. IN PS. LXXXII, 15-19

sed corporeum in hoc tantum sentimus, quod eius impetu et transcursionibus uerberamur. Ignem quoque et flammam posuit iudicii tempus, quando et siluae densissimae peccatorum et montes superbiae cremabuntur. 16. Ita persequeris eos in temp estate tua et in ira tua conturbabis eos. Ita persequeris eos, respicit ad ilia quae superius dixit ; ut sic debeant exterminari, quemadmodum comparationes antefatae commemorant. Adduntur aliae similitudines: in tempestate tua et in ira tua conturbabis eos. In tempestate tua, id est iudicii tem¬ pore, quod tempestati merito comparatur : primum, quia improuisum est; deinde, quod subito fragore conturbat et locum tollit consilio repentina periculi magnitudo. Tempestas enim imbrium, aeris est quaedam concitata seditio, in qua uehementer terremur, dum aquarum nimietate uexamur. Sequitur et in ira tua conturbabis eos. Saepeiam diximus iram diuinitati non posse congruere, sed ab hominibus tractum est, qui quando sceleratos iudicant, feruore animi commouentur ; nec aliter ad damnandum homines ueniunt, nisi de commissis eorum criminibus excitentur. 17. Imple facies eorum ignominia et qiiaerent nomen tuum, Do mine. Hactenus futuras poenas illis peccatoribus prophetauit, qui in suis remanserunt sceleribus pertinaces ; nunc ad illos conuertitur qui sunt Domino praestante credituri. Nam illorum facies impletur ignominia, qui PL peccatorum suorum non inuenerint laudatores ; sed potius eis 600 in praesenti reputatur, quod in mala actione gesserunt. Istos plerumque opprobrium corrigit, dum se uiderint a generalitate culpari.

18. Confundantur et conturbentur in saeculum saeculi ; et reuereantur et pereant. Redit iterum ad pertinaces, qui Dei munera non habebunt. Possunt enim aliqui in hoc saeculo salutariter confundi et erubescere, quando 205 conuersionis dona percipiunt. Conf unduntur autem et conturbantur in saeculum saeculi, qui aeterna ultione damnandi sunt. Sequitur et reuereantur et per eant. Ipse sensus est quern superius dixit : quia ibi reuerendo non proficiunt, sed pereunt qui ad aeternum supplicium destinantur. 210 19. Et cognoscant quia nomen tibi Dominus : tu solus A Itissimus in omni terra. Cognoscant ad genus respicit utrumque peccantium, siue qui obstinatione sua perituri sunt, siue qui adhibita satisfactione liberantur. Omnes enim cognoscunt omnipotentiam Domini, quia ipse solus est

179/180 adduntur] Germ., adducuntur Caret 190 hominem Germ. 210 quoniam Germ, cum nonnullis codd. r et g 211 super omnem terram r 214 est solus ~ Garet

EXP. IN PS. LXXXII, ig-LXXXIII, i

767

215 Altissimus, dum ipsum cognouerint et conuersis parcere et obduratos aeterna ultione damnare. Conclusio psalmi. Meminerimus hunc Asaph non frustra undecim psalmis superioribus introductum, ut corda durissima ludaeorum frequenti Synagogae ipsius uoce uerberata mollescerent cresce220 rentque uel ipsi nomini cui uidebantur esse deuoti. Quapropter adest cura praedicantium, si sibi non impediat obstinatio perditorum. Omnia de Domini incarnatione perfecta, omnia de gentium credulitate manifesta sunt. Iudicii tempus restat, quod omnes generaliter sustinemus ; sed antea oportet 225 credere, ne ibi possit impios ultio praedicta damnare. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXIII.

5

10

15

_ R? 20

^28

1. In finem, pro torcularibus filiis Core, psalmus. Quid significet in finem, frequenter expositum est et cum superioribus titulis pro torcularibus dixerimus ad Ecclesiam pertinere, congruit tamen diligenter inspicere cur Ecclesia uisa est tale nomen accipere. Vua pendens atque intacta et oliuae bacca in arbore constituta suauissimi saporis sui non indicant dignitatem, sed cum ad torcular utraque peruenerint, nimioque pondere compressa detumuerint, tunc fructus dulcissimi liquoris emanant, qui in follibus suis reconditi non patebant. Sic Ecclesia Dei cum afflictionibus persecutionibusque conteritur, declarantur merita sanctorum, quae quietis temporibus cognita non fuerunt. Istius ergo torcularis pressura sanctificat, contritio meliorat, cuius labor caelestis fructus est et poena praesens requies sempiterna. Nec illud uacat quod in octauo et in octogesimo, et hie, tantum pro torcularibus positum est. Significat enim ad sanctam Trinitatem hoc mysterium Ecclesiae pertinere, quod trini numeri repetitione sacraturn est. Core uero caluum interpretari idem supra iam dictum est. Cuius nominis interpretatio denuntiat Caluariae locum, ubi Christum Dominum constat esse crucifixum. Et ideo filii Core, Christiani modis omnibus indicantur, ex quorum persona psalmus iste cantatur. Et intende quod de pretiosissima caritate Domini psalmus iste secundus est, quae nos supra omnia gratiae diuinae consociat. Ps. LXXXIII, 18 efr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 4, 7 ; Aug. En. ps. 84, 2, 8 — CC 39, 1162. 18/20 ubi ? efr Exp. ps. XLI, 9/10,

Ps. LXXXIII, 1 chorae Germ. (sic saepius) 6 bacca] uaca Germ. luum] Germ, cum Aug., caluitium Garet cum Hieron. interpretare Germ. Germ., om. Garet

18 ca¬ idem]

PL

601

768

EXP. IN PS. LXXXIII, 1-3 Diuisio psalmi.

25

30

Filiorum Core, quos per significationem Caluariae ad Christum Dominum diximus pertinere, una introducitur per¬ sona generalis, quae in prima fronte psalmi inaestimabile sibi desiderium demonstrat Ecclesiae. Secundo modo beatum esse profitetur cui Dominus praestat auxilium, cumque ad confessionis facit gratiam peruenire.Tertio multo praestantius dicit esse in domo Domini abiectum habitare, quam peccatorum tabernacula cum quibuslibet mundanis honoribus introire. Expositio psalmi.

2. Quam amabilia sunt tabernacula tua, Domine uirtutum ! Filius Core spiritali fecunditate regeneratus et 35 torcularibus Ecclesiae competenter expressus, ad futuram Je¬ rusalem desiderat peruenire : in qua iam nulla sint pondera tribulationum, sed beatitudine secura, imperturbata felicitate potiatur. Dicendo quam, magnitudinem rei exprimere non potuit; sed dedit hoc infinitissime sentiendum. Quis enim 40 possit comprehendere quo ambitu aut afflictus requiem, aut aeternitatem conditio mortalitatis exposcat ? Nam quod dicit, Domine uirtutum, nescio quam ibi magnam sensit inesse potentiam : ut quamuis tale munus non potuisset uerbis expo_ nere, aliquod tamen ibi bonum ingens esse monstraret. Quae SCHE 45 figura dicitur emphasis, quae plus intellectu relinquit utique quam dicatur.

3. Concupiscit et deficit anima mea in atria Do¬ mini / cor meum et caro mea exsultauerunt in Deum uiuum. Quidquid contra humanas uires assumitur, defectus 50 ibi pro rerum magnitudine reperitur. In illud enim necesse est deficiat, quo mens directa ad praesens non potest peruenire. Cogitabat quippe uir iste sanctissimus Domini uirtutes et praemia, beatitudines illas caelestes et gaudia, Ierusalem ex mortalibus populis immortaliter laetantem ; et necesse erat ut in 55 suis gaudiis sensus ipse succumberet, qui ad rem desideratam e uestigio non poterat peruenire. Sed quam robustus sit iste defectus, quam fortissima lassitudo, consequenter exponit, dicendo : cor meum et caro mea exsultauerunt in Deum uiuum. Quamuis enim utraque pertinere uideantur 60 ad carnem, cor tamen ad intellegentiam referri posse non dubium est. Nam cuius sapientiam proferre uolumus, eius cor sine dubitatione laudamus. Vtraque enim quibus constat humanitas, id est corpus et anima, in caelestem dicit erupisse laetitiam. Sed aduertendum est uir iste quanta fuerit sancti-

29/30 facit ad confessionis ~ Caret 39 sentiendo Germ. Germ., corr. a. m., concupiuit r defecit Germ., corr. a. m.

47

concupiscet

EXP. IN PS. LXXXIII, 3-5

769

tate praeclarus, ut non solum eius anima, uerum etiam caro, quae plus praeuaricationis uitio probatur obnoxia, in exsultationem Domini felici sorte proruperit, praeuidens bona futuri saeculi, quae eius se credebat largitatibus adipisci. 4. Etenim passer inuenit sibi domum, et turtur 7° nidum sibi ubi ponat pullos snos. Cum superius animam corpusque dixerit in Domini exsultatione gaudere, hie auium ista duo genera ad quamdam similitudinem comrnendandam posuisse dignoscitur. Passer est nimia uelocitate celerrimus, qui in siluis habitare non patitur, sed domum sibi 75 in parietum foraminibus desideranter exquirit, quam dum inuenerit nimio gaudio laetus exsultat, quia se diuersarum aduersitatum ulterius carere in hoc credit insidiis. Sic anima iucundatur, dum in caelorum regna mansionem suam senserit esse praeparatam. Turtur uero abstinentiae moderatione ca80 stissimus est, qui una tantum copulatione contentus, filiis suis nidum aedificare cognoscitur ; qui non ut passer praepara¬ tam domum reperit, sed nouam sibi de quibusdam particulis fabricare contendit. Huic caro nostra non irrite comparatur, quae operas suas in Domini gaudet posuisse mandato. Per hanc 85 enim euenit, ut ieiuniorum sacrificia suauiter offerantur, ut cibum pauperibus demus, et sepeliamus defunctos, aegrotis seruiamus, positos in carcere uisitemus, et cetera pietatis officia, quae corporalibus noscuntur ministeriis explicari. Alii turturem sanctae applicauerunt Ecclesiae : quoniam praeter 90 Christi Domini alterius nescit habere consortium. Altaria tua, Domine uirtutum : Rex mens et Deus mens. Versus hie ad superiora respondet. Ait enim : Altaria tua, Domine uirtutum, ubi iungendum est quod in primo uersu psalmi dictum est, quam amabilia sunt ! Quae fi95 gura dicitur 0.770 kolvou, id est, a communi, quando dicta supe¬ rius ad inferiora respondent. Sed quoniam anterius dixerat domum passeris, et turturis nidum, quid in eisintellegere debuissemus ostendit. In his enim altaribus quasi in do¬ mum gratissimam gratulatur fidelis anima fritinnit: in his al100 taribus carnis opera, quae tamen sunt sancta, reponuntur. In illo altari spes firmissima collocatur, in quo beatorum animae uelut in quodam perenni prandio conuiuiis caelestibus epulantur : ubi satietas magis incitat, nec beata esuries aliquando discedit. Addidit etiam: Rex meus et Deus mens. Rex 105 a regendo dicitur; Deus uidelicet a creando ; quamuis et timorem tale nomen indicare monstretur. 5. Beati qui habitant in domo tua, Domine ; in 65

SCHE

ET

carere

77

patere in hoc credet Germ., patere non credit Garet 84 operas suas] Germ., opera sua Garet 92 respondit Germ. 96 respondit Germ. 99 fidelis anima fritinnit] Germ., fritinnit fid. an. ed. (cjr Variaep. 40, 28), gratulatur fid. an. {And. Bee. Fisc.) Garet 9

C 2. (xcvm)

PL

602

^286

770

£

£

EXP. IN PS. LXXXIII, 5-7

saeculum saeculi laudabunt te. Quid muneris conferant altaria ilia praedixit. Nam si beatus hie habeatur, cui ad tem110 pus omnia secunda procedunt, nec aliqua aduersitate concutitur, quid de ilia beatitudine sentiamus, cui nec in qualitate, nec in pereimitate quidquam simile reperitur ? Sed quia humanis uerbis hoc bonum non potest explicari, tamen unde proueniat non tacetur. Dicit enim, laudabunt te. Inde est 115 quippe ilia beatitudo mirabilis, quam ut aeternam intellegeres, subiecit, in saeculum saeculi. Sed qualis, rogo, illius saeculi uentura laetitia est, ubi dabitur copiose gaudere et numquam ab ea posse discedere ? 6. Beatus uir cuius est auxilium abs te, Domine ; 120 ascensus in corde eius. Decursa contemplatione felicitatis futurae, uenit ad secundum modum, ubi Dei famulum etiam hie ostendit beatum : ne putarentur fidelibus praemia uel hie in totum fuisse subtracta. Dicendo enim, auxilium abs te, Domine, prodidit hie labores colluctationesque difficiles. 125 Adiecit ascensus in corde eius. Vtique illi beato cui est auxilium a Domino, ascensus est in corde, quia semper proficit, semper ascendit et quantum Dominus praestat auxi¬ lium, tanto altius eleuatur ad caelum. Tale est enim (uerbi causa) quod dicimus, cum uicerit quis auxilio Domini libidi130 nem, ascendit primum gradum; cum dominatus fuerit superbiae, salit alteram ; dum superauerit auaritiam,subit tertium; et tot gradibus euehitur quot uitiis fuerit absolutus. Sic per quintam speciem definitionis, quae graece Kara rrjv Ae£iv, latine ad uerbum dicitur, beati facta definitio est; complectitur 135 enim quid sit beatus, cui est auxilium abs te, Domine. 7. Disposuit in conualle lacrimarum, in locum quern disposuit : etenim benedictionem dabit qui le¬ gem dedit. Conuallis lacrimarum paenitentis humilitas est, de qua tantum quis ad superiora conscendit, quantum 140 in ilia satisfactione descenderit. Sed ne forsitan quaereres ubi ascenderetur, subiunxit, in locum quern disposuit. Locus utique iste dispositus regnum Domini significat futurum, quern contingere felici sorte merebimur, si ad eum peruenire dispositis a Domino regulis appetamus. Ipse enim disposuit 145 gradus qui ordinauit et locum. Qui uult accipere praemium, audiat quid iubetur. Sequitur etenim benedictionem da¬ bit qui legem dedit. Cum prophetiae tempus esset sub lege Domini constitutum, nec adhuc uenisset gratiae donum, eumdem dicit benedictionem daturum, id est gratiam 150 suam, qui legem dedit ante iustitiam : docens Dominum Christum utriusque testamenti euidenter auctorem, cum di¬ cit, benedictionem dabit qui legem dedit. 129/130 libidinem auxilio domini ~ Caret 131 sallit Germ. 137 disposuisti eis r 142 iste] Germ., ille Garet 143 merebitur Germ., corr. a. m.

PL

6o3

EXP. IN PS. LXXXIII, 8-10

771

.

155

160

165

170

175

180

185

190 SCHE

195

8 A mbulabunt de uirtute in uirtutem ; uidebitur Deus deoruni in Sion. Virtus primum erat in lege, nunc est uirtus in gratia; sed iucundior ista quae redimit, quam ilia quae iudicat. Praestet ipse qui utrumque dedit, ut quoniam bona per legem peccatores suscipere non meremur, absolutionem nobis per gratiam conferre dignetur. Intellegat tamen Christianus de uirtute in uirtutem sibimet ambulandum, neseremittat adotium. Sequitur uidebitur Deus deorum in Sion. Ecce duas illas uirtutes in unam dicit Christi conuenire personam. Ipse enim uisus est Ierosolymis in Sion monte, qui legem dedit et gratiam. Deum uero deorum quemadmodum debeamus aduertere, proxime in octogesimo primo psalmo iam dictum est : quia et sanctos uiros scriptura diuina deos appellare non desinit. Sic enim dicitur Deus deorum, quemadmodum Rex regum, Sanctus sancto¬ rum et Dominus dominantium. Videbitur, dixit, non, intellegitur, quia illud erat omnium, istud uero paucorum. 9. Domine Deus uirtutum, exaudi precem meam ; auribus percipe, Deus Iacob. Vt reuera unum Deum intellegeres illarum esse uirtutum quas superius dixit : A mbu¬ labunt de uirtute in uirtutem, exclamans ipse quoque professus est : Domine Deus uirtutum. Et quis est iste Deus uirtutum ? Deus Iacob, id est Dominus Christus, qui inimicorum suorum clementissimus supplantator agnoscitur, quando eorum prauas nequitias, ad uirtutum semitas facit peruenire directas. Siue illud mauult intellegi, ut sicut Iacob fecit Israel uocari, quia uiderat Deum et istum quoque fidelissimum, qui hie loquitur, faceret maiestatis suae aeternam gloriam contueri. 10. P rotector noster, aspice, Deus ; et respice in faciem Christi tui. Venit ad tertium modum, ubi deprecatur innotescere mundo Dominum Saluatorem. Haec non tamquam dubitans uir sanctissimus optat, sed postulat cito fieri quae nouerat esse uentura. Et quia per redemptorem no¬ strum mundum sciebat esse saluandum, petit ut sic aspiciat genus humanum, quatenus in faciem Christi sui respiciat Pater ; non quod ille aliquando eum non respicit, sed ut praesentia incarnationis gentibus ilium innotescere faceret, qui eis facie probabatur incognitus. Haec figura dicitur hypallage, latine permutatio, quoties dicitur respici magis ille qui respicit, uel his similia, quae in scripturis diuinis frequenter adhibentur ; ut est illud : Dominus de caelo prospexit super filios hominum, ut uideat si est intellegens atit requirens Deum. 194/195 Ps. 52, 3.

155 remittit Fisc.

PL 6o4

77 2

EXP. IN PS. LXXXIII, 10-12

Vt uideat enim dixit, id est, uidere faciat. Simile est et illud : Intellege clamorem meum ; non quod ille deprecatus intellegat, qui nouit omnia sicuti sunt, sed intellegi faciat ab his qui ignorare noscuntur. 2oo 11 Q uia melior est dies una in atriis tuis super millia. Elegi abiectus esse in domo Dei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Ipsa sunt atria Do¬ mini, in quibus superius concupisse se et defecisse testatus £ 205 est, in quibus una dies iuste desideratur : quia semper aeterna est, quae solis aduentu non oritur, nec eius finitur occasu ; quam non sequitur crastina, nec praecedit hesterna, sed im- ^ 287 mutabilis manens constat unitate perpetua. Super milia, mundum istum significat, ubi milia dierum sustinent finem 210 et ab uno illo uincitur quidquid in istorum multiplicationibus _ aggregatur. Merito ergo talibus desideriis quaeritur, cui nihil SCHE simile reperitur. Haec figura dicitur parison, id est aequatio sententiae, quando duae res e diuerso ponuntur, sed una ma¬ gis eligitur ; sicut et hie et superius fecit et inferius ipse factu2I5 rus est. Sequitur elegi abiectus esse in domo Dei, ma¬ gis quam liabitare in tabernaculis peccatorum. Vir sapiens non iudicabat ad carnis oculum, sed ad ipsius ueritatis aspectum ; ut esset abiectus in domo dominica, quam in gloria saeculi uiuere criminosa. O abiectio ilia pulchra ! o 220 sublimitas ista foedissima ! Ipsa est scilicet quae superius dici¬ tur conuallis lacrimarum, palatiis omnibus sine dubita- PL tione superior : ubi etsi ad tempus plangitur, inde tamen sine 6o5 fine gaudetur. Abiectus enim dicitur, qui humana aestimatione habetur extremus. Sed apud Deum ille magis honorabi225 lis iudicatur, qui propter nomen ipsius inter homines uidetur esse despectus. 12. Quoniam misericordiam et ueritatem diligit Dominus Deus / gratiam et gloriam dabit Dominus. Causa redditur quare domus Domini plus debeat diligi quam 230 tabernacula peccatorum. In ecclesia enim ipsius primum misericordia est, quia de peccatoribus efficit iustos et ueri¬ tatem illis promissi praemii non negauit ; sicut dicit aposto¬ lus : Qui prius fui blasphemus, ac persecutor et iniuriosus ; sed misericordiam consecutus sum ; et paulo post : Bonum certa235 men certaui, cur sum consummaui, fidem seruaui / super est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illo die iustus

233/234 I Tim. i, 13.

234/237 II Tim. 4, 7-8.

204 concupisse Germ. (sic semper i pro ii) Germ. 217 sed] se Germ., corr. a. m. deus] om. r dominus] deus r

213 diuersae Germ. 214 elegitur 220/221 et 223 dixit Germ. erm. 228

EXP. IN PS. LXXXIII, 12-13

773

index. Ecce utrumque compiexus est et mi s eric or di am Do¬ mini et ueritatem. Subiungit etiam, gratiam et gloriam dabit Dominus. Ne solam gratiam in hoc saeculo sanctis 24° putares esse collatam, sequitur et gloriam dabit Dominus. Hie enim primo praestat gratiam, ut peccator conuertatur ad uitam ; in futuro dabit gloriam, ut diuino munere iustificati angelorum mereantur esse consortes. Gratia enim ET dicitur gratis data, sicut ait apostolus : Si autem gratia non ex 245 operibus, alioquin gratia iam non est gratia. Ipsa est quippe Domini Christi gratia, quae nos praeparat, adiuuat, corroborat et coronat. 13 Non priuabit bonis ambulantes in innocentia. Malorum tantum poena est a munere diuinitatis arceri. Inno250 ce7itiam uero plenam Dei constat esse muneribus, sed haec innocentia sui debet uocabuli fine cognosci. Ipse est enim innocens qui nulli nocet. Tabs ergo priuari non potest mune¬ ribus Dei, qui iam hie dona beatae conuersionis accepit. Inno¬ cens autem est qui hie disponitur in conualle lacrimarum, qui 255 elegit abiectus esse in domo Dei magis quam habitare in tabernaculis peccatorum ; et his similia quae superius dixit. Domine Dens uirtutum ! beatus homo qui sperat in te. Tot bona explicare non potuit, quae sanctus suus ani260 mus sentiebat ; et ideo sub admiratione legendum est : Domi¬ ne Dens uirtutum ! qui tanta bona facis, quanta homines __ referre non possunt. Ad postremum intulit aliquid aliud quam SCHE praemisit : Beatus homo qui sperat in te. Quod schema dicitur paraprosdocia, latine inopinatus exitus ; hoc est, cum $ 265 aliud proponitur et aliud subiungitur. Intellegamus ergo quan¬ tum possumus sensum diuinum quam multiplici decore reluceat ; ut illud quod multis uerbis explicare non poterat, in paucitate concluderet. B eat us est enim qui spem suam in aeterna felicitate posuerit. Beatus cuius bona non occidunt. Sed po270 stremum perfecte beatus est cuius spes in Domino iugiter perseuerat.

.

Conclusio psalmi.

275

Mirabilis psalmus et omni mundana suauitate iucundior, qui sic nobis Ecclesiae torcularia fecit omnino dulcescere, ut optabilius habeamus tali fasce deprimi, quam huius felicitatibus subleuari. Vnde iam merito dicimus : Concupiscit et de¬ ficit anima mea in atria Domini. Sed sanctam petimus

241/242 peccator conuertatur] Germ., peccatores conuertantur Garet 248 non] dominus praem. r 252 non potest priuari ~ Garet 253 conuersationis Aud. ed. 255 elegit] Germ., eligit Garet 259 suus] om. Germ. 261 bona] om.. Germ. 276 petimus] Germ., petamus Garet.

PL

606

774

EXP. IN PS. LXXXIII,

13-LXXXIV, 3

Trinitatem, ut quemadmodum sensus nostros dulcedo praesentis lectionis affecit, ita iugiter in nobis maneat, quod ipse miseratus infudit. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXIV. 1. In finem, filiis Core, psalmus. In finem, Dominum Saluatorem significare constat in titulis, sicut dicit apo¬ stolus : Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Filiis Core, psalmus. Quid significet Core, saepe iam 5 diximus. Hoc tamen in summa commonere sufficiat, hunc psalmum de illis dici qui iam Domino Saluatori sincera mente crediderunt, de cuius primo aduentu praesens psalmus tertius approbatur.

Diuisio psalmi. 10

15

In prima parte psalmi propheta Domino breuiter gratias agit, quoniam de ilia antiquitate iudaicae nationis peruenit populus ad culturam Domini Saluatoris. Secunda parte refert quemadmodum iram suam Dominus in populo Iudaeorum mitigare dignatus est : expetens aduentum Christi, in quo humana caecitas euidentissimum lumen credulitatis accepit. Tertia parte ad se ipsum uerba conuertit et prophetiae spiritu incarnati Verbi praedicat euidenter aduentum. Expositio psalmi.

.

2 Benedixisti, Domine, terrain tuam : auertisti captiuitatem Iacob. Praeuidens psalmista futura miracula, tamquam de praeterito laetus exsultat : aduentu Domini 20 benedictam terrain esse pronuntians, id est carnem utique quam ipse est dignatus assumere. Per Iacob enim patriarcham frequenter diximus significari populum fidelem, qui liberatus est a captiuitate diaboli, quando meruit Domini miseratione saluari. Dicendo : auertisti captiuitatem, ostendit 25 earn pro humanis quidem iniquitatibus fuisse crassatam, sed diuina miseratione submotam. 3 Remisisti iniquitatem plebis tuae ; operuisti omnia peccata eorum. Remittere est debitum relaxare, /x 288 non causae alicuius interuentu, sed pietatis intuitu. Sic Domi30 nus remisit culpam, dum reos peruenire fecit ad ueniam. Hoc est quod superius dixit : auertisti captiuitatem Iacob. Captiuitas enim peccati fuit, quando mundus idolis seruiebat

.

Ps. LXXXIV, 3 Rom. io, 4.

4/5 cfr Exp. ps. XLI, 8/9 ; LXXXIII, 18/19.

Ps. LXXXIV, 5 commore Germ., corr. a. m.

31 dixit] Germ. s. 1. a. m.

EXP. IN PS. LXXXIV, 3-6

SCHE

775

obnoxius ; sed ueniente Domino Saluatore tecta esse, id est oblitterata non dubium est ; cuius aduentu et libertas nostra 35 caput extulit et superbia diaboli confracta succubuit. Sequitur operuisti omnia peccata eorum. Propitiatio Domini sic euidenter agnoscitur, quando peccata nostra cooperta esse monstrantur. Illorum enim abominatio, nostra absolutio est et tunc securi reddimur, quando ilia ad iudicium non uocantur. 40 Hoc humano generi constat esse collatum, cum salutaris Dominus dignatus est aduenire. Et intende quod per hos duos uersus figura fit homoeoteleuton, quia similibus litteris dictiones plurimae terminantur ; dixit enim : Benedixisti, auertisti, remisisti, operuisti. 45 4. Mitigasti omnem iram tuam ; auertisti ab ira indignationis tuae. Interiecto diapsalmate uenit ad secundam partem, referens quemadmodum iram suam Dominus mitigare dignatus est et salus proueniret quibus desperatio pro factorum suorum qualitatibus imminebat, sicut in euan50 gelio ipse testatur : Non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus Israel. Sed inspice qua mensura sit positum, miti¬ gasti. Prosequitur iterum culpas, quas in Dominum Saluatorem Iudaeorum nefanda proteruia studio peruersitatis exercuit. Ab ira autem indignationis suae, subaudiendum 55 est, quoniam ludaeoram auertit interitum, dum ad aegrotos medicus, ad pestilentia plenos auctor salutis aduenit. Quod non solum ad unam gentem, sed ad beneficium totius orbis aptandum est. 5. Conuerte nos, Deus salutaris noster ; et auerte Go iram tuam a nobis. Dum superius dixerit: operuisti om¬ nia peccata eorum, modo quasi nouiter petit : auerte iram tuam a nobis. Sed utraque conueniunt, si consideremus tempora peccatorum. Pro illis itaque iniquitatibus quas ante fecerat populus Iudaeorum, prius gratias egit, quoniam 65 aduentu Domini omnia probantur esse mitigata. Hie autem pro futuris culpis iterum rogat, quia eos in passione Domini crudelia scelera praeuidebat iterum esse facturos. Denique hoc dicit, conuerte, ut de persecutoribus defensores fiant, de blasphemis praedicatores, de contradictoribus discipuli. Di70 cendo autem nos, personam populi, de quibus loquitur sumit. Simili modo accipiendum est, auerte iram tuam a nobis, ne gentem iudaicam debita possit poena percellere. 6. Non in aeternum irascaris nobis, neque extendas iram tuam a progenie in progeniem. Sciebat Do-

50/51 Matth. 15, 24.

CO dum] Germ., cum Garet

63 quae Germ.

73 non] ut praem. r

PL 6o?

776

EXP. IN PS. LXXXIV, 6-9

mini patientiam impia hominum sustinere peccata, et ideo rogat ut non eos aeterna damnatione percellat, sed inuitando demulceat, sustinendo lucretur, commonendo recorrigat, quod tamen eum facturum esse noscebat. Perscrutandum est autem quod duas progenies posuit : prima est enim (ut qui80 busdam placet) ab Adam usque ad Christum, secunda quae per gratiam baptismatis usque ad finem saeculi peracta concluditur. Petit ergo, ut quia priori generationi pro pertinaciae suae qualitate iuste iratus est Dominus, ne secundae gene¬ rationi idem uelit irasci ; quae, etsi a peccato immunis esse 85 non potest, tamen per gratiam baptismatis et satisfactionem confessionis culparum suarum sordibus desiderat expiari. 7. Deus, tu conuertens uiuificabis nos ; et plebs tua laetabitur in te. Mirabili Dominum pietate deprecatur : probans quia conuersionem nostram de meritis non habe90 mus, sed eius munere prouenit, quando pro se aliquid animus salutariter concupiscit. Dicit enim : Deus, tu conuertens uiuificabis nos ; id est, quia tu praemittis conuersionis uotum, ut ad uitae peruenire possimus introitum. Quod cum donaueris, tunc ilia plebs prospere laetabitur in te, quae PL 95 infeliciter gaudebat in se. Hoc enim prouenit conuersis, quan608 do suscipere coeperint beneficia Saluatoris. 8. Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam et salutare tuum da nobis. Sciebat quidem Dominum esse uenturum, sed rogat ut haec beneficia non tantum oculis 100 carnalibus uideat (sicut ceteri non credentes), sed purissimo cordis intueamur aspectu. Misericordia enim Patris saluator est Dominus, quem sibi illuminatione uerae fidei cohors beata poscebat ostendi, non tantum carnis uelamine cooperturn, sed potentiae suae claritate conspicuum. Nam idem cum 105 de ipso diceret, addidit, da nobis, id est, concede salutare tuum quasi amplectendum, quasi possidendum, quasi munere aeternae gloriae perfruendum. Perfidis enim tantum apparuit, non etiam datus. Da ergo dicit, ut cum in mente nostra caelesti dono recipitur, nullis tentationibus auferatur. no 9. Audiam quid loquatur in me Dominus Deus : quoniam loquetur pacem in plebem suam et super sand os suos. Venit ad tertiam partem, in qua pulcherrimo schemate praedicat Domini Saluatoris aduentum. Nam postquam deprecatus est ut ei Dominus appareret, quasi petitionis 115 suae compos, subita illuminatione completus, dicit : audiam, id est, non mihi loquendo officiam, qui iam sentio me accepisse quod credam. Quod genus locutionis scripturae diuinae proprium esse cognoscimus, quando nihil tale (ut arbitror) in libris saecularibus inuenitur. Vides prophetiae potentiam hoc 120 dicto fuisse reuelatam. Intus enim loquitur Dominus, id est 75

SCHE

/s

PP

11«

loquitur Germ.

Ill et 124 loquitur Germ.

EXP. IN PS. LXXXIV, 9-10

777

Spiritus sanctus, ut psalmista foris fari posse uideatur ; intrinsecus audit, ut extrinsecus audiatur; discit tacitus propheta, quod uerberato aere a populis possit audiri. Sequitur : quo niam loquetur pacem in plebem suam et super san125 ctos suos. Pax Dei Christus est Dominus, quara locuturum dicit Spiritum sanctum, quoniam est de eius incarnatione dicturus. Plebi dixit, sed suae, non indeuotae, id est sanctis qui Deo Domino probabili conuersatione placuerunt. His enim pax est Dominus Christus, infidelibus autem scandalum et 130 stultitia, qui bellum in sacrilega mente patiuntur, quia pacis auctorem rectis semitis non sequuntur. Sed hunc uersum paulo diligentius perscrutemur, quoniam scelestas mentes ueritatis ipsius attestatione conuincit. Hie enim euidenter expressum est quid sit Spiritus sanctus, id est Do minus Deus. 135 Vbi sunt qui dicunt Spiritum sanctum Patre et Filio esse mi- ^ 289 norem, et ita esse subiectum, ut putetur uoluntatis suae iudicium non habere ? Audiamus Spiritum sanctum, qui in propheta suo sponte loquebatur Dominum esse Deum. Nam et in actibus apostolorum de ipso aperte legitur Deum esse 140 Spiritum sanctum, dicente Petro Anania : Cur tentauit satanas cor tuum mentiri te Spiritui sancto ? Et post paululum, ostendere uolens qui sit Spiritus sanctus, dicit : Non es mentitus hominibus, sed Deo. Nam idem Petrus in epistola sua dicit: Spiritu sancto misso de caelis, in quem concupiscunt angeli prospi- PL 145 cere. Qui si aequalis non esset, non in baptismo in nomine dei6o9 tatis Patri et Filio reuerendissimo honore coaequaeretur, sicut ab ipsa Veritate prolatum est : Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Quod solum testimo¬ nium debet humano generi ualde sufficere, quia ubi unum no150 men deitatis dicitur, ibi aut naturae aut potentiae diuersitas non habetur. 10. Et in eos qui conuertuntur ad ipsum : uerumtamen prope timentes eum salutare ipsius, ut inhabitet gloria in terra nostra. Qui conuertuntur ad 155 ipsum, significat paenitentes, qui mundi pestifera libertate derelicta, felicia eius eligunt subire seruitia. Nam cum orbis uniuersus idolorum turpissima deuotione flagraret, soli Iudaei putabantur prope timere Dominum, qui per Moysen lege suscepta, uni Deo uidebantur esse deuoti. Sed ideo dictum 160 est : prope timentes, quia carnaliter omnia gerentes, di-

140/141 Act. 5, Matth. 28, 19.

122

3.

142/143 Act.

5, 4.

143/145 I Petr.

1, 12.

147/148

dicit Germ. (corr. a. mi), Garet 133 hinc ed. 142 quid Germ., rede ? 144 caelis] Germ., caelo Garet 146 reuetentissimo Germ. (sic semper) 150 dicitur] Germ., dicit Garet 153 timentibus r

778

165

170

Sche

175

180

% 185

190

195

200

EXP. IN PS. LXXXIV, 10-12

uersis eum culpis contumaciter irritabant. Non enim timere, sed prope timere dicti sunt qui legem ipsius carnaliter, non spiritaliter acceperunt. Vt autem hoc de ipsis dictum intellegas, sic et apostolus ait : Et ueniens euangelizauit pacem uobis, qui eratis longe ; et pacem his qui prope. Sed quamuis tales fuissent, tamen Dominus Saluator de ipsorum elegit carnaliter gente procreari. Inde enim uirgo Maria quae peperit Chri¬ stum : ibi conuersatus est Dominus ; ibi miracula, quae a fidelibus et leguntur et creduntur, effecta sunt. 11. Misericordia et ueritas obuiauerunt sibi : iustitia et pax complexae sunt se. Hoc schema dicitur somatopoeia, id est corporis attributio, quando rebus incorporeis corpora tribuuntur. Nam cum misericordia et ueritas, pax et iustitia incorporea sint, duabus gressum, duabus dedit amplexum, quod utique constat esse corporeum. Postquam uero dixit ex qua gente esset Dominus nasciturus, nunc quae praestiterit aduentus sanctae incarnationis exponit. Ipso quippe praestante, duo testaments in unius seriem copulationis adducta sunt ; in nouo enim misericordia est, in qua per gratiam liberatur genus humanum ; in ueteri ueritas, ubi lex et prophetarum annuntiatio continetur ; sicut in septuagesimo psalmo iam dictum est. Haec autem duo sibi obuiauerunt, non ad exercendam contrarietatem, sed ad gratiam promissae perfectionis implendam. Vnum quippe constat factum, quod temporibus probabatur esse diuisum. Et ut genus ipsum foederis euidenter exprimeret, hoc ipsum uaria nominum iteratione geminauit, amplexu quodam dilectionis duas res, id est iustitiam et pacem in mutuam protinus uenisse concordiam. Quod fieri solet quando se homines post longum tempus uidentes, nexu brachiorum studio caritatis astringunt. 12. Veritas de terra orta est et iustitia de caelo prospexit. Veritas de terra orta est, quando ex Maria Virgine Verbum caro factum est ; sicut ipse dicit : Ego sum uia, ueritas et uita. Iustitia de caelo prospexit, quando humano generi periclitanti Filius Dei mirabili dispensatione subuenit. Potest et aliter hie sensus intellegi. Veritas de ter¬ ra oritur, quando confessio peccatoris offertur ; iustitia de caelo prospicit, quando fit remissio peccatorum. Quod in publicani illius oratione prouenit. Veritas enim de terra orta est, quando ima respiciens, confitendo peccata sua Deum rogabat ; itistitia uero de caelo prospexit, cum

164/105 Eph. 2, 17.

194/195 Ioh. 14, 6.

172 somatopoeia] Germ. mut. a. m. in onomatopoeia

182 hie Germ.

pl 610

EXP. IN PS. LXXXIV, 12-LXXXV, i

779

descendit iustificatus publicanus magis quam ille pharisaeus. 13. Et enirn Do minus dabit benignitatem et terra 205 nostra dabit fructum suum. Et iste quoque uersus ad paenitentis humilitatem competenter aptatur. Ipse enim sua benignitate donat confessionis affectum, id est imbrem prosperrimum lacrimarum ; ut caro nostra piis fletibus irrigata, praemia possit afferre copiosa. 210 14. / ustitia ante eum ambulabit ; et ponet in ilia gressus suos. Pari etiam modo et hunc uersum ad illos aptandum esse dicimus, qui supplicationibus piis ad Dominum corriguntur. I ustitia quippe ambulabit ante eos, quando, malorum suorum ueritate recognita, remitti sibi humiliter pe215 tunt quod sceleratis ausibus perpetrarunt; et quod gaudentes male ligauerunt, per beneficia piae lamentationis absoluunt. Tunc enim uere ponunt in uia, id est in Christo gressus suos, qui ante semitis detestabilibus errauerunt. Conclusio psalmi. Audiuimus, beate Dauid, quid intus tibi locutus fuerit Dominus. Pax ista et super nos ueniat, quae in tuo corde regnabat. Ecce uerum Regem, quern uirtus tabs regebat ; templum iustitiae, palatium pietatis, thesaurarium misericordiae. lure tibi subiacebant terrena, cui tabs Dominus imperabat. Ecce quod ultra omne imperium, supra omne possit esse praeco225 nium : de tuo semine omnipotens Verbum carnem sumpsit, per quod humanum genus salutare donum redemptionis accepit.

220

4?

EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXV. ET

5

Oratio Dauid. Oratio nomen homonymum est, cuius etymologia est oris ratio ; quae quando inter humana iudicia dicitur, a disertis artificiosa nimis subtilitate componitur ; quando Deo funditur simplici atque humili supplicatione pro5 fertur. Sed haec humilitas atque puritas deprecationis sancto Verbo sic conuenit; si duas naturas in Christo Domino (ut mater docet Ecclesia) confiteamur perfectas atque uerissimas, id est, Dei et hominis. Tunc enim ueracium uerborum nulla contrarietate turbabimur, si sanctis proprietatibus apta redda10 mus. Nam si uis nosse potentiam deitatis eius, audi euangelium : In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et n 1.

Ps. LXXXV, 11/13 Ioh. i, 1-3.

212

ad dominum] Germ., a domino Garet

210 absolbunt Germ., absoluant

Garet. Ps. LXXXV, 3 a] om. Germ.

nimis] animi Aud. Fisc.

29.0

780

15

20

25

30

35

40

EXP. IN PS. LXXXV, i

Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Vis infirmitatem hominis agnoscere, audi Paulum apostolum docentem : In similitudinem hominum factus et habitu inuentus ut homo. Humiliauit seipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Et ideo quando a parte humanitatis suae loquitur, diuinitatis fragilitas non putetur ; quia sic humana extulit, ut nullatenus diuina minuerit. Idem ergo atque unus Dominus Christus oratur, quia Filius Patris est : orat, quia Filius homi¬ nis est. Inde Creator, hinc creatus ; inde Dominus, hinc seruus; hinc mortalitatis nostrae particeps, inde mortis ipsius interemptor. Hinc est quod per libros diuinos aptissimis locis duas operationes suas semper ostendit. Quod si haec deuotus lector fideli mente seruaueris, omnia ueraciter tibi constare posse cognosces. Illud praeterea debemus agnoscere firmoque animo continere, quod oratio quando a Domino Christo funditur, institutio est sancta fidelium, forma bonorum, sincerae humilitatis exemplum ; cum a subiectis agitur, satisfactio delictorum, confessio criminum, lauacra culparum. Ibi magisterium est docentis ; hie abolitio postulatur erroris. Nam sic innocensorauit, quemadmodum et crucem sine aliqua culpa sustinuit. Lazarum plorauit, ut nobis proximi ostenderet caritatem. Persecutores fugit, ut nobis audaciam inconsultae temeritatis auferret. Haec enim et his similia prouidus doctor effecit, quatenus et ueritatem sanctae incarnationis ostenderet et futuris Manichaeis ceterisque talibus obuiaret. Dauid autem quod positum est, Dominum significat Saluatorem ; siue quia interpretatio eius (ut saepe dictum est) manu fortis ac desiderabilis habetur ; siue quia ex eius generatione descendit ; humanitate enim eius est filius, diuinitate Dominus et Creator. Quod si hoc gubernaculum imprudens nauta reliqueris, in asperrimas cautes nauim tuae hdei sine dubitatione confringes. Et nota quod hie psalmus secundus est, qui orationis titulo praenotatur. Diuisio psalrni.

45

Per totum psalmum orat Dominus Christus,

in prima

14/17 Phil. 2, 7-8.

13 ipsum Germ.corr. uis] Germ., et si uis Garet 14 agnoscere] Germ., cognoscere Garet docentem] Germ., dicentem Garet 16 seipsum] Germ', semetipsum Garet 17/18 diuinitatis] humilitatis ed. diuinitati fragilitas non imputetur Aud. Fisc. 24 deuotus lector] Germ. Garet (,deuote lector, PL) 26 cognoscis Germ. 27 a] om. Germ. 34 fugiit Germ. 40 humanitatis Germ. 41 filius] et praem. Germ. 43 nauem Germ.

EXP. IN PS. LXXXV, 1-2

781

sectione dicens quae ipsi tantum probantur aptari. Secunda pro membris suis, quorum ipse caput est, humilius deprecatur. Tertia ex sua iterum persona reloquitur, quod ad eum specialiter intellegas pertinere. Sed haec omnia unus atque idem 50 Deus homo loquitur Christus. Expositio psalmi.

$

-P

Inclina, Domine, aurem tuam ad me et exaudi me, quoniam egenus et pauper sum ego. Ex forma serui (sicut praefati sumus) Christus omnipotenti supplicat Patri, ut eius exaudiatur oratio. Nam quod dicit inclina, 55 ostendit quia se ad ipsum extendere non poterat humana con¬ ditio, nisi ipse suam Maiestatem piissimus inclinaret. Au¬ rem enim dicit, non istam corpoream, sed auditum ilium spiritalem, quo petentium uota cognoscit. Nam per tropologiam talia de Deo dici,frequenti expositione iam nota sunt. Exaudi 60 autem me, significat, ut mea desideria compleantur ; quatenus resurrectione ego quoque saluus ham, cuius morte mundum constat esse saluandum. Dicendo enim egenum se esse et pauperem, conditionem, quam susceperat humanitatis, ostendit, quae ex se nihil habere potest, nisi quod largitate 65 diuinitatis acceperit. Audiant egeni et pauperes, suosque animos tali gloria consolentur, quando rerum Dominus hoc de se dicit, quod pusillanimes frequenter applicandum putant esse miseriis. Sed nec illos excludit, qui in diuitiis suis pura Domino mente famulantur ; egenus enim et pauper Dei est, quis70 quis meruerit mundi istius peruersitate uacuari. 2. Custodi animam meam, quoniam sanctus sum : saluum fac seruum tuum, Deus meus, sperantem in te. Potenter exsequitur qui sit egenus et pauper, scilicet Dominus Christus, qui se ueraciter sanctum dicit, quia mundi 75 istius illecebras caelestis uitae conuersatione calcauit. Au¬ diant Apollinaristae habere animam Dominum Christum et perfecti hominis sumpsisse naturam ; quia non poterat non habere earn, ad quam specialiter probatus est uenisse saluandam. Nemo enim liberat quod de peruasoris potestate non eri80 pit ; etsi non sit apud defensorem quod uindicat, captiuitatis susceptae conditio perseuerat. Et respice quam salutaris nobis forma proposita est. Ille qui se ueraciter dixerat san¬ ctum et a mundi illecebris alienum, saluum se a diuinitate fieri deprecatur, ut nos instrueret salutem non esse in huma85 nis uiribus constitutam, sicut et propheta Ieremias dicit :

ti2 se] om. Germ. Garet

77 perfecte Germ.

82/83 sanctum] Germ., esse praem.

PL 612

782

90

95

100

105

no

1 x5

120

125

EXP. IN PS. LXXXV, 2-5

Maledictus homo qui spem suam ponit in homine, et a Deo recedit cor eius, et cetera. 3, Miserere mei, Domine, quoniam ad te clamaui tot a die. Vnus atque idem Deus et homo Christus Iesus misericordiam petit, qui misericordiam donat ; docens perseuerantia deprecationis pietatem Domini modis omnibus impetrandam ; sicut ipse in euangelio docet : Bonum est orare et non defcere. Audiant hunc locum, qui paenitentiam agere in uitae suae termino praua uoluntate desperant et se ad excusandas excusationes impia uoluntate conuertunt, cum in euangelica lectione cognoscant latroni affixo iam cruci momentanea celeritate subuentum ; et cetera similia, quae textus scripturae diuinae ad spem nutriendam mortalium mirabili benignitate concedit. Semper supplicare nos decet, qui frequenti culpa delinquimus. Inaestimabile malum est ipsos homines spem sibi saluberrimam tollere, cum diuina dementia sine cessatione nos sibi iubeat supplicare. Petamus hoc et aetate florida, petamus in iuuentute positi, petamus et in occidua senectute perducti. Numquam cessare debet a precibus, qui punienda prauitate peccauit ; ne dum tempus supplicationis quaerimus, mi¬ sericordiam Domini nobis tali persuasione tollamus. Nam cum dicitur tota die, totius uitae tempus ostenditur, ut per multa tempora annorumque curricula quasi unius diei continuus clamor esse monstretur. Magna siquidem uoce ille clamat ad Dominum, qui quamuis lingua taceat, bonis tamen operibus PL 613 perseueranter exclamat. 4, Laetifica animam serui tui, quoniam ad te, Do¬ n 29! mine, leuaui animam meam. Iucundari petit animam suam fons hilaritatis et origo laetitiae, ab ilia scilicet parte qua seruus est. Seruum se enim merito dixit, quoniam ex Maria uirgine natus est, quae se profitetur ancillam. Nam dum ei angelus ex ipsa nasciturum Christum Dominum nuntiaret, ilia respondit : Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum uerbum tuum ; sicut et in alio psalmo dicit : Ego seruus tuns et filius ancillae tuae. Laetificari ergo petit animam suam, quia non earn deorsum inclinauit ad terrain, sed leuauit semper ad Dominum, ubi est uera laetitia, et sine fine Secu¬ ritas. Sic caput Ecclesiae referens gesta propria, membris ceteris donauit exempla. 5. Quoniam tu, Domine, suauis ac mitis es / et copiosus in misericordia omnibus inuocantibus te. 86/87 Ier. 115, 16.

17,

5.

92/93 Luc.

18,

1.

118/119 Luc.

1,

38.

119/120 Ps.

88 mihi r 89 et] om. Germ. 90/91 perseuerantiam Germ. 99/100 delinquimus] Germ. eras, n 105 supplicatione Germ. {praeter T)

90 cruce Germ. 112 quia r

EXP. IN PS. LXXXV, 5-8

783

Non substantialiter, quod nulla potest creatura comprehendere, sed per quintam speciem definitionis, quae graece dici-P tur Kara rrjv Ae£tv, pulcherrime nobis ostenditur quid sit Deus. 130 Suauis, quia post amaritudinem huius mundi dulcis est ad se recurrentibus. Mitis, quia diu sustinet peccatores. Copiosus in misericordia, quia licet sint nostra numerosa peccata, multo abundantior est pietas, quae tot relaxat offensas. Restat ut ei iugiter supplicemus, quando eum audimus 135 omnibus inuocantibus se non negare praesidium. 6. Auribus percipe, Domine, orationem meant et intende uoci deprecationis meae. Intueamur quam conuenienter orationis istius ordo decurrat. Prius enim fuit ut uox supplicationis ascenderet, ac deinde rogatus audiret. Percipe 140 uero cum dicitur, non aliquid suscipi transitorie postulatur ; sed in illis maiestatis sinibus mauult recondi, quemadmodum per aures ab homine memoriae probatur infigi. Additum est, intende uoci deprecationis meae, ut intentus animus aperiret auditum. Quod totum per allegoriam dicitur, ut po145 tentia diuinitatis per humanas consuetudines intimetur. 7 In die tribulationis meae clamaui ad te ; quoniam exaudisti me. Cum superius dixerit : clamaui ad te tot a die ; hie quoddam facere uidetur magnae petitionis augmentum, dicendo : in die tribulationis meae clamaui 150 ad te. Nam licet a sanctis uiris iugiter Domino supplicetur, in tempore tamen tribulationis enixius petitur, quando subuenire ^ necessarie postulatur. Considerandus est autem hie modus PP locutionis, qui in scripturis diuinis frequentissime reperitur, _ ut ideo se dicat cl am as se, quoniam exauditus est, dum claSCHE 155 mor praecedat, ut Deus possit audire. Quae figura dicitur anastrophe, id est peruersio, quae fit quoties aut sensus aut uerba pro aliquo decore uertuntur. 8. Non est similis tibi in diis, Domine ; et non est secundum opera tua. Magna laus breui definitione con160 clusa est. Dicendo enim : non est similis tibi in diis, idola significat paganorum, quae adhuc in mundo nefanda deuotione colebantur ; sicut et alibi dicit : quoniam omnes dii gentium daemonia. Potest hoc et ad homines aptari, qui dii uocati sunt. Sed inspice quia non dicitur quid sit Deus, sed ei 165 similis abnegatur. Quae species definitionis graece dicitur /cap $ apaipeoiv rov ivavrlov, latine per priuantiam contrarii eius quod definitur. Addidit quoque et non est secundum opera

.

162/163 Ps.

95, 5.

134 audimus] Germ., audiuimus Garet 149 die] om. Germ. 160 in diis] orn. Germ. 165/166 cata aferes sint uenantium Germ., t uenantium exp.

PL

6i4

784

170

175

180

185

190

195

200

205

EXP. IN PS. LXXXV, 8-11

tua, id est similis. Et hoc quoque comma sub ilia, quamsuperius dixit, definitione complexus est. Quis enim (ut ille fecit) caelum terramque uel omnia quae in eis sunt, momentanea possit celeritate perficere, aut eorum existentias continere ? 9. Omnes gentes quascumque fecisti uenient et adorabunt coram te, Domine, et honorificabunt no¬ men tuum. Cum adhuc sola esset gens iudaica quae unum Deum colere uidebatur, praedicit omnes gentes, quae idolis tenebantur obnoxiae, ad culturam eius esse uenturas ; quia Patrem uere colit qui honorat et Dominum Christum : errorem eorum omnino destruens qui putant per uniuersum mundum religionem Domini non esse diffusam. Dicendo enim : omnes gentes quascumque fecisti, absolute probat uniuersitatem ; quia nulla gens existit, nisi quam ipse plasmauit, sicut alibi dicit : Qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt. Addidit quoque et honorificabunt nomen tuum. Cum Deo dicitur et honorificabunt nomen tuum, figuraliter significat honorabuntur deuoti ex nomine tuo, quia cultus hominum non facit honorabilem Deum, quern constat honorum omnium proculdubio largitorem. 10. Q uoniam magnus es tu et faciens mirabilia : tu es Deus solus. Hymnum deitatis, quern superius incohauit, istius uersus fine conclusit. Nam et diabolus magnum se putauit, quando dixit : ponam sedem meam ad aquilonem et ero similis Altissimo ; et superbi hodieque cunctis se aestimant grandiores. Sed magnus dici uere non potest, nisi Deus solus, cuius potestati nullatenus ualet aliquid comparari, qui nulla mutabilitate conuertitur, sed semper in naturae suae gloria perseuerat. Addidit et faciens mirabilia : tu es Deus solus. Cum legamus et magos pharaonis miracula diuersa fecisse, hie dicitur quod ipse solus miracula possit efficere. Veriloquum dictum, si qualitatem rei uerbi ipsius ueritate pensemus. Ilia enim uere nequeunt dici miracula, quae ad nullam utilitatem simulata deceptis oculis blandiuntur. Solus enim dictum est, quia sancta Trinitas unus est Deus, personis tantum distincta, non naturae discretione separata ; sicut et alibi dictum est : Audi, Israel, Dominus Deus tuus, Dominus unus est ; sic et Isaias dicit : Quoniam iustus es et non est Deris praeter te. 11. Deduc me, Domine, in uia tua et ambulabo in

182/183 Ps. Is. 45, 21.

145, 6.

191/192 Is.

14, 13-14.

204/205 Deut. 6,

4.

205/206

175 praedicat Germ. 182 sic Germ. 187 honorum] Germ., bonorum Garet 192 odieque Germ., i add. a. m. s. alt. e (hodie qui ?) 198 diuersa usq. miracula] om. Germ, per bomoiot. posset Germ.

EXP. IN PS. LXXXV, 11-13

210

215

220

225

230

235

240

245

top

785

ueritate tua : laetetur cor meum, ut timearn nomen tuum. Oratione decursa et laude diuinitatis competenter impleta, uenit ad secundam sectionem, in qua pro membris suis PL orat, ut eis Dominus profutura concedat. Dum dicit : deduc 615 me, Do mine, in uia tua, adhuc ibi non fuisse monstratur ; et hoc Domino Christo non potest conuenire, cum ipse dicat : Ego sum uia, ueritas et uita. Sed hoc magis congruenter accipitur a parte fidelium, quorum caput est Dominus : qui nisi deducantur in uiam, id est in Christum, in ueritate uidelicet ambulare non possunt. Sequitur laetetur cor meum, ut timeam nomen tuum. Quid sit timor Domini M 292 mirabili ordine declaratur. Nam in timore istomundano prius praecedit causa periculi, aut alicuius angustiae ; in timore autem Domini praemittitur laetitia cordis, ut aliquis ad eius timoris dulcedinem uenire mereatur. Et reuera talem decet habere introitum, quern ad salutem suam humanitas sentit indultum. Hunc iudicem qui formidauerit reus est, ilium qui timuerit sanctus est. Et ideo utraque miscenda sunt, ut et sub spe timeamus et sub timore laetemur, sicut et in alio psalmo dicitur : Semite Domino in timore, et exsultate ei cum tremore. 12. C onfitebor tibi, Domine Deus meus, in toto corde meo et honorificabo nomen tuum in aeternum. Hoc competenter de omni dicitur Christiano, quia ilia est uera confessio, quae toto promitur mentis arcano, sicut et lex docet : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua. Sed et ille ex toto corde confitetur, qui totam spem suam ponit in Domino ; nec in caducis saeculi solatiis praesumit, cum se ad Dominum uniuersa mentis integritate transtulerit. Nam quod addidit in aeternum, illud significat, quoniam inter sanctos eius laudes Domino iugiter personabit, dum in ilia beatitudine praemia promissa receperit. 13. Quoniam misericordia tua magna est super me et eripuisti animam meam ex inferno inferiori. Et confessio laudis offertur, et misericordiae causa subiungitur. Dicendo enim : quoniam magna est misericordia tua super me, beneficium magnum nescio quod edicit. Subiungendo autem eripuisti animam meam ex inferno inferiori, causa beneficii declaratur. Sed consideremus quia cum dicat infernum inferiorem, infernum demonstrat esse superius. Argumenta talia in topicis dicuntur coniugata, quae 214 Ioh.

14, 6.

227 Ps.

2,

II.

232/233 Deut.

6, 5.

208 et 218 timeam] Germ, cum r (praeter nonnullos codd.), timeat Garet cum g 216 uia Germ. (sed infra habet christum) 219/220 praecedit prius ~ Garet 220 timore] amore Germ. 226 alt. et] Germ., om. Garet 227 dicitur] Germ., legitur Garet TO

c 2. (xcvm)

786

EXP. IN PS. LXXXV, 13-15

orta ab uno nomine, uarie commutantur, ut hie positum est, infernum inferius. Infernum uero non irrationabiliter forsitan arbitramur esse sub terris, cum in ueteri testamento de Dathan et Abiron legatur : Aperuit se terra et deglutiuit eos et uiui descenderunt ad inferos. Sed quo itinere illuc animae transferantur, quoniam in auctoritate diuina non legitur, ha255 bemus incertum. Inf ernum autem habere inferiorem partem euangelii locus ille testatur, qui dicit, cum impium diuitem ultrix flamma torqueret, leuasse oculos suos, et in sinu Abrahae uidisse Lazarum. Vnde apparet utrosque apud inferos fuisse, ut se uidere ualuissent et ilium ex inferiore loco ad superiora 260 oculos eleuasse. Sed licet utrique apud inferos esse uiderentur, pro meritorum tamen discretione superiorem locum sanctis, PL inferiorem peccatoribus doctor Augustinus aestimat esse de- 616 putandum. Vnde nunc gratias agens fidelis populus, dicit animam suam ab inferno inferiore, id est poenali, esse liberatam. 265 14. Deus, iniusti insurrexerunt super me et synagoga potentium inquisierunt animam meant ; non proposuerunt te ante conspectum suum. Venit ad tertiam sectionem, ubi passionis suae mysterium et gloriam resurrectionis exponit. Loquitur enim Deus homo ex forma serui 270 per id quod de uirgine Maria natus est. Cum dicit iniustos, significat Iudaeos, qui ei reddiderunt mala pro bonis. Quod autem ait: super me, ut reum scilicet dicerent innocentem, regemque suum plebs insana trucidaret. Synagoga uero potentium, congregatio superborum est, quae be275 luino fremitu et dolosa machinatione consilii iustitiam abicientes, animam eius adimere quaesierunt. Addidit quod sceleratis solet semper mentibus prouenire, quia non propo¬ suerunt Deum ante conspectum suum. Nam quicumque facinus perpetrat, Deum ante conspectum suum 280 omnimodis non proponit, quoniam si ilium credat praesentem, protinus a cogitato facinore reuocatur. 15. Et tu, Domine Deus miserator et misericors, patiens et multum misericors, et uerax. Per singula uerba laudis, maiestas paterna definitur. Quae species duo285 decima defmitionis est, quam Graeci /car e-naivov, Latini per laudem dicunt. Miser ator enim est, quia singulis rebus misericordiam facit. Misericors, quia semper pia est ipsa natura deitatis. Patiens, quia peccatores sustinet et ad 250

252/25:5 Num. 16, 32-33. ps. 85, 1/3 — CC 39, 1190.

256/258 efr Luc. 16, 23.

262/263 efr Aug. En.

265 super] in r 266 quaesierunt r non] Germ, cum r (M N* 3*), et praem. Garet {non autem l. 277) cum r et g 270 maria uirgine ~ Garet 272 scilicet ut reum ~ Germ. 274 qui Germ.

EXP. IN PS. LXXXV, 15-17 290

295

300

$

305

310

315

ET

320

325

787

uotum conuersionis inuitat. Sequitur et multum misericors. Quod ideo tale uerbum adiecit, quia imbecillitas nostra ipsam plus semper accipit, cum earn frequenti remissione promeretur. Intulit et uerax, quia nescit promissa sua aliqua imbecillitate subducere. Quod tamen de Patre sic dicitur, ut totum inesse et in Filio et in sancto Spiritu sentiamus. 16 Respice in me et miserere mei, da potestatem puero tuo et saluum fac filium ancillae tuae. Misericordem Patrem et patientem et ueracem, a parte qua passus est Filius rogat, ut respiciat in eum et celerrima illi resurrectione subueniat. Sic enim misertus est, ut in ipso illam naturam mortalem in gloriam resurrectionis et aeternitatis eueheret; quod tamen sic a Patre postulat fieri, ut a se factum esse de¬ claret. In euangelio quippe sic ait : Soluite templum hoc et in triduo aedifwabo illud. Quod ne aliter potuisset intellegi, euangelista subsequitur : Hoc a^ltem dicebat de templo corporis sui. Sequitur da potestatem puero tuo / illam scilicet quam ipse testatur : Pater non iudicat quemquam, sed omne indicium dedit Filio. Ptier autem in scripturis sacris propter innocentiam mentis saepe ponitur Christus, ut Isaias dicit : quoniam puer natus est nobis et Filius datus est nobis. Et iterum : Ecce’ puer mens, suscipiam eum, electus meus, complacent sibi in illo anima mea. Addidit, et saluum fac filium ancillae tuae; ancillae utique, quia de Maria semper uirgine erat ueraciter et proprie nasciturus ; quae (sicut superius diximus) angelo sibi partum annuntiante, Domini se profitetur ancillam. 17 Fac mecum, Domine, signum in bono, ut ui deant qui me oderunt et confundantur : quoniam tu, Domine, adiuuasti me et consolatus es me. Signum dicitur ab eo quod uentura significet et ex hoc quod uidetur quiddam nos aliud sentire commoneat. Et ideo ilium euentum Ionae possumus hie fortassis aduertere, qui triduo in uentre ceti demoratus, ad similitudinem dominicae resurrecti¬ onis est in littore saluus euomitus. Nam et in euangelio ita dictum est : Generatio mala et adultera signum quaerit et signum non dabitur ei, nisi signum Ionae prophetae. Vides ergo aliud esse negatum ; sed hoc tantummodo compromissum. Possumus et hoc signum quod fieri postulauit, ad resurrectionem eius competenter aptare, maxime cum sequatur, in bono. Quid enim illo bono praestantius, quo uirtus diuina de-

.

.

-

302/303 Ioh. 2, 19. 309/311 Is. 42, 1. 323/324 Matth.

304 Ioh. 2, 21. 300/307 Ioh. 5, 318 efr Varro de Ling. lat. p. 96, 16.

22.

308/309 Is. 321/322 efr Ion.

9, 6. 2, 1.

12, 39.

294 spiritu sancto ~ Garet

314 annuntianti Germ.

317 et 337 et 339 et 342

adiuuasti] Germ, cum r, adiuuisti Garet cum r (SD) etg{plur.codd. et edd.) quae Germ. corr.

PL 617

328 quo]

^ 293

788

33°

335

34°

345

EXP. IN PS. LXXXV, 17-LXXXVI, 1

clarata, et spes credentium ueraci pollicitatione firmata est ? Sequitur ut uideant qui me oderunt et confundantur ; Iudaei scilicet qui oderunt Christum, quos petit resurrectionis miraculum uidere, ut eorum duritia se debeat immutare. Con¬ fundantur enim, ad bonum respicit ; quoniam qui hie de suo malo confunditur, in meliorem partem sine dubitatione transfertur. In isto quippe saeculo si confundimur, emendamur ; qui autem non fuerint confusi, in ilia iudicatione damnabuntur. Adiecit: quoniam tu, Domine, adiuuasti me et consolatus es me. Hie ordo uerborum tabs est: Vt uideant qui me oderunt ; quoniam tu, Domine, adiuuasti me et consolatus es me. Et confundantur, scilicet quando me uiderint esse gloriosum, quern illi despiciendum esse putauerunt. Adiuuasti pertinet ad contradictionem altercantium et ad iniusta certamina Iudaeorum ; in quibus illi sem¬ per ueritatis testimonio superabantur. Consolatus es, ad persecutions saeuissimas insanorum, quas ille uelut tempestatis impetum patientissime sustinebat. Conclusio psalmi.

Consideremus Domini Saluatoris, a parte qua passus est, quam humilis ad Patrem fundatur oratio, qui omnimodis peccata non habuit, sed informans imbecillitatem nostram, eripi 350 se ab huius saeculi periculis postulauit. Quapropter erubescat humana temeritas esse superba, quae se non dubitat ream. Christus pro inimicis orauit, mortem patienter excepit ; et nos iniurias nostras ulcisci uolumus, si detrahentium sermonibus appetamur. Det ipse patientiae munus, qui donauit exem355 plum ; ut eius uestigia sequentes, mortiferos uitare ualeamus errores. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXVI.

.

5

1 Filiis Core, psalmus cantici. Propter memoriam reparandam breuiter commoneamus quae saepe iam dicta sunt ; quia paene in nullam utilitatem putatur esse narratum, quidquid fuerit in abolitionem transmissum. Filii Core fideles significant Christianos, quibus propheta ciuitatem Dei praedicat, ut eis tantae gloriae maior augeatur affectus. Nam cum dicit Filiis Core, ostendit ipsis dicendum, non ipsos esse locuturos. Sequitur psalmus cantici, ut de huius

331 oderant Germ. 332 inmutare Germ., is. ea. m. 336 non] Germ, in marg. 336/337 damnantur Germ. 341 uident Germ.

{a. m. ?)

^ Ps. LXXXVI, 1 chore Germ, {sic semper) filiis Garet 5 significant fideles ~ Caret

4 abolitione Germ. filii] Germ., 7 dicit] Germ., dixit Garet

PL

618

EXP. IN PS. LXXXVI, i

789

saeculi tabernaculis ad intellegentiam supernae ciuitatis ele10 uemur. Psalmus enim de superioribus sonans,commonet nos caelestia cogitare et in eis hymnica exsultatione gaudere. Diuisio psalmi. Breuis quidem psalmus, sed duobus diapsalmatibus cognoscitur esse diuisus ; quam nos, propositi nostri memores, suis quodammodo diuisionem terminis explicamus. In prima parte 15 propheta loquitur ad fideles, caelestem praedicans ciuitatem. Secunda Dominus Saluator earn diuersorum nominum allusione credituram esse pronuntiat, increpans Synagogam, quare ipsa non cognouerit Deum, dum ei tides gentium deuota crediderit ? Tertia parte propheta uno uersu futuri saeculi beatitu20 dinem tangit. Sic distincta permutatio personarum caliginem nobis cunctam confusionis abstergit. Expositio psalmi.

25

30

35

40

Fundamental, eius in montibus sanctis. Consuetudo humanae cogitationis est, ut cum se copiosa perscrutatione collegerit,in aliquam partem suae deliberationiserumpat. Tale enim huius psalmi uidetur initium, ut cum adhuc pro¬ pheta de ciuitate Dei nulla praemiserit, ita de fundamentis eius disserere uideatur, quasi aliqua de culmine ipsius ante iam dixerit. Nouus ordo factus est laudis eximiae, ut de fun¬ damentis ciuitatis supernae propheta sumere uideretur initium, quatenus magna soliditas totius culminis appareret, cu¬ ius prius fundamenta laudata sunt. Non immerito, quoniam fund amentum eius Christus est Dominus, qui sic Ecclesiam suam continet, ut nulla possit quassatione titubare, sicut dicit apostolus : Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus. Merito ergo ab ipso sumpsit exordium, quem rerum omnium constat esse principium. Iosephus quoque (sicut a quodam dictum est) uernaculus Iudaeorum in libro octauo antiquitatum titulo tertio multa de templi constructione locutus est, quod a Salomone fabricatum esse dignoscitur. Nos enim et tabernaculum, quod eius imago primitus fuit, et templum ipsum fecimus pingi et in corpore pandectae nostrae grandio-

Ps. LXXXVI, 34/35 I Cor.

,

3

.

11

37/40 cfr Iosephus Ant. lud. vm, 3.

16 domini Germ. iam Germ, in marg. 21 confessionis Germ. (sed cjr l. 8S) 41 quae Germ.,jort. recte 42/43 in pandecte nostro corpore grandiores legimus. collocare Germ.

EXP. IN PS. LXXXVI, 1-4

79°

45

ris fecimus collocari; quatenus, quod scripturae diuinae de ipsis textus eloquitur, oculis redditum clarius panderetur. I n montibus autem sanctis, significat apostolos et prophetas, qui soliditate fidei et excellentia sanctitatis montes uocantur. Merito ergo tali uocabulo nuncupati sunt, in quibus est uera Dei Ecclesia constituta. 2 Diligit Dominus portas Sion super omnia tabernacula Iacob. Ecce iam de ilia ciuitate loquitur, cuius ante fundamenta laudauit. Quae figura dicitur anastrophe, id est PL inuersio : quoties ea quae superius dicenda sunt, ponuntur 619 inferius. Dicit enim : diligit Dominus portas Sion. Sion (sicut saepe diximus) mons est Ierosolymitanus, interpretatus specula, per quem Ierusalem ilia futura decenter aduertitur. Cuius portas diligit Dominus, id est fidem, caritatem, baptisma, paenitentiam, et quidquid in illam ciuitatem asquisitos populos intromittit. Siue (ut quidam uolunt) duodecim apostolos significant, quorum sancta praedicatio fidelibus aeterni Regis palatia reserauit. Studiose uero perquirendum est quod addidit : super omnia tabernacula Iacob. Tabernacula Iacob, significant Ecclesiam catholicam, quae modo construitur. Haec contra saeculi huius aduersitates expeditionali semper exercitatione confligit. Et quoniam ista futurae r- 294 illius Ierusalem portat imaginem, ubi est beata uita et aeterna felicitas, merito supra istam ilia spiritalis diligi dicitur, in qua iam nihil confusionis, nihil perturbationis esse declaratur. Et intuere quia ilia sic plus amari praedicitur, ut et ista sine dubio diligi sentiatur. 3. Gloriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei. More suo futura pro praeteritis ponit. Nam ista ciuitas in secunda parte Domini attestatione laudabitur : de qua merito glorio¬ sa dicta referuntur, quae Creatoris sui cognoscitur uoce praedicanda. 4. Memor ero Raab et Babylonis scientibus me : ecce alienigenae et Tyrus et populus A ethiopum, hi fuerunt in ea. Secunda pars psalmi huius uelut quaedam nubes aperitur, de qua Dominus tonans, fidelibus recordationis suae munera pollicetur, significans per allusiones nominum eos de uariis gentibus colligendos. Raab meretrix fuit, quae exploratores Iesu Naue ad Iericho uenientes occulte suscepit, et per aliam partem, ne deprehenderentur, emisit.

.

50 SCHE

55

60

65

70

75

80

43/44 textus de ipsis ~ Garet 54 interpraetans Germ. 55 que Germ. 57 ilia ciuitatem Germ., m exp. 65 et] om. Germ. 75 rahab et babillonis Germ, (sic semper) 76 hii r (A H N* L)

EXP. IN PS. LXXXVI, 4-5

85

90

95

100

105

110 pp

115

120 $

791

Cuius uocabulum significat superbiam, quae diuina largitate conuersa, Domini meruit impetrare clementiam. Haec ergo figuram gestat Ecclesiae, quae suscipiens animas superbiae uitio periclitantes, alio itinere, id est humilitatis et patientiae dimittit ad uitam. Babylon quoque ciuitas est mundi, quae confusio interpretatur. Indicat enim saeculi istius populos, qui probrosis idolis caecatis mentibus seruiebant ; sed misericordia Domini illuminati facti sunt Christiani. Hoc ergo dicit Raab et Babylonis se memorem, id est mundi istius po¬ pulos, qui tamen ad eius se culturam humiliter transtulerunt. Sic pharisaeis superbientibus in euangelio ipse respondit : Amen dico uobis, quia publicani et meretrices praecedent uos in regnum caelorum. Sequitur ecce alienigenae et Tyrus et populus Aethiopum, hi fuerunt in ea. In sensu eodem perseuerat. Alienigenae sunt a iudaico populo quidem extranei; sed illis non credentibus in penetralia Ecclesiae sunt recepti : sicut in Actibus apostolorum dicit : Vobis quidem oportebat loqui uerbum Dei ; sed quia repulistis illud et indignos uos iudicastis aeternae uitae, ecce conuertimur ad gentes. Tyrus significat angustiam quae de paenitentium affiictione procreatur. Populus Aethiopum, qui peccatorum fuerant obscuritate teterrimi; sed in ista Domini ciuitate collecti sunt, de quibus refulgentium sanctorum numerus in ilia patria compleatur. Ecce ipsa sunt quae praedixit uersus file superior : Gloriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei. Nam quid gloriosius, quam ut tanta foeditas prius errantium populorum in unam sanctae ciuitatis pulchritudinem conueniret ? Et memento quod genus istud locutionis scripturae diuinae proprium esse iam diximus ; scilicet ut per nominum interpreta¬ tions uoluntas possit intellegi dictionis. 5. Mater Sion dicet : homo et homo factus est in ea ; et ipse fundauit earn Altissimus. Ecclesiae catholicae Matrem synagogam forsitan hoc loco non inconuenienter aduertimus, quam per Sion montem frequenter intellegendam esse iam diximus, quae ex maxima parte populorum solum hominem dicebat Dominum Saluatorem ; quia Deum nec credere, nec intellegere merebatur. Et hie Agenda est media, quoniam illud quod sequitur sensum alterum uidelicet intromittit. Sequitur quippe et homo factus est in ea ; quod iam confirmatiue legendum est. Non enim hie sic dicit

83 efr Hieron. Tract, inps. 86 — edid. Morin, p. ioi, 27.

87/88 efr Hieron. 0. c.

p. 101, 30 ; Tib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 3, 18 ; Aug. En. ps. 136, 1, 12 — CC 40, 1964. 94/95 Matth. 21, 31. 99/101 Act. 13, 46.

93

superuenientibus Germ.

corr.

113 dicit Germ.

97 alienigena Germ.

107/108 gloriosus Germ,

PL

620

792

EXP. IN PS. LXXXVI, 5-7

hominem factum, sicut superius Synagoga dixit; ilia enim errando solum hominem putauit ; nunc autem Dominus de se 125 confirmat definitiua sententia et homo factus est in ea : quoniam reuera assumpta carne Deus factus est homo ; sicut et euangelista dicit : Verbum caro factum est, id est Filius Dei factus est homo ; non ut diuinitati aliquid imminueret, sed ut humanitatis naturam, quam liberare praedestinauerat, 130 dignanter eueheret. Et ne forsitan Dominum Christum crederes temporalem, addidit et ipse fundauit earn Altissimus ; ille scilicet qui tantum putabatur homo, Iesus Christus Synagogam ipse sua dispositione fundauit. Et non solum le¬ gem per Moysen dedit, uerum etiam ante mundi initium ipse 135 noscitur fuisse principium ; sicut ipse in euangelio testatur : Ego sum principium, propter quod et loquor uobis. Merito ergo dictus est Altissimus, ut nulla haeresis Patrem diceret esse maiorem. 6 D ominus narr auit scriptur as populorum et 140 principum ; horum qui fuerunt in ea. Ilia praenuntiat quae sit ipse tempore incarnationis de scripturarum ueterum commemoratione dicturus. Commonet enim frequenter in euangelio quae de ipso praedixerit Moyses, quae prophetae, ut et minus credentes instrueret et se earum auctorem 145 esse monstraret. Ipsi sunt enim principes Moyses et prophetae qui fuerunt in Synagoga, quorum erat testimonium narraturus. Et ne alios principes fortassis aduerteres, dicit ho¬ rum qui fuerunt in ea, id est in Synagoga. 7. Sicut laetantium omnium nostrum habitatio est 150 in te. Venit ad tertiam partem, in qua iterum propheta relo¬ quitur, quam in uno uersu et coepit et finit : breuiter compre_ hendens quod sermonibus quamuis longis non poterat expliSCHE cari. Quae figura dicitur brachylogia, id est, breuis locutio, cum plura paucis amplectimur. Vis enim audire quam sit in155 comprehensibilis ilia laetitia, dicit apostolus : Quod nec oculus PL uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, quae prae- 621 parauit Deus diligentibus se. Quapropter pulchre hie dictum est : Sicut laetantium, quia non erit ipsa laetitia qualis hie agitur ; ut modo filiorum susceptione laetemur, modo di160 uitiarum et honorum munere gaudeamus et cetera quae exsultationem faciunt, quando magnis nisibus temporaliter acquiruntur. Sed illud tanto est maius, ut istius mundi quamuis plenissimum gaudium, uix aliqua imago aut similitudo futuri

.

127 Ioh. 1,

14.

126 Ioh.

8, 25.

155/157 I Cor.

2, 9.

123 synagogam Germ. 133 ipsa Germ. 137 haereses Germ. 139 in scripturis Germ, cum r, sed efr l. 146/147 populorum] suorum add. r 146 eorum r 143 alt. quae] Germ., et praem. Garet 145 enim sunt ~ Caret

EXP. IN PS. LXXXVI, 7

793

saeculi esse dicatur. Addidit omnium nostrum habitatio 165 est in te. Omnium nostrum significat fideles, qui Dominum Christum aut uenturum, aut uenisse crediderunt. Habi¬ tatio est in te, ad Ierusalem loquitur, cui superius dixit : gloriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei. Sed in hac habitatione iustorum cessauit afflictio : orare transit, sed laudare 17° succedit : perpetua securitas rnanet, quia peruersitas nulla miscetur ; aeterna laetitia perseuerat, quoniam nequaquam contrarietate aliqua constat esse uiolandam. Conclusio psalmi. Laudata est demonstratiuo genere ciuitas ilia fidelium, non temporalibus bonis, sed aeterna felicitate mirabilis, de qua 175 pauca uisa sunt dici et tamen omnium animi probantur stupore completi. Haec siquidem laus non extenditur argumentatione uerborum, nec humana crescit industria, sed magna potius breuitate constringitur, ut uel aliquid exinde capi posse uideatur. Beatus nimis qui illuc Domino ducente peruenerit, 180 ubi cogitatio cuncta uincitur, quaelibet desideria superantur ; et quod est dulcissimae securitatis genus, tabs ibi felicitas accipitur, quae nulla contrarietate perdatur. Praesta, Dornine, ut quod hie uerbis explicare non possumus, ibi te donante cernamus. Ista quoque Ierusalem quae adhuc in terris est et ty185 pum gerit illius caelestis arcani, in secunda diuisione laudata est ; merito ubi est tantarum rerum domicilium uisuale uirtutum. Ibi enim piscinam natatoriam in figura sacri baptismatis, ut curaret infirmos, descendens angelus commouebat. Ibi Siloa (imperante Domino) caeci tenebras lauit et damnatis 190 oculis lucis dona restituit. Ibi mensa Christi caelestibus plena deliciis spiritaliter saturauit apostolos ; et ne nos ab ilia cena relinqueremur impasti, sacer calix et communicationem nobis praestitit et salutem. Ibi lapis durissimus uestigia pii Redemptoris ostendit, quando ante Pilatum iudicem constitit 195 audiendus. Ibi columna religati in se Domini flagella testatur. Ibi spinea corona cernitur, quam ideo salutari Domino con¬ stat impositam, ut totius mundi aculei collecti frangerentur. Ibi arundo seruatur, quae caput Domini percussit, ut ipsum esse initium rerum terris omnibus nuntiaret. Ibi crux ilia salu200 tis et gloriae loci reuerentiam consecrauit. Ibi manet lancea, quae latus Domini transforauit, ut nobis illius medicina succurreret. Ibi credentes hodie ipsius sepulcra uiuificant. Ibi resurrectionis locus ad caelos euehit corda fidelium. Ibi Sion ille montium praecipuus, ubi residentibus discipulis in cena205 culo, clausis ianuis, mirabiliter Saluator intrauit ; et cetera quae diues ilia patria Domini passione promeruit. Sed cum tot

166 ante Christum rasura 4 litterarum in Germ.

p 295

PL

622

794

EXP. IN PS. LXXXVI, 7-LXXXVII, 1

miraculis decora resplendeat et in modum stellarum alterum possideat caelum, quis earn audeat paruam dicere, quae sanctissima fide orbis terminos probatur implesse ? Ibi siquidem 210 humanum pascit aspectum, quod est credere beatorum. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXVII. 1. Canticum psalmi, filiis Core, in finem, pro Meleth ad respondendum, intellectus Eman Israelitae. Cum memoriam tuam, studiosissime lector, frequenti expositione formatam retinere non ambigam, quid 5 signified Canticum psalmi, filiis Core, in finem, restat ut quae noua sunt huius tituli sequentia perscrutemur. Meleth interpretatur chorus diuina uerba decantans. Subiecit, ad respondendum, significans organa musica praeuenisse et chorum respondisse sollemniter. Sequitur intelio lectus Eman Israelitae. Em an interpretatur frater eius ; quo uocabulo Dominus Christus appellat eos qui eius praeceptis operibusque deuoti sunt, sicut ait in euangelio : Ite, dicite fratribus meis. Israelitae Deum uidentes, quod utique illis accidere manifestum est, qui per oboedientiae mysterium 15 sancta Domini luce radiantur. Sed cum de passione Regis Christi sit psalmus iste dicturus et ad imitationis exemplum trahat fidelissimos Christianos, ideo praemissus est chorus ad re¬ spondendum ; ut sicut illi ex multis uocibus unum concentum faciunt, sic Christo Domino respondeat deuotorum adu20 nata collectio. Hi sunt etiam Israelitae, qui eius fratres nuncupari caelesti largitate meruerunt. Diuisio psalmi. Per totum psalmum Dominus Saluator eloquitur a dispensatione qua passus est. In prima narratione Patris deprecatur auxilium : per similitudines uarias contemptum suum refert, 25 quern illi illaturus erat populus Iudaeorum. Secunda quae sit passurus enumerat, asserens mortuos non esse a medicis suscitandos, ut possint Domino confiteri. Tertia narratione negat misericordiam Domini sepultos edicere, aut perditos laudes Domini personare : propterea resurrectionem sibi celerrimam 30 uenire deprecatur. In orationis suae uero tramite perseuerans.

Ps. LXXXVII, 7 efr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. —- edid. Lagarde, p. 21, 8 ; Aug. Bn. ps. 87, i, 9 — CC 39, 1207. 10 efr Aug. En. ps. 87, 1, 45 — CC 39, 1208. 12/13 Matth. 28, 10. 13 efr Hieron. 0. c., p. 76, 8.

208 paruam audeat ~ Garet. Ps. LXXXVII, 2 et 7 meleth] codd. cum r, maheleth Garet cum g (praeter nonnullos codd.) 11/12 praeceptis eius ~ Garet

2/3

ezraitae r

EXP. IN PS. LXXXVII, 1-4

795

loquitur a parte membrorum, diuersas commemorans passiones, quas tam ipse pertulit quam eius plebs deuota sustinuit. Expositio psalmi.

2. D omine Deus salutis meae : in die clamaui, et 35

40

45

50

55

60

65

70

node coram te. In octogesimo quinto psalmo diximus orasse Christum per id quod de Maria uirgine natus est : designans humilitatem imbecillitatis humanae, quam est dignatus assumere. Qui simili modo etiam hie cum Patrem precatur, nobis quemadmodum supplicare debeamus ostendit. Nam qui salutis suae Deum profitetur auctorem, omnia quae oportuerant dici plenissime ac breuiter explicauit. Sic magister PL optimus frequenter admonere non desinit, quod humano nouit 6z3 generi profuturum. In die autem laetitiam significat et node aduersitatem declarat ; ut quoniam utrumque tempus humanam uitam complectitur, iugiter se ad Dominum clamasse declararet. 3. Intret oratio mea in conspedti tuo : inclina aurem tuam ad precem meant, Domine. Magna uirtus hie sincerissimae orationis ostenditur ; ut uerba ueracia non in auras tenues dissipentur, sed quasi quaedam persona ad conspectum Domini intro ire uideatur et mandat um opus agere, quo caro nostra non ualet peruenire. In din at autem aurem suam Do minus, cum misericors dignatur audire, non ex parte corpulentiae suae, quam eum frequenter diximus non habere, sed uirtutis suae operatione mirabili. 4, Quia repleta est malis anima mea et uita mea in inferno appropiauit. Considerandum est quod nouo ^296 modo ideo se postulat audiri, quoniam animam suam malis dicit esse completam ; malis utique non suis, qui peccata non habuit, sed delictis mundi quibus laborabat humanitas. Haec enim pius miserator ad animae suae molestiam traxerat, dum cum omnibus condolebat, sicut et in trigesimo quarto psalmo dixit : Retribuebant mihi mala pro bonis, sterilitatem animae meae ; non quia ipse sterilis erat, sed quia de illorum incredulitate se perhibebat esse ieiunum. Potest et ad huius propriam tristitiam trahi, si hoc uerbum ad illas iniquitates referas, quas ei iudaicus populus inferebat. Sequitur et uita mea inferno appropiauit. Hoc ad tempus gloriosae pertinet passionis ; sicut in euangelio dicit : Tristis est anima mea usque ad mortem. Nam propter nos doluit et mortem nostram propter nos excepit. 34

efr Exp. ps.

34

lxxv Germ. noctem Germ.

43

om. Germ.

85, 20.

62/63 Ps.

34, 12.

39/40 opportuerunt Germ. 61 cum] Germ., om. Garet

68/69 Matth.

26, 38.

41/42 generi nouit ~ Garet 69 nostri Germ. 70 nos]

796

EXP. IN PS. LXXXVII, 5-7

5. A estimatus sum cum descendentibus in lacum : f actus sum sicut homo sine adiutorio. Culpat eos qui SCHE putabant eum mortuum fuisse communiter. Quae figura dicitur parabola, id est rerum genere dissimilium comparatio. 75 Multum enim discrepans fuit, illam singularem et mirabilem passionem morientibus reliquis hominibus comparare. Quod schema multos uersus inferiores amplectitur. Lacum enim dixit uel sepulcri locum, uel inferni altissimam profunditatem. Sequitur factus sum sicut homo sine adiutorio. F a80 ctus sum, apud eos scilicet qui deitatem eius insanis mentibus non credebant, qui putabant eum cum reliquis mortalibus interiisse. 6. Inter mortuos liber. Sicut uulnerati dormientes proiecti in monumentis, quorum non meministi 85 amplius : et ipsi de manu tua expulsi sunt. Hie specialiter designat personam suam ; solus enim inter mortuos liber fuit, qui ipsa quoque mortis claustra confregit. Ipsius enim tantum mors libera, quia et uoluntaria fuit, qui potestatem habebat ponendi animam suam et iterum sumendi earn. Sed 90 cum ille esset inter mortuos liber, aestimatus est tamen a dementibus sicut uulnerati dormientes. Vere autem dictus est Dominus liber, qui humanum genus liberare digna- PL tus est. Adhuc enim de illis uanissimis dicit, qui putabant Do- 6z4 minum lancea uulneratum, occisum pariter et sepultum, sic 95 quasi unum ex hominibus sceleratis generali conditione transiisse. Sed ad discretionem suam addidit, quorum non me¬ ministi amplius, id est de quibus non habes curam ; quoniam peccatis facientibus a te redduntur alieni. Quod etiam in alio psalmo de impiis dicit : Periit memoria eorum cum sonitu. 100 Addidit et ipsi de manu tua expulsi sunt. Iusta redditur poena proteruiae ; ut qui Dominum Christum sine adiu¬ torio diuinitatis esse putauerant, ipsi a manu Domini probarentur expulsi, dum a gubematione eius peccatis facienti¬ bus reddebantur extorres. 105 7. Posuerunt me in lacu inferiori : in tenebris et in umbra mortis. Adhuc aestimationes referuntur dementium Iudaeorum. Lacus enim et pro inferno ponitur et pro sepultura foueali et pro mundi istius profundissima calamitate sentitur. Quod hie uoluit intellegi, quia eum persecutores sui in no abiecta mortis conditione posuerunt ; ut quamuis iniuste probarent mortuum, non crederent uindicandum. In tenebris, 88/89 Ioh.

10, 18.

99 Ps. 9, 7.

84 sepulchris Aud. cum g 85 et] quidem add. r 95 generali conditione] Germ. (cjr 1. 110), generaliter Garet 105 inferiore Germ., corr. a. m. tenebrosis Germ. Fisc, cum g

EXP. IN PS. LXXXVII, 7-9

115

120

125

130

135

140

145

150

797

id est sub obliuionis caecitate derelictum atque praeteritum, quem nemo requireret, nemo saluaret. In umbra mortis, peccatorum indicat locum, quia mors delinquentium umbrosos ac tenebrosos patitur manes, dum eis gaudium non relucet, qui perpetua tristitiae suae obscuritate demersi sunt. Vmbra uero ponitur et in bono, ut est illud : Sub umbra ala¬ rum tuarum ; et alibi : Viuemus in umbra eius. Et ideo pro locorum qualitate uerbum hoc multifaria significatione uariatur. 8. In me conjirmata est ira tua et omnes elationes tuas super me induxisti. Sic putabant illi qui in suam perniciem potius praeualere permissi sunt, quia per iram Dei Iesus Christus ad passionis pericula peruenisset; sicut euangelista dixisse infidelem populum refert : Eripiat eum si unit. Sequitur et omnes elationes tuas super me induxisti. Hoc adhuc dicitur quantum ad deliberationem pertinuit nefariam Iudaeorum. Credebatur enim Deus induxisse super Christum elationes, id est amplissimas indignationes, quando eum pertulit crucifigi : mortem illam putantes poenalem, cum dispensationis eius gloriam non uiderent. 9. Longe fecisti notos meos a me : posuerunt me abominationem sibi : traditus sum et non egrediebar. Venit ad secundam narrationem, in qua per augmentum molestiarum actum suae memorat passionis. Nam cum superius dixerit persecutorum suorum nefandissimum contemptum, nunc dicit notorum, significans apostolos. Notos enim ipsos appellat, qui eum perspicuis sensibus conspicere meruerunt. Ille enim omnes notos habuit uirtute diuinitatis suae ; ipse autem sciebatur a paucis. Isti ergo noti longe facti sunt, quando ipsius passione dispersi sunt ; sicut legitur : Percutiam pastor em et dispergentur ones gregis. In a bominationem uero tunc positus est, quando praetereuntes scribae et pharisaei crucihxo imputabant dicentes : Vah ! qui destruit templum Dei et in triduum aedificat illud et cetera. Sequitur traditus sum et non egrediebar. Mirabilissubtilisque sententia. Traditus est a Iuda cohortibus insanorum, sed se permittente detentus. Sustinuit inhrmas manus potentissimus Dominus, ligatus est uinculis qui loco non potest claudi, audiuit exsecrandas iniurias, quem angeli cum tremore collaudant. Verumtamen non est egressus de ilia nube corpo-

117/118 Ps. 16, 8. 144/145 Matth. 27,

118 Thren.

4, 20.

125 Matth.

27, 43.

142 Zach.

13, 7.

40.

125 uult] eum add. Germ, et exp. 129 id est ampl. indignationes] om. Germ. 135 molestiam Germ. 137 **notorum Germ., fugatorum ed. 144 ua Germ., u add. s. 1. a. m.

PL

625

798

155

160

165

17°

175

180

185

190

EXP. IN PS. LXXXVII, 9-12

ris sui, nee apparere uoluit quid posset, qui totum pertulit quod crudelitas iudaicae prauitatis ingessit. Non est enim egressus, quando minime quid praeualeret ostendit. Siue de custodia dicit in qua eum Pontius Pilatus quasi hominem retrusit inualidum. 10* 0 culi mei infirmati sunt prae inopia ; clamaui ad te, Domine, tota die ; expandi manus meas ad te. Dum 0 cut os corporates Christi Domini nusquam infirmatos fuisse legerimus, multo magis nec interiores eius aegrotasse putandi sunt, qui semper sanctitate micuerunt. Restat ut 0 cut os Christi apostolos intellegere debeamus, qui in corpore eius, id est in Ecclesia, tamquam oculi caelesti lumine uiguerunt. Hi tamen infirmati sunt prae inopia, quia necdum acceperant Spiritum sanctum, quo confortati postea nullatenus humana tormenta timuerunt. Inopia enim dicitur econtrario, ubi nulla est copia. Additum est: clamaui M 297 ad te, Domine, tota die. Hie distinctio ponenda est, ut ista continuatio totius diei ad clamorem, id est orationem et bonorum actuum operam debeat pertinere. Expandi ma¬ nus meas ad te. More suo operas mauult intellegi, quas bonis semper actibus tetendit ad Dominum. Nam si hoc cruci (ut quidam uolunt) putauerimus esse iungendum, quae sequuntur omnimodis discrepabunt. 11. Numquid mortuis facies mirabilia, aut medici resuscitabunt et confitebuntur tibi ? Hoc sub negatione legendum est. Sed perscrutandum quod dicit : mortuis non facies mirabilia, dum constet resuscitatos innumeros. Sed mortuis, id est non credentibus mirabilia nequaquam fecit, dum eos ad conuersionem perducere non potuit infidelitas sua. Mirabilia enim illis hunt, qui magnalia Domini sub credulitate conspiciunt. Sequitur aut medici resusci¬ tabunt et confitebuntur tibi ? Idem et hoc dicitur negatiue, quia medici quos credit humanitas artis beneficio salutem dare languentibus, mortuos resuscitare non possunt ; ut Domino debeant conhteri, quamuis sine Dei munere nec ipsam corpoream praeualeant aegris tribuere sospitatem. Siue hoc magis subtilius intellegendum est ; quia medici, dum corporibus adhibeant curam, animas tamen peccatis mortuas resuscitare non praeualent ; ut confessione uerissima uiuificentur, quos infidelitatis suae uulnera perculerunt. 12. Numquid enarrabit aliquis in sepulcro misericordiam tuam, aut ueritatem tuam in perditione ? Venit ad tertiam narrationem, ubi per istum uersum et al- PL 626

152 possit Germ. 153 paruitatis Germ., corr. a. m. 159 dum] Germ., cum Garet 177 quid Germ. 181 credit] Germ., credidit Garet 192 et 197 enarrauit Germ., corr. a. m. 193 aut] et r (praeter plures codd.)

EXP. IN PS. LXXXVII, 12-14 SCHE

SCHE

799

terum qui sequitur figuram emphasim ponit, cuius ilia pars hie intellegenda est, quae aduerti facit id quod non dicit. Ait enim : numquid enarrabit aliquis in sepulcro misericordiam tuam ? Hoc negatiue legendum est, ut illud possit intellegi, quia uiui homines et fideles misericordiam eius 200 narrare consuerunt. Sepulcrum enim significat infidelium mentes, de quibus supra dictum est : Sepulcrum patens est guttur eorum. Et merito sepulcrum dicitur, ubi anima peccatis mortua continetur ; id est, illos uult intellegi qui non sunt Domino credituri ; quia nullus eis misericordiam Domini uide205 tur narrasse, quam non uoluerunt deuota mente percipere. Illic enim prouenisse dicimus actum, ubi aliquem audiens praestat effectum. Tale est et istud quod sequitur, aut ueritatem tuam in perditione ; quia nemo putatur ueritatem dixisse, quam uidetur neglegens praeterire. Perditio quippe 210 iuste uocata est, ubi ueritas non admittitur, sed sola obstinatio custoditur. 13. Nu mquid cognoscentur in tenebris mirabilia tua, aut iustitia tua in terra obliuionis ? Sub eodem ordine uariatis sermonibus cuncta descendunt ; ut negando 215 quae non sunt, econtrario sentiantur ilia quae sunt. Nam mi¬ rabilia Domini a tenebrosis mentibus non uidentur, quia preatermittentes Deum sapientiae lumina perdiderunt. Nec iustitia eius potest in terrena obliuione cognosci, id est in cor¬ poris crassissima caecitate, quae spiritalia monita deserit, dum 220 eius desideria carnalibus uitiis occupantur. Memento uero quod haec omnia ideo dicta sunt, ne in inferno eius anima relinqueretur, sed ei celerrima resurrectio proueniret; quatenus laus Domini per beneficia eius posset agnosci. 14. Et ego ad te, Domine, clamaui ; et mane oratio 225 mea praeueniet te. Contra ilia quae superius dicta sunt, Dominus Christus cum fidelibus suis per id quod resurrecturus erat, cl am are se dicit ad D ominum : enumerans tribulationum diuersarum gloriosissimas qualitates, ut talibus insti¬ tute commoniti firmarentur populi utique Christiani. Dicendo 230 enim : et ego, significat cum membris suis se cl am as se, quo¬ rum ipse caput est Christus. Nam quando ipse cl am at et Ecclesiam docet, quando cum fidelibus orat, unum corpus ostendit. Memento ergo quod usque ad finem psalmi uarias calamitates enumerat, quas in martyribus suis ipse sustinuit. Vbi 235 synathroesmos figuram arbitror apponendam, quando multae res in unum et multa pericula colliguntur. Sequitur et mane oratio mea praeueniet te. Sollicite uerba ista tractanda 195

201/202 Ps. 5, 11.

203 id est] idem Germ.

207 affectum ed.

EXP. IN PS. LXXXVII, 14-16

8oo

240

245

250

255

260

265

270

275

sunt, ne regulae illi ueracissimae, quod Domini gratia cuncta praeueniat, aliquid uideatur esse contrarium. Orationem suam corpus Ecclesiae, quae mane, id est bonis dilucidatur operibus, praeuenire secundum aduentum Domini dicit, hoc est diem iudicii; quae tamen oratio Domino praestante donata est. Merito ergo dictum est praeuenisse orationem suam, quando ante multa saecula sub assiduitate petebatur, quod adhuc exspectamus esse uenturum. Veniet enim ille PL tempore competenti : sed nostrum desiderium flagrantibus 62? petitionibus oportet ostendi. Non enim nos suos esse diiudicat, si non uotis maximis a nobis expetitus adueniat. Sed cum de ipso clarissime dicatur, ipse ex sua persona istud non potest loqui, nisi hoc dictum a membris Ecclesiae uelimus aduertere. 15. Vtquid, Domine, repellis or ationem meam, auertis faciem tuam a me ? Hie desiderium sanctissimae mentis exprimitur, quia impatienter sustinebat differri, unde mundus poterat iure saluari. Repellere enim putatur petitionem nostram et auertere faciem suam Dominus, quando uota nostra distulerit ; et quamuis ille profutura faciat, nos tamen grauiter dilata contristant. Sed et hoc congruenter a persona martyrum dicitur, qui talibus desideriis in hoc mundo fatigantur. Differuntur enim ad augmentum suum, procrastinantur ad gloriam ; quia non tantum prodest audiri, quan¬ tum expedit pro muneris augmentatione differri. Sic ignis flatu uenti repellitur, ut uiuacius animetur. 16. Egens sum ego, et in laboribus a iuuentute mea : exaltatus autem humiliatus sum et confusus. Hoc merito dicit Ecclesia, quae in egestate mundi et in laboribus a sua iuuentute fatigatur ; sicut in alio psalmo legitur : Saepe expugnauerunt me a iuuentute mea. Haec crescit persecutionibus, pressura temporum subleuatur, humilitate semper extollitur : cuius longior aetas non est debilis lassitudo, sed matura perfectio. Sequitur exaltatus autem hu¬ miliatus sum et confusus. Hoc specialiter membris probatur conuenire, non capiti. Exaltatus, dicit, quando prius unusquisque hdelium res humanas tumido corde cogitabat. Humiliatus sum, quando ad confessionis medicabile donum, diuina gratia miserante, peruenit. Confusus, quando ilia quae male gesserat paenitentiae professione damnauit. ^ 298 0 beata confusio quae aeternum tollis opprobrium ! Nam

267 Ps.

128, 1.

246 desiderium nostrum ~ Garet 248 a] om. Germ. 251 repulisti ed. 252 auertisti ed. 253 sustinebit differre Germ. 260 audire Germ. 261 expetit Germ. 273 unusquis Germ. 276 professionis Germ. 277 qua Germ., corr. a. m.

EXP. IN PS. LXXXVII, 16-19

801

quidquid in reatum uenerit paenitentium, perpetuis saeculis redditur absolutum. 280 17, In me pertr ansierunt irae tuae, et terrores tui conturbauerunt me. Pulchre dictum est, pertr ansierunt, quasi non mansurae diutius contigerunt. Nam quando fidelis se affligit, iram Domini castigatus euadit. In me autem dicendo, afflictionem fidelium more suo illatam sibi esse 285 testatur. Sequitur et terrores tui conturbauerunt me. Terrores utique uenturi iudicii, quos omnis caro peccatrix formidare dignoscitur ; quod idem sobs membris conuenire manifestum est. 18. C ircumierunt me sicut aqua tota die ; circum290 dederunt me simul. Delicta utique quae legis districtione damnantur, haec uelut aqua homines circumeunt, quando undique scaturire noscuntur. Ex quo enim latere non credamus uenire peccata, quae nec momentis horarum a nobis redduntur aliena ? Merito ergo aquis comparata sunt, quae nos 295 copiosissima inundatione concludunt. Quod apte toturn accipitur a parte membrorum. 19. Elongasti a me amicum et proximum et notos meos a miseria. Haec frequenter piis martyribus contigerunt, a quibus terrore mortis officia humana subtracta sunt. 300 Amicos enim significat, qui honestis studiis morum uicinitate coniuncti sunt ; proximos qui nobis parentelae ordine sociantur ; notos, qui neque amici neque proximi sunt, sed sola nos opinione uel uisione didicerunt. Quae genera hominum frequenter longe fecit a fidelibus seruis formidata cala305 mitas passionis. Conclusio psalrni. Ipse chorus est Christi quern praemissus titulus pro Meleth nominis interpretatione praecinuit, quando fidelis populus eius secutus sanctissimam passionem gloriosa nimis imitatione respondit. Hinc enim confessores tenuit career inclusos ; 310 hinc martyrum purpura et bysso pretiosior sanguis emanauit; hinc apostolorum per totum orbem dicta tonuerunt ; hinc tamquam sol purissimus fides sancta processit; hinc ad temporales mortes hodieque concurritur, ut aeternae uitae praemia conquirantur. Quapropter nullus pauescat miserias, quae fa315 ciunt beatos ; nullus tormenta formidet, quae donant perpetuam sospitatem ; nullus timeat tristitiam, quae gaudium tribuit sempiternum. Quantum est enim temporaliter mori, ut perpetua uita possit acquiri ? Quantum humanam sustinere sententiam, ut absolutionem mereamur impetrare diui320 nam ? Quis autem erubescat poenas, quas Christus Dominus 289 circumdederunt (pr. loco) r(praeter maheleth Garet 309 carceri Germ. ii

300/301 uicinitatis Germ.

306/307 c 2. (xcvm)

PL

628

802

EXP. IN PS. LXXXVII, 19-LXXXVIII, 2

perferre dignatus est ? Quis putet opprobrium, quod elegit Creator sustinere cunctorum ? Quocirca pro eo subeamus mundanam calamitatem, si cum ipso uolumus perennem ha¬ bere portionem. EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXVIII.

1* Intellectus Ethan Israelitae. Non tarn secundum ordinem tituli, quam ad commoditatem intellegentiae exponenda sunt uerba quae posuit, ut facilius nobis rei ueritas elucescat. Ethan interpretatur robustus ; Israelita uidens 5 Deum. Et quia psalmus iste erat laudes et promissiones Do¬ mini narraturus, ideo illi tale nomen constat appositum, ut fidelium uerborum indicaret incommutabilem firmitatem. Intellectus enim (ut saepe diximus) ad superna referendus est, ubi reuera recte intellegens tendit mentis intuitum. Est enim 10 de Christianorum spe et de magnificentia Domini multa dicturus ; per quae nemo decipitur, si supplicantis animus in istius Ethan constantissima uoluntate roboretur. Diuisio psalmi. _ Ethan iste quern diximus indicare robustum, tanta men¬ tis illuminatione completus est, ut Israelita uerissime nun15 cupetur. Primo ingressu psalmi dicit se misericordias Domini cantaturum, quoniam multa promisit fideli populo profutura. Secunda parte diuersis modis laudes Domini potentiamque describit. Tertia in Christum Dominum paternas pollicitationes enumerat. Quarta Dominus Christus propter passionem 20 quam pertulit, traditus inimicis esse memoratur. Quinta fragilitati humanae postulat subueniri, quia non in uanum filios hominum ab ipso asserit esse plasmatos. Sexta rogat Domi¬ num, ut promissiones suas impleat, quas Dauid seruo suo fecisse declaratur et memor sit qualia serui eius ab impiis 25 opprobria sustinebant. Expositio psalmi.

2, Misericordias tuas, tab 0 ; in gener atione et tatem tuam in ore meo. firma dicturus est. Iste enim 30 dias cantaturus, quae et

28

Domine, in aeternum canprogenie pronuntiabo nerilure robustus dicitur, qui tarn Ethan Domini est misericoraeterna semper stabilitate con-

Ps. LXXXVIII, 4 cfr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde p. 41 ; Aug. En.ps. 73, 18, 5 — CC 39, 1016.

323/324 habere perennem uolumus portionem ~ Germ. Ps. LXXXVIII, 4 israelita] ita add. Germ, et eras.

PL

6z9

EXP. IN PS. LXXXVIII, 2-4

SCHE

803

sistunt et perpetuis sunt celebrandae praeconiis. Fecit enim mirabilem in humano genere pietatem, ut quod perierat requireret et uulnerata saluaret. In generatione uero et ■progenie quod addidit, duos significat populos, iudaicum 35 scilicet et gentilem, quibus se ueritatem pronuntiaturum esse testatur, quam dicit inferius. Sequitur et ueritatem tuam in ore meo ; reuera ut quam sensu perceperat, ore loqueretur. Et bene dictum est in ore meo, quia quod ex ore progreditur, cito dilabitur ; quod uero in ore uersatur, 40 diutina deuotione celebratur. 3. Quoniam dixisti : in aeternum misericordia aedificabitur : in caelis praeparabitur ueritas tua. Ipsa est ueritas quam uir sanctus se pronuntiaturum esse praedixerat. Et merito illam confidenter praedicabat, quando 45 earn Dominus absolute promiserat ; non enim potest falli qui sequitur uerba ueritatis. Sed uideamus quid significet : in aeternum misericordia aedificabitur. Sunt enim aedificationes quae consurgere nequeunt, nisi eis fuerit praemissa destructio, ut idolorum cultores, ut pessimarum consuetudi5° num sequaces. Isti enim, nisi a malis suis fuerint destructi, in bonum nequeunt aedificari, sicut dictum est Ieremiae : Ecce posui te, ut aedifices et destruas. Ista uero misericordia non destruitur, sed semper uiget, semper augetur. Sequitur in caelis praeparabitur ueritas tua. Caeli (sicut saepe 5 5 diximus) significant apostolos, quorum praedicationibus actum est, ut inculcaretur gentibus religio Christiana. Verum haec omnia usque ad diapsalma mediis subdistinctionibus protrahenda sunt : quia totum ad illud respicit, quod ait : quo¬ niam dixisti. Quae figura dicitur, a no kolvov, id est, a 60 communi, quando superiora ad inferiora respondent. 4. Disposui testamentum electis meis ; iuraui Dauid seruo meo. Nunc uerba Domini refert, quae superius eum dixisse memorauit. Nam quamuis omnibus denuntiasse uideatur, electis tamen suis tantum ista disposuit, 65 qui ei dono ipsius credere maluerunt ; ne se ad promissionem talem et illi tenerent, qui de Dauid semine se descendere carnaliter praeferebant. Addidit iuraui Dauid seruo meo. Diuinum sacramentum promissionis noscitur esse securitas, quia solus iuste et definitiue promittit, cui subiacet irnplere 70 quod dixerit. Humana enim fragilitas ideo prohibetur sacra-

52 Ier. i, io.

35 gentium Germ. Germ., corr. a. m.

37 sensum Germ. 44 ilium Germ. 57 mediis subdistinctionibusque Germ.

65/66 se ... tenerent] Germ., tenerentur (se om.) Garet

52 destribues 58 ilia Germ.

69 et] om. Germ.

P 299

PL

630

804

EXP. IN PS. LXXXVIII, 4-7

mentorum se promissionibus obligare, quia non est in potestate ipsius quae pollicetur efficere. Iurat ergo iustissime Deus, cum iure suo promittit omnia. Nam et ipsum nomen indicat causam : iurauit enim dicimus, iure orauit, id est iuste locutus 75 est. 5. Vsque in aeternum praeparabo semen tuum : et aedificabo in s aeculum s a ecu Li sedem tuam. Peruentum est ad ilia quae Pater promiserat seruo suo Dauid. Praeparatus est enim Dominus Christus, qui ex semine ipsius 80 descenderet carnis origine, usque in aeternum Rex regum et Dominus dominantium. Sed quod dixit praeparabo, ad humanitatem eius pertinet, non ad deitatem, qua consubstantialis, omnipotens et coaeternus est Patri. Sequitur et aedi¬ ficabo in saeculum saeculi sedem tuam. Pollicitatio 85 ista tota pertinet ad Dominum Saluatorem. Ipsi enim tunc sedes promittebatur, quae postea in sanctorum erat facienda pectoribus. Sedes enim est Domini omnis sanctus, quern quasi splendidissimum thronum dignatione suae maiestatis insederit; sicut et de Spiritu sancto legitur: Et apparuerunt illis 90 dispertitae linguae tamquam ignis ; sedit autem super unumquemque eorum et repleti sunt omnes Spiritu sancto. 6. Confitebuntur caeli mirabilia tua, Domine et ueritatem tuam in ecclesia sanctorum. Venit ad secundam partem, diuinae potentiae sacramenta dicturus. Con95 fitebuntur enim caeli, qui sunt ueri praedicatores, quantis miraculis Dominus mundum, prout ipsi placitum fuerit, administret : quemadmodum omnis creatura eius imperiis obsecundet; conuersionesque rerum non casualiter agi (ut quidam uanissimi putauerunt), sed eius ineffabili uirtute praedicant 100 contineri. Addidit et ueritatem tuam in ecclesia san¬ ctorum. Mirabilia dixit ubique praedicanda; ueritatem autem in sanctorum ecclesia confitendam, ubi creditur, Verbum caro factum, ubi sancta Trinitas sic suscipitur, ut unus, sicuti est Deus, Dominus cunctorum ore laudetur. 105 7. Quoniam quis in nubibus aequabitur Domino, aut quis si mill s er it Deo inter f Hi 0 s Dei ? N ub es frequenter diximus uerbi Dei esse praedicatores, qui per Spiritum sanctum populos diuina gratia compluebant ; sed tamen erant obnoxii lege peccati; potentes quidem in miraculis, in no praedicatione terribiles. Sed quis eorum esse poterat Christo similis, quamquam et ipse carnis uelamine tegeretur ? Aliud

89/91 Act.

86

2, 3-4.

103 Ioh. 1,

14.

sedis Germ. 89 pr. et] Germ., om. Garet 90 sedit autem] Germ., seditque 98 causualiter Germ. corr. quidem Germ. 99 praedicat Germ.

Garet

EXP. IN PS. LXXXVIII, 7-10

115

120

125

5 130

135

140

145

150

805

est enim qui de proprio potest, aliud qui de altero clarus est. Simili modo nec inter filios Dei habere potuit aequalem ; quoniam ille per naturam est Filius, sancti uero per gratiam ; ille sine aliquo peccato, isti per ipsum a peccatis probantur exuti. Quae ideo dicta sunt, ne quis ilium tantum hominem sacrilegis ausibus aestimaret. 8. Deus qui glorificatur in consilio sanctorum, magnus et metuendus super omnes qui in circuitu eius sunt. Exponit quod superius dixit, quia similem habere non poterat, qui omnia continebat. Ipse enim Dominus Christus qui praedicatur a sanctis, magnus dicitur propter quod Deus est ; metuendus a potestate mirabili. Super omnes qui in circuitu eius sunt, sancti scilicet, quos superius Dei filios dixit, qui dono ipsius gratiae proximantur. Sed iure supra eos ille probatur excelsus, per quern omnes noscuntur esse gloriosi. Considera uero quod per duodecimam speciem definitionis, quae graece /car’ enaivov, latine per laudem dici¬ tur, usque ad diuisionem subiectos uersus decurrit et per diuersa praeconia quis sit iste Dominus indicatur. 9. Domine Deus uirtutum, quis similis tibi ? potens es, Domine, et ueritas tua in circuitu tuo. Post ilia quae superius dixit, aptissima est sententia subsecuta, quis similis tibi ? id est, quia uirtutum es Dominus. Sancti enim ditantur uirtutibus, non dominantur ; tu autem illis rebus imperas, quibus illi te praestante praeclari sunt. Merito repetitum est: quis similis tibi ? Tu ex te potens es, illi de te ; illi ueritate tua illuminati sunt, tibi autem ueri¬ tas tua indiuidue semper inest. 10. Tu dominaris potestati maris : motum autem fluctuum eius tu mitigas. Nunc dicit multifarias enume¬ ration es, per quas singularem potestatem Domini euidenter ostendat. Potestas maris, huius saeculi honor est, qui fre¬ quenter in martyres Christi rapido tumore surrexit. Sed tamen ne putaretur uoluntas ilia ex sua potestate grassari, dicit etiam his : Tu dominaris, quando feroces motus pro san¬ ctorum utilitate conuertis ; sicut ipse in euangelio dicit : Non haberes in me potestatem, nisi tibi data esset desuper. Et quia dixerat dominaris, sequitur digna probatio ; quoniam fluctus eius ipse mitigat. Et considera quia mitigat dixit, non tollit ; quoniam si earn funditus adimeret, coronam martyres non haberent. Quod et si historice malis aduertere, Dominum mitigare fluctus maris, euangelii locus ille

147/148 Ioh.

19, 11.

152/155 cfi Matth. 8,

117 aestimarem Germ., corr. a. m. 144 rauido Germ., corr. in rabido

26.

123/124 super omnes qui et sunt] om. Germ..

PL

(S3I

806 155

160

165

170

175

180

185

190

195

EXP. IN PS. LXXXVIII, 10-13

testatur, quando periclitantibus discipulis, uento ut quiesceret, mari ut tranquillum fieret, imperauit. 11. Tu humiliasti sicut uulneratum, superbum ; et in uirtute brachii tui dispersisti inimicos tuos. Alii sunt qui humiliantur ad ruinam, alii qui inclinantur ad gratiam. Sed ut in malo dictum debuisses aduertere, posuit : sicut uulneratum superbum. Diabolum enim significat, qui elatus supra id quod poterat, humiliatus est suo uitio intra illud quod per naturam non erat, percussus mente, non corpore. Sic ille iniquissimus tamquam uulneratus de caelo corruit in hanc aeris densissimam crassitatem, sicut in euangelio Dominus dicit : Vidi satanam sicut fulgur de caelo cadentem. Inimicos autem dicit infideles Iudaeos, qui per innumeras gentes Christi Domini uirtute dispersi sunt, quern Patris brachium (sicut saepe diximus) auctoritas diuina testatur. 12. Tui sunt caeli et tua est terra : orbem terrarum et plenitudinem eius tu fundasti. Quia superius gemina dixerat facta miracula, nunc ea istius uersiculi probatione confirmat. Ideo enim triumphauit in caelo de superbo diabolo : ideo in terra de perfido Iudaeo, quoniam ipsius erat utique caelum et terra. Cur enim diabolus, aut Iudaeus in alienis rebus superbirent, dum utraque habere suum probarentur auctorem ? Sequitur orbem terrarum et plenitudinem eius tu fundasti. Haec increpatio adhuc pertinet ad Iudaeos. Sensus ergo tabs est : cur uoluerunt stulti in te saeuire in hoc mundo, cuius tu, Christe, fundator es ; ut nimia dementia uideantur talia praesumere, quae humanas uires probantur excedere ? Orbis terrarum, pertinet ad totius spatium mundi ; plenitudo eius, ad omnes scilicet creaturas quae in eo esse noscuntur. Sic per commemorationes talium rerum breuiter cuncta complexus est. 13. Aquilonem et mare tu fundasti : Thabor et Hermon in nomine tuo exsultabunt. Aquilonem, adhuc diabolum significat, qui dixit : Ponam sedem meam in Aquilone, et similis ero Altissimo. Mare saeculi huius elatas et iniquas hominum potestates competenter aduertimus, quae contra Domini mandata sacrilegis uoluntatibus eriguntur, non ut proficiant, sed ut uehementer occumbant : increpans utrosque praesumptionem in se ponere non debere, dum eos a Do¬ mino suo constet esse plasmatos. Creatura enim superbire non debet Auctori, quae ab eo ut existere potuisset, accepit. Sequitur, Thabor et Hermon in nomine tuo exsulta¬ bunt. Thabor et Hermon, montes sunt Syriae prouinciae. 165 Luc.

10, 18.

187/188 Is.

165 dominus] om. Germ.

14, 13.14.

185 creasti r

188 ero similis ~ Germ.

)x 300

PL 632

EXP. IN PS. LXXXVIII, 13-15

807

quorum nomina ingentia sacramenta parturiunt. Thabor enim dicitur ueniens lumen ; quod specialiter ad aduentum pertinet Domini Saluatoris, de quo dictum est : Erat lumen 200 uerum quod illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Hermon significat anathema eius, id est diaboli, quod a Christianis Domino ueniente suscepit. Dignum enim fuit, ut praesente lumine tenebrosus diabolus uinceretur. Isti ergo exsultabunt in nomine Domini, sicut alibi fideles dicunt : 205 Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. 14. Tuum brachium cum potentia : firmetur manus tua et exaltetur dextera tua. Brachium frequen¬ ter quidem legimus humanam significare uirtutem, sicut propheta dicit : Maledictus homo qui ponit carnem spem brachii 210 sui et a Domino recedit cor eius. Sed non potest habere potentiam, nisi quanta ei pro tempore fuerit attributa. Hie autem, ut significaret Dominum Saluatorem, dictum est : brachium tuum cum potentia ; hoc est illi esse quod posse ; nec aliquando potentia eius tepescit, qui iugiter omnia facit quae 215 uult in caelo et in terra. Addidit: firmetur manus tua et exaltetur dextera tua. Manus et dextera, si subtiliter inspiciamus, longe diuersa sunt. Rogat enim ut manus, id est operatio firmetur in superbos, quatenus inclinati tribulationibus celerrime ad conuersionis studia perducantur. Exalte220 tur autem dextera tua / hie fortasse dictum est, id est clarificetur numerus praedestinatorum, qui est ad dexteram collocandus. 15. / ustitia et indicium praeparatio sedis tuae : misericordia et ueritas praeibunt faciem tuam. Se225 des quidem Domini semper aeterna est : sed tunc nobis apparebit praeparata, quando ipsum cernemus iudicare iustitiam. Eo siquidem tempore sancta nobis aequitas patescet et uerus Iudex ostendetur ; tunc angelorum mysteria uidebuntur. Fit praeparatio sedis eius, quando haec ab hominibus in gene230 rali resurrectione cernentur. Sequitur misericor dia et ueri¬ tas praeibunt faciem tuam. Hoc ad tempus istius mundi non incompetenter aptatur. Faciem enim ipsius, id est declarationem iudicii misericor dia et ueritas praeibunt. Misericor dia est, quia parcit conuersis; ueritas, quia 235 promissa restituit. Sic utrumque tempus euidenter his sermonibus indicatur. 197/198 efr Hieron. Lib. interpr. bebr. nom. -— edid. Lagarde, p. 31, 2 ; Aug. En. ps. 88, 13, 4 — CC 39, 1228. 199/201 Ioh. 1, 9. 201 efr Hieron. 0. c., p. 48, 16 ; Aug. En. ps. 88, 13, 12 — CC 39, 1228. 205 Ps. 113, 1. 209/210 Ier.

17, 5.

quam Germ. 213 hoc est] enim add. Germ. s. 1. a. m. 224 faciem] ante 220/228 cernimus ... patescit ... ostenditur Germ. (sed l. 225/226 ap¬ parent et l. 228 uidebuntur) 228 tunc] Germ., quo Garet 201

praem. r

PL

633

8o8

EXP. IN PS. LXXXVIII, 16-18

16. Be at us ft of> ulus qui intellegit iubilationem : Domine, in lumine uultus tui ambulabunt. Ethan ille sanctissimus, quem titulus praemisit, postquam Dei uisus 240 est praedicasse mysteria, beati populi multifarias laudes aggreditur per id quod rhetores demonstratiuum dicendi genus appellant. Exclamat enim : beatus ftoftulus qui intellegit iubilationem, id est qui immensam laetitiam suam non in propriis uiribus, sed in Dei cognoscitur posuisse uirtute. 245 Iubilatio est enim copiosa mentis exsultatio, quae uerbis non potest explicari. Hanc ergo perscrutari cordis arcano beati est populi; quam sic feliciter aduertimus, si auctorem eius pura mente fateamur. Est etiam omnino utilis, si et sic intellegatur dicta sententia, quia ille beatus ftoftulus est, qui 250 laudes Dei non solum ore cantat, sed etiam lumine mentis in¬ tellegit. Intellegere autem est, si scripturas sanctas catholicis regulis perscrutetur ; si dicta patrum salutari dogmate quis comprehendat totumque ad pietatem rectae fidei trahat, quam haereticorum prauitatibus acquiescat. Addidit prae255 mium quod tales consequitur uiros : Domine, in lumine uultus tui ambulabunt. Populus ille beatus, quem dixit intellegere iubilationem, in lumine uultus eius ambulat, cum in contemplatione sanctae Trinitatis iugiter perseuerat. Ambulat enim, significat uiuit, quia tempus istud uitae 260 nostrae quadam commeatione peragitur. 17. Et in nomine tuo exsultabunt tota die : et in tua iustitia exaltabuntur. Adhuc in illo praemio perseuerat, quod datur huic ftoftulo, qui intellegit iubilationem. Nam cum dicit Domino : in nomine tuo exsultabunt, 265 uetat in propria praesumptione gaudere; ne decepta mortalitas ibi ponat laetitiam suam, ubi omnia sunt caduca. Sequitur tota die. Tota die totius uitae tempus ostendit, quia non decet aliquando inde desinere, unde constat perpetua et co¬ piosa gaudia prouenire. Quod cum ita factum fuerit, euenit 270 ut exaltentur in Domini iustitia, quando in ilia resurrectio- ^ 301 ne ad dexteram fuerint collocati. Ecce qualia dona parata dicit intellegentibus iubilationem. Quapropterneglegentiam noxiam proiciamus, et ad intellegentiae beata studia concitemur ; ut et hie, donante Domino, suaui exinde epulatione PL 275 pascamur et ibi perpetuae laetitiae rnunere perfruamur. 634 18. Quoniam gloria uirtutis eorum tu es : et in beneftlacito tuo exaltabitur cornu nostrum. Merito

237 intellegit] scit r 244 uirtute posuisse ~ Caret 248 est] et Germ., est 233 quis] om. Germ. 262 tua iustitia] Germ, cum r, iustitia tua ~ Caret cum g 265 gauderi Germ. 267 alt. tota die] Germ., om. Garet 277 exaltabuntur cornu nostrum Germ.

add. s. 1. a. m.

EXP. IN PS. LXXXVIII, 18-20

809

cornu eorum, id est, potestas exaltabitur, qui in Domino Saluatore, de quo dicit Pater : Hie est Films mens dilectus, in 280 quo mihi bene complacui, uirtutem suam gloriamque posuerunt : quia dum ad ilium refertur omne quod datum est, ipse fit laus nostra et perfecta laetitia. Et nota quod in hoc loco cornu, in bono posuit, alibi uero in malo, ut est illud : Et a cornibus unicornuorum humilitatem meant; non immerito, 285 quoniam data potestas bona malaque facit. 19. Q uoniam Domini est assumptio et sancti Israel Regis nostri. Exposuit quare exaltetur cornu in ipso credentium : quoniam assumptio, id est gloria ilia incarnationis a sancto Israel probatur impleta ; in qua omnes 290 spem habentes de profundo peccati sursum erigimur, dum ipsius misericordia subleuante in aeterna gaudia collocamur. Ecce exposita sunt munera, quae promittuntur populo intellegenti iubilationem. Peracta est demonstratiui gene¬ ris admiranda laudatio, ut in singulis rebus et potentia ipsius 295 narretur et quis sit iste Dominus, euidentius approbemus. Nunc aliquid de tertia diuisione noscamus. 20. Tunc locutus es in aspectu filiis tuis et dixisti : posui adiutorium super potentem et exaltaui electum de plebe mea. Hactenus Ethan a sua persona 300 locutus est, nunc uenit ad tertiam partem, praedicans uerba Patris, quae dicta sunt de Domino Saluatore ; ut superior laus indubitata doceretur, quam paterna etiam firmauit auctoritas. Saepe diximus sanctos appellari filios Dei non natura, sed gratia. Istis ergo filiis, id est prophetis et praedicatoribus 305 uerbi locutus est Dominus in aspectu, dum eos fecit conspicere quae dicebant. Per hoc enim uerbum illud ostenditur, quia quidquid prophetae dixerunt, non ignoranter locuti sunt : sed in contemplatione certissima constituti, uiderunt mente quod ore praedicarunt. Hinc est quod etiam uidentes 310 prophetae nuncupabantur. Sequitur posui adiutorium su¬ per potentem. Quaeramus quid uelit intellegi adiutorium positum super potentem ; nam qui adiutorium quaerit potens non est ; qui potens est, non indiget adiuuari. Sed hoc dictum, aut de generali corpore Ecclesiae possumus non in315 competenter aduertere, quod potens et electum esse nullus ignorat ; et huic dicit adiutorium Christum Dominum da¬ tum, qui de se in secundo psalmo dixit : Ego autem constitutus

279/280 Matth. 3, 17.

283/284 Ps. 21, 22.

317/318 Ps. 2, 6.

280 complacuit Germ.

284 unicornuorum] Germ., unicorniorum Garet

286

et] om. Germ. 287 ipso] Germ., ipsum Garet 292 E T add. Germ, in marg. et del. 295 qui Germ. 309 praedicarunt] Germ., praedicauerunt Garet 310 nuncupabantur] Germ., nuncupantur Garet

8io

320

325

330

335

340

345

350

355

EXP. IN PS. LXXXVIII, 20-23

sum Rex ab eo super Sion montem sanctum eius. Aut certe si hoc de ipso Christo Domino uelimus aduertere quod ait : posui adiutorium super potentem, ita intellegendum est, ac si diceret : Pater perhibuit testimonium potenti, id est Filio ; sicut in euangelio uox ad eum facta testatur, dicens : Et clarificaui et iterum clarificabo. Hoc est enim fortasse quod dicit, adiutorium positum super potentem. Adiecit, exaltaui electum de plebe mea. Electum dici Dominum Christum Isaias propheta commemorat, dicens : Ecce puer meus suscipiam eum, electus meus complacuit sibi in illo anima mea. Ex¬ alt at us est autem, sicut dicit apostolus : Propter quod et Deus ilium exaltauit et donauit illi nomen quod est super omne nomen ; ut in nomine Iesu omne genu fledatur caelestium, terrestrium et infernorum. De plebe mea, significat gentem Iudaeorum, unde natum constat Dominum Christum. 21. Inueni Dauid seruum meum : in oleo sancto meo unxi eum. Quod dicit : Inueni Dauid, Iesum Christum euidenter insinuat, quern superius dixit potentem. Hoc enim nomen frequenter ad ipsum constat referri, quia et manu fortis dicitur et desiderabilis inuenitur ; maxime cum talia sequantur, quae neque Dauid, neque alteri cuiquam iusto praeter Domino Saluatori possint ullatenus conuenire. De ipso enim in alio psalmo iam dictum est : Propterea unxit te Deus Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis. 22. Manus enim mea auxiliabitur ei et brachium meum confortabit eum. Hoc secundum formam serui dici¬ tur, quae assumpta est in utero uirginali. Cui auxiliata est manus diuina in passionibus suis et fortitudo Domini firmauit earn ; ut quam pro salute mundi pius Redemptor susceperat, propositam perageret passionem. Hoc schema dicitur characterismos, quod latine informatio uel descriptio nominatur, quando personam absentem quibusdam indiciis uelut praesentern facimus intueri. Haec ergo figura totam partem diuisionis huius decora uarietate complectitur. 23. Nihil proficiet inimicus in eo et filius iniquitatis non nocebit eum. Istud certe ad Dauid quemadmodum poterit pertinere, qui et inimicos fortiores pertulit et diabolo instigante peccauit ? Sed hoc ueraciter de Christo animaduerti necesse est ; nam licet in eum saeuierit diabolus, qui est proteruus humanitatis inimicus : licet Iuda filius ini-

322/323 Ioh. 12, 28. Ps. 44, 8.

320/327 Is. 42, 1.

319 ipso] Germ., om. Garet 330 constat ad ipsum ~ Garet pertinere poterit ~ Garet

328/331 Phil. 2, 9-10.

325 dicit Germ. 350 figuram Germ

340/341

329 exaltauit ilium ~ Garet 353 ei r {praeter S) 354

PL

635

EXP. IN PS. LXXXVIII, 23-27

360

365

370

375

380

385

390

395

8ii

quitatis nocere praesumpserit, nullus tamen eorum peccatum, quod iuste accusare potuisset, inuenit ; sicut ipse dicit : Ecce ueniet princess huius mundi et in me non inueniet quidquam. 24. Et concidam inimicos eius a facie ipsius, et odientes eum in fugam conuertam. A facie Christi conciduntur inimici, quando eius praesentia conuersionis beneficio a propriis criminibus culpisque separantur. Nam facies ipsius cum peccatores dignata fuerit intueri, a suis prauitatibus conciduntur ; nec consensum ulterius tenebrosis delictis praebere possunt, qui ad praesentiam ueri luminis, Domino miserante, perueniunt. Odientes autem eum conuertuntur in fugam, quando impia uita derelicta, ad eius coeperint festinare remedia. Peccati enim memores sua facta refugiunt et ad beneficia Domini saluberrima se festinatione conuertunt. Felix itaque fuga criminum Domini quaesiisse refugium, sicut in alio psalmo iam dictum est : Tu es mihi PL refugium a pressura quae circumdedit me. 636 25. Et ueritas mea et misericordia mea cum ipso : et in nomine meo exaltabitur cornu eius. Pater dicit de Filio, ueritas mea et misericordia mea cum ipso est ; ut intellegamus nihil esse diuisum, sed uirtutes quas ha- ^ 3° bet Pater, habere simul et Filium, sicut ipse testatur : Omnia Patris mea sunt et mea Patris sunt. V er it as pertinet ad iudicium, in qua iudicaturus est mundum ; misericordia uero ad pietatem, qua peccata dimittit et omnia quae praestat gratuita largitate concedit. Sequitur, et in nomine meo exaltabitur cornu eius. Cornu hie significat inuictissimam potestatem, de qua ipse in euangelio dicit : Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. 26. Et ponam in mari manum eius et in fluminibus dexteram eius. Mare significat uniuersas gentes, in quibus Saluator noster gloriam dominationis accepit, quando eius nomini humiliter deuotis mentibus crediderunt. In flumini¬ bus, fontium forsitan fluenta significat, ubi Domino Saluatori populus regenerationis acquiritur. Siue Iordanem fluuium pro fluminibus ponit, in quo sui baptismatis Dominus consecrauit exemplum. Sic et caelos dicimus pro caelo et terras pro terra et maria pro mari et si adhuc uelis quaerere Athenas, Thebas, Mycenas et his similia. 27. Ipse inuocabit me : Pater meus es tu : Deus meus et susceptor salutis meae.

360/361 Ioh. 14, 30. Matth. 28, 18.

366/367 prauitatibus suis

374/375 Ps. 31, 7.

Caret

380/381 Ioh. 17, 10.

386/387

370 in fugam conuertuntur ~ Caret

EXP. IN PS. LXXXVIII, 28-30

8l2

28. Et ego primogenitum ponam ilium, excelsum prae regibus terrae. In dis duobus uersibus absolute debellatur iniquitas Iudaeorum. Quid enim euidentius, quid planius, quam ut esse credatur Filius qui inuocat Patrem, et rursum credatur esse Pater qui appellat Filium ? Nam quam405 uis haec duo nomina relatiua sibi sint unumque sufficiat dici, ut amborum uirtus possit intellegi, tamen ut omnem scrupulum ambiguitatis excluderet, utraque posuit, utraque firmauit et adhuc non desinit Iudaeorum insana deuiare proteruia, dum erroris fuerit causa sublata. Haec enim quarta decima 410 species definitionis est, quam Graeci Kara tov rrpos tl, Latini ad aliquid uocant, quoties unum nomen sic dicitur, ut aliud ex eo intellegi posse uideatur. Sequitur et ego primogenitum ponam ilium excelsum prae regibus terrae. Perscrutandum etiam nobis est, quare dixerit, primogenitum, 415 quasi uero Pater sic genuerit substantialiter Filium, ut subsequeretur et alius. Sed hoc locutionis genus scripturae diuinae constat esse proprium ; sicut est et illud in euangelio de Ioseph et Maria, ubi ait : Et non cognouit earn, donee peperit filium suum primogenitum. Numquid consequens erit, ut uirgo 420 semper Maria post Dominum Iesum Christum alterum peperisse credatur ? Sed bene dicitur primogenitus, quamuis solus probetur ex Patris substantia genitus. Ipse enim dicit : Ego sum Alpha et Omega, primus et nouissimus, initium et finis, princeps et origo Dauid ; ut merito sermo iste quaestio425 nem habere non debeat, quando ipsum et principium esse constat et finem. Ponam, constituam dicit ; sicut in secundo psalmo ait : Ego autem constitutus sum Rex ab eo. Excelsum prae regibus terrae, sicut et in septuagesimo primo psalmo dictum est : Et adorabunt eum omnes reges terrae. 43° 29. I n aeternum seruabo illi misericordiam meam ; et testamentum meum fidele ipsi. Et hoc a forma dici¬ tur serui, quia misericordiam Patris aeterno uidelicet honore suscepit, cui perpetua data est potestas in caelo et in terra. Testamentum uero fidele est illi, quando quaecumque pro435 phetae de ipso praedixerunt, integerrima ueritate completa sunt. 30. Et ponam in saeculum saeculi semen eius et thronum eius sicut dies caeli. Saeculum saeculi significat aeternitatem. Semen uero Dauid Christus est Dominus, 440 qui in aeterna gloria collocatus regnat cum Patre et Spiritu sancto per omnia saecula saeculorum. T hr onus autem eius. 400

$

PP

I

418/419

409

427

12.

causa fuerit

Germ.

423/424

Matth. i, 25.

44. 6; 48,

~

425/420

Ps.

Garet

417

constat esse

Apoc. 1, 8.17 ; 21, 6 ; 22, 13.16 ; efr Is. 41, 4 ;

429

2, 6.

~

ilium

Garet

Ps. 71,

11.

423

Germ.

428

et]

nouissimus et primus

Germ., om. Garet

PL 637

EXP. IN PS. LXXXVIII, 30-34

813

potestas est futuri iudicii, quae tanta ueritate peragenda est, ut sanctis omnibus caelesti claritate praefulgeat. Sciendum sane alios esse dies istos, qui sibi uicaria reuolutione succe445 dunt et ilium futurum qui continua luce perpetuus est; de quo in octogesimo tertio dictum est : Quia melior est dies una in atriis tuis super milia ; ut merito dies caeli sit dictus, qui obiectu telluris tenebras non potest habere nocturnas. 31. Si dereliquerint filii eius legem meam et in 45° iudiciis meis non ambulauerint. 32. Si iustitias meas profanauerint et mandata me a non custodierint. Hos duos uersus dicit de populo christiano, qui uere dicuntur filii Sponsi : quoniam Ecclesia matre ex aqua et Spiritu sancto regenerantur. Isti si legem 455 Domini der eli querint, si in iudiciis eius non am¬ bulauerint, si iustitias ipsius prof anauerint, si mandata eius non custodierint, in subsequentibus digna eis promittitur euenire uindicta. 33. Vi sitabo in uirga iniquitates eorum et in uer460 beribus peccata eorum. Venit ad sententiam quam superiora minabantur. Visitat in uirga, quando districte uindicat ; sic et apostolus scribens Corinthiis dicit : Quid uultis, in uirga ueniam ad uos, an in caritate et spiritu mansuetudinis ? Visitat quoque in uerberibus, quando in nobis leuius 465 uindicatur. Aliter enim uirga percutit, aliter flagella uerberant. Quod utrumque fieri manifestum est in populo christiano pro qualitate peccati, quibus tamen proficit ad salutem, sicut Salomon dicit : Quern enim diligit Dominus increpat ; flagellat autem omnem filium quern recipit. Nam uide quid sequitur. 470 34. Mi sericordiam autem meam non dispergam ab eo, neque nocebo in ueritate mea. Cum superiora de ricordiam suam non se a Christo dispergere, sed tota plenitudine condonare : sicut apostolus dicit: In quo habitat omnis dine condonare : sicut apostolus dicit : In quo habitat omnis 475 plenitudo diuinitatis corporaliter, id est substantialiter atque manifeste. Siue quoniam in corpore Domini plenitudo diuinitatis habitare dignoscitur ; unde et in trigesimo psalmo iam dictum est. Sequitur neque nocebo in ueritate mea. Promiserat enim in superioribus Pater : Manus enim mea 480 auxiliabitur ei et brachium meum confortabit eum. Et quomodo poterat nocere, cui talia uisus est promisisse ? Et intuere quod dictum est neque nocebo in ueritate mea. 446/447 Ps. 83, 11.

462/464 I Cor. 4, 21.

468/469 Prou. 3, 12.

474/475

Col. 2, 9.

446 tertio] psalmo add. Germ. 451 iustificationes r (praeter S) 455 delinquant Germ. 455/456 ambulent Germ. 457 eius] om. Germ. 465 flagellare Germ. 472 suam] Germ., om. Garet 479 superibus Germ., corr. a. m. 481 promisse Germ.

PL

638

8i4

485

490

495

$

500

505

510

515

520

EXP. IN PS. LXXXVIII, 34-38

Nam etsi inimici permissi sunt no cere, in Merit ate Patris non est Filius laesus, cuius passio totum mundum glorificata compleuit. 35. Neque profanabo testamentum meum et quae procedunt de labiis meis non faciam irrita. Hoc est quod superius dixit: neque nocebo in ueritate mea ; quoniam omnia ueritatis ordine constat fuisse completa ; quia nec testamentum suum mentiendo profanauit, sed rerum fide honorabile fecit, dum quae de labiis eius progressa sunt, id est per sanctos prophetas praedicauit, nulla falsitate de- r- 3°3structa sunt. Competenter enim prophetae labia dicti sunt Domini, per quos ipse loqui dignatus est. 36. Semel iuraui in sancto meo, si Dauid mentiar. Hominum consuetudo est frequenter iurare, ut eis possit aliquis credere : Deus enim semel iurat, quia nulla uarietate temporis immutatur. Iurare autem illius diximus esse uentura promittere. Nam cuius se religione constringat qui non habet fortiorem ? Dicit etiam : In sancto meo, id est in Christo qui dixit : Custodi animam meam, quoniam sanctus sum. Addidit quoque si Dauid mentiar. Si negatiue positum est, quod etiam usus communis habet. 37. Semen eius in aeternum manebit et thronus eius sicut sol in conspectu meo. Semen Christi sunt omnes qui ei fideli mente crediderint ; quia in ipsis futurum regnum seminatum est, quod uentura messis ostendat, sicut et in uigesimo primo psalmo ipse dicit : Semen meum seruiet illi. Manebunt ergo sancti in aeternum, qui in excellenti ac beata conuersatione demorantur. Vnde illos proprie manere non dicimus qui a regno Domini respuuntur. Thronus autem Dei hie intellegendus est anima fidelis, in qua reuera insidet, quando earn maiestatis suae illuminatione compleuerit; sic enim scriptum est: Sedes sapientiae anima iusti1. Addidit sicut sol in conspectu meo, erit scilicet anima ilia iusti, quam sedem diximus Domini Saluatoris. Dicendo autem, sicut sol, comparationem rerum uisibilium facit. Nam si magnum est de creatura clarescere, multo melius de Creatore lucere. 38. Et sicut luna perfecta in aeternum et testis in caelo fidelis. Superius dixit de sole, quod ad animam iusti diximus pertinere : nunc de luna dicit, quae humano 501/502 Ps. 85, 2.

508/509 Ps. 21, 31.

484 laesus filius ~ Garet te fideli ~ Garet

514 efr Sap. 7, 7. 27. 28 ; 12, 13.

491 honorabilem Germ.

504 sedis r

506 men¬

1 Dictum hoc saepius allatur ab Augustino (En. ps. 34, serm. 1, 2, 46 ; 46,10,19 ; 79, 2, 21 ; 96, 5, 21 ; 98, 3, 25 ; 121, 9, 28. 37), a quo mutuatus est Cassiodorus (efr Exp. ps. 96, 54/55 ; 121, 152).

EXP. IN PS. LXXXVIII, 38-40

815

corpori hie conuenienter aptatur, quia per uarias aetates attenuatur et proficit. Sed ideo addidit perjecta, ut in illo spi525 ritali corpore iam non temporale aliquid intellegeres, sed de sola plenissima aeternitate sentires. Nam et ipsum corpus no¬ strum in aeternum sic claritate complebitur, ut luna perfecta ; quae luna, id est compago corporis nostri, testis erit fidelis, utique in qua promissa complentur. Sed uide 53° quid posuit: in caelo, id est in sancto uiro. Ipsorum enim corpora sic lucebunt, quorum et animae diuina illuminatione resplendent ; sicut Salomon ait : Fulgebunt iusti, et tamquam scintillae in arundineto discurrent. Frequenter enim luna et Ecclesiae comparatur. 535 39. Tu uero repulisti et spreuisti et distulisti Christum tuum. Hactenus Christus paterna uoce laudatus est ; nunc uenit Ethan ad quartam partem, in qua iam ex sua persona uelut aduersa superioribus dicit. Ibi enim Christum ab inimicis suis Pater asserit uindicandum, quod etiam iuris540 iurandi promissione confirmat ; hie autem spretus et traditus esse memoratur. Quod duplici modo intellegendum est, ut illud aduertamus ad resurrectionis gloriam pertinere ; siue magis, quod pater Augustinus inuenit, illud pertinere dicamus ad Dominum Saluatorem ; hoc autem ad Dauid seruum eius, 545 qui multis calamitatibus probatur afflictus, quando et Christi nomen, quod ab unctione uenit utrisque certum est conuenire. Repulisti pertinet (ut mihi uidetur) ad illam parabolam quam ei Nathan propheta dixit, in qua repulsus a dignitate regia cuidam iniusto comparatus est, qui ouem pauperis deuo550 rauit. Bene ergo dictus est repulsus, qui etiam proprio iudicio constat esse damnatus. Spreuisti autem dixit, contemptibilem esse fecisti, quando de regno deiectus, a filio Absalom fugiens nudis pedibus ambulauit et increpationes filii Iemini sub durissimis opprobriis sustinebat. Distulisti non ad ue555 niam pertinet, cui statim propheta respondit : Et Dominus abstulit peccatum tuum : sed dilatus est in tribulationibus suis, quamdiu regnum repararet inuasum. Christum tuum, significat unctum ; quoniam illo tempore principes Hebraeorum ungebantur in regem. 560 40. Auertisti testamentum serui tui ; profanasti in terra sanctitatem eius. Hoc iam ad gentem pertinet Iudaeorum, quod usque ad finem diuisionis exsequitur. Huma-

532/533 Sap. 3, 7 ; efr Matth. 13, 43. 543/544 efr Aug. En. ps. 88, serm. 2, 6, 1 sqq. — CC 39, 1237 sq. 555/55(5 II Reg. 12, 13 ; efr Eccli. 47, 13.

534 et] Germ., om. Garet 540 et] Germ., ac Garet Garet abessalom Germ.

552 deiectus] Germ., eiectus

pl 639

816

565

570 ET

575

5

580

585

59° SCHE

595

600

EXP. IN PS. LXXXVIII, 40-43

nitatis enim more dicitur : auertisti, id est in aliam partem transtulisti ; ut quod Iudaeis fuerat promissum, ad utilitatem gentium utique perueniret. Non enim eis remansit sacerdosi non templum quod constat esse subuersum ; sed Christian, omnia sunt plenissime consecuti. Merito ergo dictum est, auertisti, quando perfidis ablatum, fidelibus probatur esse concessum. Testamentum, dixit, serui tui, non quia Dauid testatus est ; sed cui fuerat per testamentum natiuitatis Domini dignitascompromissa. Sequitur profanasti in terra sanctitatem eius. Profanum dictum est irreligiosum, quod porro a fano, id est a templi reuerentia pellebatur. Immolatio siquidem pecudum et obseruantia sabbatorum, quae prius figuraliter agebantur, ueniente ueritate submota sunt. In terra enim quod dixit, intellegere debemus in toto orbe terrarum, ubi est Ecclesia catholica constituta. 41. Destruxisti omnes macerias eius : posuisti PL munitiones eius in formidinem. Maceria est, quae 640 loca ad aliquam utilitatem praeparata defensionis causa communit. Haec non commixtione rei alterius aedificatur, sed in parietis modum saxorum tantum adunatione construitur. Ad cuius similitudinem ponit simplicem illam inuictamque defensionem diuinam, quam necesse fuit amoueri, ut gens Iudaeorum potuisset hostium incursione uastari. Pulcherrime autem dictum est: munitiones eius posuisti formidinem, ut culpis facientibus ipsum Dominum formidarent, cuius solebant munitione uallari. Et nota quod per hos tres uersus in similibus sonis exierunt uerba diuersa ; dixit enim : Repulisti, spreuisti, distulisti, auertisti, prof anasti, destruxisti, posuisti. Quae figura dicitur homoeoteleuton, cum similibus litteris dictiones plurimae terminantur. 42. D iripuerunt eum omnes transeuntes uiam : f actus est in opprobrium uicinis suis. Status ille regni iudaici et fide noscitur direptus et opibus. Nam per eum tr anseuntes sublatis facultatibus eius religionis copias ad se uiolentissime transtulerunt : illi magis credentes ad quos corporaliter Dominus non uenerat commonendos ; sicut ipse dixit : Populus quem non cognoui seruiuit mihi : obauditu auris obaudiuit mihi. Merito ergo Iudaei facti sunt uicinis op¬ probrium, qui in Domino gloriae credere noluerunt. 43. E xaltasti dexter am inimicorum eius : laetifi- P 3°4 casti omnes ini mi cos eius. Ista sine dubio contigerunt, quando Iudaei hostibus suis traditi, direptiones et caedes

599/000 Ps. 17, 45.

584 amouere Germ. 595 pr. et] om. Germ. Garet 601 domino] Germ., dominum Garet

598 dominus corporaliter

EXP. IN PS. LXXXVIII, 43-46 605

610

615

620

625

630

635

640

817

uastissimas pertulerunt. Tunc enim laetus efficitur inimicus, quando eius uoluntatibus humiliatur aduersus. 44. A uertisti adiutorium gladii eius et non es auxiliatus ei in hello. Merito ei gladius ille adiutorium non praebuit, qui fortitudinem diuinitatis amisit. Nam licet ferrum humana uideatur esse defensio, tamen nihil praeualet, nisi eum dextera superna corroboret ; sicut in alio psalmo iam dictum est : Non enim in arcu meo speraho et gladius mens non saluabit me. Sic ergo populus ille armatus, inermis effectus est ; ut cum pauci plures uicerant, nec plures paucis resistere ualuissent. 45. Dissoluisti eum ah emundatione et sedem eius in ter ram collisisti. Frequenter emundat diuinitas quos flagellat, ut purgatum recipiat quern peccatis sordidum respuebat : quos uero ah emundatione dissoluit, id est remouit, hos iam et damnare decreuit. Quapropter illos hie significat Iudaeos, qui obstinatione mentis Christum spernere maluerunt. Sedes quoque eorum in terra collisa est, quan¬ do respuentes Regem Dominum Saluatorem, nequaquam de gente sua principem ulterius habere meruerunt. Sedes enim pro regno posita est, quae merito dicitur in terra collisa, quando diuisus populus atque contractus particulatim toto orbe dispersus est. 46. Mi norasti dies temporum eius, perfudisti eum confusione. Status ille quern diximus regni iudaici, cui promissa fuerat (si Domino seruiret) aeternitas, minor at us est utique diebus angustis ; quia pollicitationem Abrahae promissam obtinere non meruit. Et merito in breuitatem redactus est, qui sibi irrite longam seriem promittebat annorum. Addidit etiam: perfudisti eum confusione, quia sordes illas incredulitatis suae in facie sustinet, hodieque dum inter gentes omnes abominabili horrore confusus, in uultu suo gestat opprobrium. Haec quidem Ethan ille robustissimus mirabili uarietate narrauit ; sed in his omnibus non agnouit Dominum fuisse mentitum. Ille enim quod promisit Dauid, id est, Christo suo, omnibus Christianis exhibuit. Nec habent Iudaei quae iuste murmurent, qui se maluerunt a promissione uerissima segregare.

612/613 Ps. 43, 7.

606 aduersus] Germ. (cjr Exp. ps. cxxxi, l. 380), aduersarius Garet 607 est Germ. (cum r [A* H M N* D*]) 613 saluauit Germ. 625 dicitur] irrite add. Germ. (e l. 633 ?) 629 confusionem Germ. (sed l. 634 -ne) 632 breuitate Germ. 633 irrite] om. Germ. (cjr l. 625) 641 murmorarent Germ. 642 ueritatis And. 12

C 2. (XCYIII)

PL 64r

8i8

645

650

655

660

665 SCHE

670

675

680

EXP. IN PS. LXXXVIII, 47-49

47. V squequo, Domine, auerteris in finem : exardescit sicut ignis ira tua ? Ethan uenit ad quintam partem, ubi Dominum breuiter rogat, ut iudaico populo miseratus indulgeat ; quia nullus est qui animam possit ab inferno liberare. In finem hie, saeculi terminum debemus aduertere, quando (sicut saepe dictum est) exspectatur innumera conuersio Iudaeorum, propter illud quod ait apostolus : Quia caecitas ex parte Israel contigit, donee plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israel saluus fieret. Rogat ergo, ne in finem auertatur, quando exspectatur fidelis agnitio Iudaeorum. Addidit: exardescit sicut ignis ira tua. Irascimur mediocriter, quando aliquem sermone corripimus : exardescimus autem ira, cum uindicare disponimus. Adiecit etiam sicut ignis, qui obiecta consumit. 48* Memorare, Domine, quae mea substantia : non enim uane constituisti filios hominum. Ille Ethan mentis firmitate roboratus rogat Dominum, ut istam carnem peccatis obnoxiam aduentus sui gloria liberare dignetur ; quia non est ad hoc creata, ut earn permitteret quasi uanum aliquid interire. Nam cum memor fuit substantiae nostrae et a morte filios hominum eripuit et in spe magnae beatitudinis collocauit. 49. Quis est homo qui uiuit et non uidebit mor¬ tem ? aut quis eruet animam suam de manu inferi ? Quis est ? interrogatiue legendum est. Quae figura dicitur erotema, id est interrogatio : ubi subaudiendum est, nullus. Omnes enim homines siue iusti, siue peccatores, mortem uidebunt, quae primo homini inflicta est lege peccati; sicut aposto¬ lus dicit : Propterea sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt. Quae nunc ideo commemorat, ut calamitatibus suis misericordiam Creatoris mereatur humana conditio. Vnde qui originale peccatum mala praesumptione credere nolunt, quanto se liberos ab hac conditione dicunt, tanto amplius miserabili sorte constringuntur. Sequitur aut quis eruet animam suam de manu inferi ? Et hie quoque subaudiendum : nullus. De manu, id est de potestate inferi. Nam cum omnes homines mori contingat, necesse est ut ipsi animas suas de inferni potestate non

649/651 Rom. 11, 25-26.

671/675 Rom. 5, 12.

643 auerteris] Germ., auertis Garet cum g, irasceris r 643/644 exardescit] Germ, cum r, exardescet Germ. a. m., Garet cu?n g 653 exardescit Germ., exardescet Garet (cjr l. 643/644) 657 substantia] iustitia ed. 665 uiuet Germ, cum plur. codd. r et g 666 eruit ed. (Germ, hie legere non ualeo, sed l. 678 habet eruit) 677/ 678 constringunt Germ. 679 subaudiendum] Germ., est add. Garet

PL

EXP. IN PS. LXXXVIII, 49-53

685

690

695

700

705

110

715

720

725

819

auferant, nisi per ilium qui 110s de dominatione diaboli eripuit et mortem moriendo prostrauit. 50. Vbi sunt misericordiae tuae anti quae, Domine, sicut iurasti Dauid in ueritate tua ? Venit ad sextain partem, ubi Dominum deprecatur, ut genti afflictae et humana conditione fragilissimae debeat subuenire, et impleat promissiones quas se Dauid fecisse noscebat. Vbi sunt, non sub dolore dicitur, sed quasi tardans Dominus postulatur. Nam quemadmodum de illo dubitaret, cui dicit : in ueri¬ tate tua ; scilicet ut cito praestet quod eum nouerat esse facturum. Anti quas enim misericordias illas dicit, quas Abrahae patriarchae fecisse retinebat ; anti quas enim non diceret, nisi ante dauidica tempora factas esse cognosceret. 51. Memor esto opprobrii seruorum tuorum, quod continui in sinu meo, multarum gentium. Ordo uerborum tabs est. Memor esto opprobrii seruorum tuorum, id est multarum gentium, quod continui in sinu meo. Illi dicitur : memor esto, cui transacta uel futura praesentia sunt. Sed more humanitatis hoc dicitur, quia Dominus, dum praestare differt, oblitus fuisse iudicatur. Opprobrium uero contigit seruis Dei, quando gentibus idolorum amore raptatis, erant pro crimine Christiani, et insecutione dignos iudicabant, quos nouae culturae studiosos esse cognouerant. Hoc erat in sinu Christianorum, id est in secreto mentis affectu, quia palam timebant loqui, unde probabantur exstingui. 52. Quod exprobrauerunt inimici tui, Domine : quod exprobrauerunt commutationem Christi tui. Exponit quod superius dixit: opprobrium multarum genHum. Exprobrauerunt enim sub imputatione legendum est, id est imputauerunt, quod magis credere ac praedicare debuissent. Sed ne haberes ambiguum a quibus ista dicerentur, addidit, inimici tui, Domine, id est idolorum cultores, qui praedicationibus sanctis aduersum ire modis omnibus festinabant. Repetit quoque quod exprobrauerunt, ad exaggerationem sceleris eorum ; ut commutationem Christi fidelibus imputarent, quam summa colere ueneratione debuissent. Commutatio uero Christi est, quia ueterem hominem in nouam gratiam regenerationis euocauit et de tenebris peccatorum ad uerae fidei lumen usque perduxit : quia mortali homini perennis uitae gaudia praeparauit ; et his similia, quae Dominus noster Christus peccatoribus donare dignatusest. Ipsa est commutatio Christi, quae obstinatos deseruit et fideles dono suae pietatis asciuit. 53. Benedictus Dominus in aeternum : fiat, fiat.

687 humanae condicione Germ., -nae -ni Aud. Fisc. 690 dicit] Germ., dicitur Caret 693 retinebant Germ. 696 sinu] sno Germ. 702 serai Germ.

305

820

EXP. IN PS. LXXXVIII, 53-LXXXIX, 1

Post illam felicissimam sanctissimamque commutationem, dignum fuit ut laus Domini subderetur, qui earn immeritis agnoscitur contulisse mortalibus. Pulchre autem contra maledictiones gentilium temporales positum est \ Benedictus Do730 minus in aeternum : quoniam quae dicunt illi caduca sunt ; laus enim Domini permanet in aeternum, quia talia donare nouit, quae nullo fine clauduntur. Sequitur fiat, fiat, ut de tantis promissionibus nemo dubitaret, ubi confirmatio iterata succederet, et tamquam subscriptio boni principis sa73 5 cris iussionibus adderetur. Sed hoc magis ad psalmorum laudem debemus accipere, non (sicut quibusdam uisum est) ad libri aliquam sectionem. Conclusio psalmi.

£

O uere robustum ilium Ethan non corporis ualitudine, sed animae firmitate constantem, qui praeceptum nobis uitae sub740 scriptum de illis sacris altaribus tamquam fidelissimus humani generis procurator explicuit. Nunc oremus ut, quod auribus percipimus, mente condamus. Sic enim uictoria nostra peragitur, si post talia sacra non aduersum extraneos, sed contra nostra uitia litigemus ; et respuentes quae sunt terrena, quae745 ramus sine aliqua cunctatione caelestia. Interpretatio enim istius nominis fideles et patientes commonet Christianos, ut nulla aduersitate frangantur, sicut apostolus ait, huius maxi¬ mum uirtutis exemplum ; de se enim dicit : In laboribus plurimis, in carceribus abundantius, in plagis supra modum, in 75° mortibus frequentius. A Iudaeis quinquies quadragenas una minus accepi. Ter uirgis caesus sum, semel lapidatus sum, ter naufragium feci, node et die in profundo maris fin. Sequuntur etiam ceterae passiones, quae istum Ethan opere magis quam nomine compleuerunt. Et, beate apostole, honoris tibi 755 uicissitudo tributa est; ut sicut sanctam praedicationem tuam psalmorum attestatione firmasti, ita et psalmi de tuis operibus exponantur.

EXPOSITIO IN PSALMVM LXXXIX.

4?

5

1. Oratio Moysi hominis Dei. Non est dubium (sicut saepe diximus) talia nomina titulis adhiberi, quae textum psalmorum interpretatione sua uideantur aperire. In primis oratio posita est, per quam ira Domini suspenditur, uenia procuratur, poena refugitur et praemiorum largitas 730 cfr Hieron. Commentariol. in ps. 40 — edid. Morin, p. 46, 10. II Cor. 11, 23-24; cfr Act. 16, 22 ; 14, 18 ; 27, 41. 726 fidelissimam Germ. Ps. LXXXIX, 2 adhibere Germ.

748/752

PL

EXP. IN PS. LXXXIX, i

821

impetratur, cum Domino loquitur, cum Iudice fabulatur, praesentem sibi facit quern uidere non praeualet et ilium per earn placat, quern suis actibus uehementer exaggerat. Haec Domini quodammodo praestat secretum, praebet sugio gestionibus locum, ad penetralia Iudicis peccator admittitur; et nullus inde respuitur, nisi qui in ea tepidus inuenitur. Quod mauult petit, supra quam meretur acquirit ; tristis ad earn uenit, sed laetus abscedit. ‘Oratio’ quippe sancta sic deuotos saluat, ut beatos reddat, dum criminosos accipiat. Innumera 15 sunt huius bonitatis exempla ; sed illud sufficiat, quod ipse quoque Dominus, exempla nobis uitalia tribuens, orare dignatus est. Vnde merito tali ac tanto uiro praemissa est oratio, qui frequenter indignantem Dominum mirabili supplicationis placauit exemplo. Hunc autem psalmum tertium nouerimus 20 esse eorum qui orationem in titulo suo continere monstrantur. Moysen enim ilium celeberrimum uirum per quern Do¬ minus legem israelitico populo dedit, manifestum est mini¬ strum fuisse testamenti ueteris et prophetam noui. De ipso enim in euangelio dicit : Si crederetis Moysi, crederetis et mihi, 25 de me enim ille scrip sit. Et quia utraque psalmus iste coniunxit, merito illi tale nomen appositum est, quod duo sacramenta uisui nominis indicaret. Moyses quippeinterpretatur assumptus, eo quod de aquis a filia pharaonis fuerit eleuatus ; quod propter mare Rubrum Israelitas significat : propter gra30 tiam uero baptismatis pertinet ad populum christianum. Additum est etiam hominis Dei, ne alterum fortasse cogitares, nisi eum qui diuinis colloquiis honoratus, meruit esse primarius ; ut iam non seruus, sed homo ipsius esse diceretur. Hoc enim non de famulis, sed de liberis dicimus et amicis, sicut in 35 Deuteronomio legitur : Loquebatur autem Dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut loqui solet homo ad amicum suum. Diuisio psalmi. ‘Moyses’ uir sanctissimus, et operibus mirabilis et colloquio diuino reuerendus, in prima sectione incohat a laude Iudicis, beneficia eius breuiter potestatemque commemorans. Deinde 40 infirmitati nostrae, quam et ipse multis modis ostendit, postulat subueniri. Tertio exorat aduentum Domini Saluatoris celerius innotescere, quem sciebat humano generi profutura praestare. Expositio psalmi. Domine, refugium factus es nobis, a generatione Ps. LXXXIX, 24/25 Ioh. 5, 46. 27/28 cfr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 65, 8. 35/36 Ex. 33, 11.

8 exacerbat ed. 20 esse] om. Germ, (ex quo libro reuera uerba assumpta sunt)

35 deuteronomio] Germ., exodo Garet

822

£

EXP. IN PS. LXXXIX, 1-2

45 et progenie. Moyses ille uenerabilis in typo sanctae Ecclesiae, quam praefiguratione gestabat. Domino fusa oratione gratias agit, quod in hoc saeculi salo /actus fuerit eius insigne refugium. Primum quod inter Hebraeorum filios est, ut moreretur, abiectus ; deinde quod regis Aegyptiorum per50 tulit nefanda certamina ; tertio maris Rubri inaudita miracula ; postremum murmurantis populi contumaciam formidandam : sed in his omnibus /actus est illi refugium, cum ab uniuersis discriminibus noscitur esse liberatus. Merito ergo periculorum suorum recordatus, tale cognoscitur fecisse prin55 cipium. Verum ut hoc non tantum de uno homine, sed de uni- n 306 uersali Ecclesia debuissemus aduertere, nobis posuit, non mihi : quoniam cunctae Ecclesiae, quae in hac saeculi tempestate uersatur, tutissimum refugium semper est Do mi¬ nus. Nam uide quid sequitur, a generatione et progenie. 60 A generatione, significat ex quo generari coeptum est genus humanum. Progeniem uero dicit usque ad finem saeculi, cum progenies sibi humani generis per aetates singulas reparata succedit ; ac si diceret, semper. 2. Priusquam fierent montes et formaretur orbis 65 terrae, a saeculo et usque in saeculum tu es. Quia in primo uersu dixerat : refugium factus es nobis, ne temporalem aduerteres esse deitatem, nunc de eius aeternitate disseruit. Sed ut hanc perennitatem apertissime possimus ad¬ uertere, montes hie ponamus non aliquid terrenum, sed cae70 lorum potestates eximias, quoniam de uniuersa terra subsequitur ; ut reuera dicatur Domino congruenter, tu es, ante- PL quam caelestia terrenaque formares. Istud enim prius non 645 habet principium, sed immensum atque incomprehensibile esse declaratur, quando ab ipsis quoque principiis prius esse digno75 scitur. Sequitur a saeculo et usque in saeculum tu es ; quasi aut ante saeculum, aut post saeculum non est Deus. Sed hie, a saeculo et usque in saeculum, aeternitatem debemus aduertere. Graeci enim codices aeternitatem habent, quod patres nostri a saeculo et usque in saeculum transtule80 runt. Tu es competenter dicitur Deo, quia non habet praeteritum nec futurum ; sic enim et ipsi Moysi dictum est : Dices filiis Israel: ego sum qui sum ; et qui est, misit me ad uos. Vnde merito uir sanctus posuit, tu es, quod ab ipso se audisse meminerat. Sed hoc ad Patrem, hoc ad Filium, hoc ad Spiri85 turn sanctum pertinere non dubium est. Essentia enim indiuiduae Trinitatis, quae ab eo quod est, esse ueraciter et pro82

Ex. 3, 14.

40 gestabat usq. oratione] om. Germ, per homoiotel. 60 quo] om. Germ. 61 dicit] Germ., dixit Garet 64 aut firmaretur r (praeter nonnullos codd.) 66 es] deus add. r 69 ponamus] Germ., om. Garet 76 pr. aut] ut Germ. 86/86 indiuidua aeternitatis Germ.

EXP. IN PS. LXXXIX, 2-4

SCHE

&

823

prie dicitur, praesentia semper habet, quae inter nos aut praeterita dicimus aut futura. 3. Ne auertas hominem in humilitatem ; et dixi90 sti : conuertimini, filii hominum. Venit ad secundam partem, in qua ilia uir sanctus a Domino petit quae ilium praecepisse cognouit. Dicit enim : ne auertas hominem in hu¬ militatem, id est, ne in mundi istius concupiscentiam ambitionemque proicias. Humilitatem quippe hie terrenam con95 cupiscentiam debemus aduertere, quae apud Deum abiecta atque contemptibilis est, non illam gloriosam qua peccata nostra Domino confitemur. Hoc ergo uir sanctus deprecatur quod diuinitas iubet, ne uoluntas hominum a caelesti sublimitate deiecta, amare mundi permittatur humillima, humilia 100 utique quae sua uilitate sordescunt. Sequitur et dixisti : Conuertimini, jilii hominum. Hie et pro quia positum est, ut unum nobis sensum aperiat adunata sententia. Vides quam sit probabilis superior ilia petitio : quia cum Dominus praeceperit filios hominum conuerti, ipso debeant mise105 rante saluari. Quis enim alter potest a mundi ambitu liberare, nisi is qui docuit fideles caelorum regna perquirere ? Merito ergo petit ne deserantur homines in lubricis lapsibus, quibus dictum est : Conuertimini. 4. Quoniam mi lie anni ante oculos tuos, tarn quam no dies hesterna, quae praeteriit et sicut custodia in node. Causa redditur quare saeculi ambitio debeat declinari : Quoniam mille anni non solum pauci sint ante oculos Dei, sed tarn quam hesterna dies habeantur omnino praeteriti. Quae figura dicitur tapinosis, id est humiliatio, 115 quando cuiuslibet rei magnitudo minuitur in exiguam paruitatem. Non enim uel ipsi uni diei praesenti, sed praeterito comparatur tam longissimus ordo saeculorum. Mille enim finitum pro infinite posuit, aetatem ueterum fortasse designans, qui magna longaeuitate repleti sunt. Sequitur et sicut 120 custodia in node. Vt illos mille annos (quos superius dixit) annulatos esse cognosceres, non iam uni diei praeterito, sed etiam nocturno tempori breuissimo comparantur. Custodia enim nocturna, quae humanas assolet exercere uigilias, terms horis excubantibus deputatur, ubi sibi succedentibus turmis 125 nihil longinquum agitur nec morosum. Pulchre autem humanam uitam nocturnis comparauit excubiis, ubi totum sub obscuritate et trepidatione geritur, quando mens hominum uitiis carnalibus circumdata pulsatur. Huic autem uersui subdistinctiones ponendae sunt, quoniam subsequitur plenitudo 130 sententiae.

89 humilitate Germ. 91 ilia] Germ. sc. ‘ilia quae petit,’ ille Caret 100 humilitate ed. 109 sicut r 111/112 declinare Germ. 122 tempore Germ.

PL

646

824

EXP. IN PS. LXXXIX, 5-8

5. Quae pro nihilo habentur, anni erunt eorum : mane sicut herba transeat. Hoc erat quod de uersu superiori pendebat : quoniam sicut duo ilia quae superius dixit, hoc est, diem praeteritum, et custodiam nocturnam, 135 quae pro nihilo habentur, intulit : Anni erunt eorum. Et ideo sicut paulo ante dixit supplicandum est, ne auertas hominem in humilitatem, addidit, mane sicut herba transeat. Adhuc ilia fugitiua et transitoria uitae hominum comparantur. Frequenter enim herba intra momentum aut 140 pastu animalium, aut aliqua tritura consumitur : sic sunt anni hominum qui pro nihilo habentur. Mane, id est in ipsa uita qua fruuntur, transeunt atque peraguntur ; nec de longinquitate eorum potest esse satietas, ubi terminus festina celeritate suscipitur. 145 6. Mane floreat et praetereat ; uespere decidat, induret et arescat. Bene carnis infirmitas fugitiuis herbarum aetatibus comparatur. Mane significat totam hominis uitam, in qua et f lor ere et pr aeterir e dignoscitur. Vespere autem quod indicat lucis occasum, tempus dicit quo transit 15° homo de saeculo ; mox enim ut in mortem deciderit, post durescit in cadauer, ac deinde arescit in puluerem, quod et herbis et corporibus humanis noscitur esse commune. Sed hie mane et uespere (ut mihi uidetur) non unum diem debemus aduertere ; partes enim istae non sunt iungendae, quia singu153 lae pro breuitatis intellectu sunt positae. Haec autem ideo diligentius excoluntur, ne quis sibi hominum de uita longissima blandiatur. 7. Quoniam defecimus in ira tua et in furore tuo conturbati sumus. Vir sanctus et memor actuum priorum 160 ilium furorem Dei recordatur, quern pro iudaica murmuratione sustinuit, quando ei Dominus dixit : Cerno quod populus iste dura ceruice sit : dimitte me ut irascatur furor mens contra eum et deleam eos, faciamque te in gentem magnam. Quapropter formidabili recordatione turbatus est, qui pro tali populo sup165 plicabat. Defecimus enim dictum est, humana infirmitate fatigati : conturbati sumus mortis cogitata formidine, quam metuebant propter debitas ultiones. 8. Posuisti iniquitates nostras in conspectu tuo ; saeculum nostrum in illuminatione uultus tui. De 17° saeculo transacti temporis dicit, quando iudaicus populus et miraculis uisitaba tur et poenis. Non credendo enim quae uide- n 307 bant, ultoris Iudicis patiebantur aspectum. Nam in alio loco

161/103 Ex. 32, 9-10 ; efr 33, 3 ; Deut. 9, 13.

131 erunt] am. r 145 pertranseat r 150 ut] om. Germ. 158 quia r 159 et] Germ. (cjr l. 245), om. Garet

151 crescit ed.

EXP. IN PS. LXXXIX, 8-10

825

dicit : Beati quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata. Ilia enim tegebantur, quae ad ueniam peruenie175 bant : haec autem illuminabantur, quae uindictam protinus sustinebant. 9 Q uoniam omnes dies nostri defecerunt et in ira tua defecimus ; anni nostri sicut aranea meditabantur. Breuitatem uitae humanae dicit per iram Domini 180 prouenisse quoniam longioris uitae praesumptione peccabant. Ad quam enim breuitatem peruenerint post illam numerositatem prioris saeculi infra dicturus est. Nam cum dicit omnes dies nostri def ecerunt, ad annos pertinet imminutos. Quod uero sequitur et in ira tua def ecimus, ad tribu185 lationes aerumnasque respicit, quas in ipsa uita paruissima sustinemus : quoniam insolentia nostra aliter non poterat corrigi, nisi per flagella Domini probaremur affligi. Sequitur nimis apta comparatio : anni nostri sicut aranea meditabantur. Malignitatem uitae nostrae posita similitudo decla190 rat. Aranea est enim animal debile ac tenuissimum, quod transeuntibus muscis ad escam sibi procurandam quaedam retia dolose contexit : sic anni eorum qui sceleratis operibus dediti sunt, inanibus et subdolis machinationibus occupantur. Aranea enim dicta est, quod sit arida nimisque subtilis. Et 195 uide quemadmodum actus ipsos positum uerbum declaret. Meditabantur, dixit, non operabantur ; ut ostenderet eos sine aliqua utilitate transiisse, qui sub nullo fructu bonorum, sed sub ancipiti meditatione uixerunt. 10. D ies annorum nostrorum in ipsis septuaginta zoo anni ; si autem in potentatibus octoginta anni et plurimum eorum labor et dolor. Si annos illos ad litteram uelimus aduertere, multos hominum et nonagenarios bene uigentes inuenies et iterum necdum septuagenarios debilitate confectos ; ut quod hie dicitur, constare minime posse uidea205 tur. Sed numerum septuagenarium legi potius decenter aptamus, quae sabbatum diem septimum obseruandum esse praecepit. Octogenarium uero populo christiano aptissime deputamus, qui octauum diem resurrectionis dominicae sancta festiuitate ueneratur, ut duo testamenta (sicut in septuagesimo 210 psalmo iam diximus, ubi opus istud diuisimus) per hunc nu¬ merum significasse uideatur. Ipsa sunt enim praecepta, in quibus fideles animae saluberrima mentis ualetudine reguntur. *

173/174 Ps. 31, 1 ; Rom. 4, 7.

177 et] nos add. r Germ., quod Garet declararet Germ.

179 uitae] om. Germ. 180 peruenisse Germ. 182 cum] 190 enim est ~ Garet 191 quaedam] om. Germ. 195 200 ps. anni] om. Germ., annis r (praeter N* Q R2 U)

PL

647

826

EXP. IN PS. LXXXIX, 10-12

Octogenario uero numero addidit in potentatibus, quia tunc reuera coepimus habere potentiam, quando nobis Domi215 nus Saluator apparuit. Isti sunt ergo dies annorum nostrorum, qui nobis probabilis uitae conferunt claritatem ; ut merito dies dicantur, per quos Dominum in uerbis suis illuminatamente conspicimus. Et intende quid sequitur : et plurimum eorum labor et dolor ; id est, qui haec duo testa220 menta transcendent, laboribus maximis et doloribus implicatur. Non enim illic est aliquid (sicut haeretici faciunt) plus minusue sentire, ubi caelestem regulam seruat moderata distinctio. 11. Qu oniam superueniet super nos mansuetudo et 225 corripiemur. Quis nouit potestatem irae tuae, aut prae timore iram tuam dinumerare P Quia dixerat : Plurimuni eorum labor et dolor, nunc ipsum excolit dicens, non debere legis praecepta transcendi, quia superueniens Iesus Christus, qui est mansuetudo perfecta, nos corri230 pit et emendat, si testamenta eius contumaciter neglegamus. Et quoniam dixit, corripiemur, praemisit mansuetudinem, ut intellegamus omnes emendationes Domini fidelibus pietatis intentione prouenire. Sequitur quis nouit potestatem irae tuae, aut prae timore iram tuam dinumer ar e ? 235 Merito ille Moyses, qui expertus fuerat quanta Dominus peccanti populo reddidisset, dum eum crebris murmurationibus incitasset, exclamat nullius considerationem ad uindictae eius peruenire mensuram, nec dinumerari posse quanta ille praeualet iratus efficere. Et nota quod in utraque parte praedica240 tur uirtutis immensitas. Nam sicut praemia Domini plenissime nequeunt intellegi, ita nec uindictae mensura praeualet apprehendi. Bene autem addidit, prae timore, sicut et alius propheta dicit : Consideraui opera tua et expaui. 12. Dexteram tuam, Domine, notam fac nobis et 245 eruditos corde in sapientia. Vir ille sanctissimus et utriusque testamenti intellector egregius uenit ad tertiam partem, in qua deprecatur Patrem, ut Iesus Christus iudaico populo et gentibus salutariter appareret. Nam ut utrumque populum complecteretur, plurali numero posuit, nobis, sicut 250 et in primo uersu psalmi iam factum est. Dexteram enim dicit ipsum Dominum Saluatorem, de quo alibi scriptum est : Dextera manus tuae, Domine, conjregit inimicos ; petens ut ipse illis notus efficiatur, per quern omnia profutura discuntur. Sequitur : et eruditos corde in sapientia. Desiderio ip-

243

Hab. 3, 2.

252 Ex.

15, 6.

217 quae Germ. 224 superuenit r 238 dinumerare Germ. 244 domine] 248 apparet Germ. 254 sequitur] Germ., om. Garet

om. Germ.

pl 648

EXP. IN PS. LXXXIX, 12-15

827

255 sms non sufficit aduentum Domini postulare, quia multi eum corporaliter uidentes, Deum minime crediderunt, ideoque addidit, eruditos corde in sapientia ; id est intellectum habent es in Dominum Christum. Eruditus enim dicitur quasi ex omni rude elicitus. Ipse est enim uirtus et sapientia Patris, 260 quern hie postulat non corporeis oculis, sed erudito corde co¬ gnosces : quia hoc profuit reuera ilium uidere, qui eum meruerunt illuminata mente conspicere. 13. C onuerter e, Domine, aliquantulum et deprecabilis esto super seruos tuos. Consuetudinem suam uir 265 sanctus operatur, qui dicit in Exodo : Esto placabilis super nequitiam populi tui. Ipso affectu, ipsa gratia rogat Domi¬ num, ut iustitiarn suam aliqua lenitate retemperet; quatenus exorari possit a peccatoribus, quibus iuste noscebatur iratus. Intuendum est autem quod non dixit ex toto conuer270 tere, sed ali quantulum, quia hoc magis nobis expedit, quando nos aliquis stimulus tribulationis affligit ; ut saepe commoniti saluberrima conuersione ualeamus peccatorum ueniam promereri. 14. Repl eti sumus mane misericordia tua ; exsul275 tanimus et delectati sumus in omnibus diebus nostris. Misericordiam dici Dominum Saluatorem nullus ignorat, qui miseris datus est, ut per ipsum uiuerent, qui per se cognoscebantur omnimodis interiisse. Repletum se ergo dicit hac misericor dia mane, id est lucida contemplatione, PL 280 quoniam uir sanctus Christi Domini praeuidebat aduentum. 649 Et necesse fuit ut eius cor exsultaret in laude, delectaretur n 3°s in contemplatione omnibus diebus uitae suae, cuius anima tali munere repleta, caelesti exsultatione gaudebat. Quae figura dicitur idea, cum rem futuram uelut oculis offerentes, 285 motum animae uiuaciter incitamus. 15. Delectati sumus pro diebus quibus nos humiliasti, annis in quibus uidimus mala. Tribulationes quas hominibus prouidentia diuina concedit, quam ueraci aestimatione perpenderat, ut delectatum se in eis diceret, 290 per quas humiliandum populum salutariter sentiebat. Sciebat enim fidelibus uiris noxiam esse superbiam ; et inde Domino gratias agit, unde credentes profecisse cognouit. Quapropter in illis annis se delectatum esse profitetur, in quibus uiderat mala ; mala scilicet quae grauia putabat, dum pa295 teretur humanitas. Nam uiro sancto et contemplanti uerita-

265/266 Ex. 32, 12.

258 eruditos Germ.Jort. recte 263/264 deprecabilis esto] deprecare r (praeter C D* U) 273 promerire Germ. 284 offerentis Germ. 285 animae] Germ., animi Caret

293 profitetur] Germ., confitetur Caret

828

300

305

RT

310

313

320

EXP. IN PS. LXXXIX, 15-17

tem non solum grauia non fuerunt, sed etiam suauia sibi exstitisse professus est. 16. Respice in seruos tuos et in opera tua, Domine ; et dirige filios eorum. Sancta conscientia non desinit facere in opere alieno quod exercebat in proprio. Quibus enim orationibus pro Israelitis supplicauerit Domino, omnino notissimum est. Nunc eadem simili fine concludit, ut peccantibus Iudaeis parcat et filios eorum sancta credulitate recorrigat ; quatenus si illi (iniquitate sua faciente) dispersi sunt, saltern eorum soboles in fine saeculi conuersa, ad ueniam peruenire mereatur. Quod prophetiae spiritu (sicut saepe diximus) nouerat esse faciendum. Et considera quibus uerbis pietatem boni Iudicis inuitauit, ut primo diceret, in seruos tuos ; deinde in opera tua / quatenus etsi factis suis ueniam non mererentur accipere, earn Creatoris opera ualde laudabilis impetraret. Quod argumentum apud rhetores dicitur a laude iudicis. 17. Et sit splendor Domini Dei nostri super nos ; et opera m annum nostr arum dirige super nos. Splendor Domini super nos est, quando crucis eius impressione decoramur et uexillum triumphi ipsius in fronte portamus ; sicut apostolus dicit : Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo. Hinc et in alio psalmo dictum est : Signatum est super nos lumen uultus tui, Domine. Sequitur et opera manuum nostr arum dirige super nos. Opera nostra dirigit super nos, quando nobis donauerit ueniam peccatorum, ut cum fuerimus peruersi, efficiamur eius correctione rectissimi. Conclusio psalmi.

325 AR

330

R

335

Consideremus, uiri prudentissimi, quam multa nobis legis diuinae mysteria per diuersos numeros indicentur, quod hie uitas hominum septuagenarii et octogenarii numeri supputatione recolligat ; quod cunctus ordo psalmorum mystico sit calculo comprehensus ; quod omnes libros diuinos numerus arcanus includit ; quod et alia legis diuinae mysteria multifario calculo continentur. Arenam maris, pluuiarum guttas, ho¬ minum capillos legimus esse sub numero. Et ut breui compendio disciplinae ipsius laudem uirtutemque noscamus, Salomon ait, omnia in mensura et numero et pondere Deum fecisse ; ut cunctis indubitanter appareat arithmeticam disciplinam ubi-

317/319 Gal. 6, 14.

300 prophetae Germ. gentur Germ., orr. a. m.

320 Ps. 4, 7.

334 Sap. n, 21.

318 mihi] om. Germ. 332 et] om. Germ.

322 diriget Germ.

320 indi-

PL

0°

EXP. IN PS. LXXXIX, 17-XC, 1

829

que esse diffusam. Hanc auctores saecularium litterarum diligentius perscrutantes in multis partibus diuiserunt, id est in pari et impari, in perfecto et imperfecto, in superfluo et imminuto, et ceteras quae in ipsis auctoribus euidentissime conti340 nentur ; quas studiosis legere et sana mente tractare nostri quoque permisere maiores. Deum tamen in omnibus rogemus ut sensus nostros aperiat et ad ueram sapientiam sua nos illuminatione perducat. Quidquid enim legeris, quidquid excogitaueris, ita dulcescere poterit tibi, si sapore superni muneris 345 condiaris. EXPOSITIO IN PSALMVM XC. 1. Laus cantici Dauid. Quando laus cantici dicitur, non commune aliquid sentiatur. Laus intellegi potest et humana praedicatio ; sed laus cantici animaduerti non potest nisi diuina laudatio. Dauid autem hie, ipsum prophetam de5 bemus aduertere, qui primam partem huius psalmi suaui rela¬ tione dicturus est. Amoenus admodum et ipsarum promissionum uarietate dulcissimus : cuius undecimum et duodecimum uersum diabolus ipsi Domino Saluatori, cum eum tentasset, obiecit. Hunc hymnum daemonibus pia confidentia 10 semper opponimus, ut a nobis potius inde uincantur, unde contra Creatorem suum dolose aliqua dicere tentauerunt. Diuisio psalmi. In prima parte psalmista profitetur omnem fidelissimum diuina protectione uallari. Secunda laudem decantat Domino Saluatori. Tertia uerba sunt Patris ad omnem fidelem, quern 15 in se deuotissime sperare cognoscit et in mundo isto defensionem et in futuro illi praemia compromittens. Expositio psalmi. Qui habitat in adiutorio Altissimi, in protectio¬ ne Dei caeli commorabitur. Hie denuo categoricus syllogismus ita subleuat caput : iustus habitat in adiutorio Altis20 simi. Omnis qui habitat in adiutorio Altissimi, in protectione Dei caeli commorabitur. Iustus igitur in protectione Dei caeli commorabitur. Nunc uerba psalmi tractemus. Posito sancto Dauid in contemplatione caelesti, tabs subito persona mon¬ strata est, quae tota mentis puritate deuota superna iugiter

330 ceteras] Germ., ceteris Garet Ps. XC, 16 ilia ed.

344 muneris] Germ. PL, munere Garet.

19 et 20 adiutorium Germ.

21 protectionem Germ.

830

EXP. IN PS. XC, 1-3

protectione gauderet : cui multa beneficia diuinitus asserit esse collata, ut ad deuotionem Domini mens nostra ardentius incitetur, quando fidelibus spes magna promittitur. Quae fiSCHE gura dicitur diatyposis, id est expressio habitus, ubi rebus personisue subiectis et formas ipsas et habitus exprimimus. 30 Qui habitat, confirmatiue pronuntiandum est, id est qui PL iugiter commoratur. Habit are enim permanentis est, non 65* discedentis ; sed qui totam spem suam non in propriis uiribus j* 3°9 ponit, sed in Altissimi uoluntate constituit, sequitur absoluta promissio, quoniam talis uir modis omnibus protegatur a Do35 mino. Et inspiciendum est quod dicit in adiutorio, ut de¬ signet intentionem uerissimi Christiani laboriosa Domino contentione seruire. Et intuere quemadmodum singulis uerbis res magnae resignatae sunt. Dicit enim : Qui hie habitat, illic co mm or abitur ; id est, qui in isto saeculo ab ipso non disce40 dit, in ilia semper perennitate mansurus est. 2. D icet Domino : susceptor mens es et refugium meum Deus mens et sperabo in eum. Hoc dicit ille qui de animo suo noxias praesumptiones abiciens, solum sibi cre¬ dit utile, quod dignatur pietas superna praestare. Nam qui 45 dicit : susceptor meus es, totum se confirmat in eius bene¬ ficia proiecisse, ut de felici quadam familiaritate glorietur. Item qui dicit : et refugium meum Deus meus, nullum sibi aliud esse profitetur auxilium, sed quando huius saeculi tempestatibus quatitur, ad portum diuinae misericordiae se 50 confugere uelle testatur. Et ne crederes post susceptionem beatam et refugium salutare non esse iam aliquid expetendum, sequitur et sperabo in eum, ne quis in se fragilissimo debeat aliquando praesumere, sed in illo semper qui probatur omnia continere. Hoc si Adam fuisset secutus, nec sibi conqui55 sisset reatum, nec suis posteris transmisisset interitum. 3. Quoniam ipse liberauit me de laqueo uenan¬ ti um et a uerbo aspero. Causam dicit diuini muneris, quia ipse nos ab inimicorum siue spiritalium siue carnalium potest liberare uersutiis, comparatione facta uenantium, qui ad ca60 piendas feras retium laqueos ponunt, ut ignorantes possint dolosis insidiis irretire. Sequitur et a uerbo aspero. Verbum asperum est omne dictum quod contra regulas diuinas tamquam lethiferum poculum propinatur. Nam etsi per iniurias aut irrisiones a bono proposito diuertamur, uerbum 65 est utique asperum, suaque acerbitate durissimum. Et iterum si audiatur sermo blandus fellito melle conditus, acerbe illud debemus suscipere, quia diuinis probatur iussionibus obuiare. Nam frequenter ilia plus decipiunt quae mollissimis 25

41 dicit Germ., corr. a. m. tiarium Germ.

42 et] om. Germ. (sed habet l. 52) cum r et g

60 re-

EXP. IN PS. XC, 3-6

831

sermonibus intimantur. Ab hac ergo asperitate grauissima et 70 amara dulcedine liberat Dominus nos, quando in uia ipsius gradimur, nec dextera laeuaque diuertimus, ubi a diabolo positos laqueos esse cognoscimus. In uia enim, id est in ipso Christo ausus non est ponere, ubi fideles non praeualet sauciare. 75 4. Sca-pulis suis obumbrabit tibi et sub pennis eius sperabis ; scuto circumdabit te ueritas eius. Per hunc uersum et duos alios qui sequuntur, personae illi sanctissimae quam propheta superius introduxit, quam pulcherrimis allusionibus Domini beneficia compromittit ! ut 80 cuius prius mores probauerat, eius praemia digna narraret; quae nostra debet curiositas indagare, si tamen (ipsius gratia suffragante) dignum possimus aliquid inuenire. Scapulae Domini sunt operationes mirabilium, per quas uelut quibusdam humeris uirtus diuina monstratur. Pennae sunt monita 85 prophetarum, quae si pura mente recipiantur, fideles animas ad caelos usque perducunt. Quaeres forsitan quid ista praestabit obumbratio, ut per diem sol non urat te, neque luna per noctem ? Item quid pennae dominicae conferant ? Vtiqueprotectionem Domini, quam uelut maternam pietatem inter mun90 di pericula te habere cognoscas, sicut et alibi scriptum est : Je¬ rusalem, Ierusalem, quoties uolui congregare filios tuos sicut gallina pullos suos sub alis suis et noluisti ! Scuto circumdabit te ueritas eius. Scutum istud humanum illam partem tantum ex qua opponitur, tegit : clypeus uero diuinus undique 95 nos quasi murali munitione circumdat atque defendit. Veri¬ tas autem incarnatio Christi Domini aduertenda est, sicut legitur : Veritas de terra orta est ; quae nos et scapulis obumbrat et sub pennis suis sperare tacit et scuti protectione custodit. 100 5. Non timebis a timore nocturno. 6 A sagitta uolante per diem, a negotio per ambulante in tenebris, a ruina et daemonio meridiano. Sicut dixit superius genera defensionum, ita nunc in his duobus uersibus denuntiat periculorum modos, quia multo gra105 tior salus fit, cum euitata cognoscitur discriminum multitudo. Timor itaque nocturnus est haereticorum tenebrosa suasio. Sagitta uolans per diem manifesta persecutio tyrannorum. Negotium in tenebris, cum prauo studio perquiritur, unde bene credentium cordis oculus obcaecatur. Daemonium no meridianum est immane periculum feruore persecutionis

.

Ps. XC, 80/92 Matth. 23, 37 ; Luc. 13, 34.

70 nos] om. Germ. obcaecetur Germ.

75 obumbrauit Germ.

97 Ps.

84, 12.

pinnis r

88

idem Germ.

109

832 ET

et

EXP. IN PS. XC, 6-8

accensum, ubi ruina plerumque metuitur, quando infirmitas humana superatur. Ruina enim dicta est, quasi repetens ima. Sed per has omnes allusiones definitionesque rerum illud euidenter ostenditur, quia nihil horum metuere possumus, ii5 quando Domino protegente saluamur. 7. Cadent a latere tuo mille et decern milia a dextris tuis ; ad te autem non appropinquabit. Cum de uiro fidelissimo in prima parte loqueretur, quoniam mem¬ bra capiti suo connexa sunt, in secunda parte uenit ad Domi12° num Christum, ut illos quos Dei famulis insidiatos esse dixerat, peccatorum suorum retributionem subituros esse monstraret. Sed hos uersos paulo sollicitius inquiramus. Non enim possunt a latere Domini, uel a dextris eius cadere, qui iam in beatorum numero praedestinati esse noscuntur ; 125 sed hoc de praesumptoribus bene dicitur, qui illud se consequi credunt, quod minime promerentur. Cadent dixit, quasi de alta beatitudine corruent, quam sibi temeraria, non fidelis anima promittebat. Latus autem est Domini Saluatoris coro¬ na iustorum, quae cum ipso (sicut promisit apostolis) in resur130 rectione iudicabit. Nam hodieque quando iudices petimus ab imperatore uel rege, sic eis dicimus : mittite a latere uestro, id est qui uobiscum habet fidelissima deuotione consilium. PL Latus enim dictum est, eo quod sub brachio lateat. Et quia 653 spes hominum inaniter sibi frequenter promittit excelsa, ex ilia 135 gloria eos dicit esse casuros.qui sibi supra merita sua talia pollicentur. Et quoniam isti rari sunt qui tantam ac talem spem habere noscuntur, mille a late re eius asserit esse casuros, ab ilia scilicet summitate iudicationis. A dextris autem, quia multi putant se ad dexteram collocandos, decern milia 140 testatur inde ruituros, quoniam et ipsi falsa opinione conceperant, quod in suis meritis non habebant. Haec autem senten- H 310 tia illos specialiter uerberat qui aliquo bono prosperitatis inflantur et sanctos se putant esse, cum non sint. Mille autem et decern milia finitum pro infinito numerum ponit. Sequi145 tur: ad te autem non appropinquabit; hoc est quilibet ex ipsis qui sibi regnum Dei fallaciter pollicentur, qui reuera longe erunt a Domino, quoniam dum spem habent in meritis suis, ad satisfactionis remedia non recurrunt. 8. Verumtamen oculis tuis considerabis et retribu150 tionem peccatorum uidebis. Oculis tuis, dixit diuinum ilium lucidum perspeciabilemque conspectum, quo hominum merita iudicantur. Iustitia enim diuina considerantur homi¬ nes, qui sunt ad sinistram uel ad dexteram collocandi. Sequi-

117 a te Germ., corr. a. m., tibi r adpropiabit r (praeter P Q R V) 122 hos uersus] Germ., hunc uersum Caret 134 frequenter] Germ., om. Garet 145 adpropinquauit Germ. quodlibet Germ. 151 perspeciabilemque] Germ., perspicabilemque Garet

EXP. IN PS. XC, 8-12

SCHE

SCHE

833

tur et retributionem peccatorum uidebis ; hoc est quod 155 superius dixit : oculis tuis considerabis. Ilia enim consideratio erit retributio meritorum. Videbis, id est, uideri facies ; sicut est illud : Dominus de caelo prospexit super filios hominum, ut uideat si est intellegens aut requirens Deum. 9. Quoniam tu es, Domine, spes mea ; altissimum 160 posuisti refugium tuum. Cum supra de peccatorum retributione loqueretur, subito intulit, quoniam tu es, Domine, spes mea, quod sensus superior non habebat. Quae figura dicitur paradoxon, quando exitus inopinatus uel non exspectatus ingeritur. Intendamus autem sollicitius quid sit quod dicit 165 propheta, quoniam tu es, Domine, spes mea, quia resurgente Domino spem resurrectionis membra reliqua perceperunt, quae erant posita in morte peccati. Praecessit enim in capite, quod corpus reliquum in se sperare debuisset. Verum ista spes resurrectionis sancto uiro ideo facta est, quia et ipse 170 Dominus Saluator per id quod mortuus est, refugium suum noscitur in Altissimo posuisse, sicut in trigesimo psalmo iam dictum est : Esto mi hi in Deum protectorem et in domum refugii, ut saluum me facias. Vnde merito sequitur illius exemplum, per quern se in aeternum nouerat esse uicturum. 175 10. N on accedent ad te mala et flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo. Hie beatitudo assumptae humanitatis potenter exponitur, quia dum in hoc mundo a Iudaeis et conuicia pertulerit et flagella, dicit, tabernaculo eius, id est, sancto corpori nihil mali appropinquate po180 tuisse. Merito, quia flagellum est ultio diuina, quod solet humana crimina resecare ; sicut alibi legitur : multa flagella peccatorum. Hoc ergo supra ilium uerissime dicitur non uenisse, qui se probatus est immaculata conuersatione tractare. Hie enim flagellum positum est, quod delicta castigat, quod 185 improbos actus ulciscitur ; et ideo negatum est per flagellum Christo Domino proximasse peccatum. Quod genus locutionis schema dicitur hypallage, quae et in saecularibus frequenter inuenitur uoluminibus et diuinis. 11 .Q uoniam angelis suis mandauit de te, ut custo190 diant te in omnibus uiis tuis. 12. / n manibus portabunt te, ne umquam offendas ad lapidem pedem tuum. In his duobus uersibus uerba sunt quae Domino Christo diabolus, de eius diuinitate dubitans, cum eum tentare praesumpsisset, obiecit. Sed ubi ille 195 cecidit, nos sollicite gradiamur : quoniam cautela sequentis est praecedens lapsus alienus. Saepe diximus in Domino Saluatore duas naturas, id est Dei et hominis unitas atque per157/158 Ps.

13, 2

;

52, 3.

172/173 Ps.

30, 3.

181/182 Ps.

31, 10.

175/176 adpropiabit Germ, cum r, at efr l. 179. c 2. (xevni)

PL

654

EXP. IN PS. XC, 12-14

834

200

205

210

215

220

225

230

235

240

fectas in una eademque permanere persona, ita ut unus esse Dei Films et praedicetur ab omnibus et credatur, sicut et patres nostri ueritatis ipsius illuminatione docuerunt, dicentes : solus ex Trinitate Filius formam serui accepit, quae forma illi ad unitatem personae coaptata est; id est, ut Filius Dei et Fi¬ lius hominis unus sit omnipotens Iesus Christus, ne non Trinitas, sed (quod absit) quaternitas, praedicetur. Hinc est quod quando humilia de ipso dicuntur, humanitati sunt sine dubio deputanda ; quando aliquid potentius tonat, diuinis uirtutibus conuenit applicari; quod hie et inferius utrumque seruatum est. Nam quod legitur, angelis mandatum, ut eum debeant custodire, infirmitatis humanae est, sicut euangelium quoque testatur : Apparuit autem illi angelus de caelo confortans eum. Et ut ipsam hominis naturam perfectissime declararet, adiecit: ne offendas ad lapidem pedem tuum ; id est, ne in legem quae in lapideis tabulis scripta uidebatur incurreret, quam uenerat gentes edocere, eiusque plenitudinem salutari integritate firmare. 13. Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem. Hie iam diuina uirtus exprimitur, quae tantis rebus saeuientibus imperauit. Nam omnia ista nomina diabolo congruenter aptantur : aspis est, dum occulte percutit ; basiliscus, cum palam uenena disseminat ; leo, dum persequitur innocentes; draco, cum neglegentes impia uoracitate deglutit. Verum haec omnia glorioso aduentu Domini pedibus ipsius prostrata iacuerunt. Solus enim tam ferocia ualuit subdere, qui Patri coaeternus et consubstantialis secundum diuinitatem probatur existere. Haec si diligenter sanctorum patrum praedicatione tractemus, nec aliqua dementium haeretica prauitate turbemur, omnia nobis, sicut dicta sunt, absoluta ueritate constabunt. 14. Q uoniam in me sperauit, liberabo eum ; protegam eum, quoniam cognouit nomen meum. Venit ad tertiam partem, ubi Dominus Pater iustissimo illi uiro qui in prima parte noscitur introductus, dementi dignatione respondit, ut corda fidelium tali prornissione roboraret. Hunc ergo beatum, qui habitat in adiutorio Altissimi, liberaturum se a malis saeculi istius compromittit, quoniam spem suam in ipsius uirtute reposuit. Sequitur p rote gam eum quoniam cognouit nomen meum. Exponit quomodo eum liber an dum esse promise rit; scilicet ut protectus ab omnibus insidiis diaboli reddatur alienus. Causam quoque piae liberationis adiunxit, quoniam cognouit no men meum. Cognoscit nomen Patris, qui Filium non putat esse 210/211 LUC.

22, 43.

201 accipit Germ.

ilia Germ.

231 uero Germ.

PL 65 5

EXP. IN PS. XC, 14-16

245

250

255

260

265

270

835

minorem, nec creaturam aestimat (ut quidam dementissimi uolunt), sed Creatorem potius mentis integritate profitetur. 15. Inuocauit me et ego exaudiam eum ; cum ipso sum in tribulatione, eripiam eum et glorificabo eum. Beato isti qui in ipsius protectione confidit, singulare praemium Dominus compromittit, ut eum inuocatus exaudiat, et duplici modo profutura concedat. Dicit enim: cum ipso sum in tribulatione, quod ad istum respicit mundum ubi feruentius angustiis mens deuota tribulatur ; sic et n 511 ipse in euangelio promittit : Ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem saeculi. Et uide quid sequitur, eripiam eum et glorificabo eum. Ereptus utique ex hoc mundo glorificandus est iustus, quando in ilia beatitudine collocatur, ubi iam locum tribulatio non habebit. 16. L ongitudine dierum adimplebo eum et ostendam illi salutare meum. Adhuc exsequitur praemia quae promittit beato. Longitudo enim dierum uita aeterna est, quam nullus terminat finis ; sed in firmamento suo stabili robore perseuerat. Sequitur totius praemii finis, qui non habet finem et ostendam illi salutare meum. Hoc est enim quod fidelibus in summa remuneratione promittitur, quia salutarem Christum Dominum contuentur. Apparens enim ille et cordis illuminatione conspectus, totam spem iustorum desideriumque complebit. Sic se et ipse in euangelio bene credentibus pollicetur : Ostendam meipsum illis. Hoc enim (ut quidam uolunt) ipsi Christo non poterat dici, qui et salutaris est Dominus et spes desiderata credentium : sed melius (ut frequenter dictum est) intellegatur potius a parte membrorum. Conclusio psalmi.

Mirabilis uirtus psalmi huius, quae immundos spiritus fugat. Nam unde tentare diabolus uoluit, inde a nobis superatus abscedit. Memor est enim iniquus praesumptionis suae, memor est diuinae uictoriae. Ipse quippe et in nobis uincit, qui 275 eum et in se propria uirtute superauit. Dicatur ergo a nobis post omnes actus diei noctis aduentu ; cognoscat nos ipsius esse cui se recolit ante cessisse. Nec frustra tantam gloriam psalmi huius in tali numero aestimo collocatam, quae ter trina reuolutione denarii ad omnipotentem atque indiuisibi280 lem cognoscitur tendere Trinitatem.

251/252 Matth.

28, 20.

266 Ioh.

14, 21.

244 inuocauit] Germ, cum opt. codd. r (cjr l. 247), inuocabit Caret Germ.

249/250 modum

836

EXP. IN PS. XCI, 1-2 EXPOSITIO IN PSALMVM XCI.

1.

Psalmus cantici in die sabbati. Psalmus cantici commonet nos ut in uniuersis actibus nostris diuinitati gratias referre debeamus. Psalmus enim (sicut saepe dictum est) significat operas spiritales, quae sursum tendunt ad Domi5 num Christum. In his enim cantare debemus et gratias semper agere, quando eius beneficio reddimur liberi, qui per nos sumus peccatorum nexibus obligati. Ipse enim cantat in psalmo, qui omnem uitam suam in gratiarum actione constituit. Dies autem sabbati requies interpretatur, per quam commoneio mur ab omni praua actione cessare et feriatos animos a uitiis reddere operum caelestium sanctitate. Hanc recte Iudaei non colunt, cum obseruantiam eius ad intellectum litterae transtulerunt. Sed illis est in die sabbati requies, qui praecepta Domini ad noui testamenti significantiam ducunt et ueraciter 15 intellegunt quod in praefiguratione dictum esse cognoscunt. Et ideo uerba Ecclesiae in hoc psalmo debemus accipere, quae nobis per diem sabbati futuram requiem cognoscitur intimare. Diuisio psalmi. Primo ingressu Ecclesia loquitur, bonum esse commemo20 rans laudes Domino dicere, quod insipientem et irreligiosum profitetur modis omnibus ignorare. Secundo peccatores sicut fenum uelociter asserit esse perituros. Tertio iustos dicit florere ut palmam, crescere autem sicut cedros Libani; ut et pertinaces metus corrigat et deuoti felici pollicitatione congau25 deant. Expositio psalmi. 2. Bonum est confiteri Domino et psallere nomini tuo, Altissime. Sancta mater Ecclesia dicit bonum esse Domino confiteri, ut in ipso capite breuiter profutura censeret. Confitemur autem (sicut saepe dictum est) duobus 3° modis : quando peccata nostra damnantes, misericordiam Do¬ mini iugiter postulamus; confitemur etiam, cum beneficia quae suscipimus eius semper muneribus applicamus, nec meritorum nostrorum esse dicimus quod ipsius miseratione praestatur. Quapropter, quidquid horum fiat, bonum est Domi35 no confiteri. Deinde conuersa dicit ad Dominum et psallere nomini tuo, Altissime. A communi intellegendum bonum est. Psailere enim significat piis operibus Domini mandata peragere, ut sicut psalterium de superioribus sonat.

Ps. XCI, 11 sanctitatem Germ.

12 litteram Germ.

22 dicit iustos ~ Garet

PL 656

EXP. IN PS. XCI, 2-5

837

ita operatio nostra ad aures diuinitatis ascendat. Quapropter 40 uno uersiculo comprehendum est quod sanctas et multiplices concluderet actiones. 3. A d annuntiandum mane misericordiam tuam et ueritatem tuam per noctem. Mirabiliter uita nostra duobus est conclusa sermonibus. Mane significat gaudium, nox 45 autem cognoscitur indicare tristitiam. Et ideo quando in beneficiis eius laeti sumus, misericordiam ipsius annuntiare debemus, quia praestat indignis et malis, bonus est. Per noctem uero, id est per tribulationem, quando nos asperitates aliquae castigare noscuntur, ueritatem ipsius similiter an50 nuntiare debemus, quia merito patimur quod delictis grauantibus sustinemus. Ita fit ut utroque tempore iustissime debeamus laudes Domini confiteri. 4. In decachordo psalterio, cum cantico et cithara. PL Decachordum psalterium decern praecepta legis signifi- 6n 55 care manifestum est, quia ipsa chordae sunt; quas si bonorum actuum qualitate tangamus, salutare melos efficiunt et ad caelorum regna perducunt. Scire autem debemus cur iste numerus tantae rei uideatur adiunctus. Ipse est quern Pythagorici rerpaSa^arTjv uocant, id est quaternitatem diuinam, quo60 niam breuiter comprehendit quod per infinitas summas noscitur posse dilatari. Vnus enim, duo, tres et quatuor faciunt decern, qui semper reuolutus atque repetitus, in extensas et infinitas supputationes egreditur. Neque enim in quibuslibet summis ultra istum ordinem noui aliquid reperitur, sed ita 65 probatur esse compositus, ut ipse fiat semper numerabilis, cum nullis nouitatibus immutetur. Merito ergo tabs calculus totius redemptionis nostrae continet formam, qui per obliquas ^ 312 lineas charactere suo sanctae crucis imitatur figuram et in digitis decori circuli rotunditate concluditur. Addidit cum 70 cantico et cithara. Canticum et cithara est gaudium boni operis, id est eleemosynarum iucunda praebitio, sicut ait apostolus : Hilarem datorem diligit Deus. Cithara uero res indicat actuales, quae licet cum labore et tensione fiant, tunc habebunt fructum maximum, si iuncto gaudio complean75 tur. Ipse enim cantat cum cithara, qui operas bonas perficit sine asperitate tristitiae. 5. Quia delectasti me, Domine, in factura tua et in operibus manuum tuarum exsultabo. Intuere hanc regulam ueritatis ubique seruari, ne humanis uiribus applicetur

Ps. XCI, 58/59 Pythagorici, quis ?

72 II Cor.

,

9

.

7

40 comprehensum Germ. 44 sermonibus conclusa ~ Garet 51 tempore],, eius add. Germ. s. 1 55 ipsae Germ. 73 tunc] Germ., tamen Garet

.

838 80

85

90

95

100

105

no

SCHE 115

4?

120

EXP. IN PS. XCI, 5-7

quod diuina fuerit largitate collatum. Tunc enim elatio noxia prouenit; tunc superbia Deo inimica turgescit, quando aliquid infirmitas humana de sua possibilitate praesumpserit. Quocirca delectatem se dicit mater Ecclesia in factura Domini, quoniam quidquid boni acceperat ipsi sancto proposito modis omnibus applicabat. Et ut praedictae regulae integritas seruaretur, non in sua felicitate, sed in ipsius operibus se exsultare profitetur, sicut et apostolus ait : Ipsius enim sumus figmentum, creati in operibus bonis. 6. Quam magnificata sunt opera tua, Domine ! nimis profundae factae sunt cogitationes tuae. Omnia quidem opera Dei humanis sensibus profunda noscuntur et quodcumque eorum quaesieris, altissimum sine dubitatione cognoscis. Sed melius est per uerba ipsius praedictas operationes cognoscere, ne peregrinum aliquid in medium uideamur adducere. Postquam dixerat, mane misericordiam et ueritatem annuntiandam esse per noctem, in decachordo psalterio, cum cantico et cithara, ipsa opera Domini, ipsa miracula dispositionis uehementius obstupescit et magnificentiam eius cum summa admiratione prosequitur, ut tali imitatione formati, mundi istius discrimina salutariter possimus euadere. In qua re nimis profundae sunt factae cogitationes eius : ut sicut diabolus per superbiam corruit, ita humanum genus humilitatis beneficio possit absolui. Dicendo enim, nimis profundae, significat tanto plus hanc aestimationem altescere, quanto de ipsa potuerit aliquis sedule uehementiusque tractare. Quapropter illud hie perfectae scientiae genus est, nosse Deum talia tantaque praestare, quae humanus sensus non possit attingere, sicut in Habacuc propheta legitur : Consideraui opera tua et expaui. 7. Vir insipiens non cognoscet et stultus non intellegit ea. Diuersis causis apta redduntur. Nam sicut de se dixit : quia delectasti me, Domine, in factura tua et in operibus manuum tuarum exsultabo et reliqua : ita incredulos profitetur beneficia Domini non posse cognoscere. Quae figura dicitur parison, id est aequatio sententiae, quae saepe paribus, plerumque constat imparibus. Insipiens est qui caelesti sapientia uacuatus, humanis uersutiis probatur esse plenissimus. Iste utique non cognoscet opera Dei, quia casuale credit esse quod geritur, sicut quidam philosophi dixerunt. Adiecit et stultus non intellegit ea. Stultus

87/88 Eph. 2, 10.

109 Hab. 3, 2.

80 fuerit diuina ~ Garet 92 quamcumque earum ... altissimam Germ, (sed l. 90/91 omnia ... opera) 110/111 et 120 intellegit] Germ, cum r (praeier K T*), intelleget Garet cum g 118 operam Germ, (cjr l. 91)

PL 08

EXP. IN PS. XCI, 7-ii

125

13°

135

140

143

i^o

15 5

160

839

utique est qui nec diuina cognoscit, nec ipsos saeculi actus intellegit, quos uulgo brutos uocamus. Merito ergo isti non intellegunt ea quae superius dicta sunt, quia supernae contemplationis nulla ratione flammantur. 8. Cum exorientur peccatores sicut fenum et apparuerint omnes qui operantur iniquitatem, ut intereant in saeculum saeculi. Venit ad ingressum secundum, in quo peccatores in isto quidem saeculo sub breuitate temporis sicut fenum dicit florere ; sed in ilia iudicatione, ubi factis digna recipiunt, eos asserit celeriter interire, sicut Ieremias propheta dicit : omnis homo fenum, et omnis claritas hominis ut flos feni. Nam quod dicit : et apparuerint omnes qui operantur im’t/M^a/tfra.futurumiudiciitempusostendit. Hie enim etsi intellegantur multorum criminum rei, omnes tamen nobis apparere non possunt qui operantur ini quitatem, maxime quando spiritus immundos hie uidere non possumus. Ibi enim cum ad iudicium uenerint, humanis conspectibus apparebunt. Sequitur causa quare appareant, non utique ad gloriam, sed ad ruinam, id est, ut intereant in saeculum saeculi. Et pulchre exposita est poena damnatorum, non enim sic pereunt, ut esse iam desinant; sed in saeculum saeculi pereunt, qui numquam a suis afflictionibus exuuntur. 9. Tu autem Altissimus in aeternum, Domine. Subaudiendum, permanebis, non, ut Iudaei putauerunt, tamquam hominem solum communi sorte trucidandum. Aptum est enim hoc de Domino Saluatore sentire, ut econtrario conuincatur perfidia nefanda Iudaeorum. 10. Q uoniam ecce inimici tui, Domine, peribunt et dispergentur omnes qui operantur iniquitatem. Inimici Dei sunt daemonum cultores, uel quicumque praeceptis eius obuiare monstrantur. Haec inimicitia Dei quidem dicitur, sed resistenti potius noxia comprobatur. Se enim persequitur, qui Domini iussa non sequitur. Ille enim nescit pius Creator irasci, nisi quando nobis existere uidemur aduersi. Denique subiungit qui sint isti inimici, id est, qui operantur ini quitatem. Hi dispergentur, quando a grege Domini fuerint segregati, quando regnum eius non meruerint introire : quia illic congregari nequeunt, nisi qui Domino deuotissima intentione placuerunt. 11. Et exaltabitur sicut unicornis cornu meum et senectus mea in misericordia uberi. Vnicornis interdum superbiam indicat, sicut in alio psalmo iam dictum est :

131/132 Is. 40, 6 ; efr Eccli. 14, 18.

139 alt. ad] om. Germ.

PL

659

840

EXP. IN PS. XCI, 11-13

et a cornibus unicornuorum humilitatem meant. Hie autem exal165 tationem significat unitatis, quam merito dicit Ecclesia in fine saeculi exaltandam esse, quando fideles munera probantur digna recipere. Ilia autem unitas fortitudo sublimis est; et tamquam in hoc saeculo cornua ornant iumenta, ita ibi sancto¬ rum gloria decorat Ecclesiam. Exaltabitur enim dixit, quia 170 peccatoribus in tartarum humilitatis, illius sublimitas celsior apparebit. Sequitur et senectus mea in misericordia uberi. Senectus candidum caput habet. Quae similitudo (ut arbitror) hie iuste datur Ecclesiae, quoniam omnia merita san¬ ctorum tamquam cani capitis purissima luce fulgebunt. Nec 175 incassum addidit mea, quia senectus humana morbis grauissimis sauciata tendit ad finem, querelis onerosa, colore deformis est. Contra senectus Ecclesiae ad uitam ducit perpetuam, ad beatitudinem mirabilem,ad pulchritudinem singularem,ut luceant sicut angeli Dei,qui meruerint in ilia congrega180 tione numerari. Subiunxit etiam, in misericordia uberi, ut et multa intellegeres donaet beneficia sine dubitatione perpetua ; quod totum contra saeculi istius senectutem dicitur, quae malis ingrauantibus oneratur. 12. Et respexit oculus mens inimicos meos ; et 185 insurgentes in me malignantes audiuit auris mea. Inimici scilicet sunt Ecclesiae, quos superius dixit operari iniquitatem. Tunc aperte in ilia iudicatione uidebuntur, quando qui hie celati sunt, ibi cum suis operibus apparebunt ; quos tunc iratus respicit, quando in sinistram partem segrega¬ te tos esse cognoscit. Sequitur et insurgentes in me mali¬ gnantes audiuit auris mea. Insurgentes sunt mali¬ gnantes diuites huius saeculi, qui hie paupertatem Ecclesiae impia elatione despiciunt. Hos audibunt aures omnium fidelium, quando increpationibus propriis sua desideria factaque 195 condemnant; dicturi sunt enim (sicut Salomon dicit) : Quid nobis profuit superbia, aut quid diuitiarum iactantia contulit nobis ? et cetera. Ibi enim audiuntur sua uota damnantes, qui se in hoc saeculo beatissimos aestimabant. 13. Iustus ut palma florebit, tit cedrus Libani mul200 tiplicabitur. Ad ingressum tertium sancta uenit Ecclesia, ubi sic per comparationes memorat praemia beatorum, sicut superius dixit damnari posse facta peccantium. Feno enim comparati sunt peccatores, quod delectabili quidem uiriditate oritur, sed celerrimo fine siccatur; iustum uero dignissime 164 Ps. 21, 22.

195/197 Sap. 5, 8.

168 tamquam] Germ., sicut Garet 179 qui] Germ., om. Garet 184 meus] tuus 185 aures Germ. tua r 193 audiunt ed. 195 condemnant] Germ., condemnabunt Garet 199 alt. ut] et sicut r 204/205 iustum ... comparat] Germ., iustus ... comparatur Garet r

m

313.

EXP. IN PS. XCI, 13-15 et

£

£

SCHE

£

841

205 comparat ft alma e. Palma enim dicta est quasi pacis alma, quae praemium est in agone uincentibus, sicut apo¬ stolus dicit : Nunc tendo ad ftalmam sufternae uocationis. Haec supra terram hispida est, et quibusdam tumoribus inaequalis ; sed ubi ad superna processerit, dulcissimorum fru210 ctuum suauitate completur et quasi quibusdam radiis ornata distenditur. Sic iustorum conuersatio in hoc mundo duris est laboribus plena, sed in supernis probatur esse pulcherrima. Sequitur cedri secunda comparatio, quae multo palmis probatur excelsior. Lignum beneuolens, ad pondera portanda 215 fortissimum ; quod licet procerum ubique nascatur, in Libano tamen monte Celsius inuenitur. Ita iustus multiplici laude celebratus et cedri proceritatem et pulchritudinem dictus est habere palmarum. Quae figura dicitur ison, id est aequalitas, quando res aliquae parilitate similes, adhibita laude uel de220 tractione, iunguntur. 14. Plantati in domo Domini, in atriis domus Dei nostri florebunt. Quoniam iustos uiros electis arboribus comparauit, nunc amoenitatem et pulchritudinem Ecclesiae catholicae breuissima commemoratione designat ; in qua, dum 225 plantatio dicitur, praedestinatio Domini significatur, quia nisi quis in ea plantatus fuerit, crementum felicissimum non habebit. Considera etiam quod ftlantatos in domo Domi¬ ni, in atriis f lor ere manifestat ; scilicet quoniam qui in ista Ecclesia per gratiam Domini ftlantatur, in illo ingressu 230 Ierusalem modis omnibus florebunt. Atrium enim initium dicitur mansionis; domus autem interiora membra desi¬ gnat ; et utrumque simul uni rei non potest conuenire. Hie enim iustus bene dicitur ftlantatus, qui radicibus uirtutum terrenis uisceribus firmiter continetur. In atriis enim 235 merito florebit, quando in illo resurrectionis initio auditi muneris felicitate gaudebit, id est : Venite, benedicti Patris mei, fterciftite regnum quod uobis ftaratum est ab origine mundi. 15. Adhuc multiftlicabuntur in senecta uberi et bene ftatientes erunt. Senecta hominum arida atque ste240 rilis est ; Ecclesia uero tunc magis incipit esse uberrima, quando ad finem saeculi fuerit, Domino miserante, perducta. O senectus uiridis et floribus comparata maturitas! Apparet quoniam domus ista caelo tegitur, in qua homines plantantur ut floreant. In fine siquidem saeculi sanctorum numerus cre245 scit et persecutionibus crebris agitur, ut cito praedestinatorum numerus impleatur. Sic et superius dixit : et senectus mea in misericordia uberi. Addidit et bene ftatientes

207 Phil. 3, 14.

208 terras Germ.

236/237 Matth. 25, 34.

PL

660

842

250

255

EXP. IN PS. XCI, 15-XCII, 1

erunt, quia beatorum passiones caelorum regna conquirunt. 16. Vt annuntient : quoniam iustus Dominus Deus noster et non est iniquitas in eo. Sancti quos superius dixit, bene patientes erunt, dum coeperint praemia diuina suscipere. Annuntiabunt : quoniam iustus est Domi¬ nus, id est qui seruis suis promissa dona compleuit. Et non est in eo iniquitas, ut in hoc mundo pro se pertulerit periclitari, quos ibi non ornabit corona martyrii. Conclusio psalmi.

260

Commonuit nos sancta mater Ecclesia quemadmodum peccatores ut fenum pereant, et iusti ut palma floreant. Dixit etiam qua uicissitudine gaudeant qui hie crebris afflictionibus ingrauantur. Ipsa est dies sabbati quam titulus praedixit, in qua iusti sub exsultatione laudes Domini celebrabunt et liberati a mundi huius persecutionibus feriata securitate gaudebunt. Ne desperemus, bona promisit; ne peccemus, grauiter comminata est. Sic totum pro nobis agitur, quod nos admonere dignatur.

PL

661

EXPOSITIO IN PSALMVM XCII.

1. Laus cantici ipsi Dauid, in die ante sabbatum, quando fundata est terra. Canticum ad laudem diuinitatis saepe diximus pertinere. Nam quod addidit, ipsi Da¬ uid, Christo Domino probatur aptatum, qui uere dicitur 5 manu fortis ac desiderabilis, quoniam et solus potest praestare quae uult, et a suis cultoribus unica affectione desideratur. Sequitur in die ante sabbatum, quando fundata est terra. In die ante sabbatum, sexta feria significatur, quae sabbatum sine dubitatione praecedit. Sed dum legatur 10 in Genesi tertio die aridam apparuisse, inquirendum est cur ter ram sexto die dicat esse fundatam. Sed hie hominem debemus accipere, qui per terram congruenter aduertitur, sicut est illud : Terra es, et in terram ibis, quem inter initia rerum sexto die Creatorem legimus condidisse. Et sicut 15 eum sexta luce fecit, ita ilium ueniens eadem aetate reparauit. Prima enim aetas auctoritate patrum ab Adam usque ad Noe legitur comprehensa. Secunda a Noe usque ad Abraham,

Ps. XCII,

10

efr Gen. 1,

9.

13 Gen. 3,

19.

255 non] Germ., om. Garet. Ps. XCII, 2 terra fundata est ~ Garet (hie tantum), inhabitata est terra r quando usq. sabbatum] om. Germ, per homoiotel.

p.

314

EXP. IN PS. XCII, i

843

Tertia ab Abraham usque ad Dauid. Quarta a Dauid usque ad transmigrationem Babyloniae. Quinta a transmigratione Ba20 byloniae usque ad praedicationem Ioannis. Sexta uero aetas a praedicatione Ioannis agitur usque in finem saeculi, in qua Dominum Saluatorem uenisse manifestum est, quando homini uariis casibus fluctuanti fundamenta suae fidei propitiatus indulsit. Tunc enim /undata est terra, quando in eum huma25 ni generis est firmata credulitas. Et ideo laus sanctae incarnationis eius psalmi istius contextione cantatur. Diuisio psalmi. Primus locus est a pulchritudine ipsius, deinde a fortitudine, tertio ab operibus, quarto a potestate, quinto a laudibus uniuersitatis, sexto a ueritate dictorum, postremum a laude 30 domus ipsius, quam decet aeterna exsultatione gaudere. Sic istis septem sedibus argumentorum demonstratiui generis est formata laudatio. Sed pro diuisionibus (sicut in aliis psalmis fecimus) quantitatem numeri sufficit poni, quando et ipse calculus apte dispositus res continuas separare dignoscitur. Expositio psalmi. 35

40

45

50

55

Dominus regnauit, decorem induit. Hie primusest argumentation^ locus, quern diximus a pulchritudine. Nam quae uentura erant propheta respiciens, regnaturum Do¬ minum magna exsultatione concelebrat ; non quia dominari coepit ex tempore, sed quia humano generi Rex aeternus manifestatione sanctae incarnationis innotuit. Sequitur decorem induit, id est pulchritudinem suae maiestatis ostendit, sicut in euangelio legitur, quando transfiguratus est in monte Thabor coram discipulis suis : et resplenduit facies eius ut sol, uestimenta autem eius facta sunt alba ut nix, qualia fullo non potest facere super terram. Induit Dominus fortitudinem et praecinxit se. Iste locus est secundus, quern diximus a fortitudine. Et respice quod prius comma in eodem uerbo finiuit, unde posterius incohauit. Quae figura dicitur epembasis, quoties ad decorem dictionis sermo aliquis iteratur, sicut est illud : Psallite Deo nostro, psallite ; psallite Regi nostro, psallite, et his similia. Fortitudinem uero induit, quando in passione sua Iudaeis se tenere quaerentibus respondit: Ego sum. At illi abierunt retrorsum ; et terrore magno perculsi, qui ad uim faciendam uenerant, ipsi potius corruebant. Si ista duo spiritaliter acci-

43/44 Matth.

17, 2.

50/51 Ps.

21 pr. in] Germ., ad Garet tem add. r (sed cjr l. 60/61)

46, 7.

53 Ioh.

18, 5.6.

36 locus argumentationis ~ Garet

46 se] uirtu-

PL

662

844

EXP. IN PS. XCII, 1-4

piamus, omnino conueniunt : decorem induit, eis quibus fidei ueritate Dei Filius apparebat; /ortitudinem autem induit aduersum eosqui ei credere noluerunt, iudiciumcomminando praedicens eis debitas poenas impios esse passuros. 60 Praecinxit se, illud forte significat, quando praecinxit se linteo et pedes discipulis lauit. Ilia enim humilitas et decorem habuit, quia dignatus est caelorum Dominus humillimum obsequium suis famulis exhibere. Habuit et /ortitudinem, quia per humilitatem diaboli malitiam superbiamque prostra65 uit. Etenim firmauit orbem terrae, qui non commouebitur. Tertiae argumentationis locus oboritur, quem superius diximus ab operibus. Firmauit enim orbem terrae, id est Ecclesiam, quando in euangelio dixit : Tu es Petrus, et 70 super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam et portae inferi non praeualebunt aduersus earn. Vera laus, mirabile praeconium, ut terra ilia quae significat Ecclesiam toto orbe diffusam non commoueatur ullatenus, quamuis ista frequenti concussione uexetur. 75 2. Parata sedes tua, Deus, ex tunc ; a saeculo tu es. Ipse est quartus locus quem supra diximus a potestate. Siue illam sedem uult intellegi qua sedet ad dexteram Patris, siue istam quam habet in mente fidelium, sicut legitur : Su¬ per quem requiescit Spiritus meus, nisi super humilem, et qui80 etum et trementem uerba mea ? Parata significat praedestinationem, quia totum in ilia ueritate consistit quidquid in administratione mundi euenire contigerit. Ex tunc Christi signi¬ ficat incarnationem, quae fuit ex Maria uirgine, quando apostolos suos et ceteros fideles plenitudine suae maiestatis 85 edocuit. A saeculo deitatem significat, qua coaeternus regnans cum Patre, nescit esse sub tempore. Per haec enim uer¬ ba, una quidem persona, sed duae significantur naturae Do¬ mini Christi. Vnde necessarium est hanc regulam per loca congrua (sicut patrum firmat auctoritas) saepius commonere. 90 Atque utinam sic dementium haereticorum conquiescat imPL probitas, ut hoc magis importune quam necessarie repetere 663 uideamur. 3. Eleuauerunt flumina, Domine, eleuauerunt flumi n a uoces suas, a uocibus aquarum mult arum. 95 4. Mirabiles elationes maris ; mirabilis in excelsis Dominus. Iste quintus est argumentationis locus a laueO/61 cfr Ioh.

13, 4-5.

69/71 Matth.

16, 18.

78/80 Is.

66, 2.

58 aduersum] Germ., aduersus Garet 59 eis] om. Germ. 61 pr. et usq. hu¬ militas] Germ, in marg. injer. 66 quae Germ., corr. a. m. 77 sedit a dexteram Germ. 79 nisi] om. Germ. 81 in] om. Germ. 82/83 significat Christi ~ Garet 85 significat] om. Germ.Jort. recte quae Germ. 95/96 altis And.

EXP. IN PS. XCII, 4-5 _ SCHE

100

105

no

115

8

no

125

13°

135

845

dibus uniuersitatis, ubi propheta intuitu diuinae caritatis exsultans, flumina Domini dicit emanare praeconia. Quae figura dicitur prosopopoeia, quoties inanimatis rebus uerba tribuuntur. Quod schema in scripturis diuinis creberrime reperitur. Sed bonum est ut quaeramus quae sint ista flumina, quae uoces suas eleuant in clamorem. Apostoli scilicet, qui de Spiritu sancto potati sunt, sicut in euangelio, caput fluminum et tons aquarum, Dominus ipse testatur : Qui credit in me, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. Ipsa ergo flumina manauerunt sermones irriguos, ipsa in praedicationibus suis uoces erexere sanctissimas. Quae merito eleuatae dictae sunt, quoniam Auctori laudes suas salutariter obtulerunt. Mundana enim flumina cursus suos non erigunt, sed potius in inferiora demergunt. Nam postquam de apostolorum praedicatione dixit, nunc exponit quemadmodum Ecclesia Domini largitate proficiat. A uocibus aquarum multarum, gentes significat, quae ad catholicam fidem Dominum laudando conueniunt. Ab istis ergo uocibus mirabiles factae sunt elationes mar is, id est de saeculi istius salo animarum prouenit salutaris ascensus. Mare est enim salsarum aquarum copiosa collectio ; sic Ecclesia sapientes populos in catholica unitate complectitur, quorum mirabiles elationes tunc hunt, quando in mandatis Domini firma mente consistunt. Et ut haec omnia ad ipsum referret, per quern uniuers quae sunt ^315 bona proueniunt (sicut Iacobus apostolus dicit : Omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum) ait : Mirabilis in excelsis Dominus, quia mortalium laudabilis uita non est, nisi illorum quos ipse facit excelsos. 5. Testimonia tua credibilia facta sunt nimis. Dixit de aduentu Domini propheta quae fieri ueracissime praeuidebat ; nunc ipsum genus laudis exponit, quando testi¬ monia prophetarum nimis credibilia facta sunt, dum incarnatio Verbi quae praedicta fuerat mundo salutaris apparuit. Huius enim glorioso aduentu reuelata sunt quae in sacris libris tenebantur occulta. Quis enim sapientium de promissione munerum dubitare posset, quando ipsa plenitudo quae promittebatur aduenit ? Domum tuam decet sanctificatio, Domine, in longitudinem dierum. Septimus locus qui restabat adiunctus est, quern diximus a laude domus ipsius debere signari. Do-

104/105 Ioh.

7, 38.

121/123 lac. i,

17.

98 dicit emanare domini ~ Caret 110 enim est ~ Caret 120 ut] Germ., om. Garet referret] Germ., referunt Garet 123 grauius dist. Garet ante ait 126 tua] domine add. r 135 domui tuae decet sancta r 135/136 longitudine r

846

EXP. IN PS. XCII, 5-XCIII, 1

mus itaque Domini est uniuersalis Ecclesia, quae per mundi ambitum noscitur constituta ; hanc decet sanctificatio, id 140 est aduentus tui copiosa benedictio. Ipsum enim decus est, quod ornamenta omnia possit excedere, quia sic ornat, ut numquam deserat; sic componit, ut nullatenus dissipetur. Verum haec sanctificatio (quod est praestantissimum decus) non ad momentum tribuitur, sed sub aeternitate prae145 statur. Longitudo enim dierurn aeternitatem significat, quae nullo potest fine concludi. Nam (sicut quidam dixit) longum non est, in quo est aliquid extremum. Sic totius demonstratiui generis septem partibus dominici aduentus est laudata perfectio. Conclusio psalmi. 150

Ecce sexta sabbati in incarnatione Domini, quam titulus praedixit, ostensa est. Audiant insipientes hunc psalmum, qui putant splendidum aduentum Domini aliqua derogatione fuscandum. Per ipsum declarata est hominibus potentiasanctissimae Trinitatis; per ipsum sacri baptismatis lauacra pro15 5 uenerunt; per ipsum beatae communicationis dona collata sunt; per ipsum diuersa charismatum munera floruerunt; per ipsum mors occubuit, uita surrexit ; per ipsum diabolus uictus; per ipsum homo noscitur esse liberatus. Exsultant angeli, gloriantur caeli et, proh nefas ! adhuc homo ingratus 160 redditur, cui singulariter subuenisse monstratur.

EXPOSITIO IN PSALMVM XCIII. 1. Psalmus ipsi Dauid, quarta sabbati. Dum ilia uerba nota sint quae praecedunt, quid sit quarta sabbati oportet nos diligentius perscrutari. Quarta sabbati est a sabbato quarta feria, quo die Dominus in principio mun5 di luminaria caeli mirabili dispositione constituit. Hoc aptandum est ad sanctos uiros, de quibus psalmus iste dicturus est; qui merito caeli luminaribus comparantur, quoniam in terra caelesti conuersatione resplendent. Magno autem mysterio hunc et duos praecedentes psalmos talium dierurn commemo10 ratione praenotauit, ut per significantias rerum uirtutem uideretur indicare psalmorum. Diuisio psalmi. Cum respiceret propheta humanum genus detestabili persuasione confundi, ut putaret Deum curam non habere morta-

138

est itaque domini ~

Germ.

148

dominicae

Germ.

PL

66+

EXP. IN PS. XCIII, 1-2

847

lium, quando uersa uice iustos uidebat contrarietate premi et 15 impios prosperitatibus eleuari; in prima parte Deum rogat ut retribuat superbis, per quos mundum tali aestimatione cognouit esse uitiatum. Secunda parte ipsos inuehitur, qui stultis murmurationibus blasphemabant, ut Deum putarent humanarum rerum sollicitudinem non habere, dum ipse crea20 turis suis probetur intellegentiam praestitisse : beatum ilium existimans qui, mundi istius felicitate despecta, in diuina reuerentia perseuerat. Tertia ad eorum animos inuitandos Dominum sibi dicit fuisse refugium et futurum uindicem fore peccantium. Expositio psalmi. Deus ultionum Dominus ; Deus ultionum libere egit. Videns propheta blasphemorum iniquitates in magnam prosiluisse licentiam, districtionem eis Domini quasi terribilia fulmina comminatur ; ut tantae maiestatis timore perterriti, a suis peruersitatibus redderentur alieni. Dicit enim, Deus, 3° terribile nomen, quoniam ex timore descendit. Et ut Dominum intellegas Saluatorem, sequitur ultionum Dominus, id est qui iudicaturus est mundum et ultionibus iustis affligere ueniet obstinatos. Quis ergo tali non terreatur auditu ? Quis non pauescat uindicem, qui se potest intellegere pecca35 torem ? Repetit: Deus ultionum libere egit, id est, nullo impediente iudicauit ; sicut fecit quando pharisaeis et potestatem habentibus suas nequitias imputauit. Libere quoque egit, quando in templo docuit populos tamquam potestatem habens. Sic et in alio loco Pater de ipso dicit: Ponam 4° super salutari meo ; fiducialiter agam in eo. Quapropter con¬ stat eum egisse libere, cuius nec ueritas reprehendi poterat, nec potestati obuiari posse constabat. In illo enim uoluntaria humilitas, non patientiae necessitas fuit. 2. Exaltare, qui iudicas terram ; redde retributio45 nem superbis. Exaltare dicitur humili, qui ab impiis comprehensus noscitur esse crucifixus. Sed quamuis ista pro nostra redemptione pertulerit, tunc exaltatus est coram discipulis in maiestate sua, quando eum ad gloriam constat resurrexisse perpetuam. Orat ergo sanctissimus, quod scit esse uenturum. 50 Non enim imperatiua uerba sunt; sed per haec sententia certi animi et deuotio desiderantis ostenditur. Sequitur qui 25

Ps. XCIII, 39/40 Ps. XI, 6.

Ps. XCIII, 15 deum] Germ., dominum Caret territi Germ. 34 iudicem ed. 39 in] om. Germ.

27 prosilisse Germ.

28

PL

665

848

EXP. IN PS. XCIII, 2-4

iudicas ter ram ; ut aperte demonstraret Dominum Chri¬ stum, qui ter ram, id est homines terrenos maiestatis suae ditione iudicabit. Et ut hoc de impiis debuisses aduertere, 55 subiunxit, redde retributionem superbis. Superbi enim illi sunt qui in sua malignitate deficiunt, nec aliqua satisfactione ad Domini uidentur misericordiam peruenire. Superbus autem et diabolus dicitur et qui eius peruersitatibus obsecun- m 316 dat. Istis ergo retributio reddenda est, cum audierint : Ite in 60 ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. 3. Vsquequo peccatores, Domine, usquequo peccatores gloriabuntur ? Adhuc in sensu superiore persistens, de illis peccatoribus dicit qui obstinata uoluntate durescunt. Dicendo enim, usquequo peccatores gloriabuntur ? 65 istud saeculum significat, in quo superbiae suae non habent modum. Nam in die iudicii gloriari non possunt, qui poenas debitas consequuntur. Repetitio enim ista dolorem diuturnae exspectationis ostendit, quia semper innocentibus grauis est criminosorum conspecta iactantia. 7° 4. Pronuntiabunt et loquentur iniquitatem ; loquentur omnes qui operantur iniustitiam. Pronuntiare est aliquid coram aliis publica uoce narrare. Dicit enim de illis qui non solum corde concipiunt mala, uerum etiam ea sub libertate disseminant, ut et se perdant et alios deceptos 75 inficiant. Sequitur et lo quentur ini quitatem. Cum sit pronuntiare, loqui, illud mihi significare uidetur, ut pronuntiationes publicas suasiones debeamus accipere. Loqui autem, licet nobis priuatas collocutiones aduertere, ne quod PL tempus esset, quod a culpis improborum redderetur alienum. 666 80 Ini quitatem uero ad utrumque pertinere non dubium est, quia de illis dicitur, qui peruersis loquacitatibus efferuntur. Verum ne illud loqui solummodo sermonum esse sentires, addidit qui operantur iniustitiam ; ut et sermone et opere detestabiles iugiter apparerent. Diligenter autem intende _ 8 5 quemadmodum usque ad finem diuisionis huius augmenta SCHE semper scelerum tacit. Quod schema dicitur climax, id est gradatio. Exaggerantibus enim ad superiora crescere decorus ascensus est. Quod etiam in uirtutibus fecit apostolus di¬ cendo : Quis nos separabit a caritate Christi ? Tribulatio, an 9° angustia, an fames, an gladius an nuditas, an persecutio ? et cetera.

59/60 Matth.

25, 41.

89/90 Rom. 8,

35.

54 ditioni Germ. 75 iniquitate Germ. an gladius post persecutio ponit Garet

89 separauit Germ.

90 famis Germ.

EXP. IN PS. XCIII, 5-8

849

.

5 Populum tuum, Domine, humiliauerunt et hereditatem tuarn uexauerunt. Populum tuum, uiros dicit fideles, quos idem perhibet humiliatos, quoniam Deo fieri con95 tumelias audiebant. Necesse est enim deuotum famulum dolore cruciari, quando irreuerentissimum aliquid de Domino contingit audire. Hereditatem uero populos significat christianos, quos ideo dicit esse uexatos, quia innumeris cladibus eos superbi persecutores atterere tentauerunt. Et respice 100 quam moderato uerbo uexatos dicit esse, non perditos, quia semper fideles tentatione proficiunt et quanto plus illis humana uis ingeritur, tanto amplius defensio superna praestatur ; sicut Salomon dicit : Argentum probat ignis et homines acceptos tentatio tribulationis. 105 6. Viduam et aduenam interfecerunt et pupillos occiderunt. Legitur quoque : Esto pupiUis ut pater et pro marito matri illorum. De aduena quoque in Pentateucho sic iubetur : Peregrinum et aduenam non nocebis : aduenae enim et ipsi fuistis in terra Aegypti. Hie ergo ut crimen exaggeret, no interfectas ait uiduas, aduenas et pupillos; ut quos Dominus tuendos atque iuuandos esse praecepit, eis manus rt scelerata non parceret. Ecce argumentum quod dicunt oratores a laude rei laesae, quam bene tunc ueritas profudit, quod nunc ad usus uerisimiles subtilitas humana conuertit. 1x5 7. Et dixerunt : non uidebit Dominus, nec intelleget Deus Iacob. Exaggerauerunt superbi nequitias suas, ut homicidiis atque oppressionibus innocentum, ad cumulum SCHE mali blasphema quoque uerba subiungerent. Quae figura dicitur sarcasmos, quasi usque ad pulpas penetrans hostilis irri120 sio. Dicebant enim Dominum non uidere quae probabantur sub iniquitate peragere ; aestimantes mala sua non respici, quando se non sentiebant sub celeritate percelli. Dementes, qui patientiam Domini traxerunt ad infirmitatis iniurias, cum facta sua nec uidere eum dicerent, nec intellegere posse senti125 rent; dum ille pius moderator exclamet : Nolo mortem peccatoris, sed ut conuertatur et uiuat. Deus autem Iacob dicit, Deus christiani populi. Solet enim hoc nomen scriptura diuina repetere, quia per ipsum subsequens catholica significatur Ecclesia. 130 8. ntellegite nunc, qui insipientes estis in populo ; et, stulti, aliquando sapite. Exposita consuetu-

/

103/104 Eccli. 2, 5 ; 125/120 Ez. 18, 23.

27, 6.

100/107 Eccli.

4, 10.

108/109 Deut.

10, 18.19.

03 ueros ed. 113 laesi Germ.

100 pupillis] Germ., pupillo Caret 110 interfectos Germ. 115/116 intellegit] Germ, cum r, intelleget Garet cum g 118 subiungerint Germ. 124 dicerint Germ. 14

C 2.

XCVIIl)

PL

667

850

EXP. IN PS. XCIII, 8-11

dine malignorum, uenit ad secundam partem, in qua eos commonet ut tandem aliquando a nefanda persuasione discedant. Insipientes illos appellatqui in Ecclesia constituti, saeculi 135 istius felicitate mordentur. In populo autem ideo subiunxit, quia prauas intellegentias suis conuenticulis publica uoce denuntiant et docere uidentur, quod ipsi pessima intentione didicerunt. Stultos autem illos dicit, qui uerae religionis expertes aperta contradictione blasphemant, dicentes : nec ui140 dere Deum quod homines faciunt, nec intellegere quae delinquunt. Sequitur: et, stulti, aliquando sapite ; id est, dementes, aduertite Domini pietatem, qui talia putatis Dominum neglegere, quae suis praeceptis cognoscitur inhibere. 9. Qui plantauit aurem, non audiet ; aut qui fin145 xit oculum, non consider at ? 10. Q ui corripit gentes, non arguet / qui docet hominem scientiam ? His duobus uersibus per singulas sententias decurrit pulcherrima nimis et absoluta probatio, quae tamen increpatiue legenda est. Dicit enim : qui tribuit aurem 150 diuersis creaturis suis, sibi denegauit auditum ! Qui plasmauit oculum, non habebit aspectum ! Qui praedicationibus prophetarum gentes arguit, ipse minime iudicabit ! Qui docuit hominem scientiam ipse rationis indigus permanebit ! Quin potius artifex rerum modum uniuscuiusque dispensans, nulli creatu155 rarum tantum tribuit, quantum in se esse cognoscit. Desinat ergo uana praesumptio imaginari uelle falsissima. Sola enim diuinitas est quae omnia ueraciter, omnia potest nosse perfecte. Inspiciamus etiam quam pulchre locutionis ordo decurrat. Dicit enim : Qui plantauit aurem, et non sequitur: 160 non habet aurem, sed dixit: non audiet. Tabs etiam modus locutionis sequitur: aut qui finxit oculum, non dixit: non habet oculum, sed dixit: non consider at ; ut ostenderet uirtutes audiendi uidendique in Deo esse, non membra. Quas argumentationes breues atque lucidissimas enthymema163 ta, id est mentis conceptiones dialectici appellare uoluerunt. Has pro breuitate sui oratores frequenter propriis distinctionibus aptauerunt Hie autem syllogismus constat ex propositione et conclusione, sibi tamen utrisque contrariis ; sicut hie factum est; nam proposuit: qui plantauit aurem ; con170 clusit ex contrario : non audiet, et reliqua quae in eo uersu sequuntur huiusmodi. 11. Dominus nouit cogitationes hominum quoniam uanae sunt. Post ilia quae dixerat, sequitur uera sententia : quoniam talium hominum cogitationes omnino sunt uanissi175 mae. Et bene dictum est ‘.Dominus nouit, quia ipsi se per 133 ut] om. Germ. 130 suas Germ. 141 et] om. Germ. 153 indiguus Germ, {alt. u add. s. 1. a. m.) 155 designat Germ. 173 illam Germ. 174 sunt om¬ nino ~ Germ. 175 est] om. Germ.

EXP. IN PS. XCIII, 11-15

851

se nosse non possunt, qui prauis cogitationibus occupantur. Vanum enim dicimus quidquid a ueritate discedit, quidquid proficuum non habet fructum. 12. Beatus homo quern tu erudieris, Domine et de 180 lege tua docueris eum. Contra uanos bene ponitur, beatus ; nam sicut illi caducis cogitationibus illuduntur, ita isti doctrinae caelestis ueritate firmantur. Venit ergo ad illos quos in titulo psalmi caeli luminaribus comparauit. Sed hoc beatitudinis genus, quemadmodum proueniat, consequenter exponit, 185 dicens : Et de lege tua docueris eum. Isti enim non uanitatibus illuduntur, sed uera doctrinae qualitate complentur fiuntque reuera beati, quoniam caelestis sapientiae munera perceperunt. 13. Vt mitiges eum a diebus malis, donee fodiatur 190 peccatori jouea. Istud iam sanctae legis constat esse beneficium, ut in aduersis mundi istius discat Christianus patientiam, qua mitigantur semper aduersa; legitur enim : Exspectans exspectaui Dominum et respexit me, et his similia. Dies autem mali sunt, quando insultare cernuntur iniusti, quando 195 persecutoribus fauet mundana felicitas. Sed uide quid sequitur, exspectandum esse donee fodiatur peccatori jouea ; hoc est, cum dies eius sepulturae prouenerit, quando iam non superbiunt impii, nec ulterius de prosperitate gaudebunt ; sed tunc recipiunt quod hie corrigere distulerunt. 200 14. Quia non repellet Dominus plebem suam, et hereditatem suam non derelinquet. Quoniam superius dixerat, ut mitiges eum, nunc asserit non esse repellendum, quern propter coronale praemium paruo tempore commemorat esse fatigatum. Plebem uero suam designat fide205 lissimos Christianos, qui ad Dominum pura mentis intentione festinant. Sequitur et her editatem suam non derelinquet. H er edit as est humana, quae ad successorem prioris Domini migratione transfertur. Nam hereditas Christi, licet sit eius sanguine conquisita, numquam suum perdit aucto210 rem, sed cum ipso nihilominus possidetur. 15. Quoadusque iustitia conuertatur in indicium ; et qui tenent earn omnes qui recto sunt corde. Iusti¬ tia hominum tunc conuertitur in indicium, quando apostoli, uel qui eorum meritis proximantur (sicut eis promissum 215 est in euangelio) sederint super duodecim sedes iudicare cum Christo. Ista enim iustitia fidelium, quae in hoc mundo examini subiacet impiorum, ibi omnes proteruos superbosque

192/193 Ps.

181 et 186

39, 2.

eluduntur

215 Alatth.

Germ.

19, 28.

200 plebem suam dominus ~

Germ.

pl 668

852

EXP. IN PS. XCIII, 15-18

iudicabit, sicut dicit apostolus : Nescitis quoniam angelos iudicabimus, qxianto magis saecularia! Etneistiqui essent fortasse 220 dubitares, sub interrogation requiritur, qui tenent earn, id est iustitiam. Respondit, omnes qui recto sunt corde. Recti corde sunt omnes sancti, qui diuinae regulae coniuncti auios non sequuntur errores. 16. Quis exsurget mihi aduersus malignantes, aut 225 quis stabit mecum aduer sus oper antes ini quitatem ? Venit ad tertiam partem, in qua sibi contra malignos spiritus solum Deum adiutorem esse testatur. Et quia nullus est hominum qui propriis uiribus aduersus eos conflictare praeualeat, interrogatiue legendum est : Quis exsurget mihi ? 230 id est, nemo pro me aduersum daemones certaturus assistit, dum eos potius homines malis imitationibus subsequantur. Aduersari enim hostis est, non sequacis. Addidit: aut quis stabit mecum aduersus oper antes ini quitatem ? Quasi in acie certaturus, quasi diuersis iaculis uulnerandus ; ut non 235 manus inserendo uincat, sed ad uictoriam magis patiendo perueniat. Istud enim tale certamen est, ut uincat qui sustinet, et perdat ille qui uulnerat. Quern sensum et apostolus di¬ cit : Non est nobis colluctatio aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principes et potestates tenebrarum harum, aduersus 240 spiritalia nequitiae in caelestibus. 17. Ni si quia D0minus adiuuit me, paulo minus habitauerat in inferno anima mea. Attendens prius ad humanam imbecillitatem, nusquam sibi reperit adiutorem ; sed conuersus ad Dominum, statim quod opitulari posset, in245 uenit. Dicit enim : nisi quia Dominus adiuuit me, in illam foueam protinus incidissem in qua peccatores certum est posse demergi; hoc est, paulo minus habitauer at in inferno anima mea. Vanis enim persuasionibus potuisset decipi, nisi meruisset a Domino liberari. 25° 18. Si dicebam : motus est pes meus, misericordia tua, Domine, adiuuabat me. Hie beneficium celerrimae confessionis ostenditur, ut cum se lapsum diceret, statim munera diuina sentiret ; qui felici sorte liberatus, inde reatum euadere praeualuit, quia culpam iudici non negauit. Sic Pe25 5 trus cum uocatus gressibus suis calcaret undas maris, expauit ; sed ideo cito meruit liberari, quia infirmitatem suam obrui protinus exclamauit, cui statim adfuit misericordia diuina, dum tensa manus eripuit, quern diffidentia cauenda mergebat.

218/219 I Cor.

, 3.

6

238/240 Eph.

,

6

.

12

254/255 efr Matth.

,

14

230 daemonas Germ. 232 aduersarii Germ. 240 nequitia Germ. 245 adiuuet Germ., adiuuasset r 242 habitasset ed. cum r (U)

-

.

29 30

241 et

PL

669

EXP. IN PS. XCIII, 18-21

853

Tantum enim ualet in principiis accelerata confessio, ut ante 260 indulgentia subueniat, quam poena percellat. 19. Se cundum multitudinem dolorum meorum in corde meo, consolationes tuae laetificauerunt animam me am. Multa quidem uulnera, sed sufficiens omnino medicina, quando secundum dolores asperos consolatoria dicit 265 uenisse remedia. Nam quod ait, in corde meo, suas significat saluberrimas cogitationes ; ut cum retributiones aeternas mente reuolueret, mala temporalia sine dubitatione despiceret; et confortatus inde sumeret remedium, unde se peruenire iudicabat ad Christum. Ipsae sunt consolationes quae lae270 tificant animas, quamuis corpora uideantur afflicta. 20. Numquid adhaeret tibi sedes iniquitatis, qui fingis dolorem in praecepto ? Negatiue dicendum est : numquid particeps tui erit thronus insidiarum ? Quia iusto Domino non potest proximare, nisi quod eius constat regulis 275 conuenire. Sic per speciem octauam definitionis, quae graece dicitur /car aaipeoLv tov ivavrlov, latine per priuantiam contrarii, negando quod non est, definitur quid sit Christus Dominus. Sedes enim ini quitatis est mundi istius uoluptuosa possessio, quae Domino adhaerere non potest, quando ^ 31 280 suos famulos, ne rebus talibus caperentur admonuit. Praeceptum enim ipsius continet : Beati qui lugent, quoniam ip si consolabuntur ; et iterum : beati qui persecutionem patiuntur pro¬ pter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Fingere PL enim, aduertimus plasmare ; unde et figulum bene solemus 67° 285 uasorum dicere formatorem ; nam et ille qui mentitur, aliquid sibi uidetur posse confingere. Vnde hoc uerbum multis rebus apponitur ; sed congrue tunc intellegitur, quando causis aut personis conuenienter aptatur. 21. Captabunt in animam iusti et sanguinem inno290 centem condemnabunt. Hoc frequenter legimus in martyribus factum, ut truculenti persecutores aliquo dolo intercipere nitantur animas innocentes. Captabunt enim dixit, quasi captiose tractabunt, quia ueram causam criminis in ta¬ libus inuenire non possunt. Istud autem quod sequitur, sub 295 exsecratione legendum est et sanguinem innocentem con¬ demn abunt ; ut quod sceleribus datum est, improbitas hominum uirtutibus tribuere non recuset. Sanguis enim pro dolore petitur sancti, cui laus et obsequium debuisset offerri. Hoc et ad Dominum Saluatorem potest referri, qui uere in-

281 Matth. 5, 5.

282/283 Matth. 5,

10.

202 tuae] domine add. r 207 reuoluerat Germ. 271 sedis r (praeter midtos 270 dicitur] Germ., om. Garet 281 lugiunt Germ., corr. a. m.

codd.)

854

EXP. IN PS. XCIII, 21-23

300 nocens atque immaculatus pro nostra redemptione sententiam iniustae condemnationis excepit. 22. Et factus est mihi Dominus in refugium et Deus mens in auxilium spei meae. Vt ostenderet per¬ secutions hominum nil ualere, eo tempore magis dicit diui305 num sibi prouenisse refugium, quando superbia humanae persecution^ inflata est. Per hanc enim sanctae martyrum germinant palmae ; per hanc coronalis ilia beatitudo praeparatur; per hanc nuptialis stola conceditur ; per hanc caelorum regna reserantur ; et quidquid desiderio magno petitur, ipsa 310 potius saeuiente praestatur. Sequitur et Deus mens in au¬ xilium spei meae. Dum dicit, auxilium, ostendit se adhuc esse passurum. Propter hoc denique addidit et spei meae, quoniam hie adhuc spem habemus, non rem tenemus ; sed cum illud tempus reuelationis illuxerit, spem relinquemus, 315 quia iam nostrum desiderium possidebimus, sicut dicit aposto¬ lus : Nam quod uidet quis, quid sperat ? Si autem quod non uidemus speramus, per patientiam exspectamus. Quapropter sicut clamorem sanctorum in superioribus propheta declarauit, dicendo : Vsquequo peccatores, Domine, usquequo pec320 catores gloriabuntur ? ita nunc ponendo : et factus est mihi Dominus in refugium et Deus mens in auxilium spei meae, causam totius haesitationis abscidit. 23. Et reddet illis iniquitatem ipsorum et in malitia eorum disperdet eos Dominus Deus noster. Ecce 325 omnis dubitatio saluberrimo fine curata est. Nam illos quos dicebatur Dominus non uidere, neque intellegere, opportuno tempore retribuet illis operationes suas. Sed intellegamus quid sit quod dicit et reddet illis iniquitatem ipsorum, id est retribuet malis secundum uota nequitiae suae, non se330 cun dum illud bonum quod uidentur facere nescientes. Nam qui sanctissimos persequuntur, ad caelorum quidem regna transmittunt ; sed credunt se perdere, quos statuerint iniqua uoluntate trucidare. Verum isti tales in ilia parte iudicandi sunt, in qua malitiam concepisse noscuntur. Et nota quod hoc 335 nomen malitiae omnium criminum capax esse dicatur. Nam sicut caritas multifarias uirtutes continet, ita malitia crimina diuersa complectitur. Disperdet eos, id est, a suo regno efliciet alienos, ubi incomprehensibilem poenam sustinent mali, cum a tanto munere redduntur extranei.

316/317 Rom. 8,

24-25.

314 eluxerit Germ. 315 possidemus Germ. 316 quid] Germ., quod Garet 323 illis] dominus add. r iniquitates r 324 eos] illos r 338 efficit Germ.

PL

67r

EXP. IN PS. XCIII, 23-XCIV, i

855

Conclusio psalmi. 340

345

350

Respiciamus hunc psalmum quo decore resplendeat ; quemadmodum illi murmurationi competenter obiectus est, qua maxime laborat humanitas. Nullus inuideat perituris ; nullus felices aestimet qui sub aeternitate damnandi sunt. Amemus potius afflictiones, quae faciunt perpetuo felices. Nam si amaram medici potionem non respuimus, ut mereamur temporalem suscipere sospitatem, quis istud sanae mentis affectare non debeat, quod se propter aeterna gaudia subire posse cognoscat; maxime cum in ipsis miseriis amplius opituletur nobis dextera Creatoris ? Et ideo non debemus esse solliciti, quia non nos tabs impugnat, qualis est ille qui uindicat. EXPOSITIO IN PSALMVM XCIV.

1. Laus cantici ipsi Danid. Virtus psalmi istius nec obscura nominum interpretatione praedicitur, nec historiae alicuius similitudine declaratur ; sed hoc aperte breuiterque prae foribus legitur, quod in penetralibus inuenitur. Laus 5 uocis significat deuotionem ; canticum, hilaritatem mentis ; quod in opere psalmodiae utrumque debet esse sociatum, quatenus officium linguae nostrae coniuncto gaudio compleatur. Ipsi Dauid, significat Dominum Saluatorem, cui laus ista cantatur. Nam principia psalmi de ipso canunt ; 10 posteriora uero ab ipso Domino proferuntur. Considera quia laudes humanae augmentis et exaggerationibus efferuntur : praeconium uero diuinum qualibet excellentia dicatur, retractatum tamen semper altius inuenitur. Diuisio psalmi. Praeuidens propheta turbam Iudaeorum Christo Domino 15 posse resistere, primo ingressu ad psalmodiam inuitat populos Hebraeorum, laudes Domini dulcissima ueritate describens. Secundo ipse loquitur Dominus Christus, ne cor suum induret idem populus Iudaeorum, et hoc eis contingat quod patribus eorum, qui non meruerunt terram repromissionis in20 trare. Sic mirabili dispensatione perfectum est, ut inuitationibus blandis primum propheta populos hortaretur ; deinde ipse Dominus obstinatissimos admoneret, quatenus corda eorum lapidea considerata Domini sui maiestate mollescerent. Expositio psalmi. Venite,

exsultemus Domino ; iubilemtis Deo sa~

Ps. XCIV, 1 ipsi] om. r {praeter A H T2 D U)

5 mentis hilaritatem ~ Caret

n

3J9

856

EXP. IN PS. XCIV, 1-3

25 lutari nostro. Velut quidam praeco iudicis, excitator populi gallus Ecclesiae orantes inuitat, ut de somno huius saeculi euigilantes, laudes Domino debeant iucunda exsultatione concinere. Venite enim illis dicitur, qui longe positi sentiuntur, qui se necdum fidei integritate iunxerunt. Nam quamuis a Do30 mino non reddamur absentes, quoniam ubique totus est, tamen longinqui efficimur, cum actuum nostrorum qualitatibus submouemur, sicut per prophetam Dominus dicit : Populus hie labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. Deinde ad quas epulas inuitet ostendit ; ait enim ex suit emus. Sed 35 quoniam est et saeculi istius exsultatio, quae maxime animos occupat infideles, addidit Domino : de quo uera praesumptione gaudetur, ubi exsultatio aedificationem reperit, non utique ruinam. Sequitur iubilemus Deo salutari nostro. I ubi l are saepe diximus magnum motum esse laetitiae, qui 40 quamuis uerbis nequeat explicari, tamen amplissima uoce declaratur, intus esse designans gaudium cui sermo non sufficit. Nam cum dicit salutari nostro, significat Dominum Saluatorem, qui nobis salutem moriendo concessit, patiendo exemplum tribuit, resurgendo salutaria munera condonauit. 45 Hoc enim uerbo satis abundeque monstratum est cui laus ista diceretur. 2. Praeoccupemus faciem eius in confessione et in psalmis iubilemus ei. Praeoccupare est ante aliquid facere quam ille uideri possit qui creditur aduenire. Faciem 50 dicit conspectum eius, quando tempore iudicii sui cunctis impiis terribilis apparebit. Conjessionem uero diximus duobus modis accipi debere. Confitemur enim, cum Domini laudes rel'igiosa deuotione persoluimus. Confitemur etiam quando peccata nostra paenitentiae satisfactione damnamus. Quod hie ad55 rnonet fieri debere, ut ante iudicialem aduentum debeamus nostra facinora confiteri : ne ueniens discutiat quod nos sine dubitatione condemnat. Sequitur et in psalmis iubilemus ei. Inspice quo moderamine cuncta disponat ; confessioni tribulationem dedit, iubilationi laetitiam, ut utraque rerum 60 uicissitudine defaecatus, fidelium deuotus animus offeratur. Nec uacat quod iterum iubilemus ait, ut rem nimis necessa¬ rian! ex ipsa repetitione cognosceres. 3. Quoniam Deus magnus Dominus et Rex magnus super 0nines deos. Hinc iam per tres uersus causae refe-

Ps. XCIV, 32/33 Is. 29, 13.

30 quoniam] quando Germ. 30 modum Germ, ed., recte ? efr Exp. ps. xcvii /. 99 52 domini] Germ., dei Garet

PL 672

EXP. IN PS. XCIV, 3-5 SCHE

857

runtur quare debeat Domino iubilari. Quae figura dicitur aetiologia, id est causae redditio. Dicendo enim : Quoniam Deus m a gnus D 0 minus, ostendit nullum esse potiorem. Magnus quippe non dicitur, nisi qui summae potestatis arcem tenere monstratur. Sequimur et Rex m a gnus super -jo 0nines deos. Deos frequenter legimus ab hominibus confictos, ut Iouem, Martem, Saturnum, ceteraque idola, sicut et in subsequenti psalmo dicturus : Quoniam omnes dii gentium daemonia / Dominus autem caelos fecit. Legimus etiam deos, sanctos uiros a Domino constitutes, ut est illud : Deus stetit 75 in synagoga deorum ; in medio autem deos discernit. Super illos autem, siue quos homines finxerunt, siue quos ipse fecit, Rex est m a gnus omnipotens Christus, qui eos amplius excellit, quam potest priuatis regia potestas eminere. Qui reuera proprie dicitur Rex, quoniam et creat omnia, et regit uniuersa. 80 4. Quoniam non repellit Dominus plebem suam ; quia in manu eius omnes fines terrae, et altitudines montium ipsius sunt. Post magnitudinem Do¬ mini praedictam, uenit ad eius mirabilem infmitamque clementiam. Dicit enim Iudaeam plebem Dominum non re85 pell ere, quam sibi cognoscitur elegisse. Inde enim prophetae, inde apostoli et multi fideles, qui Domino sincera mente crediderunt, sicut dicit apostolus : Quid dicemus, fratres : numquid repulit Dominus plebem suam, quam praesciuit ? Absit. Nam ego Israelita sum ex semine Abraham, de tribu Beniamin. 90 Sequitur quia in manu eius omnes fines terrae. Istud ad gentes pertinet uniuersas, quae Christo Domino fideli deuotione subiectae sunt. Vnus enim paries fuit plebs Iudaeorum, alter uocatio gentium, qui in angulari lapide, id est in Christo Domino uenientes ora quodammodo sua insolubili caritate 95 iunxerunt ; de quo scriptum est : Lapidem quern reprobauerunt aedificantes, hie factus est in caput anguli. Adiecit et altitudines montium ipsius sunt. A Ititudines montium sunt potestates saeculi honoresque terreni, quos ideo dicit esse Domini, ne de ipso rum elatione turbemur. Nam licet mare 100 uentis saeuientibus intumescat, habet tamen terminum littus suum ; sic potestates saeculi mensuram dominationis accipiunt, quamuis incaute de sua potestate glorientur. 5. Quoniam ipsius est mare et ipse fecit illud ; et aridam manus eius fundauerunt. Mare significat 65

72/73 Ps. 95, 5. Matth. 21, 42.

74/75 Ps.

80 repellet r (praeter M D*) eius] sunt add. r

legit quia) fort, recte

81, 1.

87/89 Rom. n, 1-2.

95/96 Ps.

117, 22

;

81 quia] Germ, cum r et g, quoniam Garet (sed l. 90 ipsius sunt] ipse conspicit r 89 de] om. Germ.,

PL 673

858

EXP. IN PS. XCIV, 5-7

105 gentes, quae in hoc saeculo diuersis uitiorum flatibus commouentur ; quas ideo dicit factas a Domino, ut omnia uoluntati ipsius subiecta esse cognosceres. Omnis enim qui res aliquas operatur, in sua potestate habet ilia quae facit, sicut et alius psalmus dicit : Omnes gentes quascumque fecisti uenient, et no adorabunt coram te, Domine. Sequitur et aridam manus eius finxerunt. Dixit, mare ; nunc dicit et aridam, quae terra merito intellegitur, quia per se semper arida est, nisi aut fluuiorum, aut imbrium inundatione rigetur. Sic et nostra corda ad bonos fructus sterilia atque arida sunt, nisi 115 Domini misericordia compluantur et instabiles nos atque titubantes dono suae misericordiae fundare dignetur. Quapropter, sicut superius dictum est, his omnibus iungendum est, iubilemus ei. 6. Venite, adoremus et procidamus ante eum ; plo120 remus ante Dominum, qui fecit nos. In principio psalmi inuitat populum ad iubilationem, nunc hortatur ad paenitentiae sospitatem : merito, quia prius ad exsultationem rudes populos inuitauit, ne adhuc trepidantibus imponeret, quod pauescere potuissent. Sed postquam Domini gloria potentia125 quenarrata est, apte confessionem plorationis imposuit, quando instructus animus non potuisset respuere saluberrimam potionem. Et nota quod hie sanctae orationis forma tribuitur. Ador emus enim dicit, corporis nos inflexione curuemus. Procidamus autem, ante ipsum nos prosternamus totaque /a 320 130 membrorum effusione tendamur ; quod fieri solet, quando animus nimia compunctione flammatus, precum humilitate deponitur. Adiecit et ploremus ante Dominum, qui fe¬ PL cit nos. Magna fiducia est ante ilium gemere qui nos dignatus 674 est sua pietate plasmare. Cito enim cognoscit facturam suam, 135 si ad se nostra uiderit corda conuersa. Ante Dominum est ergo plor are, pios fletus effundere et pessima facta damnare ; ut earum rerum indulgentiam mereamur, quas Domini timore deserimus. Nam si tota cordis puritate deprecemur, facile nos SCHE qui fecit et reficiet. Sic per figuram characterismon orantium 140 imago descripta est. 7. Quia ipse est Dominus Deus noster ; et nos populus eius et oues pascuae eius. Hodie si uocem eius audieritis. Triplex causa redditur quare Dominus debeat adorari. Primum, quia ipse est Dominus Deus noster, 145 ut iuste illi uideatur munus adorationis offerri. Deinde, quia

109/110 Ps.

85, 9.

105 saeculi Germ. 114 corda nostra ~ Garet 119 ante deumr domino r 139 characterismos Germ. 141 et nos] nos autem r minus] om. Germ.

120 coram 144 do¬

EXP. IN PS. XCIV, 7-9

^50

155

160

165

170

175

180

185

859

nos sumus populus eius. Sequitur et ones pascuae eius/ hoc est tertium quod constat esse promissum. Dicitur enim iterum quid sint fideles, utique ones pascuae Domini. Pascua significant superna dona, quibus anima suaui epulatione saginatur. Et bene definitum est quid sit populus christianus ones pascuae, quia aeternis deliciis felici sorte satiatur. Ones significant cordis simplicitatem, quam habere con¬ stat populum qui pastori suo mansueta pietate consentit. Sed his omnibus proponitur una conditio : Hodie si uocem eius audieritis ; scilicet quam subter dicturus est. Nam qui uo¬ cem ipsius non audit, nec grex ipsius dicitur, nec in pascuis collocatur, sicut in euangelio legitur : Ones meae uocem meam audiunt, et sequuntur me meae, et ego cognosco eas et nullus rapit eas de manu mea, etc. Hodie significat semper, quia iugiter audiendus est qui salutariter monet. Cuius sermonis uim apo¬ stolus potenter expressit : sed adhortamini uosmetipsos per singulos dies, donee hodie cognominatur. Hactenus propheta locutus est, nunc subsequentia uideamus. 8. Nolite ohdurare corda uestra, sicut in exacerbatione secundum diem tentationis in deserto. Peruentum est ad ingressum secundum, ubi Iudaeos Dominus Saluator alloquitur, ne parentum suorum obstinationibus imitatis, a requie Domini reddantur alieni. Dicit enim : nolite ohdurare corda uestra, quia non credentium corda omnino lapidea sunt et uere silicibus comparanda, quae imbrem fructiterum non recipiunt, quia sterilitatis suae ariditate durescunt. Ponit quoque exempla celeberrima, ut qui eos obsti¬ nates esse nouerat, notissima calamitate terreret. Tentatio enim iudaica (sicut in Exodo legitur) contra Moysen graui murmuratione surrexit, dicens : nec escam sibi in deserto dari, nec aquam potabilem diuina largitate concedi. Rem quidem necessariam postulabant; sed ideo fuit eorum detestabilis uoluntas, quia non est credita in diuinitate potentia. Quapropter culpa illis parentum necessarie repetitur, ut debita uindicta timeatur. 9. Vbi tentauerunt me patres uestri ; probauerunt me et uiderunt opera mea. Vbi (sicut superius dixit) significat in deserto ; ille enim fragilitas humana Deum tentauit ; sed statim uirtus diuinitatis apparuit, quando esca uenit ex aere, potus ex lapide. Sed petra produxit aquas ; corda uero infidelium duruerunt in lapideam siccitatem. Sed quae dementia est adhuc sequi prauitates illorum in quibus tarn

157/159 Ioh.

151

qui

10, 27-28.

Germ.

177/178

1 iil/162 Hebr.

uoluptas

5, 13.

Germ., recte ?

174/170 efr Ex.

16, 3.

PL

675

86o

EXP. IN PS. XCIV, 9-11

uehementer cognoscitur uindicatum ? Nam cum dicit, p atres uestri, et eos quoque significat obstinatos, quia ilium 190 unusquisque habet patrem quern cognoscitur imitari, sicut Iudaeis in euangelio ipse Dominus dicit : Vos ex patre diabolo estis. Sequitur probauerunt me et uiderunt opera mea. Probauerunt utique, quando manna esurientibus pluit, quando illis coturnicum tributa est multitudo, quando irri195 guae aquae de saxorum siccitate fluxerunt. Nam quod addidit et uiderunt opera mea, infidelitas eorum arguitur, qui carnalibus oculis intuiti sunt, quod cordis lumine minime crediderunt ; et ideo uiderunt dixit, non, crediderunt. 10. Quadraginta annis proximus fui generationi 200 huic ; et dixi : semper errant corde et ipsi non cognouerunt uias me as. Tempus hoc in magnum sacramentum probatur esse memoratum. Nam cum quadraginta diebus ad mysticum numerum Dominus ieiunauerit, cum alios quadraginta dies cum apostolis post resurrectionem fecerit, ut 205 totus mundus crederet, Iudaei obstinati reperti sunt, qui qua¬ draginta annorum beneficiis acquiescere noluerunt. Quibus ideo paratur maior ruina, quia in eis grandescit diuturna superbia. 11. Q uibus iuraui in ira mea : Si introibunt in 210 requiem meam. Duobus modis iurare dicitur Deus. Ju¬ rat placidus atque mitis, sicut in alio psalmo legitur : Semel iuraui in sancto meo si Dauid mentiar. Hie autem iurare dici¬ tur iratus, quia uindictam noscitur comminari. Sed hoc iusiurandum ad firmitatem pollicitationis manifestum est perti215 nere. Nam si homines iurant ut promissa custodiant, quanto magis iurare dicitur Deus, ut res praedictae necessaria stabilitate consistant ! Sed ille per se iurat qui non habet potiorem, sicut et ipse Abrahae dicit : Per memetipsum iuraui, dicit Dominus ; nisi benedicens benedicam te. Humanitas 220 autem inuocat Deum, quia ipsum perfidiae nouit ultorem. Hinc est quod homines prohibentur iurare, quoniam propria possibilitate non ualent promissa complere. Quid ergo iurat Dominus ? quia non intrabunt in eius requiem obsti¬ nati ; sed aeterna mors suscipiet qui non meruerunt ad satisfa225 ctionis eius munera peruenire. Merito siquidem ad requiem intrare non possunt qui ipsum Christum ianuam tranquillitatis offendunt. Perscrutandum est autem quid sibi uelit quod dicit, si introibunt in requiem meam ? Quern locum 191/102 Ioh. 8,

44.

211/212

Ps.

88, 36.

218/219 Gen.

190 unusquis Germ. 195 fluerunt Germ, corr. nullis cocld. r, isti add. Garet cuvi g, hi qutdam codd. r

22, 16-17.

semper] Germ, cam nonet ipsi] ipsi uero r 202 cum] Garet, 11 inemams (PG 125, 26S B), dum Germ. 221 proprium Germ., corr. a. m. 223 quia] Germ., quoniam Garet 227 uellit Germ. 200

EXP. IN PS. XCIV, n-XCV, i

2 3°

86i

tali modo gentium doctor explanat, dicens : Et requieuit Deus in die septinia ab omnibus operibus suis. Qui ergo ingressus est in requiem eius, etiam ipse requieuit ab operibus suis, sicut a suis Ueus. Significat enim beatitudinis illius tempus quando iusti post agonem saeculi istius aeterna requie perfruuntur ; quod impiis utique non dabitur qui sua malignitate duruerunt.

PL 676

Conclusio psalmi.

m321

235

Audite, Iudaei sacrilega mente durati, ut si beneficia non recolitis, saltern debita supplicia formidetis. Quid est aliud in requiem Domini non introire, nisi perpetua tormenta suscipere ? Non uos implicet, quaesumus, error alienus, patrum uestrorum desideria meliore conditione mutate. Si aquas in sic24° citate poscitis, ad fontem Domini conuenite ; si manna desideratis, corpus Domini Saluatoris accipite. Ilia dederunt uestris patribus poenam, uobis ista tribuunt requiem sempiternam. Quinimmo priores uestros fide superate, incredula eorum corda respuite ; audientes illuminatione diuina credite, quod illi 245 etiam uidentes caecata noluerunt uoluntate recipere. Nolite dissimulare dum tempus est ; nam sustinebitis postea iudicem, si modo nolueritis agnoscere monitorem. EXPOSITIO IN PSALMVM XCV. 1. Canticum Dauid, quando domus aedificabatur post captiuitatem. Quantum ad litteram pertinet, tempus illud significatur in titulo cum a Zorobabel filio Salathiel post captiuitatem templum Ierosolymitanum constat esse repara5 turn, quod usque ad superficiem terrae Chaldaeorum manus inimica destruxit. Sed cum nihil tale in subsequentibus dicat, nec aliquando titulus discrepet a narratione psalmorum, restat ut eum spiritaliter exquirere debeamus. Destructa domus aedificatur, quando anima post captiuitatem 10 peccati ad intellegentiam ueritatis coeperit (Domino praestante) remeare. Domus enim ista, id est uniuersalis Ecclesia, in qua Christus inhabitat, uiuis lapidibus semper exstruitur, quia cotidie de confitentibus aedificationis sumit augmentum; nec aedificari desinit donee usque ad finem saeculi praedestina15 torum numerus impleatur. Mente sane condendum est psalmum hunc secundum esse eorum qui de primo et secundo aduentu Domini proloquuntur. 229/230 Hebf. 4, 4. 229 gentium doctor tali modo ~ Garet 231 sicut] Germ, cum Hincmaro (/. c.), et add. Garet 234 malignitate] Germ. Garet, indignitate Hincmarus. Ps. XCV, 1/2 canticum dauid post captiuitatem ponit r (praeter A KT D Q V) 13 aedificationibus Germ., corr. a. m.

862

EXP. IN PS. XCV,

1-2

Diuisio psalmi.

20

25

In prima parte psalmi commonet propheta generalitatem cantare Domino et in toto orbe terrarum annuntiare dominicae incarnationis aduentum, quoniam super omnes deos ipse uerus est Dominus. Secunda parte diuersas admonet gentes ut primo semetipsos offerant, postea munera praedicationis exsoluant, Domini aduentum utrumque commemorans, quando est iudicatus ab homine et quando iudicaturus uenerit mundum. Expositio psalmi.

Cantate Domino canticum nouum ; cantate Do¬ mino, omnis terra. Superiore psalmo commonuit propheta Iudaeos, ut deposita duritia cordis ad credulitatem uenirent Domini Christi. Sed quia in illis permansura erat obstinata 30 malignitas, conuenienter nunc admonet gentes, ut canticum nouum debeant ei dicere. Cantat enim Domino canticum nouum qui, uetere homine deposito, per gratiam baptismatis feliciter innouatur. Et tunc de ipso domus Domini aedificatur, quando post imperium diaboli in numerum beatissimae con35 gregationis acquiritur. Iste cantus est qui mentem purissimam consolatur ; ista modulatio quae medullitus delectat, quando uere cantat anima, quae se a peccatis per Dei gra¬ tiam aestimat esse liberandam. Sequitur cantate Domino, omnis terra. Repetitio ipsa suauis est, nec in tali uerbo po4° test esse fastidium, ubi se nullius explere ualet affectus. Dicendo enim omnis terra, catholicam significant Ecclesiam, quae per cunctum orbem noscitur esse diffusa. Breui enim compendio et Iudaeum confutauit, quia gentes admisit; et Donatum destruxit, quia generalitati confessionis gra45 tiam non negauit. Nam ut homines intellegeres, cantate di¬ xit, qui reuera possunt laudes Domini personare ; deinde quia pluralem numerum aptauit ad terram, quod utique non conueniret, si tellurem uoluisset intellegi. 2. Cantate Domino et benedicite nomen eius ; bene 50 nuntiate de die in diem salutare eius. Non uacat quod ista repetitio trino decore constructa est. Laus enim Christi totius honor est Trinitatis. Ipsius quippe nomen benedicimus, quando salutare nostrum per omnia confitemur. Quae figura dicitur epimone, id est, repetitio crebra sententiae, quae siue 55 in laudibus, siue in uituperationibus decenter adhibita, magnam uim exaggerations accumulat. Sequitur bene nuntiate de die in diem salutare eius. Dies de die, duos signi-

31 ei dicere] edicere Germ., recte ? dies significat absolute Germ.

4!) et] om. Germ, cum r (H)

57/58 duo

PL

677

EXP. IN PS. XCV, 2-5

863

ficat dies absolute ; quod pertinere ad scripturas testamenti noui et ueteris aestimamus, quia utraeque aeterni Solis clari60 tate resplendent. Et inde bene nuntiatur salutaris Domi¬ nus, per quas et uenturus et uenisse monstratus est. Prophetae siquidem promiserunt aduentum, euangelistae uenisse declararunt. Ita factum est ut duo caelestes dies annuntiasse eius gloriam comprobentur. 65 3. Annuntiate inter gentes gloriam eius, in omni¬ bus populis mirabilia eius. Cum superius dixerit nuntiate salutare eius, hie dicit annuntiate gloriam eius ; quod utrumque aptissime positum est. Dominus enim Saluator nuntiandus erat ; gloria uero eius annuntianda per 70 gentes, quia tanti miraculi praedicabat auctorem. Audiat Iudaeus, seque intellegat contumaciae suae iniquitate contemptum, quia non dicit Hebraeis, annuntiate, sed gentibus. Et ne hoc aliter possis aduertere, addidit quoque : in omnibus populis ; quo dicto uniuersas gentes absoluta 75 ratione complexus est. Sequitur mirabilia eius, id est incarnationis eius arcanum ; qui dum sit altissimus, factus est pro nobis liberandis humillimus. Intellegamus autem quantum profecerit aedificatio sanctae domus, quae totum orbem noscitur complexa terrarum. 80 4. Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis ; terribilis est super omnes deos. Hie dicit quare miracula eius debeant et gloria praedicari, quoniam magnus est SCHE Dominus. Quae figura dicitur aetiologia, id est causae redditio. Magnus ad potestatem pertinet, quia super cuncta po85 tentior est. Laudabilis ad pietatem, quoniam dum essemus captiui, pretioso sanguine nos redemit. Nimis autem congruit ad utrumque, quia nec quantum magnus, nec quan¬ tum laudabilis sit poterat explicari. Sed quoniam consideranti aestimatio deficit, pulchre addidit nimis. Ita non expo90 nendo quod intendebat, significant uberrime, et declarauit non comprehendendo quod uoluit. Sequitur terribilis est super omnes deos. Hie debemus deos aduertere quos sibi gentilitas impia praesumptione composuit. Nam eos in sequenti uersu manifestat, quoniam quamuis illi stultis menti95 bus adorabiles et metuendi esse uideantur, multo terribilior est Dominus, cuius nec multitudo miraculorum potest intellegi, nec plenitudo maiestatis agnosci. 5. Quoniam omnes dii gentium daemonia : Domi¬ nus autem c a el os fecit. Mirabiliter per quintam speciem $ 100 definitionis, quae graece Kara rr/v Aegiv, latine ad uerbum di¬

es ita] Germ., itaque Garet caelestis Germ. 71 intellegit Germ., corr. a. m. 76 eius] om. Germ. 88/89 considerantia Germ. corr. 89 defecit Germ. 92 aduertere deos ~ Garet 95 exorabiles ed.

fi

322

PL 678

864

ET

$

RT

EXP. IN PS- xpV,

5-6

citur, comprehensum est quid sint dii gentium, id est daemonia. Daemonia sunt enim, quae nulli praestant ; sed in se credentes semper decipiunt, semper illudunt. Nam quamuis daemones, latine scientes uocentur, quasi dii manes, in hu105 mano tamen sermone conuicium est, dum ita dicimus quos exsecratione dignos esse iudicamus. Non immerito, quoniam in illis uera scientia non est, quae Creatoris sui non obsecundat arbitrio. Sic et sapientes philosophos esse dicimus ; sed hos consequitur apostoli definitiua sententia : Sapientia huius no mundi stultitia est apud Deum. Vnde necesse est ut hos scien¬ tes pro non intellegentibus habeamus. Daemon est igitur a Deo quidem, sicut et bonorum angelorum excellens homi¬ nes creata substantia, quae (propria faciente superbia) eousque peruenit, ut naturali dignitate deposita, malis operibus 115 semper insistat. Haec sunt daemonia quae alios perdunt et seipsa decipiunt. Haec sunt utique dii gentium, qui per infructuosas uaticinationes et futurorum uana praestigia festinant animas decipere consulentium. Sequitur Do minus autem c a el os fecit. Ecce reuera Domini digna laudatio. Nam 120 cum dicit, c a el os fecit, omnes in ipsis factas creaturas sufficienter ostendit. Sic enim in maioribus minora complectimur, cum dicimus ciuitatem aedificatam, domum constructam ; ibi enim reliquae partes comprehenduntur, ubi generate dicitur nomen. Et respice quo tendat, c a el os fecit. Dii falsa homi125 num imaginatione reperti sunt : Deus autem caelos fecit, ubi illi nec accedere, nec habitare promerentur. Siue caelos, apostolos et sanctos uiros significat, qui daemonibus imperare Domini munere consuerunt. Sic demonstratiuum dicendi ge¬ nus sub breuitate completum est. Vituperauit enim superius 130 deos gentium, et laudes Domini subsequenter adiunxit, quia gratior diei splendor est, cum nox obscura praecesserit. 6. Confessio et species in conspectu eius ; sanctitas et magnificentia in sanctificatione eius. Generalitatem quam instituit admonere utilitatem catholicae re135 ligionis ostendit. Dicit enim quemadmodum et speciosi et magnifici reddantur, qui ad indulgentiam peccatorum peruenire meruerint. Confessionem siquidem bene sequitur pulchritudo, quia nemo potest esse speciosus, nisi qui Domini fuerit miseratione mundatus. Foedos nos peccata nostra fa140 ciunt ; sed paenitentiae reddunt lauacra decoros. Et ideo mundissimam speciem ante Domini dicit stare conspectum, quae Ps. XCV, 109/110 I Cor. i, 20.

103 eludunt Germ. 104 dii manes] daemones Ger?n., demnas add. s. 1. a. m., dei mones ed., SaL^oves dub. Garet in app. 108 esse] om. Germ. 109/110 huiusmodi Germ., corr. a. m. Ill daemon] Germ., daemonum Garet 116 hoc Germ. 118 consulentum Germ. 123/124 generali nomen dicitur ~ Germ. 132 species] pulchritudo add. Germ. s. 1. a. m. cum r et g

PL 679

EXP. IN PS. XCV, 6-8

865

fuerit fideli confessione purgata. Sequitur sanctitas et magnificentia in sanctificatione eius. Excolit quod superius dixit. Ipsa est enim species quae fidelibus datur, sancti145 tas et magnijicentia, id est honor et beatitudo perpetua. In sanctificatione uero eius, significat illam uocem quam audituri sunt electi : uenite, benedicti Patris mei, percipite regnuni quod uobis paratum est ab origine mundi. Ecce species quae nec sole reddatur fusca, nec uetustate deterior, semper 150 fulget, semper noua est ; nec aliquid sustinet aduersum, quae non habet in perennitate defectum. Nam quod dixit et magnificentia, illud significat, quia semper magni sunt, sem¬ per excelsi, qui honorari eius sanctificatione meruerunt. 7. Afferte Domino, patriae gentium, afferte Do¬ t-51) mino gloriam et honorem. Postquam magnalia Domini

160

ET 165

170

et beatorum dona praedicauit, in secunda parte studiosius commonet gentes ut, omni cunctatione deposita, afferant Domino gloriam et honorem. Nam cum dicit patriae gentium, plus significat quam si solas diceret gentes. Gens enim aliquos potest habere peregrinos et dum natio dicitur, non aduenas complectimur, sed tantum gentem unius sangui¬ nis indicamus. Hie uero dictum est patriae gentium, ut nullus indigena, nullus hospes, nullus peregrinus redderetur exceptus. Patria enim dicta est quasi patris atria. Sequitur, afferte Domino gloriam et honor em. Admonet etiam ut ilia generalitas Domino gloriam afferat et honorem. Gloria est Domini, cum se aliquis laudabili conuersatione tractauerit. Glorificatur enim Dominus in talibus, quando de fidelium fuerit conuersatione laudatus, sicut in euangelio discipulis suis dicit : Sic luceat lux uestra coram hominibus, ut uideant uestra bona opera, et glorificent Patrem uestrum qui est in caelis. Honor est autem Domini, quando in donis suis ei

gratias referimus ; et si quid boni suscepimus, ab ipso profitemur esse collatum, sicut in euangelio legitur : Nonne decern 175

180

mundati sunt ? et non est inuentus qui daret honorem Deo, nisi hie Samaritanus. 8. Afferte Domino gloriam nomini eius / tollite hostias et introite in atria eius. Sicut supra dixit trina repetitione cant ate, ita hie tertio ponit afferte, ut sacra-

menta sanctae Trinitatis in dogmate christiano inesse semper agnosceres. Afferunt itaque gloriam nomini eius, qui deuotionis studio commutantur in melius et consubstantia-

147/148 Matth.

25, 34.

170/172 Matth.

5, 16.

174/176 Luc.

17, 17-18.

153 meruerint Germ 5

c

2.

(xcvm)

EXP. IN PS. XCV, 8-9

866 g

lem sibi Trinitatem atque omnipotentem per omnia confitentur, personis tantum, non naturae diuersitate discretam. Se185 quitur tollite hostias et introite in atria eius. Hostias non uictimas pecudum dicit, sed conscientiae pura libamina, PL unde non sanguis currat, sed piae lacrimae defluant. Istae 680 sunt hostiae quas in quinquagesimo psalmo dixit : Cor contritum et humiliatum Deus non spernit. Sed considera quia 190 prius posuit, tollite et sic introite : quia qui tales hostias non portant, in atria Domini non iudicantur intrare. Non est autem otiose suscipiendum, quod plurali numero posuh atria. Atria enim Domini sunt apostoli uel prophetae, per quos fidelis populus intrat ad Dominum. 195 9. Adorate Dominum in atrio sancto eius ; com- ^323 moueatur a facie eius uniuersa terra. Tunc reuera Do minus ad or at ur, quando fuerint hostiae portatae, quas superius intimauit ; ut supplicatio confitentis mereatur ad aures peruenire Creatoris. Nec uacat quod in anteriore uersu 200 atria posuit ; hie uero singulariter atrium dicit, quia ex illis atriis, id est, patriarchis, apostolis et prophetis in istud atrium catholicae dumtaxat Ecclesiae peruenitur, ubi eius potentia maiestatis adoratur. Sequitur, commoueatur a fa¬ cie eius uniuersa terra. Quoniam dixerat fidelibus bonas 205 operas tollite et introite, nunc dicit a facie ipsiusamatores saeculi submouendos. Non enim dixit, commoueatur ante faciem eius uniuersa terra, sed a facie eius ; quod hodieque illis dicimus, quos a conspectu nostro reddimus alienos. Qui bene terra dicti sunt, quia terrena uitia non relin210 quunt. Quamuis hoc alii in bonam partem accipi debere dixerunt, ut tunc terra commoueatur, quando peccator ad paenitentiam fuerit, Deo miserante, perductus. Sic scripturae diuinae incomprehensibilis profunditas et diuersis modis intellegitur, et una constare ueritate monstratur. 215 D icite in nationibus : Dominus regnauit a ligno ; etenim correxit orbem terrae qui non commouebitur ; iudicabit fopulos in aequitate, et gentes in ira sua. Illos admonet reuerenda mysteria gentibus praedicare, quos in atrio sancto Dominum adorare praecepit ; ut in na220 tionibus a ligno crucis Dominum debeant dicere regnaturum, non ab illo ligno paradisi, unde diabolus genus humanum uidebatur tenere captiuum ; sed ab isto scilicet ligno unde libertas caput extulit et uita surrexit. In illo siqui-

188/189 Ps.

50, 19.

188 psalmo] om. Germ., jort. recte 193 sunt domini ~ Germ. 195 aula sancta r 204/205 bonas operas] Germ., bona opera Garet 213 slcut Germ. 215 regnabit Germ. (hie tantum')

EXP. IN PS. XCV, 9-12

867

dem ligno mors transgressionis pependit, in isto fides con225 fessionis emicuit : illud perduxit ad inferos, istud mittit ad caelos. Regnauit autem, intellegamus innotuit, quando mundo Dominus Saluator apparuit. Nam quando ille non regna¬ uit, qui semper cum Patre et Spiritu sancto potestate suae omnipotentiae perseuerat ? A ligno alii quidem non habent 230 translators ; sed nobis sufficit quod septuaginta interpretum auctoritate firmatum est. Crux enim Domini prauum atque distortum correxit orbem terrae, dum per regulam fidei paganorum corda conuertit. T err am enim hie in bono debemus accipere, quod in scripturis diuinis frequenter pro loco235 rum qualitate inuenis esse uariatum. Hanc autem ter ram dicit non esse penitus common end am, quae in soliditate fidei perseuerat ; non sicut ilia quam superius dicit, comma ueatur a facie eius omnis terra. Ilia commouetur, ut a malis conuertatur operibus ; ista non commouetur, quae 240 uerae fidei soliditate consistet. Sequitur iudicabit ft 0 pul os in aequitate. Poftulos hie mauult homines fideles intellegi, qui iudicandi sunt sub tranquillitate supernae misericordiae, quando eis praemia promissa restituet. Nam quod addidit, gentes in ira sua, superbos iniquosque designat, qui 245 portionem cum diabolo sortiuntur. Et uide quemadmodum duobus sermonibus tantarum, rerum designat arcana. Aequitas pertinet ad beatos, ira ad poenas perpetuas impiorum. Et nota quia per omnia commata uersus huius iungendum est a communi : Dicite in nationibus. 250 11. Laet entur caeli et exsultet terra ; moueatur mare et ftlenitudo eius. Quoniam superius dixit : iudi¬ cabit ftoftulos in aequitate et gentes in ira sua, per quae futuri iudicii tempus ostendit, modo fit pulchra nimis et iucunda digressio. Dicit enim tunc laetari caelos et exsul255 tare terram et commoueri mare. Caelos significat (sicut saepe dictum est) apostolos et prophetas, uel reliquos fideles, quos diuina maiestas tamquam caelum noscitur insidere ; terra uero indicat peccatores, qui tamen satisfactionis beneficio ad gratiam Domini redire meruerunt. Ipsa enim terra 260 ex suit are potest in aduentu Iudicis sui, quae se a peccatis propriis intellegit absolutam. Sequitur moueatur mare et ftlenitudo eius. Mare hie pro populis ponit, qui in salo huius saeculi constituti, diuersis tempestatibus agitantur. Isti mouentur ad gaudium, quando conuersionis dona suscepe265 rint. Nam ut uniuersitatem gentium intellegere debuisses, posuit ftlenitudo eius. 12. Gaudebunt camfti et omnia quae in eis sunt ; tunc exsultabunt omnia ligna siluarum. Campos 240 consistit Germ. 241 251/252 iudicauit Germ.

populos] et praem. Germ.

243 restituit Germ.

PL

681

868

EXP. IN PS. XCV, 12-13

hie similiter in bono debemus accipere, quia ilia plana dici270 mus, quae pulcherrima aequalitate tenduntur. Campos ergo dicit uiros iustitiae laude pollentes, non superbia tumidos, non asperos iracundia, sed mansueta lenitate planissimos. Sequitur tunc exsultabunt omnia ligna siluarum. Tunc, secundum dicit aduentum, quando iudicaturus est 275 mundum. Ligna siluarum per se amaros et steriles afferunt fructus ; sed cum fuerint insita, dulcissima ubertate pinguescunt. Sic gentes, quae prius fuerant uelut ligna silua¬ rum, ad culturam fructiferam perductae, ante faciem Do¬ mini magno sunt gaudii munere laetaturae. Sed cum dicit, 280 omnia ligna, illam partem uult intellegi quae inseri bonis praeceptis potuit ac mutari. 13. Ante faciem Domini, quoniam uenit ; quoniam uenit iudicare terram. Quia dixerat credentes esse laetaturos, non dicit in angulis, non in secretis, sed ante fa285 ciem Iudicis, quando inaestimabilis et copiosa laetitia est, quando praemia tribuuntur et securitas sine tine praestatur. Et ne primum ilium incarnationis Domini putares aduentum, dicit: quoniam uenit ; et subsequitur : quoniam uenit iudicare terram. Nam si in illo primo commate sententiam 290 terminasset, potueras ilium aduentum, qui iam transactus est, forte sentire ; sed cum addidit: quoniam uenit iudi¬ care terram, ilium nos tantum uoluit intellegere, quem PL adhuc noscimur sustinere. De quo etiam Ezechiel propheta 682 testatur : Haec dicit Dominus Deus ossibus istis : Ecce ego 295 induco in uos spiritum et uiuetis. Et dabo in uos neruos et inducam super uos uiscera carnis et extendam super uos cutem / et dabo spiritum meum in uos et uiuetis et scietis quia ego sum Do¬ minus. Daniel quoque dicit : Et multi dormientium in terra per fissuras exsurgent, hi in uitam aeternam, et hi in opprobrium et 300 in confusionem. T err am uero hie uniuersum mundi populum dicit ; ut bonis praemia, malis supplicia aeterna restituat. ludicabit orbem terrae in aequitate et populos in ueritate sua. Prius posita est complexio generalis, quia orbem t err arum, id est uniuersum hominem aequitas diuina 305 iudicabit. Subsequenter autem quemadmodum iudicetur, exponit dicendo populos in ueritate sua, quoniam in ilia sequestratione dexterae partis et sinistrae duo erunt populi, quibus ueritatis suae sententiam dabit ; ut qui ei hdeliter cre- P 324 diderunt, eius regni beatitudine perfruantur ; qui uero perti-

204/298 Ez.

37, 5-6.

298/300 Dan.

12, 2.

275/276 inferunt Germ. 295/298 ducam Germ. 300 in] Germ., om. Garet terra Germ. 307 patris Germ. 308 sententia ed.

EXP. IN PS. XCV, 13 310

GEO

315

_ GEO 320

325

GEO

330

333

869

naciter mundi uitia sunt secuti, poenas debitascum suo auctore sustineant. Perquirendum est sane quod et hie orbem terrarum dicat et in sequenti psalmo ponat: illuxerunt fulgura eius orbi terrae, et in aliis plurimis locis ipso schemate terram perhibeat esse conclusam ; iterumque centesimus sextus psalmus quatuor cardinibus terrae spatia comprehendat, dicens : A solis ortu et occasu, ab aquilone et mart. Cuius rei euidentissimum quoque euangelii exstat exemplum, ubi dicit : Emittet angelos suos cum tuba et uoce magna, et congregabit a quatuor angulis terrae. Vnde merito aestimo perquirendum quemadmodum terrae possit et quadratio et circulus conuenire, dum schemata ipsa (sicut geometrae dicunt) uideantur esse diuersa. Formam terrae ideo scriptura orbem uocat, eo quod respicientibus extremitatem eius circulus semper appareat, quern circulum Graeci opL^ovra uocant. Quatuor autem cardinibus earn formari dicit, quia quatuor cardines, quatuor angulos quadrati significant, qui intra praedictum terrae circulum continetur. Nam si ab orientis cardine in austrum et in aquilonem singulas rectas lineas ducas, similiter quoque et si ab occidentis cardine ad praedictos cardines, id est austrum et aquilonem, singulas rectas lineas tendas, facis quadratum terrae intra orbem praedictum. {Sed quomodo quadratus iste demonstrandus intra circulum scribi debeat, Euclides in quarto libro elementorum euidenter insinuat.} Quapropter recte scriptura sancta faciem terrae et orbem uocat et quatuor earn dicit cardinibus contineri. Conclusio psalmi.

34°

Audiamus quae nos propheta commoneat cantare Domino, afferte ad eum hostias uiuentes. Non sit nobis pars cum diabolo et erit sine dubitatione cum Christo. Tunc enim (sicut titulus ait) post captiuitatem peccatorum Domini domus ex nobis potest aedificari, si meruerimus uiui lapides inueniri. Obsecremus iugiter, deprecemur incessanter : agnoscet humilem, cum ad damnandum uenerit contumacem ; nec puniet peccatorem, cum probauerit iugiter confitentem.

312 Ps.

96, 4.

316 Ps.

106, 3.

317/319 Matth.

24, 31.

332/333 Euclides

Elementa iv, dem. 6 — edid. Heiberg-Menge, I, p. 285 sq.

315 comprehendit Germ. 318 magna] tuba Germ. congregauit Germ, corr., congregabunt ed. 321 geometrae] Germ., geometrici Garet 322 adeo Germ. 331/332 demonstrantibus Germ.

PL

683

870

EXP. IN PS. XCVI, 1 EXPOSITIO IN PSALMVM XCVI.

1. Psalmus ipsi Dauid, cum terra eius restaurata est. Psalmus ipsi Dauid constat ad Christum Dominum esse referendum. Sequitur cum terra eius restaur ata est, id est, cum peccatores, qui ab ipso declinauerant errore pra5 uitatis, eius gratia suffragante ad ipsum defaecata mentis sinceritate redierunt ; sicut factum est in Iudaeis, qui post illam impietatem crucifixionis, conuersionis sunt gratiam consecuti. Potest et aliter accipi, ut terra restaur ata resurrectionis eius uideatur indicare mysteria. Mortuum est quippe corpus 10 ipsius lege communi, sed restauratum est in gloriae munere singulari. Quapropter meminerimus hunc psalmum quartum esse de primo eius aduentu, per quern mundus noscitur esse liberatus. Diuisio psalmi. In primo membro psalmi propheta,post resurrectionem Domini uirtutes eius diuersa praedicatione describens, idolorum cultores digna increpatione redarguit. Secundo ad Dominum uerba conuertit, gaudens Ecclesiam catholicam auctori suo recte credidisse. Commonet etiam fideles ut laetentur in Do¬ mino, quia consueuit eos eripere qui uidentur crudelium inse20 cutionibus subiacere. 15

Expositio psalmi. D 0 minus regnauit, ex suit et terra, laetentur in¬ stil a e multae. Videns propheta mundum exsecranda hominum superstitione confusum, laudes Domini mirabili uarietate describit, ut infideles agnoscentes uerum Deum, ulterius 25 spem in rebus uanissimis non haberent. Factumque est initium, quod et breuiter cuncta concluderet et deliramenta omnia submoueret. Dominus regnauit. Quis ergo alter colendus est, nisi ille qui solus cognoscitur imperare ? Sequi¬ tur ex suit et terra. Quid iam remaneat idolis, si uniuersa 30 terra nomen ueneretur auctoris ? T err a enim sensibilis lapidem non debet adorare brutissimum : quia ipse sibi negat effectum qui ab insensatis petit auxilium. Vnus tamen lapis est angularis, qui spiritaliter coli debeat et timeri. Adiecit lae¬ tentur insulae multae. Regnante itaque Domino per 35 totum mundum, dispositae laetentur Ecclesiae, quae merito insulis comparantur, quia mundi fluctibus ambitae circumlatrantium persecutionum numerositate tunduntur. Sed sicut

Ps. XCVI, 1 psalmus] om. r(praeter T2 O U) cum] quando r (praeter HTQ U) 5 eius] Germ., om. Garet 14 post] Germ., per Garet 31/32 affectum ed.

EXP. IN PS. XCVI, 1-4

SCHE

871

istae saeuientibus fluctibus nesciunt laedi, ita nec sanctae Ecclesiae perturbationibus aduersariorum probantur imminui; 40 quin potius illos suis cautibus frangunt, qui in eas undosis culminibus irruerunt. Et uide quia dicit multae, non omnes, propter haereticas prauitates, quae erroribus suis ecclesiarum nomen imponunt. 2. Nubes et caligo in circuitu eius ; iustitia et 45 indicium correctio sedis eius. In hoc uersu qualis sit Dominus impiis religiosisque narratur. Nubilosus et caliginosus cernitur indeuotis, dum cordi tenebroso nulla claritate resplendet ; sicut lippis oculis sol umbrosus aspicitur, quia nebulas illas non habet origo luminis, sed debilitas contracta carnalis, 50 sicut ipse dicit in euangelio : Ego in hunc mundum ueni, ut qui non uident uideant et qui uident caeci fiant. Contra subsequitur, iustitia et indicium. Hoc illis uidetur Dominus, qui sunt puro corde mundissimi, quos bene correctionem uocauit, quia errore prauitatis exuti, sedes sunt Domini Saluatoris, 5 5 quos ille sua maiestate iam possidet, sicut legitur: Sedes safiientiae anima iusti. Ordo autem uerborum tabs est: sedis eius correctio ; reuera, quia tortis mentibus non potest insidere iustitia. Et nota quod per istum et quatuor uersus alios qui sequuntur, aduentus Domini primus uariis allusionibus indi60 catur. Quae figura dicitur characterismos, quae latine informatio uel descriptio nuncupatur. 3. Ignis ante ipsum praeibit et inflammabit in circuitu inimicos eius. Ante aduentum Domini ignis praecessit, quando praedicatione prophetatum infidelium 65 corda fremuerunt ; ut iracundiae ardore succensi, de praedicantium nece tractarent. Ipse est ergo ignis qui ante ipsum praeibit, sed suos potius consumpsit auctores, sicut Isaias propheta dicit : Et mine ignis aduersarios consumet. Sequitur et inflammabit in circuitu inimicos eius. Inf lam10 mabit (sicut diximus) ad indignationem pertinet et subitum animi calorem, quem illo tempore sanctae Ecclesiae patiebantur inimici. In circuitu, undique debemus aduertere, quia dum pauci essent praedicatores, aduersariorum erat circumdans et innumerabilis multitudo. 75 4. Illuxerunt fulgura eius orbi terrae ; uidit et commota est terra. Pulcherrima nimis facta est aptaque comparatio. Nam sicut commotae nubes atque collisae (sicut physici dicunt) fulgura iaculantur, ita prophetarum uerba ueritatis indicia lampauerunt. Denique eos in scripturis diuinis 80 frequenter legis nubibus comparatos, ut est illud : Et nubibus mandabo ne pluant super earn imbrern. Intendamus etiam quod Ps. XCVI, 50/51 Ioh. ps.

, 5,

96

20

— CC

40 suos Germ. corr.

,

39

, .

9

1357

.

39

68

55/56 efr Exp. ps. lxxxviii, Is. 26,11. 80/81 Is. 5, 6.

47 corde Germ.

63 eum r

; Aug. En.

514

PL 684

n 325

872 GEO

4>

-P 9

EXP. IN PS. XCVI, 4-5

hie iterum schema terrae (sicut in superiore psalmo iam dictum est) in orbe descriptum est. Ipse est enim orbis qui appellatur et circulus. Circulus autem est (sicut geometrae definie85 runt) forma plana, quae ex una circumducta linea continetur, ad quam ab uno puncto de his quae in medio formae constituta sunt, omnes deductae rectae lineae aequales sibi inuicem sunt. Qua complexione recognita, ualde nota nobis efheitur forma terrarum. Significatur etiam totus mundus et per di9° rectam lineam caeli, quae diametros mundi ab astronomis uocitatur, ut est illud : A solis ortu usque ad occasum laudate nomen Domini. Linea autem intellegibilis est longitudo sine latitudine, a puncto incohans, in punctum desinens. Punctum uero est cuius pars nihil est. Meminisse autem debemus quod 95 haec omnia, siue punctum, siue linea, siue circulus, siue trigonus, siue quadrangulus, uel alia huiusmodi theoremata, quoties ad aspectum ueniunt, corporalibus definitionibus concludantur, id est sensibilibus ; quoties uero sola mente capiuntur, intellegibilia tantum esse non dubium est. {Quorum notitiam 100 pleniorem in libris geometricae disciplinae, diligens lector, inuenies.} Sequitur uidit et commota est terra. Vidit terra, illud significat quoniam homines Verbum Domini cordis lumine cognouerunt. Commota est, magnae praedicationis nouitate perterrita est ; ut deprehenderet se insensata idola 105 colere, dum haberet adorabilem Dominum summum Creatorem. 5. Montes sicut cera fluxerunt a facie Domini ; a facie Domini tremuit omnis terra. Hie montes signi¬ ficant homines qui et saeculi huius altitudines appetunt et inno sensata superstitione durescunt. His mirabiliter comparata est cera liquens, quoniam tanto facilius in paenitentiam defluunt, quanto se duritia immobiles esse crediderunt. Nam cum dicit a facie Domini, ostendit unde sicut cera fluxe¬ runt montes ; quod et in alio psalmo legitur : Nec est qui se 115 abscondat a calore eius. Sed cum repetit: a facie Domini tre¬ muitomnis terra, illos significat qui ipsius miseratione conspecti, ad satisfactionis remedia peruenerunt. Quod hodieque fieri comprobamus, cum potestates saeculi, uel pagani, uel haeretici uocati, damnantes superstitiosum uotum, diuinum 120 magis eligunt subire seruitium. 84 sqq. efr [Cassiod.] Principia geometricae disciplinae - edid. Mynors, Institut. (App.), p. 169. 91/92 Ps. 112, 3. 100 efr Ps. Boethius de Geometria. 114/115 Ps. 18, 7.

84 geometrae] Germ. (mut. a. m. in geometri), geometrici Caret 86/87 constitutae Germ. 87 omnis Germ,. 94 autem] Germ., ergo Caret 95 omnia] nomwa. Germ. 108/109 significat Germ., port, rede 112 quanta codd. 113/ GV'r///flUXennt Germ'

116/117

conspectu Germ.

117 hodieque] quae add.

PL

685

EXP. IN PS. XCVI, 6-8

SCHE

ET

873

6. Annuntiauerunt caeli iustitiam eius et uiderunt omnes populi gloriam eius. Post nubes praedictas, quas intellegi diximus in prophetis, uenit ad caelos, quos apostolos debemus aduertere, quorum praedicationibus 125 sanctis iustitia Domini mundo salutaris innotuit. Sequitur et uiderunt omnes populi gloriam eius. Viderunt hie, non carnalibus oculis, sed cordis lumine debemus accipere. Gloria enirn audiri, non uideri solet ; nam et alibi legitur quod sic intellegendum est : Et uidimus gloriam eius, glo130 riam quasi unigeniti. Siue, ut quidam uolunt, praeconspicabilis Domini significatur aduentus. Intueamur etiam huius Do¬ mini quam diuersis modis primus indicetur aduentus. Dixit ignem, dixit julgura, dixit montes, dixit caelos ; et per haec omnia unum uotum est annuntiare Dominum Salua135 torem. Quod schema dicitur aenigma, id est obscura sententia, quando aliud dicit et aliud uult intellegi. 7. Confundantur omnes qui adorant idola, qui gloriantur in simulacris suis : adorate eum, omnes angeli eius. Aduentu Domini prophetato, idolorum culto140 res increpat, qui tanta manifestatione declarata, non erubescunt adhuc colere nescio quas ineptias. Idolum quippe dictum est, quod ipsum sit dolum, id est, hominum falsitate repertum. Simulacrum, a simulatione sacra compositum, quod illis detur honor alienus. Sic utraque fugienda ipsorum 145 nominum interpretatione declarantur. Et quoniam spiritus immundi se cupiunt adorari, dum falsos sibi honores uindicant, quos eorum iniquitas non meretur accipere, uide quid sequitur adorate eum, omnes angeli eius. Bonus enim angelus adorat Dominum, quia recto corde suum cognoscit 150 auctorem ; nec se ab hominibus adorari permittit, sicut in apocalypsi angelus Ioanni procidenti ad pedes suos dicit: Vide ne feceris, consensus enim tuus sum et jratrum tuorum. Mali enim praecipiunt se adorari, sicut in euangelio satanas dixit Domino Christo, cum eum assumpsisset in montem et osten155 disset regna mundi : Haec omnia tibi dabo, si procidens adoraueris me. 8. Audiuit et laetata est Sion ; et exsultauerunt filiae Iudae propter indicia tua, Domine. Venit ad secundum membrum, in quo conuersus ad Dominum pro160 pheta laetus exsultat : quia Sion, id est Ecclesia catholica, iudicia Domini puro corde percepit. Nam uerbum qui crediturus audit, se audisse laetatur ; qui uero subdola mente per-

129/130 Ioh. 1,

14.

151/152 Apoc.

19, 10.

155/150 Matth.

4, 9.

130/131 praeconspicabili Gent. 137 idola] sculpitilia r (et add. nonnulli codd. 155 procedens Germ., corr. a. m.

r)

PL 686

874

165

170

175

180

185 SYL

190

195

200

EXP. IN ps* XCVI> 8-10

ceperit, contristatus abscedit, quia contra uoluntatem suam quod non esset crediturus audiuit. Sion (sicut saepe diximus) mons est Ierosolymis constitutus, cuius interpretatio significat speculationem : quae bene sanctae datur Ecclesiae, quo- /x 326 niam in contemplatiua uirtute praesentem Dominum semper aspectat. Sequitur et exsultauerunt filiae Iudae. Fi¬ ll ae Iudae significant religiosas mentes probatasque personas, quae ideo filiae Iudae dicuntur, quoniam Christo cre¬ dere maluerunt, quae ex origine Iudae descendisse monstrantur, unde dicti sunt et Iudaei. Et quare laetata sit Sion consequenter exponit : propter indicia tua, Domine ; id est, quia tristitiam seruorum tuorum conuertis in gaudium, et superbum diabolum humilitatis uirtute prosternis. 9, Quoniam tu es Dominus altissimus super omnem terram ; nimis exaltatus es super omnes deos. Supra omnem terram, hie bene intellegimus peccatores ; supra omnes deos, iustos homines competenter aduertimus, quos deos recte dici frequenti expositione probatum est. Siue quoniam per haec duo significat eum et terrenis creaturis et caelestibus imperare ; sicut et alius psalmus dicit : Quoniam omnia seruiunt tibi. 10. Q ui diligitis Dominum, odite malum. Custodit Dominus animas sanctorum suorum, de manu peccatorum liberabit eos. Videtur et hie categoricus syllogismus ita posse formari : sancti diligunt Dominum, quoniam custodit Dominus animas eorum et de manu peccatorum eripit eos ; omnes qui diligunt Dominum, quoniam custodit Dominus animas eorum, et de manu peccatorum eripit eos, odiunt malum : sancti igitur odiunt malum. Nunc psalmi uerba tractemus. Hie bonos alloquitur et fideles, ut a diaboli malitia segregentur ; ipse enim iure dicitur malus, per quern uenit omne peccatum. Quid est ergo Dominum diligere ? odisse diabolum ; quia, sicut scriptum est : Nemo potest duobus dominis seruire. Quae figura dicitur parison, id est aequatio sententiae, PL constans dissimilibus membris. Et ne quis diabolum timuisset 687 offendere, sequitur custodit Dominus animas sancto¬ rum suorum, de manu peccatorum liberabit eos. Iam nemo dubitet odisse malum, quando Dominus animas cognoscitur custodire sanctorum. Sed uide quia dicit ani¬ mas, ne te teneres ad corpora, quae passim tradit ad poenas, ut martyribus reddat coronas. Liberate nim de manu pec-

182/183 Ps.

118, 91.

195/190 Matth.

6, 24.

108/169 Alias Germ.,jort. recte 171 qui Germ. 171/172 monstratur Germ. 173 exponit] Germ., exponitur Garet 185 seruorum r 202 te teneres] te Germ. s. tenderes Aud. (te om.) 203/201 peccatoris Germ.

EXP. IN PS. XCVI, 10-12

875

catorum animas, quando eas non sinit aliqua prauitate 205 subuerti, sed ita illaesas eripit, quemadmodum sibi beneplacitas esse cognoscit. 11. Lux orta est iusto et rectis corde laetitia. lusto dicit ortam lucent, id est uerissimam fidem ; ut illuminatus talia credat, quae eum ad caelorum regna perducant. Est qui210 dem et sanctorum lux ista communis, quam indiscrete uident et homines et iumenta. Sed ilia lux eorum propria dicitur, quae Christo Sole praestatur, de qua dicturi sunt impii : Enauimus a uia ueritatis et iustitiae lumen non luxit nobis, et Sol non est ortus nobis. Rectis uero corde oritur sine dubitatione 215 laetitia, quando, Deo praestante, talia gerunt, quae sibi profutura cognoscunt. Sic et in isto loco indicatum est quia mundi amatores nec firma laetitia, nec uero lumine perfruuntur. 12. Laetamini, iusti, in Domino et confitemini 220 memoriae sanctitatis eius. Cum superius dixerit quae bona iusti (Domino praestante) suscipiant, nunc iterum ipsos commonet, ut in Domino laetari debeant, non in humano desiderio, aut in huius saeculi ruinosa iactantia, sicut ait Isaias propheta : Non est gaudere impiis, dicit Dominus. Confiten225 tur autem iusti memoriae sanctitatis eius, quando in illo regno perpetuo fuerint collocati, recordantes de quanta clade huius saeculi Domino sint miserante subtracti. Conclusio psalmi. Consideremus hunc psalmum quam salubri nos institutione componat. Ab idolorum culturis prohibet, unde aeternam 230 mortem potuissemus incurrere. Laudes Domini competenter insinuat, unde uita nostra sine dubitatione succedat. Docet afflictiones non pauescere, nec mala huius saeculi formidare. Omnia enim periculosa, omnia mortifera magno compendio possumus euadere, si salutis nostrae diligamus auctorem ; sicut 235 dicit apostolus : In omnibus tribulationem patimur, sed non angustiamur ; deficimus, sed non perimus ; semper mortificationem Iesu in corpore nostro circumferentes, ut et uita Iesu manifestetur in carne nostra mortali, et cetera quae doctor egregius ad instruendum humanum genus salutariter noscitur 240 elocutus.

212/214 Sap. 5,

6.

224 Is.

48, 22.

205 eripit] Germ., eripuit Garet

235/238 II Cor.

4, 8-10.

227 miserante sint ~ Garet.

876

EXP. IN PS. XCVII, 1 EXPOSITIO IN PSALMVM XCVII.

1. Psalmus ipsi Dauid. Simplices isti tituli planissima nobis uerborum positione subrident. Referuntur enim ad Dominum Saluatorem, de cuius incarnationis gloria et secundo aduentu psalmus iste dicturus est; qui tanta uarietatis gratia 5 describuntur, ut licet sint saepius praedicti, noui semper et mirabiles humanis sensibus elucescant. Hunc enim de his rebus tertium esse non dubium est. Sed isti qui utrumque aduentum Domini sub una relatione complexi sunt, magna nobis sacramenta declarant. In uno quippe commonent, ut 10 misericordem Dominum quaerere debeamus ; in altero, ut uenturum Iudicem formidemus. Sic ista salutaris pretiosaque coniunctio et spei nobis causas tribuit et timoris.

PL

688

Diuisio psalmi. Per totum psalmum propheta loquitur. In prima parte commonet ut populus christianus cantici noui exsultatione 15 laetetur, quando mirabilis est Christi Domini concessus aduentus. Secunda parte diuersis modis uberius dicit esse laetandum, quia exspectatum iustis eius noscitur prouenire iudicium, in quo sunt misericordia Domini praemia digna sumpturi. Expositio psalmi. 20

Cant ate Domino c anti cum nouum. Propheta fi de¬ les admonet Christianos, ut nouae regenerationis sacramenta sumentes, nouum c anti cum de Domini incarnatione concelebrent. Nouus enim homo cantare debet canticum no¬ uum, non ille uetustus qui necdum Adae peccata deponens, 25 in praeuaricatione ueteris hominis perseuerat. Nouum utique, quia numquam aliquid simile mundus audiuit. Nouum, ^ 327 quod nulla uetustate sordescit, sed semper in suae dignitatis gratia perseuerat. Sed unde ueniat istud canticum nouum, subter aperitur. 30 Quia mirabilia fecit Dominus ; saluauit eum dextera eius et hrachium sanctum eius. Causa redditur cantici noui: quia mirabilia fecit Dominus ; scilicet quando caecis lumen, claudis gressum, surdis etiam donauit auditum et cetera huiuscemodi quae contra usum naturae 35 humanae facta, euangeliorum textus insinuat. Sed ista fecerunt et sancti eius. Audi quod sequitur, ut reuera intellegas

Ps. XCVII, 3 gloriae Germ. 17 spectatum Germ., ex add. s. 1. 25 praeuaricationem Germ. 27 sordescat Germ. 30 et 37 et 40 saluabit Germ.

EXP. IN PS. XCVII, 1-3

40 2

45

50

55

2

60

65

70

75

877

rem singularem nouo cantico fuisse concessam : saluauit eum dicit, id est Christum Dominum, dum mundi istius peccata nesciuit, dum triduana uelocitate surrexit a mortuis. Sed qui eum saluabit, subsequitur dexter a eius, id est omnipotens Verbum ; non quia alter est Christus et alter omnipotens Verbum, quod sibi Nestoriana confingit insania ; sed hoc uult intellegi, ut ipsum saluasse cognosceres, qui dixit : Potestatem habeo ponendi animam meam et potestatem habeo iterum sumendi earn. Brachium uero quod addidit, sic et Isaias propheta de Filio dicit : Et brachium Domini cui reuelatum est ? Dexter a pertinet ad operationes mirabiles; brachium adfortitudinem singularem. 2. Notum fecit Dominus salutare suum, ante conspectum gentium reuelauit iustitiam suam. Notum fecit Dominus salutare suum, id est Dominum Saluatorem ; ipse est enirn salutaris quern Simeon suscipiens in manibus suis dixit in templo : Nunc dimittis, Domine, seruum tuum in pace, quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum. Ad exprimendam quoque rei clarissimam ueritatem, sequitur ante conspectum gentium ; sicut et Ieremias dicit : Post haec in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est. Addidit : reuelauit iustitiam suam, quia prius sub quodam uelamine praedicatus fuerat per prophetas, quo subducto in aduentu eius ipsa facies ueritatis apparuit. Et nota quod ipse dextera, ipse brachium, ipse salutare, ipse Patris dicatur esse iustitia ; ut unam illic substantiam, unam intellegas esse potentiam. In qua enim parte potest esse diuisus, qui non similia, sed omnia ipsius habere firmatur ? sicut ipse in euangelio dicit : Omnia Patris mea sunt et omnia mea Patris sunt. 3. Mentor fuit misericordiae suae Iacob et ueri¬ tatis suae domui Israel ; uiderunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. Memor fuit dictum est, quia promissa compleuit. Haec est autem promissio quam Isaias prophetauit, dicens : Videbit omnis caro salutare Dei. Huic autem promissioni aptum nomen impositum est, misericor¬ diae suae / ut Creator caeli terraeque homo fieri dignaretur et humanum genus peccatorum uinculis obligatum aduentus sui beneficio liberaret. Iacob (sicut saepe diximus) populuin noui testamenti non incongrue uidemur accipere : quia sicut Iacob fratri benedictione anterior exstitit, cum postea natus fuerit, ita et Christiana plebs priorem populum Synago-

Ps. XCVII, 43/45 loh. 10, 18. Bar. 3, 38. 05 loh. 17, 10.

40 Is. 53, x. 70 Is. 52, 10.

53/54 Luc. 2,

50 et 58 reuelabit Germ. 53 dixit] Germ., dicit Garet 07 domus r (praeter multos codd.)

29-30.

56/57

04 dissimilia Aud.

pl 689

878

80

85

90

95

100

105

no

iij

EXP. IN PS. XCVII, 3-5

gae fidei gressibus antecessit. Et ne intellectum nostrum diuersa nominum dissimilitudo confundat, perscrutemur quare additum sit et ueritatis suae domui Israel ; ut non solum hoc datum intellegeremus populo qui post aduentum Domini dictus est Christianus, sed etiam illi qui eum de Virgine nasciturum esse crediderunt. Israel enim significatur onmis fidelis qui Deum pura mente conspexerit. Misericordiam posuit in Iacob, et ueritatem in Israel. Misericordia quippe fuit, quando hominem liberaturus aduenit ; ueritas, quando sancti facie ad faciem uidebunt, quem hie (sicut dicit apostolus) in aenigmate per speculum contuentur. Addidit uiderunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. Quo dicto haereticorum prauitas omnis exclusa est, qui putant Domini Saluatoris localem concessam terris fuisse culturam. Viderunt dicit, mente conspexerunt, quod per totum mundum constat effectum. Quanti sunt enim qui eum carnalibus oculis in Iudaea gente uidere potuerunt ? Sed cum hie dicat, omnes fines terrae, dubium non est ad fidem esse referen¬ dum, ut nobis possit ueritas constare uerborum. 4. Iubilate Deo, omnis terra ; cantate et exsultate et psallite. Venit ad secundam partem, in qua commonet diuersis modis a deuotis esse gaudendum. Sed ad iudicium Domini competenter ista referuntur, in quo et psalmus iste noscitur terminatus. Iubilate dictum est, cum magna delectatione in uocis gaudium prosilite, ut quod non potest explicare sermo confusae uocis, declaret eruptio deuota gaudentis. Omnis terra, uniuersalem designat Ecclesiam, quae in aduentu Domini spem suam integra deuotione reposuit. Sequitur cantate et exsultate et psallite. Verba enim haec quamuis uideantur esse similia, aliqua tamen discretione separantur. Cant are est grauissimi christiani oris officio laudes Domino personare ; exsultare, cum magna affectione animi uota declarare ; psallere, bonis operibus Domini mandata complere. Quod ideo commonet multipliciter fieri, quia diuersa ibi gaudendum est uarietate uirtutum. Quae figura dicitur homoptoton, quia in similes sonos exierunt uerba diuersa, id est, iubilate, cantate exsultate, et psallite. 5. Psallite Domino in cithara, in cithara et uoce psalmi. Pulcherrima sibi copulatione uerba ista sociata sunt, ut quamdam harmoniam et ipsa de se facere uideantur. Adhibentur enim instrumenta artis musicae ad exercendum opus caeleste ; quod necessarie dicitur, ut ilia perfectio per

88

I Cor.

13, 12.

106 enim] om. Germ. nostro r

114 exsultate cantate ~ Caret (at cjr /. 97/98)

115 deo

PL

69°

EXP. IN PS. XCVII, 5-7

£

879

120 quasdara similitudines indicetur. Psallit enim Domino in cithara, qui per actum carnalem mandata diuinitatis operatur, qui esurienti panem fregit, nudum uestiuit, praestitit so¬ latium destituto, et cetera quae possunt supernis iussionibus applicari. Sequitur: in cithara et uoce psalmi. Eadem 125 praeposterata uerba subiunxit, ut quoduis prius eorum fa¬ cias, totum tamen ad Domini gratiam pertinere cognoscas. 6. In tubis ductilibus et uoce tubae corneae ; iubilate in conspectu Regis Domini. Respiciamus omnia haec uerba diuinis mysteriis esse plenissima. Duo genera fuisse 130 tubarum ad quasdam similitudines exprimendas apud Hebraeos, Numerorum nobis liber insinuat. Vnum quod argento ductili formabatur ; hoc ad Spiritum sanctum, qui per prophetas locutus est, competenter aptatur. Argenteus enim a munditia dicitur et candore uerborum ; sicut alibi ipse dicit : Elo135 quia Domini eloquia casta, argentum igne examinatum, terrae purgatum septuplum. Ductilibus autem significat quia fideles diuersis passionibus tunsi (Domino largiente) proficiunt et n 328 tanto plus crescunt, quanto amplius duri mallei fuerint iteratione percussi. Malleus enim est diabolus, de quo propheta 140 dicit : Contritus est malleus uniuersae terrae. Vox est autem tubae corneae patientiae fixa tolerantia, quae uelut cornea substantia in uiris fidelibus amore Domini perseuerat. His ergo tubis psallit Domino, qui utrisque uirtutibus deuotus exsultat, qui et Dominum mundo corde praedicauit et eius miseri145 cordiam patientiae uirtute sustinuit. Sequitur iubilate in conspectu Regis Domini. Completa est in hoc commate, quae in superioribus partibus suspensa uidebatur esse sententia. Hie enim dicit ubi sit iubilandum, ubi cantandum, ubi exsultandum, ubi psallendum, ubi in psalmo citharizandum, 150 ubi in cithara psalmizandum, ubi iubilandum in tubis ducti¬ libus et corneis; scilicet in conspectu Regis Domini, quando in ilia iudicatione iusti praemia promissa recipient. Per has enim uarietates significatur diuersis sanctis operibus, diuersis donis in conspectu Domini esse gaudendum. Siue ista 155 sic dicit hie esse facienda, ut semper ad eum mentis dirigatur PL intentio. 69x 7. Commoueatur mare et plenitudo eius : orbis terrarum et uniuersi qui habitant in ea. Hie iam ter¬ ror futuri iudicii et impiorum formido describitur, quando 160 mare illud quod est in pectoribus impiorum, delictorum suorum recordationibus commouetur. Plenitudo autem eius

129/131 efr Num. io,

122 esurientem Germ. tur r

2.

134/136 Ps.

128 domino r

11, 7.

140 Ier.

50, 23.

136 septuple Germ.

157 mouea-

880

165

170

175 SCHE

9 180

185

190

195

200

EXP. IN PS. XCVII, 7-9

merito dicta est, scilicet quia multa peccata ingentes excitant fluctus et tunc magis plenissime commouetur, quando se reus nouit esse damnandum. Sequitur orbis terrarum ; utique et ipse commouendus est, quando in nouam faciem uenire praedictus est, sicut legitur : Erit caelum nouum et terra noua. Addidit et uniuersi qui habitant in ea, ut reuera hoc intellegeres de hominibus dictum, de quibus superius figuratim dixit: commoueatur mare. 8. Flumina plaudent manibus in idipsum, montes exsultabunt ante faciem Domini, quoniam uenit iudicare ter ram. Frequenter diximus scripturas duinas per diuersas similitudines loqui, ut et impiis celata sint quae dicuntur et fideles ad ea perquirenda studiosius incitentur. Vnde et hie per allegorias multiplies Domino dicit esse cantandum. Allegoria est enim aliud dicens, aliud signiheans. Mare siquidem superius peccatoribus comparauit, nunc flumina sanctos uiros significant, qui bonas operas caelesti ubertate manauerunt. In idipsum, id est in Domino Saluatore, cui praedictam operam exhibuisse monstrantur. Sed respice quoniam haec omnia sub allusione sunt : quando enim manus habent flumina, nisi fuerint sanctis hominibus comparata ? de quibus dictum est : Qui credit in me, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. Sequitur montes exsultabunt ante faciem Domini. Montes et in bono et in malo plerumque poni manifestum est. Impii enim superbis nisibus intumescant et ad duritiam saxorum obstinato corde perueniunt. Mansueti autem mentis soliditate firmissimi sunt ; et quamuis pia humilitate curuentur, spe futurae beatitudinis in summitates solidissimas eriguntur. Hi sunt qui Domino adueniente gaudebunt, quoniam in futuro iudicio promissionis ipsius dona recipient. Addidit quoniam uenit iudicare terram. Hie ter ram, omnem peccatorem competenter aduertimus, quia terrena semper uitia concupiscunt. Vides totum sensum ad illud iudicii tempus esse perductum, ut omnia quae dicta sunt illi intellegeres posse congruere. 9. Iudicabit orbem terrae in iustitia et populos in aequitate. Hie orbis terrarum impiis est nihilominus applicandus, qui frequenter terrae appellatione declarantur. Isti sub iustitia iudicandi sunt, qui pertinacia sua nulla remissione liberantur. Populos autem significat eos qui ex Hebraeis fideles probati sunt et qui deuoti ex gentibus aduenerunt, de quibus ait : Habeo autem et alias oues, quae non sunt ex hoc ouili ; oportet me et eas adducere, ut fiat unus grex et unus

166/167 Is.

65, 17.

171 exultauerunt r

183/184 Ioh.

7, 38.

203/205 Ioh.

192 et 206 recipiunt Germ.

10, 16.

EXP. IN PS. XCVII, 9-XCVIII, i

88i

205 pastor. Isti ergo populi in aequitate iudicandi sunt, quoniam ibi praemia recipient, qui hie propter nomen Domini grauissima pericula pertulerunt, sicut dicit apostolus : Omnes enim stabimus ante tribunal Dei, tit recipiat unusquisque pro¬ pria corporis, prout gessit, siue bonum, siue malum. Istud ta210 men iudicium ubi fiat euidenter expressum est; dicit enim Ioel propheta : Congregabo omnes gentes et educam eas in conuallem Iosaphat et disceptabo cum illis ibi pro populo meo et pro hereditate mea Israel. (5

M

215 $

220

225

230

PL

692

Conclusio psalmi. # # , Quid est hoc quod instrumenta musica frequenter posita reperimus in psalmis, quae non tam uidentur mulcere aurium sensum, sed prouocare potius cordis auditum ? Sed quoniam ille sonus et modulatio tibiarum a sacris mysteriis nostra nihilominus aetate discessit, restat ut intellegentiam huius rei spiritaliter perquirere debeamus. Musica est disciplina quae rerum sibi congruentium, id est sonorum differentias et conuenientias perscrutatur. Haec merito ponitur ad rerum spiritalium similitudines explicandas; quoniam concentus eius uirtute inconuenientiae subsistit. Nam siue quando psalmodiam dicimus, siue quando mandatis Domini operam nauanter impendimus, dulcissimae harmoniae gratia temperamur. Et si causas huius rei alta deliberatione perpendas, quaelibet creatura rationabilis, si auctoris sui uiuat imperio, ab hac conuenientia non probatur excepta. Merito ergo incessanter praecipimur Domino psallere, in psalmo citharizare, in cithara psallere, iubilare in tubis ductilibus et corneis ; ut dubium non sit haec instrumenta dulcisona probabilium actuum nobis indi¬ care concordiam. EXPOSITIO IN PSALMVM XCVIII.

1. P saim us D auid. Dignitatem istius nominis satis admirari non possum, quod in titulis semper affixum aciem nostrae mentis erigit ad Dominum Christum. Ipsius enim honor in hoc psalmo potentiaque cantatur. Sed quanta laus est 5 sanctissimi uiri,ut per eius nomen eximium tantae significetur maiestatis arcanum! Per Dauid enim et personam loquentis aduertimus et Christum manu fortem desiderabilemque senti- H 329

207/209 II Cor.

5, 10.

211/213 Ioel 3,

2.

211/212 conualle Germ. 215 non tam] uotam Germ. corr. uoluntarie ed. 231 actum Germ. corr.

224 nauanter]

Ps. XCVIII, 6 persona Germ. 16

c 1. (xevni)

882

EXP. IN PS. XCVIII, i

mus. Quapropter, eximio praecone recognito, magni Iudicis praestolemur aduentum. Diuisio psalmi. io

In prima sectione commonet propheta uniuersos populos Christo Domino confiteri, quia iudicium et iustitiam in lacob fecisse declaratur. Secunda commonet plebem ut adoret Dominum Saluatorem, qui Moysi et Aaron et Samuel propitius fuisse dignoscitur, quia praecepta eius custodisse monstran15 tur. Vnde exaltandum et adorandum dicit esse Dominum, qui fideles suos exaudire dignatus est. Expositio psalmi.

20

25

30

35

SCHE

40

45

Dominus regnauit, irascantur populi ; qui se¬ ries super cherubim, moueatur terra. Cum dicit enim : Dominus regnauit, exponit quoniam gloriam suae resurrectionis ostendit ; non ut ante creditus est non posse regnare, quern ludaei uidebantur exstinguere ; sed hie illud tempus ostenditur quando ipse post resurrectionem suam dixit : Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Sequitur irascan¬ tur populi, nihil ultra nocituri. Magno enim grauitatis pondere deridentur, quorum doli atque uersutiae nihil penitus nocuisse declarantur. Nam quod dixit, irascantur, non praecipit propheta ad aliquod facinus populos commoueri; sed ut sibi potius irascantur, qui rem probati sunt fecisse nefariam ; ut cito ad conuersionis salutem ueniant, cum propria uoluntate sua coeperint facta damnare. Quod si ad litteram uelis accipere, quaedam uidetur urbanitas ; sicut et in actibus apostolorum legitur pontifici Paulum dixisse percussum : Feriat te Deus, paries riealbate. Et paulo post increpatus dixit : nesciebam, jratres, quod princeps populi esset. Scriptum est enim : Principem populi tui ne maleriixeris ; non quia nesciebat, sed quia principem eum populi sub quadam urbanitate denegauit. Ita et hie dictum est : Dominus regnauit, ira¬ scantur populi, id est, nihil ultra nocituri; quod non ad exhortationem, sed ad inrisionem uidetur potius pertinere. Quae figura dicitur astismos, latine urbana dictio, uenustatis et facetiae causa composita. Sequitur qui series super che¬ rubim, moueatur terra. Tu qui series, indicatiuus mo¬ dus est secundae personae ; ad ipsum enim Dominum uerba conuertens hanc sententiam finit. Cherubim hebraeum nomen est significans plenitudinem scientiae ; ubi quasi in throno Ps. XCVIII, 22/23 Matth. 28, 18.

Ex.

32/33 Act.

23, 3.

34/35

Act.

23, 5

;

22, 28.

22 dixit] Germ., dicit Garet sententiae Germ.

39 inrisionem] Germ., derisionem Caret

44 haec

PL

693

EXP. IN PS. XCVIII, 1-4

883

suo Dominum insidere manifestat. Nam et homines insidet, qui plenissima fide atque operum probitate complentur. Adiunxit, moueatur terra. Siue illud significat quod superius dixit, irascantur populi, siue magis ad conuersionem pec50 catores postulat commoueri, qui (sicut iam dictum est) terra merito nuncupantur, quia terrena uitia concupiscunt. 2. D 0 minus in Sion m a gnus et excelsus super omnes populos. Vt Deum ilium quern dixit sedere super cherubim, Dominum Christum euidenter aduerteres, expres55 sit, D 0 minus in Sion m a gnus, qui in Ierosolymitanis partibus homo apparere dignatus est. Et intende uerba quae dicit, Dominus magnus, ne quis eum pro passionis humilitate putaret esse temnibilem. Addidit et excelsus super omnes populos, quoniam ille quern irreligiosa mente con60 tempserant, Rex excelsus super omnes populos eminebat. Sion autem interpretatur speculatio, quod est Ecclesia, in qua Dominus spiritaliter inesse reuerenda semper contemplatione monstratur. 3. Confiteantur nomini tuo magno et terribilir 65 quoniam sanctum est. Post apparitionem carnis quae facta est in Sion, confitendum dicit populis Domino Saluatori, de quibus superius dictum est, irascantur populi. Sic enim in Ecclesia catholica cotidie fieri uidemus, ut qui prius fuerunt blasphemi, paulo post sint (Domino praestante) correcti. 70 Magnum autem dictum est nomen eius, quia ubique dilataturn est ; terribile, quia ipse uenturus est iudicare uiuos et mortuos ; sanctum, quia immaculata et caelesti conuersatione permansit ; sicut et alibi de ipso dicit : Quoniam magnificauit Dominus sanctum suum ; sicut et Mariae dictum est 75 ab angelo : propterea quod nascetur ex te sanctum uocabitur Filius Dei. 4. Et honor Regis indicium diligit : tu parasti aequitatem. Superius dixerat : confiteantur populi no¬ mini tuo : modo quemadmodum confiteri debeant euidenter 80 exponit. Honor enim Regis est praedicatio gloriosa, quam illi semper offerimus confitendo. Indicium diligit, hoc est, ut deliberando atque tractando debeamus diligere Creatorem. Non enim ille aut labili uoluntate, aut caduca mente colendus est ; sed fixa et perspicabili deliberatione sententiae, sicut 85 solet semper puris cordibus apparere. Sequitur tu parasti aequitatem, ut agnoscerent homines ab ipso hoc munus at-

73/74 Ps.

4, 4.

46 insedere Germ. Garet

75/76 Luc. i,

35.

insident ed.

73 de ipso dicit] Germ., dicitur de ipso

PL

694

884

90

95

100

105

no

115

I

120

125

EXP. IN PS. XCVIII, 4-5

tribui, quo possint hanc intellegere, uel facere constanter aequitatem. Denique sensum istum euidentius sequens uersus ostendit. Siue (ut quibusdam placet) honor Regis est damnatio iusta nocentium, quoniam iniquitate punita gloria regis semper augetur. Indicium et iustitiam in Iacoh tu fecisti. Indici¬ um fecit in populo fideli, quando ei donauit bonum malumque discernere ; iustitiam uero, cum relictis idolis Creatori suo meruit humili deuotione seruire. In Iacoh autem, in unoquoque fideli dicit, quia nominis istius commemoratione populus deuotus ostenditur. Tu fecisti, quia nemo est alius praeter ipsum qui instituit et firmauit Ecclesiam; sicut dicit apostolus : Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus. 5* Exaltate Dominum Deum nostrum et adorate scabellum pedum eius, quoniam sanctus est. Venit ad secundam sectionem propheta, in qua populos deuotos commonet ut nomen Domini magnificare non desinant ; quatenus ilium praedicando, ipsi potius exaltari posse uideantur. Ceterum file humanis uiribus (sicut saepe dictum est) non indiget adiuuari, qui est summa uirtus, et totius maiestatis adoranda perfectio. Sequitur et adorate scabellum pedum eius, quoniam sanctus est. Quoniam beatus Augustinus, diligentissimus exquisitor, corpus Domini quod de Maria uirgine sumpsit, scabellum diuinitatis eius asseruit debere sen- n 330 tire, propter naturam humanitatis, quam est dignatus assumere ; illi enim uirtuti esse subiectum atque unitum, omnibus creaturis constat excelsius, sicut dicit apostolus : Quod infirmum est Dei fortius est hominibus; et alibi de eodem mediatore Dei et hominum homine Christo Iesu apostolus dicit : Propter quod Deus exaltauit ilium et donauit illi nomen quod est supra omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum ; nunc dicendum nobis est quid in isto uersu pedes eius significare uideantur, scilicet PL stabilitatem diuinitatis, quae semper in naturae suae omnipo- 695 tenti gloria tamquam pedum indefecta stabilitas perseuerat. Huius ergo Verbi assumptum corpus, quamuis gloriosum, quamuis magnum, quamuis sit adorabile ; tamen propter humilitatem humanitatis, scabellum pedum competenter accipimus. Nam cum ipse dicat : Caelum mihi sedes est ; terra

99/100 I Cor. 3, 11. 114/115 I Cor. 1, 25.

109/113 cfr Aug. En. ps. 117/119 Phil. 2, 9-10.

98, 9, 20/21

126/127 Is.

— CC 66, 1.

39, 1385.

87 possunt Germ. 98 formauit Aud. 102 (et 109 ?) sanctum Germ., corr. a. m., Garet cum r etg(cjr l. 130 sqq.) 105 exaltare Germ. 111/112 sentiri Germ. 118 supra] Germ., super Garet

EXP. IN PS. XCVIII, 5-7

130

135

14°

145

150

155

160

165

885

autem scabellum pedum meorum, corpus terrenum quod de Maria uirgine sump sit, bene (ut opinor) eadem similitudine scabellum pedum eius probatur intellegi. Et nota quia non dixit : Quoniam sanctum est; sed: quoniam sanctus est ; scilicet ut corpus a deitate mentis contemplatione discerneres, sed ad unam personam referres, id est ad Verbum quod caro factum est et habitauit in nobis. Pedes etiam diuinitatis per tropologiam dicit, sicut et scabellum dictum est. Etiam sic forsitan debemus accipere, ut extrema temporis de¬ signet, quando Dominus incarnari dignatus est. Vnde et Ioannes euangelista dicit : Filioli, nouissima hora est ; Paulus quoque apostolus dicit : Cum uenisset plenitudo temporum, misit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege. 6. Moyses et Aaron in sacerdotibus eius et Samuel inter eos qui inuocant nomen eius ; inuocabant Dominum et ipse exaudiebat eos. Ideo priscae auctoritatis magnos uiros posuit, eisque gratiam Domini asserit fuisse concessam, ut ad similem deuotionem fideles populos incitaret. Et nota quia hie Moysen sacerdotem dicit, dum sic in Heptateucho non legatur ; qui etsi hostias non offerebat, sicut Aaron frater ipsius, uota tamen populorum coram Deo sem¬ per exhibuit, quod sacerdotis officium esse monstratur. Quapropter merito et hie sacerdos dicitur, qui magnis precibus, irascente Domino, pro populo supplicauit. Samuel autem in templo Domini praedicabili sanctitate conuersatus est, qui Dauid unxit in regem. Sed quoniam sacerdotis non accepit officium (quia erat de tribu Ephraim, unde sacerdotes fieri non licebat), addidit de ipso, inter eos qui inuocant nomen eius, quia nominatim percurri non poterat, quos multitudo infinita dilatabat. Adiecit inuocabant Dominum et ipse exaudiebat eos. Quantum ualeat sinceritas orationis in breuitate declaratum est, quia fideliter supplicantes efficaciter audiebat. 7. In columna nubis loquebatur ad eos, quia custodiebant testimonia eius et praecepta eius quae dedit illis. Non uacat quod dictum est in columna nu¬ bis, quia semper ista in aedifico domus pro fortitudine ponitur et decore. In hac igitur specie loquebatur illis Dominus, quae uenturam fabricam Ecclesiae nuntiabat. Sed quia illis tunc per nubem uerba fecit, nobis per sanctum scabellum

132/133 Ioh.

1, 14.

137 I Ioh.

2, 18.

138/139 Gal.

4, 4.

130 sanctum ... sanctus] Germ. (cjr 1.102 et Aug., loc. cit.), sanctus ... sanctum Garet 155 percurri] Germ., percurrere Garet ICO quia] orn. r 103 edificio] Germ. (= actio aedificandi, cjr TLL, I, 919, 67 sqq.), aedificatione Garet 104 igitur] Germ., ergo Garet

886 $

•P

EXP. IN PS. XCVIII,

7-9

suum, id est per incarnationem et loqui euidentius et apparere dignatus est. O scabellum omnibus templis excelsius, omnibus spiritalibus creaturis multo praestantius ! sicut dicit 170 apostolus : Cui autem angelorum dixit : sede a dextris meis ? Sed quid mirum, si ille scabellum dicitur, qui se uermi, scarabaeo, herbae fullonum, et angulari lapidi comparauit, non uilitatis intuitu, sed humilitatis affectu ; quam sumendo tantum fecit excelsam, quantum prius fuit in hoc mundo par175 uissima ? Sequitur quia custodiebant testimonia eius et praecepta eius, quae dedit illis. Reddit causas quare eos exaudire Dominus dignaretur, quia ipse ilium uere diligit, qui eius mandata custodit, sicut ipse discipulis dicit : Si me diligitis, mandata mea seruate. Testimonium est per signa 180 aliqua praecedentis rei posita significatio, sicut in Heptateucho dicit : hoc erit uobis in testimonio. Praecepta enim perti¬ nent ad legem quam per Moysen uisi sunt accepisse. Vnde ostenditur efficacissime placere Deo, quando a nobis eius completur imperium. 185 8. Domine Deus noster, tu exaudiebas eos ; Deus, tu propitius fuisti illis et uindicans in omnia studia eorum. Dicendo, tu exaudiebas et tu illis propi¬ tius fuisti, ostendit quidem desideria sanctorum in bonis petitionibus fuisse completa, eosque beneficia suscepisse, 190 quae uidebantur necessario postulari. Sed addidit et uin¬ dicans in omnia studia eorum. Hoc propterea positum est, ne semper nos quaereremus audiri, quando utrumque in ipsis uidetur impletum. Cognoscimus enim eos, et interdum exauditos fuisse cum peterent prospera et iterum in studia 195 eorum uindicatum, ne humana illis elatio surripere potuisset. Nam quamuis aliqui fideles sint, et magna deuotione uenerandi, oportet in eis pro tempore uindicari, ne cor eorum ad superbiam uideatur posse deduci, sicut et apostolus dicit : Et ne magnitudo reuelationum extollat me, datus est mihi zoo stimulus carnis meae angelus satanae, qui me colaphizet. Pro¬ pter quod ter Dominum rogaui ut discederet a me ; et dixit mihi : sufficit tibi gratia mea : nam uirtus in infirmitate perficitur. Quapropter audiuimus exauditos et in eis intellegamus etiam uindicatum ; ut cognoscamus misericordem Christum utrum205 que fecisse propitium. 9. Exaltate Dominum Deum nostrum et adorate in monte sancto eius, quoniam sanctus est Dominus

170 Hebr. i, 13. 12, 7-9.

178/170 Ioh. 14, 15.

181 Ios. 24, 27.

199/202 II Cor

170 dixit angelorum ~ Garet 173 uilitatis] utilitatis ed. 181 testimonio] Germ., testimonium Garet 183 deum Germ. 197 eis] Germ., eos Garet

PL

696

EXP. IN PS. XCVIII, 9-XCIX, i

210

215

887

Deus nosier. Et superius quidem pars uersus istius legitur, ubi facta diuisio est ; sed ibi subiunctum est et adorate scahelium pedum eius ; hie autem non montem, sed in monte sancto Dominum praecepit adorari. Quod ad montem Sion (qui est Ecclesia) referri posse non dubium est, quae est montium mons et sancta sanctorum, cuius ipse habitator est Christus. Sic utrumque in sancta Ecclesia dicit esse faciendum. Notandum est autem quod sanctum Dominum in sancto monte praecepit adorandum, quoniam sicut laus eius non conuenit ori prauo, ita nec eius culturae loci potest congruere turpitudo. Conclusio psalmi.

220

225

230

Consideremus faciem huius psalmi, quasi duobus luminibus splendere pulcherrimis. Incredulos terret, ut ad supplicationem deuotissimam perducantur ; fidelibus Christum Domi¬ num adorare praecipit, quia ipse nouit exaudire quos diligit. Beata plebs quae de tali gaudet imperio : uitale quippe desiderium est agnoscere et amare Creatorem. Quapropter exsultationem nobis moueat auditus Dominus Christus. Fidelis serui est diligere dominantem. Nam qui non habet carissimum gubernatorem suum, ipse se profitetur horrendum. Natura quip¬ pe rerum est, ut ab eo te diligi posse nullatenus arbitreris, quern cara mente non appetis. Diligamus igitur, ut amemur ; quaeramus, ut inueniamus ; pulsemus, ut ad eum accedere ualeamus. Contra omnes amentias est eum tepide quaerere, quern tibi cognoscis aeterna beneficia posse praestare. EXPOSITIO IN PSALMVM XCIX.

5

10

1. Psalmus in confessione. Cum frequenter in psalmis posita sit pro rerum opportunitate confessio, hie tamen in titulo singulariter probatur ascripta ; reuera, quia totus hie psalmus ad utrasque pertinet confessiones. Vna est quando peccata nostra deplorantes, culpabiles nos reosque profitemur et misericordiam Domini concedendam nobis piis fletibus exo¬ ramus. Altera, cum siue nobis beneficia collata laudamus, siue aliis praestita cum magna exsultatione ueneramur. Confessio enim quasi confatio dicitur, siue paenitentia, siue laus multorum ore celebrata ; quae ideo sic dicitur, ut ad plurimos pertinere monstretur.

Ps. XCIX, 9 efr Varro de Ling. lat. p. 76, 13.

211

adorare Germ.

222 praecepit Germ.

Ps. XCIX, 1 dum Germ.

P 33i

PL 697

888

EXP. IN PS. XCIX, 1-2 Diuisio psalmi.

15

In prima parte psalmi propheta commonet uniuersitatem, ut Dominum debeat sub magna iucunditate laudare, quia tanti Domini triste non decet seruitium. Et ne semper hoc genere confessionis utendum crederet Christian us, secunda parte dicit, ut malorum nostrorum delicta paenitentes, indulgentiae ipsius portas intrare mereamur, quia misericordia eius permanet in aetemum. Expositio psalmi.

20

25

30

SCHE 35

40

45

50

2. Iubilate Deo, omnis terra. Sollicitus propheta de populo fideli, ne se putaret sub anxietate tristitiae Christo Domino seruiturum, primum a iubilatione coepit, quia ipsa est iusti perfecta deuotio Domino sub mentis iucunditate famulari, sicut et apostolus monet : Semper gaudete, sine intermissione orate, in omnibus gratias agite. Et ne quis se minime crederet euocatum, addidit omnis terra ; ut ipse inter ho¬ mines non uideatur existere, qui hanc uocem detrectat audire. Iubilatio est enim (sicut saepe diximus) magno mentis gaudio commoueri, non tamen in articulata uerba prorumpere. Nam quod dixit: iubilate, et subiunxit: omnis terra, frequenter et per casus nominum discrepantes, magnos indicat sensus. Nam cum terra singulari numero denuntietur, iubilate dicit, quod ad pluralem numerum certum est pertinere ; ut hanc ter ram ad homines, non ad tellurem aestimares esse referendam, quod allegorice constat intellegi. Allegoria est enim figura aliud dicens, et aliud significans. Semite Domino in laetitia ; intrate in conspectu eius in exsultatione. Licet seruitia Domini diuersis uideantur officiis expediri, ut sunt ordines ecclesiastici, monasteria fidelium, eremitae solitarii, laici deuoti; omnia tamen ad ista tria uerba proprie referuntur, ut Domino sub laetitia seruiatur, non in murmuratione aut amaritudine mentis, sicut fa¬ ctum est in deserto, quando contra Dominum iudaicus populus murmurauit. Sed ista laetitia utique caritas est, quae (sic¬ ut dicit apostolus) non inflatur, non agit perperam, non est ambitiosa et reliqua quae hanc uirtutem egregiam mirabili narratione describunt. Quapropter illi sub laetitia Domino seruiunt qui eum supra cuncta diligunt et inuicem se fraterna caritate respiciunt. O libera seruitus ! a seruitium supra cunctas dominationes eximium, quibus tabs laetitia tribuitur, qualis in regnorum gloria non habetur ! Sed istam laetitiam 23/24 I Thess. 5, 16-18.

27 magnae Germ. corr.

44/45 I Cor. 13, 4-5.

PL 698

EXP. IN PS. XCIX, 2-4

$

4>

889

quae in hoc mundo praecipitur, uide quale praemium subsequatur. Dicit enim : intrate in conspectu eius in exsultatione. Multo difficilius, multo praestantius est ante tanti iudicis gaudere conspectum, ubi sic conuenire conscientia com55 monetur, ut gaudia tunc sumat humilitatis, quando superbis omnibus probatur esse terribilis. 3. Scitote quod Dominus ipse est Deus ; ipse fecit nos et non ipsi nos ; nos autem populus eius et oues pascuae eius. In capite uersus huius contra perfidiam loqui60 tur Iudaeorum, qui Dominum Saluatorem non putando Deum, in Creatorem suum manus inicere praesumpserunt. Scitote, dicit, intellegite, quod iste Dominus quem Dei Filium minime credidistis, ipse est Deus qui caelum fecit et terram, qui nos quoque ad suam imaginem similitudinemque plasmauit. 65 Et ne putarent humanam creationem patrum semini esse deputandam, adiecit et non ipsi nos. Nam quamuis natiuitati nostrae ministerium praebeat carnalis operatio, tamen ille in hunc mundum nos probatur adducere, qui cuncta facit ad existentiam peruenire. Sequitur nos autem populus eius 10 et oues pascuae eius. Venit ad populum fidelem per comparationes pulcherrimas, quid sit ostendens. Oues, quia simplices sunt et ipse earum pastor est uerus. Pascua eius, id est diuinarum scripturarum copiosa et dulcis epulatio. Ipsa sunt pascua quibus fidelis anima saginatur et ad futurae bea75 titudinis amoena perducitur. Sic istis tribus uersibus cornplexus est quid agere, quid credere, quid intellegere debeat Christianus. 4. Intrate portas eius in confessionem, atria eius in hymnis confessionum. Laudate nomen eius. Venit 80 ad secundam partem, ut quia superius dixerat in Domini laudibus esse iubilandum, nunc doceret quemadmodum illi unusquisque debeat confiteri. Portae Domini sunt humilis paenitentia, baptismum sacrum, caritas sancta, eleemosynae, misericordia, ceteraque mandata, per quae ad eius possumus 85 peruenire conspectum. Hortatur ergo propheta ut per hanc humilitatis confessionem, primo ianuas misericordiae Domini intrare debeamus, ne nos extra ouilia saeuientis lupi possit rapacitas inuenire. Adiecit atria eius in hymnis conf es¬ sionum. Atria eius et hie subaudis, intrate. Signihcat 90 enim prophetas, euangelistas et quicumque (Domino aspirante) docuerunt. Dicta enim illorum Domini constat esse palatia, quando ipse in eis inuenitur, si deuota mente perquiritur. Sed ut hanc confessionem diuideres a priore, posuit, in

57 quod] quoniam Aud. cum g ~ Garet 78 confessione r

62 dicit] Germ., dixit Garet 83/84 misericordes Germ.

63 fecit caelum

f* 332 PL 699

890

EXP. IN PS. XCIX, 4-C, 1

hymnis, qualis fuit ilia Domini Saluatoris cum dixit : Con95 fttebor tibi, Pater Domine caeli et terrae. Non enim pro suis peccatis aliquid confessus est, sed laudes Patri sincera dilectione persoluit. Congruus enim ordo seruatus est, quia dum ilia prius offertur, ista iam secura subsequitur. Addidit: laud ate nomen eius ; ubi ponenda subdistinctio est, quia sequenti 100 uersui constat esse iungendum. 5. Quoniam suauis est Dominus, in aeternum misericordia eius, et usque in saeculum saeculi ueritas eius. Ne quis se putaret laudando fatigari, aut continuo labore flaccescere, causam reddidit quare praedicandum est 105 nomen eius ; id est quoniam suauis est Dominus. Quando enim prouenit in suauitate defectus, aut potest animus expleri, ubi semper proficit appetitus ? Delectatio ista nescit habere fastidium, ubi sic mens consolata reficitur, ut nullatenus tamen eius desideria deponantur. Et ne suauitatem, quam no dixit, crederes esse temporalem, in aeternum dicit eius misericordiam permanere, quia cum semel praestiterit futura bona, ab ipso tamen perpetue seruantur illaesa. Adiecit et usque in saeculum saeculi ueritas eius. Saecu¬ lum saeculi, et istud significat quod nunc agitur, et illud 115 quod credimus esse uenturum, quoniam et hie est ueritas Domini, sicut legitur : Veritas de terra orta est et in illo saeculo, ubi promissionum eius dona complentur et ipse cum sanctis suis gloriosa perennitate regnabit. Conclusio psalmi. Mirabiliter hie psalmus utrasque nos confessiones edocuit, 120 ut et alacres Domino iubilemus et peccatorum nostrorum uulnera sine intermissione plangamus. In hoc enim mundo utrumque necessarium est, ut nec in tristitia desperet Dei seruus, nec iterum animus eius prosperis reddatur elatus. Nam sicut sanitas hominis humorum pace consistit, ita perfectus est Christia¬ ns nus qui fuerit inter harum rerum uicissitudinem immobiliter temperatus. Suscipiamus ergo alacri mente quae dicta sunt. Qualis enim sit ista deploratio ex hoc datur intellegi, ut in ea praecipiatur Dominus esse laudandus ; merito, quia inde prouectus euenit, non reatus ; non poena, sed praemia ; non defor130 mis seruitus, sed pulchra libertas. EXPOSITIO IN PSALMVM C. 1, Psalmus if>si Dauid. Quamuis tituli ab historiis tracti uirtutem uideantur indicare psalmorum, tamen et sim94/95 Matth. 11, 25.

116 Ps. 84, 12.

104 flaccessere Germ., et f eras.

EXP. IN PS. C, i

891

plices idem continere noscuntur. Est siquidem textus iste mirabilis et in forma perfectae sanctitatis inclusus, qui centena5 rium fructum debeat exspecatre praemiorum. Sed ideo uerba noscitur praemisisse notissima, ut eius uirtus simplex atque perspicua sensus lucidissimos ac nimis honorabiles indicaret. Psalmus enim sanctam significat operationem. Ipsi Datiid ubi ponitur, totum Christi uirtutibus applicatur, ut nihil de 10 isto terreno rege intellegas, sed omnia de illo caelesti dicta cognoscas fuisse.

PL

7°°

Diuisio psalrni. Congregatio ilia sanctorum quam per uniuersum mundum catholica parit et multiplicat semper Ecclesia. In prima parte psalrni cantare se dicit Domino misericordiam et iudi15 cium consortiaque refugere pessimorum. Secunda parte fideles se asserit diligere, et cum eis gratissima habitatione uersari; daemonas autem cum suis immissionibus de suo corde repellere, quos nouit cum Dei famulis non habere ullatenus portionem ; ut tali institutione formati et appetere bona et 20 mala renuere debeamus. Expositio psalrni. Misericordiam et indicium cantabo : tibi, Domine, p sail am. Caelestis in terra multitudo beatorum protulit initium, quod breuiter cuncta concluderet. Potestas enim Domini semper aut miseretur, aut iudicat. Sed neque 25 misericordia ipsius sine iudicio, neque indicium sine misericordia reperitur ; utraque enim se mutua societate coniungunt ; nec factum eius aliquod prouenit, quod non ple¬ num cunctis esse uirtutibus sentiatur. Nam sicut hie dixit, misericordiam et indicium, alibi dicit pro his duobus no30 minibus, iustitia et pax ; et iterum, misericordia et ueritas ; uel, iustitia et indicium praeparatio sedis tuae ; ut ubique Deum pium demonstret et iustum. Quod genus locutionis inter pro¬ pria scripturae diuinae connumerari posse non dubium est. Nam et in illo aduentus sui tempore glorioso, primo loco mi35 sericordiam facit, quando dicit : Venite, benedicti Patris mei, et cetera ; sed non sine aequitate, quia fidelibus suis promissa restituit. Postea uero indicium sequitur, cum dixerit impiis : Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum ; quod tamen non est sine pietate, quoniam post multam patientiam 40 noscitur proferre uindictam. Vides ergo haec duo et consentanea sibi esse et suis ordinibus collocata radiare. Audiant itaque misericordem Dominum peccatores, qui de sua nequiter n salute desperant ; intellegant superbi Iudicem, qui malum Pj\C,30Ps. 84,11.

3iPs.88.15.

Ps. C, 11 fuisse cognoscas ~ Caret

35/30 Matth. 25, 34.

38 Matth. 25,41.

17 daemonas] Germ., daemones Caret

333

892

SYL

_ SCHE

EXP. IN PS. C, 1-3

suum non aestimant esse puniendum. Ita hie totum compen45 diose plenissimeque cantatum est, quoniam in his duobus sermonibus et cuncta opera Domini et totius Ecclesiae aedificatio probatur esse narrata. Adiecit: tibi, Domine, psallam. Domino psallit qui bonis factis suis eum placare contendit. Ipsa est enim suauissima uirtus harmoniae, quan50 do uox cognoscitur operibus consonare. Nam si hae duae res discrepabili sibi uarietate dissentiant, nequaquam possunt psalmodiae temperatam efficere cantilenam, nee ad aures Do¬ mini uenit, quod se mutua contrarietate confundit. 2. Et intellegam in uia immaculata, quando ue55 nies ad me. Hie uersus de superioribus pendet. Nam si disciplinabilis ilia psalmodia competenter dirigatur ad Dominum, uide quid praestat ; ut intellegat in uia immaculata, quando ad se Dominus uenire dignetur, quern magnopere sustinebat. Intellegam dicit, id est credam puro cordis affectu ; 60 ut quod oculis carnalibus non uidebat, uiuaciter conspiceret animae desiderantis adnisu. Et quoniam tale desiderium spiritaliter iam uidentis erat, dicit quemadmodum uenire disponat ; in uia scilicet immaculata, quia Christus Dominus peccata non habuit, qui et per hunc mundum immaculatis 65 gressibus ambulauit. Hoc est enim quod dicit: et intellegam in uia immaculata, quando uenies ad me. Perambulabam in innocentia cordis mei, in medio domus tuae. Hypotheticus denuo syllogismus aperitur : si iustus perambulat in innocentia cordis in medio domus Domi70 ni, non proponit ante oculos suos rem malam ; attamen iustus perambulat in innocentia cordis in medio domus Domini; non proponit igitur ante oculos suos rem malam. Nunc sequentia uideamus. Dicendo, perambulabam, ostendit uitam mundi istius non se studiosissime perquisisse, sed tamquam transi75 toriam fuisse decursam. Ac deinde, quid possit innocentia paucis uerbis absoluitur, ut in medio domits Dei habitare mereretur, quatenus et reliquis bonum exemplum praebeat et ipsa honorabili conuersatione reluceat. Nam quantum ualeat innocentia hinc datur intellegi, ut propter gratissimam 80 simplicitatem in columbae specie Spiritus sanctus appareret et propter mansuetudinem beatam Agnum se uocare Dei Fi¬ lms elegisset : designans quoniam ilia caelestis et uera sapientia in pectoribus placidis atque humilibus conquiescat. 3. Non proponebam ante oculos meos rem malam ; 85 facientes praeuaricationes odiui. Non adhaesit mihi. Quoniam superius dixit ambulasse se in medio Ecclesiae in innocentia cordis sui, nunc per figuram aetiologiam, quae latine appellatur causae redditio, hoc duobus 44/45 compediose Germ. 48 placere Germ., corr. a. m. 50 haec Germ. corr. 04 et per] om. Germ. 08 tuae] Germ, cum r (praeter M K T), meae Garet cum g 72 sequentiam Germ.

PL 7oz

EXP. IN PS. C, 3-5

893

modis exponit : primo dicens usque ad positam diuisionem 90 cum uitiosis se non habuisse consortium ; deinde usque ad finem psalmi, asserit cum fidelibus suam se posuisse nihilominus portionem et de corde suo diaboli fugasse uersutias. Sic maximam partem huius psalmi haec figura cognoscitur esse complexa. Nunc ad exponenda uerba redeamus. Qui Deum 95 credit ultorem, rem malam ante cordis sui lumina non proponit, quia necesse est ut despiciat terrena qui noscitur considerare caelestia. Sed qui in mundo erat, rem malam ante oculos suos quomodo poterat non habere, nisi quia illi talia displicebant, nec eorum uitiosa delectatione capiebatur ? Iuste 100 ergo dixit sancta congregatio, ante oculos cordis sui se non posuisse nequitias, quas de penetralibus suae mentis excluses rat. Recte siquidem illas res uidere non dicimur, quas nullidelectationibus intuemur. Sequitur facientes praeuaricationes odiui. Exposuit quemadmodum mala ad eius non 105 potuerint internos oculos peruenire, quia praeuaricationes hominum iugiter habuit odiosas. Illas enim res unusquisque respicere dicitur, quas et diligere posse iudicatur ; nam quamuis ante faciem nostram ueniant, tamen in conspectu mentis nostrae non sunt, quae exsecrabili abominatione refugimus. no Addidit non adhaesit mi hi. Hoc comma omnino suspensum est; desiderat enim caput uersus sequentis, id est, cor prauum ; quod frequenter factum secundum Hebraeos in psalterii uersibus inuenimus. Cor enim prauum adhaerere non potest, nisi peccatorum iniquitate distortis. Inuicem quip115 pe sibi aequalia uota glutinantur et e diuerso diuiduntur quaecumque contraria sunt ; nec prauum recto conuenit, quia morum uarietate dissentit. Hie autem status incidit coniecturalis, ubi quaeritur aut cum quibus conuiuat, aut quomodo uiuat. 120 4. Cor prauum ; declinantes a me malignos non agnoscebam. Diximus cor praiium superioribus esse iungendum, ut absoluta sententia subsequatur. Declinantes a me malignos non agnoscebam. D eclinantes a me malignos, haereticos dicit, qui prauis dogmatibus a catholica 125 praedicatione dissentiunt et declinantes semitas rectas, per uias pessimas se auditoresque deducunt. Non agnoscebam dixit, quoniam cum se baptizatos atque signatos asserant, non in eis agnoscitur diuina dilectio, qui blasphemi probantur in Domino. Illi enim Christiani ueraciter recognoscuntur, qui 130 se fidei prauitate non polluunt. 5, Detrahentem aduersus proximum suum occulte, hunc persequebar. Detrahit haereticus catholico, quando absentem aliqua oblocutione dilacerat ; nec audet 108 unusquis Germ. 109 execrabili abominatione] Germ., abominabili exsecratione Garet (efr l. 211/212) 125 per] om. Germ.

PL

7°2

894 135

140

145

150

155

RT

160

165

170

175

EXP. IN PS. C, 5-6

palam contendere, qui se nouit irrationabilia uindicare. Hos dicit persequendos, ut ad ueritatis studia concitentur, qui decepti uariis quaestionibus eluduntur. Proximum enim dicimus et carnis nobis societate coniunctum et aliqua legis uicinitate sociatum. Nam dum quidam eorum nobiscum uetus ac nouum testamentum suscipere uideantur, recte tamen intellegere scripturas diuinas detestabili uoluntate contemnunt. Superbo oculo et insatiabili corde, cum hoc simul non e deb am. Duo esse dicit genera perfidorum. Vnum (sicut superius posuit) quod proximis detrahit ; sed illud iam, quemadmodum curari possit, ostendit. Aliud uero quod super bo oculo, id est uoluntate praetumida et insatiabili corde a blasphemiis non recedit, sic dicit esse uitandum, ut iam nec ^ 334 ipsum cum eodem debeamus inire conuiuium, ne aures Christianorum abominandis sermonibus inquinentur. Sed et hoc, acrius quidem tamen genus curationis indultum est, ut cum se mens impia sanctis uiris exsecrabilem uiderit factam, errorem suum adhibita satisfactione recorrigat. Nam si apostolus dicit de Christianis male uiuentibus, cum his nec cibum sumere, quanto magis hoc fieri conuenit de truculentis atque obstinatis haereticis ! Siue hoc spiritaliter intellegendum est de corpore Domini Saluatoris, ut cum illis communicatio non edatur, a quibus tides Christiana discerpitur. Et intende quia siue superiora quae dicta sunt, siue quae in secunda diuisione dicenda sunt, omnia pertinent ad statum coniecturalem, in PL quo maxime diserta oratorum exercentur ingenia. 7°3 6. Oculi mei super fideles terrae, ut sedeant hi mecum ; ambulans in uia immaculata, hie mihi mi¬ ni strab at. Sancta ilia congregatio uenit ad secundam par¬ tem et sicut superius abominabiles sibi reddidit infideles, ita nunc recte credentium uirorum desiderat habere consortium. Illos enim cordis oculos quos auertebat a pessimis, nunc se profitetur sociare cum sanctis. Fideles terrae dicit, qui per totum mundum habitant Christiani. Sedeant autem mecum, id est, in fidei unitate permaneant. Per hunc enim situm et requies designatur et immobilitas mentis ostenditur. Volunt hoc aliqui propter excellentiam dictorum et Christo Domino euidenter aptare ; sed subito non est permutatio facienda, ubi se tantum introducta potest explicare persona. Sequitur am¬ bulans in uia immaculata, hie mihi ministrabat. Haec est reuera fidelium Christianorum manifesta probatio et sua uita clarescere et ministrorum conuersatione relucere, sicut iam in septimo decimo psalrno dictum est : Cum sancto 152/153 I Cor. 5, 11.

171 subita Germ.

172 tamen Germ. ed.

170 decimo septimo ~ Garet

EXP. IN PS. C, 6-8

180

185

190

195

200

205

210

215

895

sanctus eris et cum uiro innocente innocens eris et cum electo electus eris et cum peruerso subuerteris. Sed quamuis hoc nec a laicis uideatur exceptum, tamen specialiter sacerdotibus probatur impositum, ut tales ministros habeant, qui diuinis regulis non repugnent. 7. Non habitabit in medio domus meae qui facit superbiam. Adhuc in dictis superioribus perseuerat ; negat enim cum superb is sibi fuisse aliquam portionem, ne crederetur eos probasse, quorum familiaritatem sibi uidebatur adiungere. Illud autem quod posuit : in medio domus meae, hoc uult intellegi, quia nihil commissum talibus habuit, nullo honore praeminuit, nulla potestate laetatus est ; ut quasi in medio domus esse uideretur, cui patrisfamilias serenus animus arridebat. Vnde cognoscimus talia nos habere debere in susceptis iudicia, ut nullatenus pessimis hominibus faueamus ; nec nobis grati uideantur esse, qui morum prauitate uitandi sunt. Qui loquitur iniqua, non direxit in conspectu oculorum meorum. Et hie quoque uersus ad superiora re¬ sponded Dicit enim sibi non placuisse, qui aut iniquis detractionibus, aut prauis noscebatur studere colloquiis. Iniquum enim ad totum pertinet quod diuina pietas exsecratur. Non direxit, significat, non profecit. Illos enim dirigi dicimus, qui accedendo proficiunt, aut aliqua prosperitate meliorantur ; quod utique non solet eis contingere qui tortuosis student semitis ambulare. 8. In matutinis interficiebam omnes peccatores terrae. Postquam dixit malorum se fugisse consortia, unde plerumque possunt euenire peccata, nunc ad mentis suae interiora conuersus, illam pestem tyrannicam, uastatricem generis humani, id est prauam daemonum suggestionem, quemadmodum de penetralibus suis expulerit, decenter exponit. In matutinis, in ipsis uidelicet initiis dicit, quando in nobis suggestiones diabolicae uelut dubia crepuscula coeperint apparere, tunc oratione debent eici, tunc abominabili exsecratione detrudi, ne paulatim noxie crescentes, uelut dies nos nebulosissima comprehendat. Peccatores autem terrae sunt daemones, qui uniuersam carnem deducunt prauis immissionibus ad reatum. Peccatores enim iuste dicuntur, quoniam peccatores faciunt. Ipsi ergo cum suis operibus interficiuntur, animae hominum sine dubitatione saluantur. Hoc autem fieri manifestum est, quando nobis compunctio lacrimarum diuini roris miseratione confertur. Neque enim 176/178 Ps. 17, 26-27. 177 electu Germ. 178 peruerteris Germ. 181 repugnant Germ. 182 habitauit Germ. 186 illud] Germ., istud Garet 187 talibus] talis Germ. (corr. a. m.), Garet 18!) patrisfamiliae Germ. 190/191 in susceptis debere ~ Germ. 199 dirigere Germ.

PL 7°4

896

I

EXP. IN PS. C, 8

220 earn, quando uolumus offerre, praeualemus ; sed tunc impenditur, quando ipsius largitate praestatur. Vt disperdam de ciuitate Domini omnes qui ope¬ rant ur iniquitatem. Ciuitatem Domini animam piam patres esse dixerunt, unde diabolus disperditur, quando a sua 225 intentione remouetur. O crudelis, o tyrannicae voluntatis iniquitas ! Non sufiicit quia homines mori fecit, sed adhuc ne recuperati possint uiuere, uehementer insistit. Sed tu, Domine, qui uides impudentissimum hostem, praesta ualidam defensionem, ne ille ad uotum suum perueniat, qui te nobis in230 fensum facere insatiabili calliditate festinat. Tuis te uerbis, tuis commonitionibus exoramus : ludica, Domine, nocentes me, expugna impugnantes me. Apprehende arma et scutum et exsurge in adiutorium mihi. Conclusio psalmi. 235

240 J

245 *

250

255

Cognouimus qualis fuerit iste sanctissimus qui in medio domus diuinae misericordiam et iudicium Domini pura mente cantauit ; quemadmodum malos absolute uitauerit, bonis autem fuerit gratissima societate coniunctus ; concupiscentias cordis sui saluberrima deliberatione proiecerit, ut merito hunc numerum obtinuisse uideatur, qui speciem desiderabilis coronae digitorum, dexterae manus inflexione designat. Hoc donum martyrum, hoc est uirginum munus et quidquid est eximium in Ecclesia, tali fructu peruenire demonstratur ad praemium ; sicut dicit apostolus : De reliquo reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in ilia die iustus index. Orb is ipse terrarum hoc schemate fertur ambiri. Cae- m 335 lum innumeris auctoribus legimus esse conuexum. Stellas uidemus sphaerica rotunditate fulgentes ; solem ipsum circuli pulchritudine radiare ; lunam quoque certum est in hanc uenire formam, quando noscitur esse perfecta. Et ideo consideremus cuius haec persona sit meriti, cuius elegantiae cornprobetur ; ut in hoc calculo posita esse uideatur, qui et praemiorum ingentium continet dignitatem et creaturarum caelestium portat imaginem. Pudet enim dicere peccatis obnoxium centenarii numeri fecunditate prouectum ; et quod sanctorum diximus meritis applicatum, indigno mihi fuisse collatum. Sed praestet diuina potentia, ut ad iudicationem suam gaudere nos faciat remissione procul dubio peccatorum et non pro meritis nostris damnet, qui liberare solus praeualet confitentes. 231/233 Ps.

34, 1-2.

243/245 II Tim.

4, 8.

217 animas Germ. 220/221 penditur Germ. 227 recuperati] Germ. PL., recuperari Garet 245 schema ...ambire Germ. 251 hoc] Germ., om.Garet 254 prouecto Germ., corr. a. m. 256 ut] nihil add. et exp. Germ. 257 remissionem Germ. peccatorum] condonas add. Germ, in marg. a. m. 258 confitentes] explicit psalmus C deo gracias amen add. Germ, et in pag. sequenti a. m. Odalricus Baw (ambo uerba eras.) Balduinus.

EXP. IN PS. Cl, i

897

EXPOSITIO IN PSALMVM Cl.

5

10

15

20

25

30

35

1. Oratio pauperis, cum anxius fuerit et coram Domino effuderit precem suam. Quamuisaliquipraesentem psalmum Domino Saluatori aptandum esse putauerint, conueniens tamen uidetur afflicti magis et gementis pauperis, sicut et titulus ipse continet, introducere in hac relatione per¬ sonam, quia multa sunt quae illi immaculatae sanctae incarnationi nequeunt conuenire. Et primum, quod anxius nusquam fuisse legitur Dominus Christus. Anxius est enim qui in graui discrimine constitutus, nullam partem, quam sequi debeat, nouit eligere. Deinde quod in textu psalmi habet : Oblitus sum manducare panem meum ; et illud : quia cinerem sicut panem manducabam et potum meum cum fletu temperabam. A facie irae et indignationis tuae quia eleuans elisisti me. Et alia quae cum labore maximo uindicantur, si ipsi Domino consentiamus aptari. Sed quoniam grauiter uulneratum, et duris calamitatibus plenum, orationem fundere conueniebat assiduam, anxii pauperis persona congruenter apposita est ; cuius uocem nec uerecundia ulla comprimeret, nec indigentiae necessitas abstineret. Nam cum dicit, coram Domino, talem orationem uult intellegi, quae de sacculis animae ante pedes regios quasi aurei metalli copia decora fundatur. Vix enim reperies (sicut quidam dixit) ut oranti cuiquam non aliquid inane et alienae cogitationis incurrat obstaculum et intentionem qua in Deum mens dirigitur, declinet ac frangat. Et ideo certamen magnum atque saluberrimum est orationi coeptae iugiter imminere et cum adiutorio Dei obsistere uiuaciter suggestionibus inimici, quatenus fixa semper ad Deum mens stabili intentione contendat ; ut merito possit dicere quod ait apostolus : Certamen bonum certaui, cur sum consummaui, fidem seruaui. Tales sunt pauperes Christi, qui non solum pro suis malis, uerum etiam pro totius mundi calamitatibus intercedere comprobantur. Egent in hoc saeculo, sed sunt locupletes Deo ; uitiis uacui, sed uirtutibus pleni; despecti hominibus, sed acceptabiles Christo. Nam iste qui se primum lamentabili afflictione discruciat,

Vs. CI, 29/30

II Tim. 4, 7.

Vs. CI, 1 in christi nomine incipit psalmus CI praem. Germ., in tertiam partem psalterii expositio. Titulus psalmi centesimi primi praem. Garet anxiatus r (praeter K T) 3 domino] Germ., domini Garet 4 tamen] om. Germ.Jort. recte 7 nequeant Germ. et] om. Germ. 12 sicut] tamquam ed. cum g {cjr l. 296) 14 elisisti] Germ. (cjr l. 330), allisisti Garet cum g 34 deo And. c 2. (xcvm) 17

^

336

PL 7°5

898

EXP. IN PS. Cl, 1-2

tanta gloria prophetiae in subsequentibus refulget, ut euidenter possit agnosci quo ibi munere coronetur, quando iam hie spe tanta reficitur. Et nota quia dum ubique in titulis nomina sint posita, hie 40 pauper sine nomine introducitur ad loquendum ; scilicet ut cum uni datur, omnes sibi pauperes Christi cognoscerent attributum. Animo praeterea condendum est hunc psalmum quartum esse ex his qui notantur 0ratio, quamuis paenitentium quintus esse uideatur. Sciendum est plane orationum 45 duo esse genera. Vnum quando Dominus Christus orat ad Patrem, non pro peccatis suis, quae omnino non habuit ; sed PL humanam naturam ab aduersitatibus huius saeculi postulat 706 liberari, quam est dignatus assumere, sicut in sexto decimo psalmo et in octogesimo quinto constat effectum. Aliud uero 50 cum in psalmo octogesimo nono introducitur Moysis persona reuerenda in typo sacerdotali, qui pro peccatis tarn suis quam generalibus deprecatur ; nec non in praesenti psalmo persona pauperis adhibetur, qui sub paenitentiae humilitate anxius clamat ad Dominum. Et ideo omnis paenitentia est oratio, 55 non autem omnis oratio paenitentia est, quando et ille orauit qui nihil admisit quod reatui potuisset ascribi. Sic isti psalmi e 337 qui orationis titulo praenotantur, cum suis proprietatibus probantur expliciti. Diuisio psalmi. Pauper iste mundanis diuitiis egens, sed supernis uirtuti60 bus abunde ditissimus, in exordio psalmi multipliciter Domi¬ num rogat, ut eius clamor ad ipsum peruenire mereatur, quoniam iugi afflictione contritus, ossa sua sicut in frixorio dicit esse confrixa. Sequitur flebilis nimis et dolenda narratio, quae est manifestatio necessitatum et probabilium lingua causa65 rum. Et ne post tot asperas calamitates de castigatione sua uideretur ingratus, tertia parte Domini laudes dulcissima ni¬ mis intentione prosequitur, cuius aduentu construendam dicit Ecclesiam ; et cum sint omnia permutanda, ipse tamen permaneat in aeternum. Infertur etiam sub hilaritate nimis uo70 tiua conclusio, sanctorum semen ibi esse dirigendum, ubi . habitat Dominus in gloria sempiterna. Sic lex ilia paenitentium regularis plenissime noscitur fuisse completa ; incohauit enim a lacrimis, finiuit in gaudio. Expositio psalmi. 2.Domine, exaudi orationem meant et clamor meus 75 ad te perueniat. Videns propheta ante aduentum Domini humanos crescere indesinenter errores, personam pauperis

37 quo] quod And. Bee. Fisc.

EXP. IN PS. Cl, 2-3

80

85

90

95

100

899

conuenienter assumpsit, qui calamitates mundi paenitentiae humilitate defleret;ut cito illi misericors subueniret, quem tot mala adunato fasce deprimebant. Dicit enim : Domine, exaudi orationem meant, scilicet earn quam pius allegator pro totius mundi liberatione fundebat. Sanctorum enim consuetudo est sic dolere calamitates alienas ut proprias, sicut apostolus ait : Quis infirmatur et ego non infrmor ? Quis scandalizatur et ego non uror ? Sequitur et clamor mens ad te perueniat. Nouerat hie pauper doctus lege diuina, precibus peccatorum nubem quamdam frequenter opponi; de qua leremias dicit : Opposuisti nubem, ne transeat oratio nostra. Habacuc quoque propheta idem dicit : Vsquequo, Domine, clamabo et non exaudies, uoeijerabor ad te iniuriam accipiens, et non intendes ? Quapropter memor istarum rerum anxius suum clamorem festinabat ad Dominum peruenire, ne delictis impedientibus remedium a Domino tardaret accipere, qui multis probabatur calamitatibus subiacere. Primo enim posuit orationem, nunc adiecit clamor em ; ut studia supplicationis creuisse cognosceres, cuius orationem in clamorem maximum prorupisse sentires. Hunc autem modum sanctae orationis seruandum deuotissimus Christianus intellegat, ut idipsum cogitet quod orat, ipsum respiciat mente cui supplicat, omnes superfluas cogitationes excludat, aliud non admittat extraneum, ne (ut ait quidam) purissimis fontibus apros immittere uideatur improuidos. Hinc etiam sancti Ambrosii secundum apostolum, horae sextae roseus hymnus ille redoluit ; ait enim : Orabo mente Dominum, orabo simul spiritu, ne uox sola Deo canat, sensusque noster alibi ductus aberret fluctuans, uanis praeuentus casibus.

io5

no Tunc enim Deo accepta est oratio canentium, si pura mens idem gerat quod explicat uox cantici. 3. Ne auertas jaciem tuam a me, in quacximque die tribulor. Recolebat pauper iste beatissimus, renuisse Dominum per Isaiam prophetam pertinacium munera pecca115 torum, cum dicit : Sanguinem uitulorum et agnorum et hirco¬ rum nolo. Cum ueneritis ante conspectum meum, quis quaesiuit haec de manibus uestris ? Talia metuens iste atque recogitans. 83/84 II Cor. ii, 29. 87 Thren. 3, 44. 88/90 Hab. 1, 2. 100 efr Verg. 102 efr I Cor. 14, 15. 104/110 Hymn. “Bis ternas horas ex¬ plicates” — edid. A. Walpole, Early Eatin Hymns, 82, 23/28, p. 298. 114/117 Is. 1, 11-12.

'Eel. II, 59.

83 infirmator Germ., corr. a. m.

117 ista Germ.

PL 7°7

goo

120

125

130

135 SCHE

■P ET

140

145

150

155

EXP. IN PS. Cl, 3-4

petit ne sacrificium quod immolabat, id est paenitentiam suam ita despiceret, sicut supra meminit de immolationibus pessimorum. Sic et quinquagesimus psalmus ait : Cor contritum et humiliatum Deus non spernit. Supplicat itaque ne a conspectu Domini reddatur alienus. Ista enim regula rectae petitionis est, ut nos respiciens, peccata nostra despiciat, quia sic nos miseratus absoluit, si ilia non conspicit, sicut iam in quinquagesimo psalmo dictum est : Auerte faciem tuam a peccatis meis. Quapropter non incongrue de psalmo paenitentiae paenitentis mutuamur exempla, cum et sensus par probetur et causa consimilis. Addidit, in quacumque die tribulor. Quacumque die, non continuationem significat, sed interualla temporis fuisse declarat, quando urgebatur maximis uulneribus peccatorum, quando eum detestabilis premebat inimicus ; ut quasi sub crudeli fera posito Liberator piissimus subueniret. Inclina ad me aurem tuam ; in quacumque die inuocauero te, tielociter exaudi me. Multis quidem modis, sed una petitio est, ut orationem pauperis Dominus exaudire dignetur. Quae figura graece dicitur epimone, latine repetitio, quoties diuersis uerbis eadem dicitur sub iteratione sententia ; quod per hos tres uersus a principio factum esse declaratur. Inclina aurem, praebe, dicit, auditum ; unde et auris ipsa ab auditu dicta est ; quia non erant merita, quae se ad ipsum erigere potuissent. Auris uero Domini pro de¬ mentia ponitur, qua preces supplicum benignus exaudit. Nam cum totos audiat, totos uideat, solos illos audire dicitur, quibus praestare dignatur. Sequitur in quacumque die inuo¬ cauero te, uelociter exaudi me. Quantum se in humilitate paenitens iste prona mente prostrauerat, tantum in ipsa supplicatione crescebat. Nam dum prius dixisset inclina ad me aurem tuam, iam confidentius petit ut celerius mereatur audiri; nam qui uelocitatem postulat, de impetratione securus est. 4. Quia defecerunt sicut jumus dies mei et ossa mea sicut in frixorio confrixa sunt. Subiunxit causam deprecationis suae, ut illud orationum tarn ingens desiderium miseriarum cognosceretur fuisse multarum et facilius beneuolentiam pii iudicis obtineret magnarum calamitatum allegata necessitas. Fumum uidemus de flamma quidem egredi, sed in auras liquidas tenuissime dissipari; nec substantia eius

120/121 Ps. 50, 19. 125/126 Ps. VIII, 8 — CSEL 27, p. 29, 6.

120

psalmus] om. Germ., jort. recte

50, II.

140 cfr Lactant. de Obificio Dei

126/127 poenitenti Germ.

PL

708

EXP. IN PS. Cl, 4-5

901

manet, quamuis ex corporali incendio generatus esse uideatur. Merito ergo dies peccatorum globis fumiferis exaequantur, quos inuolutis ac tetris actionibus decepti homines perdiderunt. Quod maxirne ad superbiam mundi respicit, quae quan¬ to plus extollitur, tanto amplius euanescit. Iste enim pauper / I513-

395 fretinniunt Germ. (cjr Exp. ps. S3, 99), praecinunt Garet 398 ad] a Germ. 403 omnis illis ~ Garet 404/405 succumbunt] florent And. Bee. Fisc. 407 se] om. Germ. 408 soli Germ. 421 petrae] Germ, ed., petra Garet cum r et g 421/422 erenaciis Germ, (sic semper)

PL 735

EXP. IN PS. CIII, 18-21

934

4>

rax, spinosa transcendens et summa agilitate praeditus, habitare diligit in montibus altissimis. Huic merito comparan425 tur fideles, qui diabolum uorant, quando nequitias eius ad Do¬ mini laudem gloriamque conuertunt uitiaque huius saeculi quasi spinas bona conuersatione transiliunt ; et habitant in montibus, id est apostolis et prophetis, qui sanctis praedicationibus suis in hoc mundo solida cacumina esse meruerunt. 430 Herinacius uero est quem uocamus hericium, animal omnino timidum, natura prouidente semper armatum; cuius cutem in uicem setarum sudes acutissimae densissimaeque communiunt, cui tamen non sufhcit natiua munitio, sed ne aliqua fraude possit intercipi, refugium habet semper in saxis. 435 Huic competenter aptatur, qui peccatis suis hispidus futura iudicia metuens, petram Christum firmissimum noscitur ha¬ bere refugium. Merito ergo ista animalia tales nobis indicant uiros, qui numquam se a Domini soliditate disiungunt. Et uide quia pas seres cedrorum alta petunt ; fulicae aqua440 rum se habitatione defendunt ; cerui montes eligunt ; hericii petrarum se tuitione communiunt. Sic per diuersas aues atque animalia, Christianorum nobis uitae diuersitas indicatur. 19. F ecit lunam in tempore, sol cognouit occasum suum. De terrenis ad caelestia transitum facit ; sed et ipsa 445 quoque sub quibusdam allusionibus indicantur. Luna (sicut saepe iam diximus) significat Ecclesiam, quae in temporibus facta est, quando earn minui contingit et crescere ; quae ta¬ men sic minuitur, ut semper redeunte integritate reparetur. m 351 Solem uero in hoc loco merito accipimus Dominum Saluato450 rem, de quo impii in fine mundi dicturi sunt : Err animus a uia ueritatis et iustitiae lumen non luxit nobis et sol non ortus est nobis. Quod utique de isto sole communi non poterat did, quando scriptum est : Qui solem suum facit oriri super bonos etmalos. Iste ergo cognouit occasum suum, id est, gloriam 45 5 suae passionis agnouit, cum discipulis suis diceret : Venit hora et Filius hominis tradetur in manus peccatorum. Merito ergo post ilia genera Christianorum, quae superius per diuersas significantias uidentur expressa, ad crementum rerum de Ec- PL clesia et de ipso Domino constat esse subiunctum. 736 460 29. Posuisti tenebras, et facta est nox ; in ipsa pertransibunt omnes bestiae siluarum. 21. Cat uli leonum rugientes ut rapiant et quaerant a Deo escam sibi. Hie duos uersus simul sociauimus pro necessaria contextione uerborum. Posuit enim tene-

450/452 Sap. 5, 6.

440 erici Germ.

Garet cum g

453/454 Matth. 5, 45.

455/456 Marc. 14, 41.

443 tempore] Germ. ed. cum r (praeter MKT D*), tempora 453 oriri facit ~ Garet 455 suis discipulis ~ Caret

EXP. IN PS. CIII, 21-24

935

bras, quando tempore passionis sexta hora obscuritatem mundus accepit. Tunc reuera nox facta est discipulis atque credentibus, quando Petrus anxio errore confusus negando tertio, fidei perdiderat claritatem. Nox ergo et illis fuit, qui carnaliter intuendo in ilia cruce Christum mori communiter 470 aestimabant. In hac itaque node bestiae siluarum, id est daemonia, et catuli leonum, quos diaboli corrupta uoluntate genuerunt, ad deuorationem quaerentes aliquos exierunt, ut escam malitiae suae (permittente tamen Domino) reperirent. Nihil enim a quoquam fieri potest, nisi quod ipse secreto 475 iudicio aut ad probationem, aut ad uindictam faciendum esse permiserit. Catuli enim dicti sunt eo quod calleant sensu narium. Nec moueat quod superius diximus bestias silua¬ rum multitudines accipi debere nationum ; et hie uidetur significare diabolum cum ministris, quando iste in scripturis 480 diuinis creberrimus usus est, ut una res personis sibi discrepantibus applicetur, sicut de monte diximus et leone. 22. Ortus est sol et congregati sunt ; et in cubilibus suis se collocabunt. Cum in passione Domini factae fuissent tenebrae, daemones ad escam sibi quaerendam, per485 mittente Domino, proruperunt, quia inuenire poterant corda titubantium. Tunc autem quando ortus est sol, id est resurrectio sancta declarata est, in maiestatem eius minime sustinentes, in suis se trepidi cubilibus abdiderunt, id est in pertinacium pectoribus collocarunt; ut quia cunctis suadere 490 non poterant, saltern quos deceperant, possiderent. Sol enim dictus est, quod solus ita lucet, ut ex eo dies fiat. 23. Exiet homo ad opus suum et ad operationem suam usque ad uesperam. Quoniam superius dixerat ortum solem, congruenter adiunxit unumquemque hominum in 495 hac uita egredi ad suas operas exercendas. Iste enim usus est mortalium, ut quamdiu in hoc mundo sumus, ueniente die diuersarum actionum qualitatibus occupemur; unus enim agrum colit, alter se bellis exercet, iste discit, ille docet; nonnulli regnant, multi seruiunt ; et quidquid fragilis mortalitas 500 agit, uesp era, id est saeculi probatur fine concludi. 24. Quam magnificata sunt opera tua, Domine ! omnia in sapientia fecisti ; repleta est terra creatura tua. Post enumerationem figuratam rerum, fideique nostrae narrata mysteria, uenit propheta ad modum secun505 dum, ubi laudes paternas post tanta miracula conuenienter exclamat. Dicendo enim quam, admirari se posse magis

465

ET

490/491 efr Varro de Ling. lat. p. 22, 1.

478 accipi] Germ., mut. in accepi

479 quoniam ed. 492 exiit Aud.Bec. Fisc. 500 fine probatur ~ Garet 500

493 uesperum r (prueter nonnullos codd.) et g.

magis] om. Germ.

936

EXP. IN PS. CIII, 24-25

quam explicare professus est. Et merito sic coepta est laus eius, cuius praeconia nulla sufiicienter praeualet complere creatura. Nam non solum hoc hominibus arduum, uerum jioetiam ipsis quoque angelis probatur immensum. Quantum enim magnificata sint opera eius, inferiora declarant. Sequitur enim omnia in sapientia fecisti. Ista igitur sapientia Filius est, sicut dicit apostolus : Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam, per quem omnia facta sunt, et sine ipso factum 513 est nihil. Et ut cooperationem eius uirtutis ostenderet, Patri dicit operante Filio : Tu fecisti. Hoc etiam et de Spiritu sancto idem ait apostolus : Omnia cooperatur unus atque idem Spiritus, diuidens singulis prout uult. Vnde datur colligi quod cooperatio sanctae Trinitatis his exemplis euidenter possit 520 agnosci. Addidit repleta est terra creatura tua. Non quidem similibus rebus ubique terra completa est, sed tamen quamuis eremus propter sobs ardorem, uel propter nimium frigus animantibus uacuus esse uideatur, quibuscumque ta¬ men rebus creatura Domini terra completa est. Siue magis 525 illud debet intellegi : quia creatura religionis catholicae, quam Dominus Saluator instituit, omnis terra repleta est, quando uniuersalis Domino deseruit Ecclesia. De ipsa enim dicit apostolus : Si qua ergo in Christo noua creatura est ; uetera transierunt, ecce facta sunt omnia noua. Et alibi : Exuentes 53° uos ueterem hominem cum actihus suis,induite nouum, qui se¬ cundum Deum creatus est in iustitia. Ipsa scilicet creatura totus orbis impletus est; unde et alius psalmus dicit: Et dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae. 535 25, Hoc mare magnum et spatiosum ; illic reptilia quorum non est numerus, animalia pusilla et magna. Et in hac quoque parte usque ad diuisionem, SCHE figura est parabole, quae diuersis ac decoris comparationibus explicatur. Sed quamuis in capite huius uersus de mari naui540 gero dicere uideatur, tamen de hoc saeculo congruenter accipitur, ubi diabolicae sine numero serpere probantur insidiae, malitiaque daemonum uelut quibusdam fluctibus animarum uoluntas instabilis commouetur. Mare enim ipsi reddunt, dum naufragare compellunt, quia dubium non est ilium un545 das immanissimas pati, qui mergitur gurgite peccatorum.

513/515 I Cor. i, 24 ; Ioh. 1, 3. 17. 529/531 Eph. 4, 22.24.

517/518 I Cor. 12, 11. 532/534 Ps. 71, 8.

528/529 II Cor 5

511 sit Germ. 515 uirtutis] uirtutemque ed. 518 colligi] intelligi ed. 535 spatiosum] Germ, cwn r, manibus add. Garet cum p 543 instabilis] inaestimabili ed. &

PL

737

EXP. IN PS. CIII, 25-27

937

Mare quippe a meando dictum est, quod semper eat ac redeat. Sed isti spiritus innumerabiles nobis, Deo comprehensi sunt, qui arenam maris et pluuiarum guttas enumerat ; et ne omnino incomprehensibiles linquerentur, quantitate, non qualitate 55° eos definiuit. Denique de eis dicitur : animalia pusilla et magna ; quoniam inter ipsos et maiores esse nequitiae probantur omnimodis et minores. 20. Illic naues pertransibunt ; draco iste quem formasti ad illudendum ei. Illic, in mundo scilicet, 555 quem superius mare dixit. Naues autem merito significantur Ecclesiae, quae periculosos fluctus mundi per lignum gloriosae crucis euadunt, portantes populos, qui signo fidei crediderunt. In his nauibus habitat Christus, qui si a credentibus excitetur, dicit immanissimae tempestati, ut quiescat et 560 quiescit. Sequitur draco iste quem formasti ad illu¬ dendum ei. Hie aperte diabolum significat, qui uere draco dicitur propter uenenum quod Euae primae mulieri pestiferis suasionibus inspirauit. Iste creatus bonus est, sicut in Genesi legitur : Fecit Deus omnia ualde bona ; sed postquam sua uo565 luntate peccauit, a Deo ita formatus est, ut ei Hinderetur ab angelis, quando propter exsecrabilem peruersitatem natiua dignitate priuatus est. Sic enim dicit Dominus in libro lob : Non est quidquam simile ei factum super terram. Ad illuden¬ dum ei, ab angelis meis. Illuditur enim ei ab angelis Dei, 570 siue per iustissimas increpationes, ut qui creatus est ad obsequium Domini, foedis uideatur peruersitatibus implicari. Siue magis illuditur, quando ei animae confitentium imperio superno de perniciosa potestate tolluntur. Illuditur etiam et a fidelibus uiris, dum incentiua uitiorum eius detestabili horro575 re refugiunt. Audis draconem, sed non omnino timeas atrocem ; sic enim formatus est, ut ei beneficio Domini et ab ipsis quoque hominibus possit illudi. Inuoca qui ilium calcat et incipis non timere qui deuorat ; scriptum est enim : Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draco580 nem. 27. Omnia a te exspectant, ut des illis escam in tempore opportuno. Versus iste illud significat, quod et alibi dictum est : In uoluntate tua, Domine, uniuersa sunt posita ; et non est qui possit resistere uoluntati tuae. Nam cum 585 dicit, omnia, ostendit quoniam uniuersa Dei nutu uiuunt,

564 Gen. 1,

31.

568lob4i,24.

578/580 Ps.

90, 13.

583/584 Esth.

13, 9.

546 eat ac redeat] accedat et recedat Aud. Bee. Fisc. 550 ea Germ. 569 pr. ei] om. Germ. 571 implicari] Germ., mut. in implicare 581 exspectant] do¬ mine add. r 582 opportuno] om. r (praeter S)

P 352

PL 738

938

590

595

600

605

610

615

620

625

EXP. IN PS. CIII, 27-29

quo et auctore creata sunt. Nam et draco spiritalis, cuius esca hominum deceptio est, nisi Domino permittente non praeualet quidquam sua potestate perficere. Deus enim quern pro malis suis abicit, fit diaboli pabulum. Quapropter si in escam inimici nolumus dari, non debemus esse terreni, quia sic in principio maledictus est, ut terram comedat, sicut scriptum est : Super pectus tuum et uentrem gradieris et terram comedes omnibus diebus uitae tuae. Quod si misericordia Domini caelestes efficimur, ab esca diaboli omnimodis reddimur alieni. Addidit quoque, in tempore opportuno, ut non solum Dominus creaturis suis escam tribuat, uerum etiam illam sub opportunitate temporis largiatur. Volebat enim lob tentare diabolus, sed hoc non potuit efhcere, nisi cum potestas dominica permisisset. Nam et ille sanctissimus cognoscebat se Domini permissione tentari et ad omnia respondebat : Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit ita factum est ; sit nomen Domini benedictum. Haec est enim uera firmaque sententia, quod in Domini uoluntate (sicut dictum est) cuncta sint posit a. 28. Dante te illis, colligent ; aperiente te manum tuam, uniuersa replebuntur ubertate. Adhuc in exponenda superiore sententia perseuerat ; ut cum diabolica iniquitate uexamur, non ilium credamus hoc ex sua potestate praesumere, sed potius ad ilium recurramus sine cuius permissu nec facere quidquam potest et celerius uictus abscedit. Dicit enim : Dante te illis colligent, ut intellegas quia nisi datum fuerit illis, quidquam colligere non valebunt. Sequitur etiam quod et ad prospera possis aptare, aperiente te manum tuam, uniuersa replebuntur ubertate. Constat enim ibi esse rerum omnium causas, unde ubertas conceditur et copia sine fine praestatur. Manus autem significat potestatem, per quam abunde cuncta replet et mirabiliter uniuersa disponit. 29. A uertente autem te faciem tuam, turbabuntur ; auferes spiritum eorum et deficient et in puluerem suum reuertentur. De illis modo dicit qui concessa Dei munera minime prohtentes, quod poterant suis uiribus applicabant. Contra quos apostolus dicit : Quid enim habes quod non accepisti ? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? Et in alio psalmo de tali legitur : Ego dixi in mea abundantia : Non mouebor in aeternum. Ab his ergo talibus

592/593 Gen. Ps. 29, 7.

3, 14.

598 cum] Germ., id Garet r 611 te] om. Germ.

600/602 lob

1, 21.

623/625 I Cor.

605 illi r (praeter multos codd.) 618 disponet Germ.

4, 7.

625/626

606 uniuersa] omnia

EXP. IN PS. CIII, 29-31

i

939

dum auerterit Dominus faciem suam, nudati magno praesidio sine dubitatione turbantur ; et mox ut ille spiritus superbiae, quem de rerum ubertate conceperant, ablatus 630 fuerit, omnino deficiunt et ad conuersionem saluberrimam redeunt, qui in suis praesumptionibus errauerunt. Petant ergo isti remedia, sua uulnera propria detegant, ut curentur et dicant : Exaudi me, Domine, quoniam defecit spiritus mens : ne auertas faciem tuam a me. His praestat Dominus 635 proficuam medicinam. Sublato enim spiritu nequitiae, quo inflammabantur errantes, necesse est ut ad puluerem suum redeant, id est ad humilem confessionem, in qua indigentiam suae fragilitatis agnoscunt ; et feliciores esse incipiunt, cum a sua praesumptione discedunt. Inspicienda est autem hoc loco 640 administratio Domini, qua mundus regitur, quali breuitate, uel qua proprietate discripta sit. Nam cum nos respicit, omnia profutura succedunt ; et cum se auerterit, humana indigentia salutari praesidio nudata succumbit. 30. Emitte spiritum tuum et creabuntur et renoua645 bis faciem terrae. Ecce ilia quae exspectabatur medicina prouenit. Recreati sunt utique, qui se puluerem humiliter agnouerunt ; his enim istud accidit qui diuina gratia reparati, mortis probantur euasisse pericula. Toties enim nos Dominus creat, quoties de uetustate peccati in nouum hominem in650 staurare dignatur, sicut in quinquagesimo psalmo legitur : Cor mundum crea in me, Deus. Respice etiam quia ubi defecimus nostrum puluerem dixit ; ubi reparamur, Spiritum Domini esse profitetur, ut nemo suis meritis applicare possit quod munere Creatoris acceperit. Audiant sacrilegi Spiritum san655 ctum esse Creatorem ; dicit enim : Emitte spiritum tuum et creabuntur. Audi et alibi, ubi Creator Spiritus sanctus edicitur ; ait enim lob : Spiritus diuinus qui fecit me ; nam cum diuinum appellat et Deum et Creatorem Spiritum san¬ ctum euidenter ostendit. 660 31 Sit gloria Domini in saeculum saeculi ; laeta- pL bitur Dominus in operibus suis. Adhuc ipsum docet 740 magister bonus, ne erremus elati : optans esse quod numquam potest aliquando deficere. Dicitur enim : Sit gloria Domi¬ ni, non cuiuslibet alterius. In saeculum saeculi, id est in 665 aeternum, quia laudis eius nullus est finis, quando et in hoc saeculo apud fideles Domini perpetua laus habetur et post ^353 istud saeculum a beatis aeterna persoluetur. Laetabitur

.

633/634 Ps.

,

142

.

7

628 ut] om. Germ. sunt Aud. Bsc. Fisc.

650/651 Ps.

,

50

.

12

630 confessionem ed. 642 et] om. Germ.

om. Germ, (sic saepius, jort. rede)

657 lob

,

33

.

4

641 discripta sit] omnia descripta 647 reparata Germ. corr. 667 a]

940

EXP. IN PS. CIII, 31-33

enim quod dictum est, promissio futuri est temporis, non praesentis. Et inspice quod ubicumque commemorat operibus 670 suis dixit, non tuis, ne toties admoniti insanum Pelagii sequeremur errorem, cuius nefandum uenenum hinc euidenter agnoscimus, contra quod toties antidotum caeleste porrigitur, ne futura pericula grassarentur. 32. Qui respicit in terra et jacit earn tremere, qui 675 tangit montes et fumabunt. Iam de illis dicit qui per Do¬ mini gratiam illuminati, peccata sua praeterita contremiscunt, cum se grauiter errasse cognoscunt. Sed securior est ilia humilium tremefactio, quam superborum insana praesumptio. Petrus enim tunc ad ueniam redire meruit, quando se admi680 sisse magnum crimen expauit. Sic enim et alius propheta di¬ cit : Super quern requiescit Spiritus mens, nisi super humilem et quietum et trementem uerba mea ? Hoc etiam monet aposto¬ lus : Cum timore et tremore uestram ipsorurn salutem operamini. Vides ergo quam uotiuus, quam stabilis sit tremor iste, qui et 685 ueniam parturit et salutem. Sed uide quibus ista contingunt, scilicet quos ipse dignatus fuerit intueri. Sequitur tangit montes et fumabunt. Montes hie peccatores nimia elatione turgentes debemus accipere, qui dum fuerint Domini indignatione percussi rerumque mundanarum amissione priuati, tunc 690 ad salutares lacrimas currunt, et quosdam fumiferos de se tristitiae globos tamquam incensum suauitatis emittunt, qui ad superna conscendunt, misericordiam impetrare probantur Domini Christi. Fumus enim hie in bono positus est ; quippe qui nos ad absolutionis tacit gratiam peruenire. 695 33. Cantabo Domino in uita mea ; psallam Deo meo quamdiu ero. Decursis duabus partibus sub uaria allusione uerborum, uenit ad tertium modum, ubi se sub aeternitate dicit laudes Domini cantaturum. Nam cum ait : Cantabo Domino in uita mea, tempus significat, cum in 700 hoc mundo degere uidebatur. Sic enim fit uita ista reuera uitalis, si laudes Domini continua exsultatione cantentur. Et ne crederes laudes istas morte posse finiri, adiecit psallam Deo meo quamdiu ero ; scilicet in futuro saeculo, ubi et esse perpetuum est et psalmodia non habet finem. Pulchre 705 autem positum est quamdiu ero ; nam dum immortalis iam f actus, quamdiu es^cupit p sail ere, semper utique lau¬ des Domini uelle probatur edicere. Quo indicio declaratum est quid sint acturi qui in illam patriam meruerint feliciter in-

681/682 Is.

,

66

.

2

683 Phil.

,

2

.

12

temporis est ~ Garet 670/671 sequemus Germ., er add. s. 1. 674 in terra] Germ., terram Garet cum multis codd. r et g, in terram opt. codd. r 675 fumigabunt ed. cum r 684 stabilis] spiritualis ed. 692 probatur Germ. 668

EXP. IN PS. CIII, 33-35

94*

tromitti. Laudabunt iugiter Dominum, quia semper eum ui710 debunt, dum ilia pulchritudo inenarrabilis excitat praeconium

sine fine diligentis. 34. Suauis sit ei laudatio mea ; ego uero delectabor in Domino. Duae quidem res sunt, sed utraeque sibi parili societate consentiunt. Sic enim Domino fit suauis 715 nostra laudatio, si nos delectemur in Domino ; quantumque file nobis dulcescit, tanto illi efficimur cariores. In se enim unusquisque reperit, qualis apud illam maiestatem esse possit. Amans diligitur, neglegens spernitur, desiderans sustinetur. Sit ergo nobis diuinitas dulcissima, ut et uita nostra ei 720 reddatur accepta. Pro nobis enim iubemur ut ex toto corde, ex tota anima, ex tota uirtute Dominum diligamus ; ut in ea iterum mensura ipsius dono dilectionem recipere mereamur. 35. Defic iant peccatores a terra et iniusti ita ut non sint. Benedic, anima mea, Dominum. Deficiunt 725 a terra peccatores, dum terrena cupiditate priuati, per Dei gratiam ad meliora studia concitantur ; et iniqui simili modo deficiunt, quando mali esse iam desinunt. Haec enim magis oratio quam maledictio est, quia omnis iustus cum Dei Ecclesiam cupit augeri, peccatores optat sine dubitatione conuer730 ti, maxime cum nouerit desiderabilem aduentum Domini us¬ que ad praedestinatorum numerum posse suspendi. Sequitur benedic, anima mea, D ominum. Dignum initium psalmi, dignus et finis, ilium semper benedicere qui nequaquam desinit fidelibus aliquando praestare. Haec quoque similitudo 735 sententiae (ni fallor) sicut ilia superior, ad illos referenda est qui, praestante Domino, religiosa principia uitae suae cum glorioso fine iunxerunt. Conclusio psalmi. Audiuimus, bone rex, quanta nobis de ueritatis arcano sacramenta profuderis, docuisti quemadmodum tendatur cae74o lum, supra caelos autem aquae sint positae, lunam factam in tempora, solem occasum suum in magnum mysterium cognouisse. Discant potius hanc esse ueracem conditionem rerum superflue studiosi, qui de stellarum cursu uanis supputationibus eluduntur. Audiant magistrum caelestem, doctorem uera745 cem, narratorem creaturae suae. Quid ad ineptas exquisitiones currunt, qui dum discipuli falsarum opinionum esse cupiunt, cognoscendae ueritatis tempora perdiderunt?

709 eum semper ~ Caret 714 paraliso cietate Germ, (i s. alt. a) And. Bee. Fisc. 717 maiestatem illam ~ Caret 721 dominum] Garet 723 iniqui r 724 dominum] r, domino Germ. (sed l. 732 Garet cum g 727 iam esse ~ Garet 734 aliquandum Germ. Germ., nisi Garet 740/741 in tempore ed. 745 quid] Germ., leuius dist. post suae).

710 tantum Germ., deum dominum) et

735 ni] ni** qui Garet (et

pl

74i

942

EXP. IN PS. CIV, i EXPOSITIO IN PSALMVM CIV. A lleluia.

Hoc uerbi decus a praesenti psalmo fecit indium, nec ante a quoquam reperis positum, quamuis multi scriptores fuerint primitus Hebraeorum. Scire autem debemus alleluia neutri 5 generis esse definitum ; quod et sanctus Hieronymus in expositione eiusdem psalmi euidenter designat, quod eum in hebraicis fontibus credimus inuenisse. Et ideo ubicumque se locus attulerit, a doctissimo uiro praefixam regulam subsequemur, quoniam unum atque integrum manere debet, quod nullius linio guae praesumptione mutatum est. Alleluia enim apud ipsos dicitur, laudate Deum ; id est, ‘allelu’, laudate ; ‘ia’ quippe inuisibilem significat Deum ; quod unum ex decern nomini¬ bus esse Dei, in epistola ad Marcellam Hieronymo traditur exponente, qui dixit : Primum Dei nomen est El, id est, for15 tis. Deinde Eloim et Eloe, quod utrumque dicitur Deus. (Vnde geminatum frequenter inuenitur, ut est: Deus Deus mens, re¬ spice in me ; et illud : Deus Deus mens, quare me dereliquisti ? et Deus Deus meus, ad te de luce uigilo; et his similia.) Quartum Sabaoth, quod est exercituum. Quintum Helion, quern 20 nos excelsum dicimus. Sextum Esereheie, quod in Exodo legitur : Qui est misit me. Septimum Adonai, quern nos Dominum generaliter appellamus. Octauam Ia, quod Deo tantum applicatur et in alleluia extrema syllaba sonat. Nonum Tetragrammun, quod ineffabile nuncupatur. Decimum Saddai, id 25 est robustum et sufficientem ad omnia perpetranda; et cetera. Nouus plane titulus et dicti ipsius breuitate conspicuus; hoc Ecclesiis uotiuum, hoc sanctis festiuitatibus decen¬ ter accommodum. Hinc ornatur lingua cantorum ; istud aula Domini laeta respondet, et tamquam insatiabile bonum tropis 30 semper uariantibus innouatur. Et ideo exspectanda sunt suauia dicta psalmorum, quibus tarn dulcis praeco praemittitur. Quid enim sequi potest, hinc datur intellegi, ubi et titulus ipse laudatio est. Notandum praeterea quod per omnes hos uiginti psalmos qui Alleluia titulo praescribuntur, id est prae35 sentem civ, cv, cvi, cx, cxi, cxn, cxm, cxiv, cxv, cxvi.

Ps. CIV, 5 Hieron. Commentariol. in ps. 104 - edid. Morin, p. 76 ? 10/13 cfr Hieron. Epist. 26, ad Marcellam, 3 — CSEL 54, 221, 16/17. 14/25 cfr Hieron. Epist. 25, ad Marcellam, 2 — CSEL 54, 218, 13/219, 13. 16/17 Ps. 21, 2. 18 Ps. 62, 2. 21 Ex. 3, 14.

Ps. CIV, 8 uero Germ. subsequimur Germ. 14 hel Germ. 16/17 respice usq. meus] om. Germ, per homoiot. 19 elon Germ. 20 eserheie Germ. 23/24 tetragrammum] Germ, cum Hieron., tetragrammaton Garet 24 addai Germ. 29 respondit Germ. 30 expetenda ed.

PL

74z

4 354

EXP. IN PS. CIV, 1-2

943

CXVII, CXVIII, CXXXIV, CXXXV, CXLV, CXLVI, CXLVII, CXLVIII, cxlix, cl, Domini magnalia describantur et copiosa in eis exsultatione gaudetur. Quorum numerus parili societate noui et ueteris testamenti gloriam fortasse designat, ut potentia 40 Creatoris semper debeat et ubique laudari. Euidentiorem uero causam non inuenimus, cur in his tantum psalmis ‘Alleluia’ sit positum.

Diuisio psalmi. Sciens propheta populum Hebraeorum offendisse frequen¬ ter Dominum (quoniam spem suam in temporalibus rebus 45 beneficiisque posuerunt), prima parte fideles admonet ut eum spiritaliter semper exquirant. Secunda per patriarcharum exempla eorum corda confirmat, ostendens illos a Domino non fuisse derelictos, qui eius imperio seruierunt. Tertia parte dinumerat quanta et qualia patribus eorum uirtus diuina prae50 stiterit : pericula Ioseph honoresque describens, introitum in Aegyptum commemorans Hebraeorum. Quarta refert quemadmodum israeliticus populus ab inimicis suis iussione Domi¬ ni per Moysen et Aaron diuersis plagis Aegyptiorum fuerit uindicatus. Quinta describit quanta Hebraeis praestiterit in 55 deserto ; ut non in temporalibus bonis gauderent, sed ut 111agnis beneficiis deliniti, iustificationes eius et legem deuoto pectore custodirent. Sic longitudo psalmi compendio diuisionum per partes missa dulcescit. Expositio psalmi.

1. Confitemini Domino et inuocate nomen eius ; 60 annuntiate inter gentes opera eius. In hoc uersu tribus constat partibus ordo dictorum. Primo dicit confitemini Do¬ mino, id est, laudate eum et bonis factis gratiam uobis diuinitatis acquirite, quia idipsum est laudare Dominum,et ore illi honorem deferre, et operibus eius iussiones efficere. Ilia enim 65 confessio hie intellegenda est, quae Domini praeconia celebrare non desinit, quando et subsequentia tale uotum actionemque declarant. Deinde Dominum commonet inuocari ; ut post ministerium sanctissimae laudis grate possimus audiri. Praemittendum est enim boni aliquid, ut Iudex nos placatus 70 exaudiat. Tertio dicit : annuntiate inter gentes opera eius ; quod bene potest gloriosis euangelistis et sanctissimis apostolis et nunc sacerdotibus conuenire, qui per gentes uniuersas magnalia eius annuntiare noscuntur. 2. Cantate ei et psallite ei, narrate omnia mira75 bilia eius. Exponit quod superius dixit: confitemini Do¬ mino. Cantate enim ad hymnos pertinet offerendos ; psal38 gaudendum Aud. Bee. Fisc. 64 honore Germ.

43 populos Germ.

63 et] Germ., om. Garet

944

EXP. IN PS. CIV, 2-4

lite ad pias operas explicandas. Et tunc dixit narranda mirabilia, quando fuerint duo ista praemissa. Omnia enim, significat ista quae dicturus est. Non est enim humanarum 80 uirium omnia nay rare quae uirtus diuinitatis operatur, sicut in centesimo quinto psalmo dicturus est : Quis loquetur potentias Domini, auditas faciet omnes laudes eius ? Sed istud SCHE schema dicitur a parte totum, quod in scripturis diuinis fre¬ quenter inuenies; nec aliter recte potest euangelii dictum illud PP 85 intellegi : Verbum caro factum est et habitauit in nobis ; quasi non et animam simul assumpserit, quam specialiter liberare dignat us est. 3, Laudamini in nomine sancto eius ; laetetur cor qriaerentium Dominum. Ne quis forsitan suis uiribus ap90 plicaret, cum boni aliquid operatur, cautus doctor fragiles monet dicens, non in sensu proprio, sed in Domino esse gloriandum ; ut iactantiam falsam refugiant, cum haec a diuinitate concessa esse -cognoscant; sicut et in alio psalmo legitur : In Domino laudabitur anima mea. Non ergo uetat ut laudemur, 95 quia bonis actionibus non potest res ista denegari; sed ut in Domino laudemur, qui praestat ilia quae bene gerimus. Et ut consolationem de tali re sumerent, adiecit, laetetur cor quaerentium Dominum ; scilicet inde laetetur, si praedicatur in Domino ; non autem si de suo posse laudatur. Prae100 cipuum nobis et gloriosum siquidem esse debet, quando no¬ men eius extollitur, qui nobis beneficia profutura largitur. Vnde nimiae impudentiae fuit aliquid quosdam aduersus hoc dicere, contra quos non tam crebra testimonia, sed paene lex tota prolata est. 105 4* Quaerite Dominum et confirmamini ; quaerite faciem eius semper. Hortatur ut se ad praemia futura confirment, qui eum quaerere delegerunt. Sed istud desiderium, ista inquisitio non est hie aliquo tempore finienda, quoniam addidit, semper, maxime cum legatur : Qui petit acci110 pit et qui quaerit inuenit et pulsanti aperietur. Nam quod dicit, quaerite faciem eius, praesentiam significat, quam solus quaerit humilis ac deuotus. Iudicem enim desiderare non potest, nisi qui de ipsius pietate confidit ; et cum praesentiam PL eius cupit, a praua se actione suspendit. Quaesiuit enim 744 115 faciem Iudicis, quando dixit apostolus : Bonum certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui / de cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in ilia die iustus Index. Tabs ergo iuste faciem iudicis quaesiuit, qui se coronandum esse Domini miseratione praesensit. 81/82 Ps. 105, 2. 115/118 II Tim. 4,

95 denegare Germ.

89 Ioh. i, - .

.

14

94 Ps.

7 8

109/110 accepit Germ.

,

33

.

3

109/110 Luc.

,

11

10

EXP. IN PS. CIV, 5-8

945

5. Mementote mirabilium eius quae fecit ; prodigia eius et iudicia oris eius. Venit ad secundam par¬ tem, ubi patriarcharum nomina et beneficia refert ; ut plebs deuota possit aduertere, nullum Domino inani deuotione seruisse. Mirabilia itaque pertinent ad diuisionem maris Ru125 bri; prodigia ad plagas quas misit in Aegyptum ; iudicia oris eius, quoniam cuncta compleuit quae Moysi suo famulo promisisse dignoscitur. Sic in uno uersiculo quae subter latius dicturus erat, propositionis loco breuiter ante praefatus est. Hoc tamen totum sentiri mauult de Domino Christo. 130 Quod argumentum dicitur a persona. 6. Semen Abraham serui eius ; filii Iacob electi eius. Subaudiendum est quod superius dixit, mementote. Perscrutandum est autem quod in magna discretione propheta Abrahae semen, seruos appellat, filios Iacob electos 135 Domini esse commemorans. Iudaei enim contumaces quos hie mauult intellegi, carnis Abrahae semen fuerunt ; quos merito seruos dicit, quoniam perfidia faciente filii esse noluerunt, quibus ipse Dominus dicit : Vos si filii Abrahae essetis, opera Abrahae fecissetis. Filios uero Iacob significat fide140 lissimos Christianos, qui heredes Domini esse noscuntur. 7. Ipse Dominus Deus noster, in uniuersa terra iudicia eius. Monetur semen Abrahae et semen Iacob, ut Saluatorem nostrum non unius gentis Deum, sed Dominum credant esse terrarum. Nam sicut ubique dilatata est Eccle145 sia, ita per orbem propagata sunt eius sine dubitatione iudi¬ cia. Dicendo enim, ipse Dominus, commonet ilium intel¬ legi debere, quern populi Iudaeorum crucifigendum esse decreuerunt. Sed qui hanc uocem non aduertunt, ipsi se specialiter a patriarchis alienos esse profitentur. 150 8. Memor fuit in saeculum testamenti sui, uerbi quod mandauit in mille generationes. Memor fuit, cum promissa compleuit. In saeculum, in aeternitatem, quia quidquid Dominus promisit perenni firmitate mansurum est. Testamenti sui, prophetarum significat praedicatio155 nes, quas de Verbi incarnatione praedixerunt. Sequitur quod mandauit. Mandare est per alium aliquid dicere ; quod utique factum est, quando prophetis datum est futura prophetare. In mille gener ationes / finitum pro infinito positum est, quod tamen saeculi istius fine concluditur, ubi gene160 ratio humana sequenti sibi aetate succedit.

120

top

138/139 Ioh.

,

8

.

39

129 christo domino ~ Garet

138 dominus] Germ. s. 1.

139 iacob uero ~

Garet 20

C Z.

XCVIIl)

^355

946

165

170

175

180

185

190

195

200

EXP. IN PS. CIV, 9-15

9. Quod disposuit ad Abraham et iuramenti sui ad Isaac. 10. Et statuit illud Iacob in praeceptum et Israel in testamentum aeternum. Ad illud respondet quod superius dixit, testamenti sui. Ilia enim quae in ueteri testamento Abrahaeet Isaac patriarchis promissa sunt uel iurata, statuit ea, id est firmauit Iacob et Israel, in nouo scilicet testamento quod est aeternum. Iacob enim et Israel Chri¬ stiana tempora plerumque significare saepe iam dictum est. Nouum uero testamentum proprie dicitur aeternum, quia nullum illi aliud aliquando succedit, in quo est omnium promissorum completa perfectio. 11. Di cens : Tibi dabo terram Chanaan, funiculum hereditatis uestrae. Chanaan interpretatur humilis. Ergo humilium terram conuenienter Christianos accepturos esse significat. Hoc est quod superius dixit, testamentuyn aeternum. Haec enim terra humilitatis et inclinationis sic a fidelibus accipitur, ut aeterno munere teneatur. Funiculus autem her editatis, mundi huius significat tortuosas angustias, quas Dominus pro salute cunctorum sua passione dissoluit. Illius enim susceptio carnis nostra probatur hereditas, in qua aeterna patrimonia uitae caelestis accipimus, si ea fixe atque integerrime credere mereamui. Nam ista comparatio ab eis tracta est, quibus agri ac possessiones tenso fune diuidebantur. 12. Cum essent numero breui, paucissimi et incolae in ea. 13. Et pertransierunt de gente in gentem et de regno ad populum alterum. Venit ad tertiam partem, in qua consequenter enumerat quanta patriarchis uirtus diuina praestiterit. Denique uide quid sequitur. 14. N on permisit hominem nocere eis et corripuit pro eis reges. 15. Nolite tangere christos meos et in prophetis meis nolite malignari. Hie tempus illud significat, quando rex Aegyptiorum diuinitus admonitus est ne Abrahae nocere praesumeret ; quod simili modo de Isaac constat effectum. Quapropter euidenter ostenditur diuina protectio, ut eorum salus non humanis uiribus, sed superno munere praestaretur. Illud quoque perscrutandum est quod supra memoratos patriarchas christos appellare delegerit, cum adhuc non fuisset

174/175 efr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. Bn. ps. 104, 7, 52/53 — CC 40, 1540.

179 huius mundi ~ Garet 1S4 tractata Germ. corr. 195 malignare Germ, cum r (H M)

(praeter H*)

,

4

14/15

; Aug.

186 numero] in praem. r

EXP. IN PS. CIV, 15-18

947

unctio celebrata. A Saul enim haec res sumpsit initium. Sed quoniam erant in spiritu Christiani, eiusque fidei probantur esse deuoti, sicut de Abraham Dominus dicit: Concupiuit diem 205 meum uidere ; vidit et gauisus est, merito ergo appellati sunt sacro nomine, quos iam Christi tides probabatur amare. Nam et ipsa Domini uerba sunt posita dicentis : Nolite tang ere christos meos et in prophetis meis nolite malignari. 16. Et uocauit famem super terram et omne firma210 mentum panis contriuit. Significat tempora pharaonis, quando in Aegypto septem annis fames saeua grassata est. Et quamuis fames substantialis non sit, sed sola est discessio copiarum, sicut nox appellatur solis absentia : uocata tamen dicitur tamquam aliqua persona subsistens quae potuisset 215 audire. Sed scripturarum diuinarum mos est talitei loqui, ut est illud apostoli : Qui uocat ea quae non sunt, tamquam quae sint. Sequitur et omne firmamentum panis con- PL triuit, id est triticeum fructum perduxit ad nihilum; quod 74& reuera hominum esse noscitur firmamentum, sicut in superiori 220 psalmo dixit : Et panis cor hominis confirmat. 17. Misit ante eos uirum ; in seruum uenundatus est Ioseph. Ante patriarchas quos superius memorauit, misit Ioseph, quem merito dixit uirum, quia multa passus uiriliter cuncta sustinuit. Considerandum est etiam quod 225 dicit eum Dominum misisse, qui fratrum suorum iniquitate distractus est. Nouit enim Deus bene uti malis alienis ; et sicut peccatores praecepta eius exsecrabiliter conuertunt, ita illo disponente facta pessimorum ad euentus prosperos transferuntur. Nam uenundatus Ioseph ad seruitium peruenit ad 230 gloriam, et ipse postea fratrum misertus est, qui eum crudeliter perdere decreuerant. Sic enim omnia illi aduersa feliciter contigerunt, ut missio facta sit Domini, Ioseph dolosa uenditio ; sicut et ipse suis fratribus dicit : Pro salute enim uestra misit me Deus in Aegyptum ; et iterum ipse dicit : Vos qui235 dem cogitastis de me malum, sed Deus uertit illud in bonurn. Quae uero pertulerit, consequenter exponit. Ordo autem uerborum tabs est : Misit ante eos uirum Ioseph, qui in seruum uenundatus est. Istud enim, qui, subaudire debe- ^ 356 mus, ut nobis constet absoluta locutio. 24° 18. Humiliauerunt in compedibus pedes eius, ferrum pertransiuit anima eius. A praeposito pharaonis

204/205 Ioh. 8, 56. 216/217 Rom. , 5. 234/235 Gen. 50, 20.

,

4

.

17

220

Ps.

,

103

.

15

233/234 Gen.

45

211 crassata Germ. ilium Germ. corr. 234 aegypto Germ.

217 quae sint] Germ., ea quae sunt Garet cum Vulg. 227 231 decreuerunt Germ. 233 dicit] Germ., dixit Garet 241 animam Fisc.

948

245

250

255

260

265

270

275

280

EXP. IN PS. CIV, 18-20

Putiphar, Ioseph quidem est redactus in carcerem; compedes autem accepisse non legitur. Sed fieri potuit ut qui in ergastulo retrusus est et ferreis nexibus ligaretur, maxime qui in tanto crimine fuerat accusatus. Nec illud discrepat quod ibi narratum est, miseratione custodis carceribus fuisse praelatum ; fieri enim potuit ut et ista praecederent et ilia sequerentur. Quapropter ipse scripturas diuinas probabiliter intellegit, qui singulis quibusque locis crediderit inesse ueritatem. Nam et in centesimo tertio psalmo dictum est : Qui facit angelos suos spiritus, quod utique in Genesi non legitur. Sed Spiritus sanctus aliqua in praecedenti relatione praetermittit, ut subsequentia gratiam reperiant, cum causae ueritate seruata aliquid nouitatis edicunt. Refert ergo humiliates pedes in compedibus, ut afflictionem corporis indicaret. Addidit ferrum pertransiuit anima eius, ut nec ipsa anima a poenis probaretur excepta. Nam quamuis condolendo corpori subjecta sit passioni, habet tamen et proprias poenas, cum graui cogitatione torquetur. Pertransiuit anima ipsius ferrum, quando in has redigebatur angustias, ne inter mala quae iniuste passus est, praeualerent in eum et crimina falsitatis. Ferrum autem hie indicat tribulationem durae necessitatis, quae in aestuante anima peruagatur, dum de futuris sollicita, iam mala patitur quae tirnere non desinit. Tabs ilia in euangelio locutio est, ubi Simeon dicit ad Mariam : Et tuam ipsius animam pertransibit gladius, significans habituram matrem gloriosam tristitiam dominicae passionis. Quod genus locutionis inter propria scripturae diuinae credimus adnotandum. 19. D onec ueniret uerbum eius. Eloquium Domini inflammauit eum. Superiori sententiae hie uersus adiunctus est. Dicit enim tamdiu cogitationem Ioseph fuisse grauissimam, donee tempus ueniret, ubi uerbum eius a rege pharaone pro interpretan do somnio quaereretur. Tunc enim et gloriam reperit et claustra carceris laetus euasit. Sed quod dixit, uerbum eius, loquentis indicat propriam uocem. Ceterum ipsius non fuit, quod ei diuina inspiratione collatum est. Denique sic sequitur, elo quium Domini inflammauit eum. Inflammauit, utique ad loquendum uiuaciter incitauit, ut coram principe futura diceret cum fiducia ueritatis. Intus enim caelestis flammae lumen accepit, ut praeuideret talia quae regni illius sapientes doctoresque superarent. 20. Misit rex et soluit eum ; princeps populorum et dimisit eum. Misit significat ministros qui regiis ius250/251 Ps.

,

103

.

4

265/266 Luc.

,

2

.

35

242 redactus est ~ Garet 258 passioni Germ. 261 crimine Germ., e del. 263 in] Germ. s. 1. 266 pertransiuit Germ. 283 regis Germ,

(legas crimen) corr.

EXP. IN PS. CIV, 20-23 sionibus obsecundant.

949

Regem, pharaonem dicit, in cuius

285 regno fuerat carceri mancipatus. Soluit, scilicet a reatu quo

290

295

300

305

310

315

320

325

tenebatur astrictus. Sequitur princeps populorum et dimisit eum. Ipse est princeps pharao, quem superius re gem dixit ; sed propter gratiam locutionis uerba uariauit. Dimisit eum, id est claustra carceris fecit exire ; ut qui terrarum Dominum a cogitationum angustiis liberauerat, ipse iam nullatenus ergastula pateretur. Sed ne sola illi concessa uideretur esse dimissio, dicit etiam quo honore ditatus est. 21. Et constituit eum dominum domus suae et principem omnis possessionis suae. 22. Vt erudiret principes suos si cut seipsum, et seniores suos prudentiam doceret. In his duobus uersibus, quam potestatem dederit pharao Ioseph, euidenter exponit. Constituit eum dominum domus suae, et prin¬ cipem omnis possessionis suae, quando eum currum fecit ascendere et praeconis uoce celeberrima nuntiari hunc secundum dominum esse post regem. Quae potestas a praefectis hodieque retinetur, qui et uice sacra iudicant et cunctarum prouinciarum potestatem maximam habere noscuntur. Sed in his rebus ditionem dedit illi, quam sibi. In subsequent autem uersu, supra ipsum cognoscitur esse quod tribuit ; dicit enim, ut erudiret principes suos sicut seipsum. Hoc secundum gentilem intellectum pharaonis debemus accipere, qui credebat primarios populi sui in hanc sapientiam peruenire potuisse, ut et ipsi somniorum interpretes esse mererentur et ad tantam doctrinam scientia eorum potuisset adduci, ut consulti de re dubia certa loquerentur. Nam si eos sancto uiro in discipulatum fidei tradidisset (unde ilium Domino placuisse manifestum est), fuisset utique illis Synagogae ordo nouiter institutus. Sed cum talia non legantur, minime religionem desiderasse, sed tantum diuinationis eius gloriam quaesisse credendus est more gentilium, qui ad futura cupidi, unde proueniat ipsa reuelatio, non appetunt intueri. 23. Et introiuit Israel in Aegyptum et Iacob habitauit in terra Chanaan. Ordinem rerum competenter exsequitur, quia post ilia quae dicta sunt, iubente pharaone cognatio Ioseph ad terras Aegypti eodem ordinante deducta est; quod Genesis suauis textus explanat. Sed Israel qui dictus est, ipse est et Iacob. Verum ne eadem uerba repeteret, diuersitate nominum reuelationis suae dicta uariauit ; nam Israel egressus ex Aegypto habitauit in terra Chanaan.

322 cfr Gen.

.

46

316 mori Germ. corr. Germ. 318 intrauit r

ad futura] Germ, ed., futurorum Garet aegypto Germ. corr.

317 intuere

PL 748

950

EXP. IN PS. CIV, 23-27

Chan a an uero fuit filius Cham nepos Noe, ex quo Aegyptii trahere leguntur originem. 24, Et auxit populum suum nimis, et confirmauit eum stiper inimicos eius. Auxit populum suum 330 fecunditate nascendi, quando ibi rarissima fuit mulier quae non habuit partum. Confirmauit autem eum super ini¬ micos suos, quando illis crescentibus, Aegyptiorum turba notissimis plagis uehementer affecta est. Hie enim per quamdam propositionem dicuntur in summa quae gestasunt. Cete335 rum quemadmodum singillatim facta sint, consequenter exponit. 25, C onuertit cor eorum ut odirent populum eius et dolum facerent in seruos eius. Venit ad quartam partem, ubi Aegyptios memorat Hebraeis inuidiam habuisse 340 saeuissimam, atque eos operibus subiecisse durissimis. Praestando enim felicia populo israelitico, conuertit Dominus ad odium et dolos cor Aegyptiorum, non quia ipse mali auctor est, sed praestando aliis beneficia, mentes excitauit obliquas. Necesse est enim ut scelerati homines alienis prosperis intu345 mescant, qui se norunt mereri non posse similia ; sicut in sacrificiis Cain et Abel factum est, quando unius sacrificium respuit, alterius libenter accepit. Sequitur et dolum facerent in seruos eius. Consequens erat ut post conceptum odium saeuiens populus ad dolosas machinas perueniret. Illud enim 350 significat, quando eis lateres facere praeceperunt et pro labore geminando negatae sunt paleae et cetera quae in illo saeuissimo dominatu plebs Hebraeorum Domino deuota sustinuit. 26. Misit Moysen seruum suum et Aaron quern ^ 357 el e git ip sum. Istos ad pharaonem quasi quosdam testes 355 constat a Domino destinatos, ut populum sibi placitum abire permisisset illaesum. O inaestimabilis pietas Omnipotentis ! Ab homine fragili petebat fieri, cuius ordinationi a nulla creatura poterat obuiari, ut reuera nos infirmos doceat qua moderatione uiuere debeamus, quando uoluntates suas Creator san360 ctus sub tanta dementia peregisse cognoscitur. Intendamus quoque et istud genus locutionis scripturae diuinae esse proprium. Suffecerat enim dici, quern elegit ; sed addidit, ip sum, ut hoc quoque euidentius explanaret. Quae forma locutionis in scripturis diuinis creberrime reperitur, sicut est 365 et illud : In quo habitauit in ipso. 27. Po suit in eis uerba signorum suorum et prodigiorum in terra Chanaan. Posuit significat colloca365 Ps.

,

73

.

2

328 et 329 ausit Germ. 325 facti Germ. co'rr. 367 prodigiorum] suorum add. r

347 et] Germ., om. Garet

366/

EXP. IN PS. CIV, 27-31

37°

951

uit in eis, Moyse scilicet et Aaron, uerba sign or um et prodigiorum, quae ab eis praedicabatur Dominus esse facturus. Signa sunt quasi uestigia aliqua futurarum siue praeteritarum rerum ; prodigia uero pertinent ad mirabiles euentus, qui in rerum ordine antea non fuerunt. Prodigium enim dictum est ab eo quod porro dicat. Sed haec signa et prodi¬ gia in Aegyptiis facta sunt, ut, sicut multorum patrum dicit

375 auctoritas, aliquid portenderent christiano populo subsequenti; quod suis locis aptissime commonemus. 28, Misit tenebras et obscurauit eos, quia exacerbauerunt sermones eius. Leguntur quidem Aegyptii aeris tenebras inter plagas reliquas pertulisse; sed melius intellega380 mus corda eorum fuisse potius obscurata, qui Domini praecepta temnebant. Exacerbauerunt autem significat acerbe acceperunt, aut certe iniuriosis abominationibus respuerunt. Nam in plagarum ipsarum enumeratione competens fecit initium. Non enim ad reliqua uenire potuissent, nisi 385 obscuratis sensibus incurrissent profundissimam caecitatem ; quod et hodie sic fieri peccantium usus ostendit. 29. Conuertit aquas eorum in sanguinem et occidit pisces eorum. Dicit secundam plagam, quae in historia Exodi prima legitur ; sed ipsae plagae futurae cladis indicia 390 nuntiabant. Conuertit enim aquas eorum in sanguinem, quoniam erant inter maris Rubri fluent a perituri. Pisces eo¬ rum occisi sunt, ne spes uiuendi hominibus relicta uideretur, quando illud est inter latices mortuum, quod natiuo elemento probabatur enutritum. 395 30. Misit in terram eorum ranas et in cubilibus regum ipsorum. Haec tertia est. Ranarum eis societatem dedit, quia et ipsi locum accepturi probabantur aquatilem ; a quo signo nec reges eorum, id est priores excepti sunt, quando erant altissimae abyssi demersione morituri. Sed hoc inter 400 cetera plus uidetur esse mirabile, ut nec regum domus ab hac plaga cernerentur exceptae, quibus multorum ministeria talia poterant submouere portenta ; ut euidenter detur intellegi, nullis opibus nullisque solatiis diuinis posse iussionibus obuiari. 405 31. D ixit et uenit cynomyia et ciniphes in omnibus jinibus eorum. Quarta plaga subsequitur, dixit et uenit. In magnam significantiam duo ista coniuncta sunt, quia diuinitatis imperium nullum potest sustinere tarditatis obstaculum. Nam si euidenter intendas uel ipsa uerba quae sibi uiden410 tur esse sociata, tamen per syllabas suas aliqua mora protra-

378 quidem aegyptii aeris] om. Germ. 381 tenebant Germ. (cfr Exp. ps. cvm, 455), contemnebant Caret 393 est] add. Germ, in marg. inter] in Germ. 399 altissimi Germ. 405 scynifes Germ.

l.

952

EXP.IN PS. CIV, 31-36

huntur. Iussio autem Domini non dilatat tempus, quando iam ipsa uoluntas effectus est. Cynomyia significat muscam caninam, quae ceteris muscis omnino mordacior est, et importunitate sua uiolentior, unde infesti ac saeuissimi animalis deri415 uatiuum nomen accepit. Ciniphes genus est culicum fixis aculeis permolestum, quas uulgus consueuit uocare zinzalas. Agnoscant homines qui fatuis elationibus intumescunt, quoniam pharao ille saeuus et durus nec muscis par esse poterat, qui se de tanta regni elatione iactabat. In omnibus autem 420 finibus eorum dicit, ne quis Aegyptiis locus a perniciosa clade sentiretur exceptus. 32. P osuit pluuias eorum in grandinem, ignem comburentem in terra ipsorum. 33. Et percussit uineas eorum et ficulneas eorum 425 et contriuit omne lignum finium eorum. Vltio quinta narratur. Similis est superiori sententiae et ista locutio, ubi ait : Posuit in eis uerba signorum suorum. Posuit, statuit significat ac decreuit. Aegyptiorum enim adhuc plagarum enumeratio perseuerat, ut pluuia quae ad fecunditatem 430 terrae datur, conuerteretur in grandinis noxiam uastitatem ; cuius ictus non minus intercipit, quam ubi lapidum copia densa ceciderit. Haec agrorum liquoreum probatur incendium, cum tactu noxio fructus arefacit, quoscumque saxatilis unda percusserit. Ignem uero combur entem, fulmina significat, 435 quae solent excitata tempestate desaeuire. Sequitur et per¬ cussit uineas eorum et ficulneas eorum et contriuit omne lignum finium eorum. Quod dicit, percussit, ad superiora respicit, siue grandinem, siue fulmina, quae caelestis potentia terris uelut tela infesta iaculatur. Et ne tantum 440 ficulneas putares, aut uineas esse percussas, addidit omne lignum finium eorum ; ut et sata non dubitares euersa, ubi arborum quoque robora cognosceres fuisse contrita. Maiora enim continent intellectum minorum. 34. Dixit et uenit locusta et bruchus, cuius non 445 erat numerus. 35. Et comedit omne fenum terrae eorum et omnem fructum terrae ipsorum. Sexta incohat plaga. Sed et haec locutio superiori sententiae similis approbatur, id est, dixit et uenit cynomyia et ciniphes. Locusta uero mater 450 bruchi est, quern mala fecunditate progenerat, quae ad illam praedam quasi conuocatus exercitus cum sua prole descendit. Et ne crederes inaniter deductum, omnem fructum terrae illius ab eis dicit esse consumptum. 36. Et percussit omne primogenitum in terra 416 zintzalas Germ. 423 terram Fisc. ed. Germ. 444 lucusta Germ. (hie et infra) om. r 450 quae] qui Germ.

430 terris Germ. 442 cognosces-. 446/447 et omnem usq. ipsorurrr

EXP. IN PS. CIV, 36-37

953

Aegypti, 'priniitias omnis laboris eorum. Venit ad septimam, quantum ad hunc psalmum pertinet, nouissimam plagam, ubi iam uicti Aegyptiorum populi malorum numerositate cesserunt. Nam quemadmodum amplius tolerare poterant, qui et omnia dulcia perdiderant et desolatos se ipsis quo460 que uictualibus sentiebant ? Sic grauiter per partes perit, qui diuinis iussionibus reluctandum esse putauerit. Hie nonnulla quaestio uidetur oboriri, cur septem Aegyptiorum plagas tanturn psalmus iste commemoret, cum decern sint in Exodi narratione descriptae. Frequenter diximus in scripturis diuinis a 463 parte totum debere sentiri, sicut in euangelio legitur : Verbum caro factum est et inhabitauit in nobis ; quasi non et animam simul assumpserit, quam specialiter liberare dignatus est. Sic, commemorata carne, simul et anima suscipi debere cognoscitur ; quod multis locis inuenis esse praedicatum. Deinde quod 470 septenarius numerus Spiritus sancti uirtute probatur esse perfectus. Merito ergo decern plagas in septenarii numeri rela¬ tione conclusit, ut totum perfectum intellegeres, cuius partern dictam esse sentires. Deinde congruum fuit ut rem notam uaria relatione describeret, cum Aegyptiorum poenas, et toti475 dem Hebraeorum beneficia praedicaret. Sic non diuersum, sed causa uarietatis uidetur esse pulcherrimum. Siue (ut patri Augustino placet) libera est laudatio a lege narrantis ; nam qui texit historiam, necesse habet omnia commemorare plenissime ; qui uero laudat, pauca de plurimis tetigisse sufficiet. 480 Breuiter ergo priora dicit, quia non hie nescientes docet, sed commemorat utique retinentes. Et quoniam est in subse¬ quent diuisione dicturus septem beneficia Dominum hebraeo populo praestitisse, praemisit septem plagas inimicos Aegyptios accepisse, ut numerus ipse (sicut arbitrari possum) bona485 rum et malarum re rum in hoc psalmo comprobabilis haberetur. 37, Et eduxit eos in argento et auro et non erat in tribubus eorum infirmus. Enumeratis plagis quas dedit Aegyptiis, uenit ad quintam partem, in quatotidem bene490 ficia Hebraeis dicit esse collata. Ait enim : Et eduxit eos in argento et auro. Primum itaque beneficium fuit, ut populus longa seruitute confectus, non egenus inanisque discederet. A urum et argentum israeliticum populum ab Aegyptiis praecepto Domini discedentem legimus accepisse, ut non re495 pentina subreptio, sed longae operationis merces esse uidea455

465/466 Ioh. i,

.

14

476/478 efr Aug. En. ps.,

,

104

,

27

6/7

— CC

460 perit] per** Germ. 466 inhabitauit] Germ., habitauit Garet 467 qua Germ. 472 intellegeris Germ.

,

40

.

1547

anima Germ.

n

35

PL

751

EXP. IN PS. CIV, 37-40

954

500

505

510 SCHE

515

520

525

53°

535

tur. Et quia dubitari non potest omnia Dominum iusta praecipere, sine culpa uidetur factum, quod eius imperio constat impletum. Qiapropter sequitur secundum beneficium, ut in ilia necessitate migrationis nullus infirmitate corporea potuisset affligi; quatenus omnia nauanter implerent quae illis praecipiebantur a Domino. 38. Laetata est Aegyptus in profectione eorum, quia cecidit tinior eorum super eos. Diligenter hunc uersum debemus inquirere. Constat enim discedente populo Hebraeorum Aegyptum non fuisse laetatam, quando eum persequendum esse iudicauit; sed postquam illi demersi sunt qui ad insequendos Hebraeos ire decreuerant, tunc qui in Aegypto remanserant omnino laetati sunt, quia similia minime pertulerunt. Reddit enim hanc causam cum dicit, quia cecidit timor eorum super eos. Ipse enim timor fuit, ut in fauore gentis hebraicae ipsa quodammodo uiderentur elementa pugnasse. Et intende quia per figuram metonymiam, quae latine transnominatio dicitur, Aegyptum, non Aegyptios memorat fuisse laetatos. Per id enim quod continet, id quod continetur ostensum est. 39. E xpandit nubem in protectionem eorum et ignem ut luceret eis per noctem. Vtrumque munus con¬ tra temporis inclementiam probatur esse concessum. Nubes data est, ut solis temperaret ardorem ; ignis concessus est ut tenebrarum potuisset auferre caliginem. Hoc est tertium, quod israelitico populo constat esse concessum. 40. Petierunt carnes et uenit coturnix et pane caeli saturauit eos. Intuere quemadmodum superata sunt uota desiderantium. Carnes petit populus Hebraeorum et coturnices accepit. Constat enim tam in volatilibus quam in quadrupedibus carnes esse sine dubio dulciores. Deinde unum postulauit et geminata uenerunt. Sequitur enim et pane cae¬ li saturauit eos. Sunt enim ista Exodi lectione notissima, quando coturnices in modum imbris densissimi depluebant ; manna quoque ut iudaeus populus satiaretur, accepit. Sed ut haec in praefigurationem facta monstraret, non dixit, manna, sed pane caeli, quatenus in illo munere Domini Saluatoris sentiretur aduentus. Ipse est enim panis uiuus qui de caelo descendit. Manna quippe dicitur, sicut in septuagesimo septimo psalmo declaratum est, quid est hoc ? Cuius nominis auferens quaestionem, quod interrogatio ilia mannae perquirebat, expressit dicendo, pane caeli saturauit eos. Sic enim et 533/534 Ioh.

,

6

.

51

498 in] Germ., om. Garet 500 ouanter And. Bee. Fisc. 514/515 continet 516 protectione r (praeter multos codd.) 525 tam] om. Germ. 528 saturabit Germ. 529 defluebant ed. Germ.

PL 75*

EXP. IN PS. CIV, 40-45

54°

545

55°

555

560

565

57°

575

955

caeli Dominus indicatur et quid sit manna euidenter agnoscitur. 11. Dis rupit petram et fluxerunt aquae, abierunt in sicco flumina. Hoc quoque in figuram gerebatur Domini Christi, ut petra aquas profudisset irriguas. Christus enim Do¬ minus petra spiritalis est, qui uitales aquas emanat, unde satiatum desiderium animae sitim nesciat ulterius sustinere. Abierunt in sicco flumina, significat gentium peccatores, qui merito sicci dicuntur ; quoniam delictis siccabuntur urentibus ; isti imbre Domini uirescentes, in nouum hominem pullularunt, de quibus Dominus dicit : Venit enim Filius hominis quaerere et saluum facere quod perierat. 12. Quia memor fuit uerbi sancti sui, quod locutus est ad Abraham puerum suum. 13. Et eduxit populum suum in exsultatione et elect os suos in laetitia. In his duobus uersibus, miraculorum quae superius dixit causa narratur ; ideo enim dicuntur facta, quoniam Abrahae constabant esse promissa. Et respice quod dicit, electos suos eduxit in laetitia, quoniam illi qui murmurauerunt Domini furore percussi sunt. 11. Et dedit eis regiones gentium ; et labores populorum possederunt. 15. Vt custodiant iustificationes eius et legem eius requirant. Venit ad septimum beneficium. Dixit enim primum, eductos in auro et argento ; deinde ex eis nullum infirmatum ; tertio expansam nubem, quae et lumen praestaret in tenebris et in die remoueret solis ardorem ; quarto coturnicem datam ; quinto refert caelesti pane satiatos ; sexto in locis aridissimis aquas irriguas emanasse ; ad postremum promissionum ueritatem fuisse completam, ut eis et regiones gen¬ tium traderet et labores inimicorum pietate copiosissima largiretur. Quod enim dixit regiones gentium, ad possessionem uidetur pertinere terrarum ; labores uero populorum, ad diuitias longo tempore congregatas. Et ne in praesentibus rebus haererent corda mortalium, intulit spiritalia bona, ut eius debeant et requirere et custodire mandata, ne tantum in illis spem haberent ; quae si ad tempus deliniunt, non tamen ad caelorum regna perducunt, sicut apostolus dicit : Quod si in hac uita tantum in Christo sperantes sumus, miserabiliores sumus omnibus hominibus. Iustificationes autem eius sunt, ut Deum toto corde diligamus, proximos tamquam nos amemus, patrem ueneremur, filium carum habeamus et

548/549 Luc.

,

19

.

10

575/577 I Cor.

,

15

.

19

-538/539 ostenditur ed. 540 aquae] et add. r exquirant r 563 spansam Germ.

545 flumina] om. Germ.

561

M 359 PL 753

956

EXP. IN PS. CIV, 45

ceterae iustitiae, quae in diuerso rerum genere sunt praeceptae. Has admonet custodire, quia earum rerum euidens est et absoluta praeceptio. Lex uero eius fuit die sabbato debere requiesci, in Pascha agnum anniculum immolari, sacerdotes cum ueste mystica ad altare accedere et cetera quae 585 in hunc modum a Domino praecepta noscuntur. Sed haec et his similia non corporaliter, sed spiritaliter sunt quaerenda. Ideo enim addidit requirant, quia nouit praecepta legis umbram et speculum esse futurorum. Alleluia. Hoc non otiose percipias, quod aliis psalmis 590 alleluia in capite et in fine ponitur, aliis uero in solo titulo praenotatur. Isti enim qui capite fineque concordant (ut opinor) ad illam intellegentiam referendi sunt quam in psalmis esse diximus qui capite et fine similiter terminantur, ut sunt praecedentes centesimus secundus et centesimus tertius. Siue 595 quia expressius semper infunditur, quod sententia iterata geminatur, ut est non sic impii, non sic ; et fiat, fiat / uel Amen, amen, dico uobis ; et Abba, Pater ; hoc est enim Abba, quod Pater. Sit forte et alia causa quae latet. De hac autem re nec a doctoribus nostris aliud potuimus accipere, nec nobis 600 est aliquid amplius sentire concessum. 580

Conclusio psalmi.

605

610

sche

615

Ecce utrumque alleluia cantatum est, decursus est psalmus caelesti laude plenissimus, qui et praeterita ueraciter re¬ ferret et in futuris nos salubriter commoneret. Passi sunt Aegypti dignissimas ultiones ; acceperunt Iudaei dona caelestia. Nunc unusquisque nostrum exspectet eorum retributionem, quorum imitatur exemplum. Inspiciendum est autem lumine cordis quod in fine psalmi positum est, ut ad iustificationes Domini et in lege eius tota mentis intentione dirigamur. Nam et si bona temporalia suscepimus, sicut Abraham, Isaac, Iacob ceterique fideles qui abundanti facultate floruerunt, in illam partem esse potius debemus intenti, unde ad caelorum possimus regna perduci. Ista enim quae delectabilem uideri faciunt mundum, in aeternitate non habent locum. Meminisse autem debemus hunc psalmum secundum esse horum qui dum miracula Hebraeis collata describunt, per figuram

596 Ps. 1, 4. 597 Marc. 14,

36

Ps. 40, 14; 71, 19; 88, ; Rom. 8, 15 ; Gal. 4, 6.

53

;

,

105

.

48

597 Ioh. 1,

51

; etc.

581 custodiri ed. 589 alleluia] Cass, cum r (T U), om. cet. codd. r et g 591 capite] Germ., in praem. Garet 592 opinior Germ. corr. 593 simili/ter minantur Germ. 009 suscipimus Germ, (corr.), Garet 012 possumus Germ. corr.

EXP. IN PS. CIV, 45-CV, i

957

allegoricam, quae aliud dicit, aliud significat, uentura christiani populi sacramenta declarant. EXPOSITIO IN PSALMVM CV.

5

10

15

20

1. Alleluia. Ecce iterum alleluiatica nobis gaudia redierunt ; ecce breuiter praecipitur ut Domino totius psalmi iubilatione cantetur. Sed inspiciamus quod a superioribus dictis nec titulum nobis cognoscitur mutasse, nec causam. Titulus est enim Alleluia, causa confessio, quae miro modo ad laudes Domini omnino fecunda est. Quantorum enim hinc ora soluta sunt ? Hinc Moyses cum uiris, germana eius Maria cum feminis transitum Rubri maris diuina laude celebrarunt. Hinc Debbora iucunda exsultatione praecinuit. Multi etiam prophetae canticos diuersos tanti miraculi confessione profuderunt. Non immerito, quia magnalia ista totius humanae redemptio¬ ns sacramenta testantur. Ab Aegyptiis enim eripimur, quando ab operibus diabolicis diuino munere liberamur Mare Rubrum transimus, quando baptismatis sacramenta percipimus. In deserto pascimur, quando diuina gratia concedente in mundi istius rerum bonarum largitate satiamur. Ad terram promissionis perducimur, quando in ilia felici patria munere supernae pietatis intramus, ut merito tabs causa frequenter iterata praedicetur, quae tantorum magnalium praefiguratione decoratur. Diuisio psalmi.

25

30

Introducitur confitens populus Hebraeorum, qui, relicta perfidia patrum suorum, ad pietatem Domini (ipso miserante) perductus est, ut intellegamus, cum fuerint conuersi, et ipsos Alleluia merito pro sua redemptione cantare. In prima igitur narratione deprecatur propheta ut societur populo beneplacito, qui erat Domini Saluatoris aduentu de gentibus congregandus. Secunda patrum suorum peccata dinumerat quae fecerunt in Aegypto ; mirabilia Domini recto corde minime contuentes, pium tamen Dominum ad inimicis suis eos liberasse confirmans. Tertia, ad peccandi studia refert eos reuersos ; Dominum tamen electi sui Moysi precibus dicit fuisse delinitum. Quarta, iniquitates eorum asserit iteratas, Dominumque illos decreuisse perdere, nisi Phinees serui sui supplicatione placaretur. Quinta, ad aquam contradictionis Moysen ab illis

Ps. CV, 8/9 cfr Exod.

,

15

20

sqq.

9/10 cfr Iudic. 5,

616 allegoricam] Germ, ed., allegoriam Garet Ps. CV, 25 propheta] om. Germ.

1

sqq.

616/617 xpian* (a eras.) Germ.

27/28 fecerint Germ.

EXP. IN PS. CV, 1-2

958

35 exacerbatum esse commemorat, posteaque filios suos in cul-

40

tura idolorum crudeliter occidisse. Vnde Dominus uehementius iratus, tradidit eos gentium seruituti, ac deinde misertus in conspectu inimicorum eos reddidit gloriosos. Sexta, precatur quod nouerat esse uenturum, ut de uniuersis nationibus Ecclesia catholica congregetur, et laudes Domino aeterna exsultatione concelebret. Nunc partes psalmi per apertas diuisionum semitas ambulemus. Expositio psalmi.

Confit&mini Domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Sicut superior psalmus ^ 360 45 in primo uersu declarauit, quia confessio ilia ad laudes Domini debuisset aptari, ita et hie designat confessionem istam ad medicinam paenitudinis applicandam. Sed et hoc quoque ad praeconia Domini pertinere non dubium est, quando maior gloria est pietatis confitenti parcere, quam uiuenti sine offensione 50 praestare. Hebraeorum siquidem compuncta eongregatio et PL diuina inspiratione correcta, loquitur ad reliquam plebem, ut 75 5 antiqui erroris prauitate damnata, ad diuinam debeat redire clementiam. Et ne aliquis de culparum suarum numerositatibus terreretur, addidit, quoniam bonus. Quis enim dubi55 tet ad eum recurrere, quem sibi audit posse celerrime subuenire ? Bonus enim Dominus recte dicitur, qui delinquentem pascit, qui exspectat errantem, qui solem suum facit oriri su¬ per bonos et malos et pluit super iustos et impios. Hoc etiam ipsius Veritatis uoce declaratur : Nemo bonus, nisi solus Deus. 60 Addidit quoniam in saeculum misericordia eius. Audito bono Domino, ne se humana neglegentia ab studiosa et sedula supplicatione suspenderet, remedii causam dicit : ut ad confessionem celerem Domini debeat munere festinare. In saeculum, uitae huius significat cursum, ubi miseri sunt 65 quicumque delinquunt ; ubi fas est corda nostra conuerti et misericordiam postulare. Ibi enim damnatio est confiteri peccatum, ubi iam constat esse iudicium. 2. Quis loquetur potentias Domini, auditas faciet omnes laudes eius ? Populus iste quem diximus, diuino70 rum operum aestimatione completus, negat humanum sensum comprehendere, quod de ilia plenissime debeat maiestate narrare. Quis enim, significat nullum. Cui enim aut ingenium suppetit ad cogitandum, aut lingua ad depromendum, ut

57/58 Matth. 3,

.

45

59 Marc.

,

10

.

18

44 superius Germ. 53/54 numerositate ed. 58 impios] Germ, ed., iniustos Garet 68 loquitur Germ. 71 plenissima Aud. Bee.

EXP. IN PS. CV, 2-5

4?

4?

959

tanta immensitas unius possit ore narrari ? Vbi merito dicen75 dum est : Non mihi si linguae centum sint, oraque centum, ferrea uox. Addidit etiam: auditas faciet omnes laudes eius. Et hie quoque subaudiendum est, quis, ut perl'ecta nobis possit constare sententia. Pulchra autem uarietate di¬ ctum est: quis auditas faciet omnes laudes eius ? Ilia 8o enim possunt audiri, quae probantur et dici. Hie quoque mo¬ dus inter proprias locutiones habendus est. 3. Beati qui custodiunt iudicium et faciunt iustitiam in omni tempore. Postquam negauit laudes posse Domini comprehendi, sententiam dicit qua se consoletur 85 genus humanum, ut cum ilia nequeat implere, hoc saltern custodire festinet. Custodire enim iudicium est, qui inter alios recte iudicat; iustitiam autem facit, qui aequabiliter agit. Siue illos beatos dicit, qui iudicium in fide custo¬ diunt ; iustitiam uero in opere demonstrant. Sed uide 90 quoniam addidit, in omni tempore, sicut in euangelio di¬ cit : Qui perseuerauerit usque in finem, hie saluus erit. Merito ergo isti tales beati dicti sunt, qui praecepta Domini pura mente custodiunt. Haec tertia species definitionis est, quae graece peotes, latine qualitatiua dicitur, quae dicendo quid 95 quale sit, id quid sit ostendit. 4. Memento nostri, Domine, in beneplacito populi tui, uisiia nos in salutari tuo. Orant deuoti, ut inter eos debeant aestimari, qui Domino fideli opere placuerunt. Nouimus enim israeliticum populum partim contumacem fuis100 se, partim in Domini constitisse mandatis. Vnde isti suppliciter precantur ut in illorum societate debeant annumerari, quibus potest aeterna beatitudo gratia diuinitatis attribui. Et ut tides eorum perfectissima nosceretur, optant se uisitari a Domino Saluatore, emus aduentu se nouerant esse saluan105 dos. Ipse est enim salutaris, de quo beatus Simeon ait : Nunc dimittis seruum tuum, Domine, secundum uerbum tuum in pace, quia uiderunt oculi mei salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum ; Lumen ad reuelationem gen¬ tium et gloriam plebis tuae Israel. no 5. Ad uidendum in bonitate electorum tuorum, ad laetandum in laetitia gentis tuae, ut lauderis cum hereditate tua. Hoc est quod se petebant a salutari Domino

75 Verg. Georg. II, 2, 29-32.

/

; Aen. vi,

43 44

/

.

625 626

91 Matth.

,

24

.

13

106 Luc.

82/83 iustitias r (praeter nonnullos codd.) 83/84 domini posse ~ Garet 85 nequit Germ., add. a s. 1. 87 quia Germ. 88 illos] Germ., ille Garet 92 ista talis Germ. corr. 97 uisita] et praem. r (praeter A N B C D) 103 ut et Germ, cum signo transpositionis 106 demittes Germ, corr., demitte ed.

PL 756

960

EXP. IN PS. CV, 5-6

uisitari, ut bonitatem eius uiderent, quam electis erat aduentus sui munere praestaturus ; quatenus cum christiano populo n 5 gauderent, qui de eius erat incarnatione laetaturus. Ipsa est enim gens Domini, quae de gentium est diuersitate collecta, ut esset grex unus et pastor unus. Sequitur harum rerum suauissimus fructus, ut laudetur Dominus cum hereditate sua. Vtrumque enim coniunctum est, quia in praeconio Do120 mini sui fidelis famulus sine dubitatione laudatur, sicut in superiore psalmo dictum est : Laudamini in nomine sancto eius. Quapropter fidelis iste populus tanto desiderio ad conspectum Domini festinabat, tanta se christianae plebi caritate miscebat, ut nefas sit putare eum spiritu non fuisse conspe125 ctum, quem tanta gratia cognoscimus expetitum, sicut ipse in euangelio dicit : Abraham desiderauit uidere diem meum ; uidit et gauisus est. 6* Peccauimus cum patribus nostris ; iniuste egimus, iniquitatem fecimus. Venit ad secundam narratio130 nem, ubi praedictus populus humili satisfactione prosternitur, ut ilia in principio psalmi declarata uideatur esse confessio. Dicit enim peccasse se cum patribus, quoniam in eorum erant lumbis et origine constituti. Nam cum fuerit tempus longe diuisum, quando in Aegypto patres eorum miracula facta 135 carnaliter acceperunt, cum nulla Domino satisfactione responderent; et aetas ista multum posterior esset, quam praesentis psalmi series cantaretur, dubium non est ilia eos peccata gemere, quae ex parentum suorum probabantur nequitia sustinere. Hoc haeresis Pelagiana non accipit, dum putat originate 14° peccatum ad prolem Adae nullatenus peruenire potuisse. Cum maioribus enim suis peccant, qui se per gratiam Domini ab eorum delicto non separant. Quod pater Augustinus diligentissima librorum disputatione conuicit. Nunc autem quando Domino aspirante mens compuncta resipuit, merito a se pec143 cata parentum uolebat abstergi, qui ab ipsorum coeperat obligationibus segregari. Et ut purissimae confessionis firmitas appareret, haec eadem trina iteratione confirmat. Hoc est enim peccauimus quod iniuste egimus ; hoc est iniuste egimus, quod ini quitatem fecimus. Tanto enim unusquisque PL 150 celerius absoluitur, quanto a semetipso uiuaciter damnatur. 737 Quae figura dicitur schesis onomaton, id est multitudo nominum coniunctorum diuersis uerbis unam rem significantium. Est et alia nobis in hoc loco tradita expositio, quia cum maio¬ ribus suis peccat, qui delicta similia non declinat, sed eadem ^ 361 135 facit quae priores suos fecisse cognoscit; ita tamen ut a poste127 Ioh. 8,

56.

142/143 cfr Aug. Contra lulianum libri vi — PL

115 erant ... laetaturi ed. 136 responderint Germ.

44, 641

sqq.

120 famulus] populus ed. 132 se] om. Germ. 150 quanta ... uiuacitate Germ., recte ?

135/

EXP. IN PS. CV, 6-9

961

ris reatus originalis peccati, nisi per gratiam Domini non possit excludi. 7. Patres nostri in Aegypto non intellexerunt mirabilia tua, et non fuerunt mentores multitudinis 160 misericordiae tuae, et irritauerunt ascendentes in Rubrum mare. Duo sunt quae beneficia donata commendant, intellectus et memoria ; quod utrumque in perfidis fuisse denegatur. Non intellexerunt, pulcherrima locutione signatum est. Videbant enim praestari ; sed qua causa fieret, 165 non ab eis probabatur agnosci. Nam decern plagis percussi sunt Aegyptii, ut Decalogo futuro Hebraeorum gens deuota seruiret. Dimissi sunt a pharaone, ut et illi relinquerent diabolum cum ministris. Sed illi carnaliter quae gesta sunt intuentes, spiritalis gratiae minime praemia quaesiuerunt. Non 170 fuerunt autem memores misericordiae Domini, quando uidentes pharaonis exercitum antequam mare Rubrum diuideretur, credebant se euadendi subsidia perdidisse ; et contra Moysen locuti sunt melius sibi fuisse duro subiacere seruitio, quam tota gens perire potuisset in eremo. Post haec conse175 quens fuit, ut irritarent Dominum ascendentes in Ru¬ brum mare, quando non crediderunt posse fieri, quod eius audiebant omnipotentiam polliceri. Ita factum est, ut nec intellegerent uirtutem Domini, nec eius beneficia deuota mente retinerent. Bene autem positum est, irritauerunt, quasi 180 per se quietum atque placatum, infensum et iracundum sibimet reddiderunt. Ascendentes autem in Rubrum mare, dictum constat positione terrarum, quoniam cunctis regionibus Aegyptus perhibetur humilior et inde discedentes loca petere uisi sunt altiora. 185 8. Et liberauit eos propter nomen suum, tit notam faceret potentiam suam. Dicendo propter nomen suum, designare mihi uidetur Dominum Saluatorem, cuius uocabulo conuenit saluare periclitantes. Deus enim quando liberat peccatores, non propter merita eorum praestat, sed 190 propter nominis sui potentiam demonstrandam ; ut pius euidenter appareat, si immeritis beneficia larga concedat. Quod enim dicit, notam fecit potentiam suam, non carnalibus utique oculis, sed spiritali cogitatione uidentibus. Nam si omnibus notam fecisset, nequaquam durus populus de in195 credulitate peccasset. 9. Et increpauit mare Rubrum et exsiccatum est ; et deduxit eos in aquis multis sicut in deserto. Increpationem uocauit occultum diuinitatis imperium : quia mare in Exodo uoce Domini nusquam legimus increpatum. 200 Agit enim ille occultis motibus uniuersa quae praecipit et qua161 rubro opt. codd. r 196 siccatum r, port, rede, cjr l. 203 199 legimus] Germ., legitur Garet

197 eduxit r c t. (xcvm)

962

EXP. IN PS. CV, 9-12

si ad audientes loquitur, quae sensum non habent attributum. Tanta enim uirtus iussionis est, ut parere praeualeant, quae audire non nouerunt. Siccatum mare non pro uniuersitate debemus accipere, sed tantum quantum illis iter aperiret. 205 Nam plus inde miraculum fuit ut undae liquidae exeisis lateribus constitissent, nec fluenta fluerent, sed montium quadam firmitate consisterent. Sequitur et deduxit eos in aquis multis sicut in deserto. Desertum est maxime quod aquarum inundatione deseritur, ut nullum ibi animal possit 210 habitare periculo siccitatis ingenito. Educti sunt ergo Hebraei per abyssum tamquam per loca deserta, quae nimia sterilitate siccantur ; ostendens quoniam sic aruit ilia uia fluentorum, ut usque ad iter potuisset peruenire puluereum. 10. Et liberauit eos de manu odientium et redemit 215 eos de manu inimicorum. Quamuis esset et hoc beneficium, si eos de potestate aliena liberaret, tamen auxit muneris quantitatem dicendo, de manu odientium ; quibus utique parcere non poterant, quos immaniter impetebant. Horrebant plane propter quos et tantas plagas susceperant et rerum sua220 rum amissione priuabantur. Intellegitur etiam de conspirata daemonum cohorte, quae humanum genus stimulo peccatorum et odit et percutit. Sequitur et redemit eos de manu inimicorum. Hoc si ad litteram uelis accipere, non videtur posse congruere ; nam, ut liberaret Hebraeos, nullum Aegyp225 tiis pretium dedit, quibus magis pro sua contumacia plagarum dura geminauit. Sed hoc prophetiae spiritu dictum credamus de temporibus christianis, quando Dominus Saluator peccatores obnoxios pretioso sanguine suo a diaboli redemit imperio. 230 11. Et op emit aqua tribulantes eos ; units ex eis non remansit. Hocquidem ad litteram sine controuersia uidetur intellegi, quia nota est in Exodo commemorata descriptio. Verum unus ex eis non remansit, non ad uniuersam Aegyptiorum gentem respicit, sed tantum ad insequentium mul235 titudinem tendit,quae ibi usque ad minimum probatur exstincta. Remanserant enim de Aegyptiis, qui laetarentur in profectione eorum, sicut in psalmo superiore dixit : Laetata est A egyptus in projectione eorum ; sed illi scilicet qui in casu simili non fuerunt. 24O 12. Et crediderunt in uerbis eius et cantauerunt laudes eius. Post miraculum tale dicendo, cr ediderunt, duritiam cordis demonstrat, quod non ante euentum rei, sed post effectum miraculorum credere maluerunt. Nam etsi bonum sit uisis rebus acquiescere, multo melius promissa credi245 disse, sicut in euangelio Thomae dicit : Quia uidisti credidisti ; 245/24(5

Ioh. 20, 29.

213 puluerum Germ.

218 poterat Germ.

PL

758

EXP. IN PS. CV, 12-16

250

255

260

265

SCHE

270 PP

275

280

283

963

beati qui non uiderunt et crediderunt. Quod uero addidit et cantauerunt laudes eius, hymnum significat Exodi qui ait : Cantemus Domino, gloriose enim honorificatus est, et cetera quae hebraeus populus peracto miraculo magna exsultatione cantauit, sicut in tituli expositione narratum est. 13. Cito fee erunt et obliti sunt operum eius; non sustinuerunt consilium eius. Venit ad tertiam narratio- pl nem. Cito fecerunt / ac si diceret, summa celeritate mutati 759 sunt, ut qui laudes Domino de collatis mirabilibus canebant, paulo post contra eum nefandas murmurationes assumerent. Non sustinuerunt consilium eius, quando prius conceperunt desperationem, quam eius parata beneficia prouenissent. Dominus enim, qui eos liberauerat talibus tantisque miraculis, nullam eos uictualium rerum passus fuerat penuriam sustinere. Sed illi anticipauerunt consilium supernum, qui eius noluerunt exspectare dispositum ; more fragilitatis humanae, quae dum sibi nimia festinatione prouidere putat, incaute dispositionem diuinitatis anticipat. 14. Et concupierunt concupiscentias in deserto et tentauerunt Deum in siccitate. Hoc erat quod consi¬ lium eius minime sustinuerunt, ut in deserto comestionem sub diffidentia peterent et aquam sibi dari sub murmurationibus postulassent. Quae figura dicitur cacozelon, id est mala affe- n 362 ctatio, quoties ingenium iudicio caret, et spe boni fallitur praecipitata uelocitas. Concupierunt autem concupiscen¬ tias. Genus hoc locutionis in scripturis sanctis omnino creberrimum est ; ut est, desiderio desideraui manducare uobiscum pascha ; et illud : Qui maledixerit patri uel matri, morte morietur ; siue, castigans castigauit me Dominus, et his similia. Ostendit enim nimietatem desiderii positio geminata uerborum. 15. Et dedit eis petitiones ipsorum ; et misit saturitatem in animas eorum. Temporalia petentes, merito carnea beneficia susceperunt. Duobus enim modis animam dicimus esse satiatam, cum escis corporalibus pro carnis infirmitate reficitur et cum spiritali iucunditate completur. Sed hie animas eorum carnibus potuque dicit esse saginatas, ut ipsa uoluntas quae desperatione peccauerat, rebus emergentibus uinceretur. 16. Et irritauerunt Moysen in castris et Aaron sanctum Domini. Saturitatem uentris secuta seditio est, quae plerumque causas excitat, unde pericula perniciosa pro248 Ex. 18.

,

15

.

1

272/273 Luc.

,

22

.

15

273/274 Ex.

,

21

.

17

274 Ps.

,

117

251 eius] et add. r (praeter H* M K T*) 277 petitionem Aud. Bee. cum g eorum r 279/280 dicimus animam ~ Garet

964

ET

EXP. IN PS. CV, 16-19

veniant. Irritari aliquem dicimus, ad iracundiam prouocari aut actionibus aliorum improbis, aut uerbis asperrimis. Illud 290 enim significat, quando Dathan et Abiron honorem sibi con¬ tra Moysen et Aaron excitatis contentionibus assumebant. Vnde eorum poena prosequitur, irritauerunt enim uiros sanctos ad interitum suum, quia per inuidiam loquebantur, quod Domino displicuisse agnoscitur. Quod congrue inter lau295 des Domini ponitur, quia suos famulos uindicasse declaratur. 17. Ap erta est terra et deglutiuit Dathan et operuit super congregationem Abiron. Haec, ut testatur Numerorum liber, supra illos contigisse manifestum est qui gratiam supernam Aaron et Moysi collatam uenenosis inui300 diae dentibus appetebant, ut sibi honorem contumaciter assumerent, quem supradictis cognouerant misericordiam Domini contulisse. Quibus similis exitus prouenit, quia causa una schismatis fuit; deglutiti sunt a terra, quia terrena sapuerunt, ut ipsa poenae qualitas scelerata facta testetur. 3°5 18. Et exarsit ignis in synagoga eorum et jlamma combussit peccatores. Hoc factum est supra ducentos quinquaginta complices Dathan et Abiron, qui eorum infeliciter uota secuti sunt, ut thuribula tenere praesumerent, quod idem Numerorum textus eloquitur. Synagoga uero hie non 310 templum significat, sed adunationem, quam perustam diuino constat incendio, ut qui in incensi praesumptione peccauerant, caelesti flamma cremarentur. Ideo enim addidit, eorum, ut earn a populo Domini separatam fuisse sentires. Flamma uero dicta est a flagello comarum suarum. 315 19. Et j ecerunt uitulum in Horeb et actorauerunt sculp tile. Hoc quoque notissimae historiae narratione de¬ claratur, quando Moysi absentiam Iudaei minime tolerantes, prodigioso sensu in Horeb monte deserti, deum metallicum sibimet effecerunt. Sed quanto ipsis iumentis deteriores erant, 320 qui nec uiuum pecus aestimabant irridendis deuotionibus adorandum ! Horeb uero interpretatur Caluaria, ubi postea Dominum crucis patibulo carne constat occisum : ut in ipso eodemque nomine iam tunc et in illo deserto Horeb culturam Domini perfidi nefanda praesumptione uiolarent, quorum 325 posteritas erat in Caluariae loco crucifixura Dominum Chri¬ stum. Illud quoque aestimo considerandum quod dixit, adorauerunt sculptile, quia in Exodo legimus uitulum con-

297/298 efr Num. ps. 41, 2, 13 — CC

, ,

-

.

16

31 32

38

460

305/309 eft Num.

,

16

.

35

321 efr Aug. En.

.

297 synagogam r 299 moysen Germ. 305 pr. et] om. r (praeter N* S K T* D* Q) 315 coreb codd. {sic semper) 318 montem Germ. 322 ipsum Germ, corr. 323 et] om. Germ. 324 perfide Germ.

PL

76°

EXP. IN PS. CV, 19-23

965

flatilem collatis ornamentis monstruoso quodam indicio fuisse formatum. Sed duas res hie dictas debemus aduertere, ut uitu330 lum adorauerint in deserto et postea sculptilia simulacra in repromissionis terra coluerint ; quod in subsequentibus ipse dicturus est. 20. Et mutauerunt gloriam suam in similitudinem uituli manducantis fenum. Gloria eorum fuit adorata 335 diuinitas, quam infelici commutatione perdentes, usque ad hoc peruenire meruerunt, ut deserentes caeli terraeque Creatorem, deum sibi facerent similitudinem uituli fen a comedentis. O nefarium scelus sic potuisse decipi, qui tanta miraculorum fuerant uisione cumulati! Quale enim piaculum fuit, 340 mutum animal Deo simile credere, quod sacrilegium fuisset uel hominibus comparare ? Sed hoc totum impatientia fecit leuissimorum hominum, quae semper ducit ad culpas et praecipitat ad ruinam. Nam si causam rei sub ueritate discutias, nullum crimen est quod non impatientia matre nascatur. Con345 tra hoc illud uere remedium est, illud fixum indubitatumque praesidium : Exspectans exspectaui Dominum et respexit me. 21. 22. Obliti sunt Deum, qui saluauit eos, qui fe¬ cit magnalia in Aegypto, mirabilia in terra Chanaan, terribilia in mari Rubro. Magna crescit super 350 Iudaeos obliuionis inuidia ; ut quod beneficium in mente ha¬ bere potuissent, quibus liberatio sua in memoria permanere non ualuit. Et ne putaretur paruum, quod ab animo uidebatur exclusum, dicit magnalia ; quae etsi pro beneficiis collatis a perfido animo retineri non poterant, certe uel pro ipsa rerum 355 magnitudine recoli debuerunt. Addidit etiam mirabilia, quae nullo modo excusabiliter, quamuis mutabiles de suis mentibus excludere debuissent. Ad postremum cumulauit et terribilia, quae solent humanis animis uiuacius insidere, quorum dum pauor reuoluitur, memoria non deletur. Sed qua360 lis hie stupor, qualis accusatur amentia, ut inter tanta magna¬ lia declinare potuissent, quae a tanto operabantur auctore. Et considera quam multas res singulorum uerborum adiectione cumulauit. Quae figura dicitur auxesis, id est augmentum paulatim ad superiora conscendens. Hoc siue in laudibus, siue 365 in uituperationibus omnino praeualidum est. 23. Et dixit ut disperderet eos : si non Moyses

346 Ps.

, 2.

39

333 similitudine opt. codd. r 334 manducantes Germ., corr. a. m. 341 compa¬ rare] Germ., mut. in -ri 347 obliti] et praem. r (praeter A H2) liberauit r 348/341) chanaan] Germ. ed. cum r, cham Garet cum g 354 retinere Germ, (corr.), Garet 355 recoli] Germ, ed., recolere Garet 361 qui haec operabatur auctorem Germ. 366 disperdisset Germ, (recte ?)

PL

761

966

$

pp

EXP. IN PS. CV, 23-25

electus eius stetisset in confractione in conspectu eius, ut auerteret iram eius, ne disperderet eos. Haec omnia Exodi textus enarrat, quando Dominus ad Moy37° sen locutus est, ut tam acriter peccantem populum ira sua consumere permisisset; sed ille in confractione, id est in perditione ilia quam populus merebatur excipere, stetit contra Dominum dicens : Si dimittis Mis peccatum, dimitte ; sin autem, dele me de libro tuo. O sanctum uirum et omne laude dignissi375 mum,quando a monteSina ad castra descendit et ante simula¬ crum uidit populum nefanda gesticulatione gaudentem, commotus aduersum eostabulas fregitetgladioalterutrum iussit interfici;sed ubi uniuersaliscalamitas imminebat, se potius precatur exstingui, ne pateretur gentem generaliter interire. m 363 380 Vtrumque pium, utrumque gloriosum ; ut merito loqueretur cum diuina dementia, qui eius dilexit facere constituta. Simul et ilia uirtus ostenditur, quia precibus sanctorum saepe poenas debitae mortis euadimus ; non quia ualet aliquis Domini mutare disposita, sed, ita ut eueniunt, ab eo nouerit esse praescita. 385 24. Et pro nihilo habuerunt terram desiderabilem ; non crediderunt in uerbo eius. Venit ad quartam narrationem, in qua Iudaeos nec futuras promissiones in animo dicit habuisse, nec transacta miracula. Ideo enim nulla uidebantur, quia semper carnaliter et uisa et audita cogita39° bant. Desiderium siquidem corporale cito fastiditur acceptum. Sed aduerte quam magna terra intellegentibus fuerit, ut desiderabilis esse diceretur ; illis tamen nulla uisa est, quia nihil in ea spiritale senserunt. Sequitur non crediderunt in uerbo eius. Filiurn significat, cui plebs nefandissima non 395 credebat. Siue hoc ad litteram congruenter aptatur, quia ideo murmurauerunt, quod eius promissionibus minime credere maluerunt. Multa enim de se eorum perfidia tacit intellegi, sed ubique reatus est. 25. Et murmurauerunt in tabernaculis suis ; non 400 exaudierunt uocem Domini. Dum murmurationes exercent, uocem Domini nullatenus audierunt. Istud enim illis plerumque contingit, qui dum ab his uocibus occupantur, PL alia exaudire non possunt. Et nota quod hoc uerbum exaudi- 762. tionis communi usu supplicibus tantum, non superioribus ap405 plicatur. Vnde, quia hie dicit non exauditum Dominum, constat inter proprias elocutiones scripturae diuinae rationabiliter esse referendum. Addidit, in tabernaculis suis, ut non

373/374 Ex. 32, 31-32.

374 omni Germ. 377 aduersum] Germ., aduersus Garet 386 uerbis r non] nec r(praeter M) 492 ab his] Germ, (h s. /.), aliis Garet

399

EXP. IN PS. CV, 25-31

967

hoc laborantibus, sed otiosis contingere uideretur. Maior enim criminis crescit inuidia, cum murmurare contigit otiosis. 410 26. Et eleuauit manum suam super eos, ut prosterneret eos in deserto. 27. Et ut deiceret semen eorum in nationibus et dispergeret eos in regionibus. Hie iustitia Domini praemittitur, ut secuta pietas maiore gloria sentiatur. Dicit enim 415 insurrexisse Domini potestatem, ut in excedentibus uindicaret, eosque in deserto prosterneret, qui praecepta Domini audire noluerunt. Deinde ut semen eorum, id est reliquos eorum humiliatos inter nationes redderet, qui pridem gloriosi cunctis gentibus exstiterunt. Ad postremum inclinatos atque 420 despectos per regiones dispergeret, ne quidquam ulterius de sua congregatione praesumerent. 28. Et consecrati sunt Beelphegor et manducauerunt sacrificia mortuorum. 29. Et irritauerunt eum in stiidiis suis et multi425 plicata est in eis ruina. In his uersibus et excessus maior et uehementior ira subiungitur ; ut non solum ad tempus sacrificasse, sed etiam ipsi quoque idolo gentium Beelphegor consecr ati esse uiderentur. Sic enim in culturas daemonum ritusque transierant, ut iam non Domini, sed daemonum serui 430 esse probarentur. Pulcherrime autem dictum est, sacrificia mortuorum, quia defunctis hominibus impendi cultura ipsa probabatur, quos gentilitas immortales deos esse iudicabat. Sed intende sollicite quod multiplicatam ruin am supra eos dicit quibus erat sancti sui precibus parciturus. Illud enim 435 quod debebatur, multiplicatum dixit mole peccati; ut maior fieret dementia quibus numerosior relaxabatur offensa. 30. Stetit Phinees et exorauit et cessauit quassatio. 31. Et reputatum est illi ad iustitiam, in genera440 tionem et generationem usque in saeculum. Stetit, uerbum ipsum soliditatem mentis ostendit, ut in ilia generali perturbatione solus ausus fuerit confidentiam deprecantis assumere. Nam cum legatur telo transfixisse Iudaeam qui mulieri Madianitidi contra uetitum Domini miscebatur, tamen 445 quoniam hoc zelo diuino fecisse cognoscitur, oratio magis dicta est quam operatio. Quisquis enim bonis actibus occupatur, exorat. Cuius homicidium non horruit, quoniam adulterii maculam uindicauit. In tantum enim post effusum sanguinem innocens fuit, ut ipsius quoque iudicis meruent uoce laudari.

443/445 efr Num.

,

25

- .

7 8

410 eleuabit Germ. 412 pr. et] om. Germ, g 439/440 a generatione et generatione r

437 stetit] et praem. A.ud. Bee. cum 444 manitidi Germ.

968

EXP. IN PS. CV, 32-36

32.33. Et irritauerunt eum ad aquas contradictionis, et uexatus est Moyses propter eos, quia exacerbauerunt spiritum eius. Et distinxit in labiis suis. Venit ad quintam narrationem, ubi ilia refertur offensio, quando post tot ostensa miracula sub nefandis murmurationi455 bus aqua petebatur, quae sic noscitur expetita, ut contradictio magis quam postulatio esse uideretur. Ibi enim Moy¬ ses, sicut in libro legitur Numerorum, nimia iudaici populi importunitate succensus, diffidenter excrepuit dicens : Audite me, rebelles et increduli, num de petra hac uobis aquam 460 poterimus eicere ? Quo sermone et ipse quoque peccauit, qui iam tantis miraculis praeacceptis non credidit Dominum quae fecit esse facturum. Quod dictum labiis suis a priore con¬ stants omnino distinxit atque separauit, quando istud ambigue locutus est dum ilia certissima fide promisisset. Quod 465 locutionis genus scripturae diuinae proprium esse dicimus, quando hoc nec litterae saeculares, nec communis usus exercet. Hie autem Moyses, sanctitate seruata, hac tantum meruit ultione percelli, ne in terram introiret promissionis, qui de Do¬ mino magna promittere non praesumpsit. Nam post obitum 470 eius cum ad Iesum Naue loqueretur Dominus dixit : Confortare igitur et esto robustus ualde, ut custodias et facias omnem legem quam praecepit tibi Moyses seruus mens. Dicendo enim seruus mens, gratiam in eo mansisse suae pietatis ostendit. 34. Non disperdiderunt gentes quas dixerat Domi475 nus illis. 35.36. Et commixti sunt inter gentes et didicerunt opera eorum ; et seruierunt sculptilibus eorum et factum est illis in scandalum. Tamquam parum fuisset quod peccauerat in deserto populus Hebraeorum, sic post480 quam terras promissionis intrauit, oblitus Domini mandatorum, cum illis se magis gentibus uetita societate coniunxit, quas propter idolorum culturas eis fuerat delere praeceptum ; addentes malum sceleribus suis, ut se eorum quoque superstitione polluerent ; factaque illis est scandalum repro485 missionis terra, quae fuerat in magnum praemium, Domino largiente, concessa. Miserrimi hominum, qui Dei munus in peccata verterunt, ut quod ille donauerat ad gratiam, excedentibus fieret ad ruinam. Sic monemur recte uti beneficiis diuina largitate collatis, ne magis inde pereamus, unde sub490 leuati fuisse cognoscimur. Scandalum graecum nomen est. 450

458/460 Num.

,

20

.

10

470/472 Ios. 1, 7.

456 uideretur esse quam postulatio ~ Garet 465 dicamus Germ, (ut uidetur) 474 dixit Aud. Bee. 478 paruum ed. 484 scandalum] in praem. ed. 489 collatis] Germ., concessis Garet

EXP. IN PS. CV, 36-42

SCHE

969

significans sinistrum, quod mentes eorum in laeuam partem peruersa imitatione deduxit. 37. Et immolauerunt filios suos et filias suas daemoniis. 495 38. Et ejfuderunt sanguinem innocentem, sanguinem filiorum suorum et filiarum. Quamuis in scripturis diuinis effusum sanguinem humanum ab Hebraeis qui in terram repromissionis ingressi sunt, in sacrificiis daemonum non legatur, tamen ab aetate sequenti hoc fieri potuisse non 500 dubium est, quando et praesens scriptura index probatur esse ueritatis. Et inspice quemadmodum ueraci relatione peccantium exaggeratur iniquitas. Primo enim dixit : Effuderunt sanguinem innocentem ; et ne putarentur extranei, addidit, filiorum suorum et filiarum, quorum salus in hu505 mana conuersatione dulcissima est, ut illis non parcerent pro quibus pii parentes etiam interfici non recusant. Quos sacrificauerunt sculptilibus Chanaan. 39. Et interfecta est terra in sanguinibus et contaminata est in operibus eorum ; et fornicati sunt 510 in obseruationibus suis. Adhuc in ipsa auxesi in his duobus uersibus perseuerat; quod schema graece dicitur climax, latine gradatio, quia per gradus quosdam, siue in laude, siue in uituperatione sensus noster ascendit ; quam proxime quidem diximus, sed non piget frequenter repetere 515 quod auctoritas ipsa cognoscitur iterare. Et quia dixerat filiorum filiarumque sanguinem fusum, adhuc crescit inuidia, adhuc grandescit scelus, quando ilia monimenta caritatis horrendis sculptilibus sacrificata memorantur. Intef¬ fect am igitur terram crudeles homines debemus accipere, 520 qui se magis iniqua deuotione trucidarunt ; interficiendo enim filios suos, tarn nefario scelere parentes potius uidebantur exstingui. Tropica enim locutione positum est interfectam terram, dum terreni homines dicantur malis actionibus interempti. Exposuit enim quemadmodum interfectam dixe525 rit terram cum carnales et insipientes pessima fuerint actione demersi. Nam illi fornicati uidentur in Domino, qui se adulterinis superstitionibus polluerunt. 40. Et iratus est animo Do minus in populo suo et abominatus est hereditatem suam. 53° 41. Et tradidit eos in manus gentium et dominati sunt eorum qui oderunt eos. 42. Et tribulauerunt eos inimici eorum et humiliati sunt sub manibus eorum. Hoc quoque tropica locu¬ tione dictum est ; quia perturbatio animi cadere non probatur 5 3 5 in Dominum, sed uindictae eius excitata potentia, humana 508 pr. et] om. r populum suum r

510 auxesim et Germ.

517 monumenta Germ.

528 in

/x

364

PL

764

970

EXP. IN PS. CV, 42-45

consuetudine ira vocitatur. Sed quid fecit iratus ? Auersus ab illis est, quod malorum omnium constat extremum. Sic quando illud quod continet subducitur, necesse est ut earum rerum quae continentur ruina protinus consequatur. Tra54° diti sunt enim opprobrio seruitutis, qui gloriari uidebantur in idolis. Sequitur et dominati sunt eorum qui oderunt eos. Quamuis omnis dominatus gentilis uideatur esse molestissimus, addidit qui oderunt eos, ut grauius esset cum seruiret infenso. Nullis enim obsequiis tabs Dominus placari 545 potest ; nam qui semper odit, semper iratus est. Denique uide quid sequitur et tribulauerunt eos inimici eorum et humiliati sunt sub manibus eorum. Tabs ergo uicissitudo recipitur, ut qui amanti Domino seruire noluerunt, odientibus inimicis iusto iudicio probarentur esse subiecti. 55° 43. Saepe liberauit eos. Ipsi autem exacerbauerunt eum in consilio suo ; et humiliati sunt in iniquitatibus suis. 44. Et respexit eos cum tribularentur, cum exaudiret orationem eorum. Duplici modo hie misericordia 555 diuinitatis exponitur. Praemisit beneficia et humana non cessauit iniquitas ; intubt uindictam et afflictis iterum dignata est donare clementiam ; ut intellegamus ipsum et bona praemittere et flagellatis denuo subuenire. Hoc enim in his uersibus reperis, si diligenter intendis. 560 45. Et memor fuit testamenti sui et paenituit eum secundum multitudinem misericordiae suae. Causam dicit quare fuerit israebticus populus, cum saepius peccaret, auditus ; nec usque ad perditionem debitam Domini miseratione peruenerit; propter testamentum scilicet nouum quod 565 est aeternum, ubi Domini aduentus eluxit, qui nulla successione mutabitur. Ipse enim promissus est Abrahae, quia de eius erat semine nasciturus ; hoc erat absconditum in prophetis, sed euangebi tempore reuelatum est. Paenituit autem, more humanitatis edicitur, quae dum paenitet, consueuit mutare 57° dispositum. Apud Dominum enim cuncta certis modis ordinata discurrunt ; nec aliquid nouum contra praescientiam eius euenit, dum omnia quae sunt facienda cognoscit. Necesse enim fuit ut nobis nostro more loqueretur, qui naturam mortabtatis, ut nos in aeternum uiuificaret, assumpsit. Sed considera 575 quia ista paenitentia Domini tunc fieri dicitur, quando et nos paenitentes esse cognoscit. Tabs enim ille nobis efficitur, quales nos sibi esse probauerit. Addidit secundum multitudi¬ nem misericordiae suae. Ipsa est quae cuncta peccata superat, ipsa quae usque ad nostram carnem uenire dignata 537 est ab illis ~ Garet 539 quae continentur reram ~ Caret 541 eorum] eis Germ. ed. 554 orationes r 555 diuinitatis] domini ed. 504 peraeniret Germ. corr. 576 nobis ille ~ Garet

PL

765

EXP. IN PS. CV, 45-48 580

585

590

595

600

605

610

615

971

est. Multitudo enim misericordiae iuste dicitur, per quam mundus noscitur esse liberatus. 46. Et dedit eos in misericordias, in conspectu omnium qui eos ceperant. In misericordias dicit eos datos, quia diuersa charismatum munera susceperunt. Alii enim prophetae, alii apostoli, alii martyres, alii confessores ex ipso populo Domini miseratione floruerunt, ut eosdem postea miraculorum intuitu uenerarentur gentes, quos ante uelut abiecta mancipia possederunt. Siue magis ad diabolum uel ministros eius referri potest, ut coram eis redderentur liberi, quorum prauitate prius uidebantur esse captiui. Vnde apostolus dicit : Principem potestatis aeris huius, qui operatur in filiis infidelitatis ; et alibi : Vt resipiscant a diaboli laqueis captiuati ab ipso secundum ipsius uoluntatem. 47. Saluos fac nos, Domine Deus noster et congfoga nos de nationibus. Vt confiteamur nomini sancto tuo et gloriemur in laude tua. Populus ille cui ab initio psalmi istius uerba dedimus, postquam se copia dominicae laudis expleuit, sexta narratione Patrem Dominum deprecatur ut Ecclesiam suam de gentium congregatione perficiat. Illud quoque subiungens et gloriemur in laude tua, non in humana iactantia, sed in te, ubi est reuera fixa gloria et sine fine laetitia. Et intuere quod hie saluare dicitur Pater ; legitur etiam et Filium saluare, ut est illud : Venit Filius hominis saluum facere quod perierat. Praedicatur etiam saluare Spiritum sanctum, ut est illud ad Titum : Saluos nos fecit per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus sancti. Sic indiuisibilis Trinitatis aequalitas p. 365 atque unitas et uerbis similibus et uirtutibus indicatur. pl 48. Benedictus Dominus Deus Israel a saeculo et 766 usque in saeculum ; et dicet omnis populus: Fiat, fiat. Haec est laus quam superiore uersu congregatos optauit populos personare. Hoc etiam nunc sancta canit Ecclesia, quae se de tanto bono praesenti tempore consolatur. Sed hoc dicit ab isto saeculo usque ad illud perpetuum saeculum esse faciendum, ut continuata laus numquam debeat habere fastidium. Sed cum praedictos hymnos deuotus Iudaeorum popu¬ lus canat, quis est iste alter qui dicit : Fiat, fiat, scilicet (ut mihi uidetur) populus ille praeputii est, qui eo tempore in fide

591/592 Eph. 2, 2. 3> 5-

592/593 II Tim. 2,

.

26

604 Luc.

,

19

.

10

606/607 Tit.

592 filios ed. 593 capti And. Bee. Fisc. 594 nos fac r (praeter M) 596 no¬ mine Germ., corr. a. m. tuo] Germ. s. 1. a. m. 605/606 ad Titum] aditum Germ. corr. 610 dicit Germ., corr. a. m. omnes populos Germ. 611/612 congregatos ... populos] Germ, ed., congregatus populus Garet

972

EXP. IN PS. CV, 48-CVI, 1

non erat, quando psalmus iste canebatur ; qui tamen prophe620 tiae uirtute futurus introductus est, ut amore uniuersitatis diceret : Fiat, fiat. Sic hodieque in ecclesiis orantibus sacerdotibus respondetur Amen, id est: Fiat. Sic iam illis temporibus ipsi indicabantur, qui nunc idem faciunt. Conuenit enim magis haec uerba ad talem intellectum trahere, quam 625 librorum determinationes aduertere, sicut quibusdam piacet. Conclusio psalmi. Caniatum est Alleluia festiuum, responderunt omnia titulo suo. Nam licet diuersa dicta sint, in unam tamen gratiam tamquam uoces canori organi conuenisse noscuntur. Quapropter summo desiderio supplicemus, ut nos de beneplacito sibi 630 populo esse concedat, qui de prauis recta, de amaris dulcia, de temporalibus facere consueuit aeterna ; quatenus et nos in Christo Domino gloriantes communiter dicere mereamur : Benedictus Dominus Deus Israel a saeculo et usque in saeculum. Meminisse autem debemus quod hie psalmus, 635 quamuis habeat peccauimus c%im patribus nostris, iniuste egimus, iniquitatem fecimus, ad paenitentes tamen non debeat applicari. Primum, cui festiuum Alleluia praemissum est ; deinde quia populus loquitur Hebraeorum, cum singulae personae paenitentibus dentur ; tertio plus histo640 riam continet quam delicta deplorat. In multis praeterea psalmis de peccati satisfactione breuiter inuenis dici; cum tamen non ad ipsam causam uideantur aptari. EXPOSITIO IN PSALMVM CVI. 1. Alleluia. Quoniam psalmus iste cum aliis duobus superioribus simili titulo praenotatur, conuenire putamus ut nos quoque ipsorum relationes sub una expositione memoremus ; quatenus munus tanti secreti facilius possit intellegi. In primo 5 Alleluia commendatur populus Iudaeorum, de quo nulla que¬ rela est. Secundo eos commemorat, qui in eadem gente creberrimis offensionibus errauerunt, et ad Domini gratiam ipsius miseratione reuersi sunt. Hie autem commonetur populus christianus, ut laudes Domini pro collatis sibi beneficiis debeat 10 personare. Sic breuiter potest intellegi, quod in unoquoque eorum debet inquiri. Vnde nunc propheta (ut dictum est)

635/636 Ps.

,

105

.

6

622 respondetur] Germ., mut. in responditur 638 loquitur populus ~ Garet. Ps. CVI, 5/6 querella A

9 ut] et Germ. M

636 iniquitates Germ. (cjr /.129) 10 hie ed.

EXP. IN PS. CVI, i

15

973

commonet populum christianum, qui Domini redemptione saluatus est, ut confitendo preaterita, nouum cantet Alleluia. Vox ista suauis est, hie sermo festiuus est. Quapropter ueneranter audiamus stupenda magnalia, quae tanti tituli splendore praenotantur. Diuisio psalmi.

20

25

30

35

40

Post hebraici populi confessionem, de quibus praecedentes psalmi locuti sunt, propheta uenit ad populum christianum, qui per spatia totius orbis superstitionum solitudine atque errore uagabatur ; in prima sectione commonens eum ut laudes Domini debeat confiteri, quoniam eius glorioso sanguine redemptus Ecclesias accepit, qui per aras daemonum lucosque stulto rapiebatur errore. Secunda gratias dicit Domiao peragendas, qui gentilium animas ueritatis pabulo ieiunas, religionis suae ubertate satiauit et eorum uincula peccatorum inexsuperabili uirtute dirupit. In tertia Patri gratias praecipit esse referendas, quia Dominus Christus adueniens, diaboli portas aeneas uectesque ferreos omnipotentiae suae maj estate confregit. Quarta Domino Christo sacrificium laudis a sacerdotibus commonet offerendum, qui inter saeculi huius immanissimos fluctus Ecclesiarum gubernationi quasi quibusdam nauibus praesidere noscuntur, describens quemadmodum et ipsorum temptationibus uirtus diuina subuenire dignatur. Quinta iterum dicit a sacerdotibus et senioribus Dominum esse laudandum, qui squalentem mundum ariditate peccati in amoenissimam iucunditatem caelesti munere commutauit ; quod uidentes recti corde nimia exsultatione gaudebunt. Illud autem considerandum est, quod praedictae partes similibus uersibus incohare noscuntur. Quod genus carminis a magistris saecularibus intercalare uocitatur, ubi adeo repetitio crebra geminatur, ut necessaria commonitio frequenti repetitione dulcescat. Expositio psalmi.

45

50

Confit&mini Domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Praeuidens propheta populum christianum aduentu Domini gratiam percepturum, ne securitate tanti beneficii aliqua neglegentia lentaretur, commonet eum et prodere peccata sua et laudes Domini personare : quia hoc uerbum conjiteri ad utrumque diximus pertinere. Ille enim praeconia Domini salutariter assumit, qui prius eum delictorum suorum confessione placauerit. Subse-

18 confessione M 27 insuperabile A gubernatione Germ. uidetur)

21 ut] add. A1 s. 1. 23 lucosquae A, locosque M corr. disrupit A M praecepit Germ, et M, corr. a. m. 32 41 repedito M 47 ne] in add. M tentaretur A {ut

PL ?67

974

SCHE

ET

EXP. IN PS. CVI, 1-5

quitur etiam quoniam bonus, ut peccatoribus sit confi¬ dents post satisfactionem pio Domino supplicare. In saeculum uero hie significat m aeternum : quia nullum tempus 55 est quod ab eius misencordia repenatur exceptum. Nam et hie consueuit parcere et ibi fidelibus dignabitur aeterna praemia condonare. Ita fit ut semper bonus supplicibus suis, semper misericors approbetur ; nam et cum iudicat bonus est, quia iustitia bona est. 60 2. Dicant nunc qui redempti sunt a Domino, quos m 366 redemit de manu inimici. Dicant utique Alleluia, quod titulus ait et se iucundis exsultationibus consolentur qui ad Domini gratiam uenire meruerunt. Significat autem specia- PL liter populos gentium, qui Domini sanguine redempti et de 76s 65 potestate diaboli ipsius miseratione sublati sunt. Tanta enim duritia rigens atque stupida manus illius fuit, ut nisi fuso sacro sanguine laxari nullo tempore potuisset. Nam ad eos pertinere quod dicitur, sequentia declarant. 3. De regionibus congregauit eos : a solis ortu et i°occasu, ab aquilone et mari. Per figuram periphrasim, quae latine dicitur per circuitum, exponit diabolicae dexterae quae fuerit potestas in toto orbe diffusa ; ut beneficium sanctae incarnationis hominibus innotescat, quae et auctorem perniciosum maiestatis suae potentia religauit et uincto 75 uasa mortis eripuit. Dixit prius, de regionibus. Et ne putares de paucis prouinciis congregatos, addidit, a solis ortu et occasu, ab aquilone et mari. Cum tres cardines mundi designauerit, pro quarto, id est pro australi posuit mare : ab ilia parte oceanum uolens intellegi, qui cunctam mundi mar80 ginem dicitur circumire. Similis est et ilia descriptio in Genesi, ubi semini Abrahae uniuersum orbem promittit, dicens : Leua oculos tuos et uide a loco in quo nunc tu es, ad aquilonem et austrum et ad orientem et ad mare, quod est occasus. Occasus enim dicitur, quasi horarum casus. Ita mare quod hie posuit 85 pro austro, ibi pro occidente constat esse nominatum. Vocabulum siquidem istud pro qualibet parte mundi potest competenter aptari, quando uniuersam terram circulo fertur suae peruagationis includere. Vnde euidenter aduertitur hanc generalem adunationem non de Iudaeis dici, sed de Ecclesia catho90 lica, quae ex toto orbe noscitur congregata. 4. Errauerunt in solitudine in siccitate, uiam ciuitatis habitationis non inuenerunt. 5. Esurientes et sitientes, anima eorum in ipsis Ps. CVI, 81/83 Gen. 13, 14.

53 supplicari M 55 misericordia] om. M 58 bonum M 61 redimit A 64 sanguine domini ~ Garet 69 congregabit Germ. (corr. a. m.) A 85 ubi M 89 alt. de] om. Germ.

EXP. IN PS. CVI, 5-8

975

defecit. Quamuis diuersae gentes gauderent numerositate populorum, tamen in solitudine uersabantur, cum nullos uerissimos doctores, nullam Ecclesiam habere probarentur; quia superstitiosa gentilitas uiam ciuitatis Domini, ubi habitare debuisset, necdum cum idolis sacrificaret, inuenerat. Esurientes autem et sitientes curiosos huius saeculi signiioo ficat uiros, qui ueritatis semitas diuersis opinionibus exquirebant. Sed quoniam non crediderant eius auctori, in uera sapientia non poterant inueniri. Sequitur, anima eorurn in ipsis defecit. In ipsis, utique laboribus atque studiis eorum animositas lassata succubuit, quia sic Deum desidera105 bant quaerere, quemadmodum non poterant inuenire. 6. Et clamauerunt ad Dominum cum tribularentur et de necessitatibus eorum liberauit eos. 7 Et eduxit eos in uiam rectam, ut irent in ciuitatem habitationis. Quemadmodum duobus uersibus su110 perioribus descripsit errantes, ita nunc aliis duobus refert ad Domini dona redeuntes. Clamauerunt, significat magno desiderio quaesierunt. Quae tamen compunctio a Domino uenit, ut illud desideranter petatur, quod cognoscitur esse proficuum. Et ut uim ipsius nominis indicaret, addidit, cum 115 tribularentur. Quo tempore clamor cordis totis uiribus excitatur, quando et imminens periculum timetur et praesumptio humana subducitur. Sed uide quid clamor iste praestiterit ; uidelicet ut et de necessitatibus liberarentur et semitas ueritatis agnoscerent ; quatenus qui pridem in 120 inuio errore uagabantur, accepta uia sanctissimae religionis ad Ecclesiae beatae feliciter atria peruenirent. 8. C onfiteantur Domino misericor diae eius et mirabilia eius filiis hominum. Venit ad secundam sectionem, in qua commonet iam fideles ut Domino gratias re125 ferre non desinant, qui eius copiosa beneficia perceperunt. Veraciter autem et salutariter dictum est debere Domino confiteri misericordias suas, quia quicquid in nobis uidetur laudabile, eius constat esse clementiae, qui peccata relaxat, spem tribuit et ad bonitatis suae dona perducit. Nam 130 quod dicit pluraliter misericor dias, illud significat, quo¬ niam multis quidem, sed diuersa largitur, sicut dicit aposto¬ lus : Sed unusquisque proprium donum habet a Deo, unus quidem sic, alius autem sic. Quapropter pio Domino sem95

.

132/133 I Cor. j,

7.

94 numerositatem A 95 tamen] quae M 98 debuissent M sacrificare M 110 duobus aliis ~ Garet 118 et] om. M necessitate D {at -tatibus /. 107) liberentur M 120 uiam A 126 dominum M 132 a deo] Germ. D, ex deo A Garet cum Vulg., om. M

PL

769

976

EXP. IN PS. CVI, 8-12

per dignum est confiteri, qui nos et a periculis liberat et 135 splendore suae pietatis illuminat. Miracula uero quae fecit tempore incarnationis suae, per euangelistas et apostolos posteris dicit esse praedicanda, sicut constat effectum. Memento autem quod hie uersus per quatuor diuisiones usque ad finem sine aliqua permutatione repetitur, ut sicut de quatuor mundi 140 partibus dicit Ecclesiam congregatam, ita de totidem cardinibus orbis laudes misericordiae ipsius deuotis mentibus offerantur. 9* Quia satiauit animam inanem et animam esurientem satiauit bonis. Inanis est anima, quando 143 mundi peruersitatibus occupata, ad Creatorem suum reuerti nulla deuotione festinat. Animam uero esurientem dicit, quando iam diuina gratia uisitata ad Domini desiderat uenire medicinam. Quod factum est in gentibus, quae intentionem suam primum in idolorum uanis desideriis occupabant ; tunc 150 enim erant inanes et uacuae, quando bonis fructibus priuabantur elusae. Secundo esurientes satiatae sunt, quando Domini miseratione commonitae, uota sua ad paenitentiae studia transtulerant. 10. Sedentes in tenebris et umbra mortis, uinculis -iisligatos, in mendicitate et ferro. Gentium quae ante aduentum Domini fuerunt, in hoc uersu uita describitur ; sedebant enim in tenebris, quoniam uacuatae lumine fidei, perfidiae caecitate reddebantur obscurae. Et cum dicit seden¬ tes, ostendit eas longo situ ibidem fuisse uersatas. Vmbra 160 mortis fuit saeculi istius uita uitiosa, quae illius futurae mortis teterrimam portabat imaginem. Vinculis utique ligati erant, qui dominatione diaboli, peccatorum tenebantur nexibus obligati. Mendicitas ad indigentiam boni pertinet, ubi multo grauior est omnino penuria, quae non corpus, sed, 165 quod est grauius, animam probatur affligere. Ferrum signi- PL heat duritiam malorum, quoniam ferreum plerumque dicimus 77° quod durum esse monstramus. 11. Quia exacerbauerunt eloquia Domini et consi¬ lium Altissimi irritauerunt. 170 12. Et humiliatum est in laboribus cor eorum ; n 367 infirmati sunt, nec fuit qui adiuuaret. Intuendum SCHE est quod in his duobus uersibus figura sit parison, id est aequatio sententiae ; exponit enim in primo uersu quemadmodum peccauerint et in secundo quae receperint. Quod schema 175 in hoc psalmo frequenter, diligens lector, inuenies. De illis

143/144 esuriente M 147 a domino Aud. Bee. Fisc. 149 uariis M 153 transtulerunt A M 154 et] in add. r (praeter multos codd.) 157 quando Aud. Bee. Fisc. 100 uociosa M corr. 106 ferrum M 108 eloquium D cu?n r {sed -quia l. 177) 171 infirmati] Germ. DAM cum r, et praem. Garet

EXP. IN PS. CVI, 12-16

180

185

190

195

200

205

ET

210

215

977

enim dicit qui sedebant in tenebris et umbra mortis, quia contra Domini eloquia facientes, in eius regulis uiuere respuebant. Et necesse erat ut paterentur iratum, quem iudicabant esse temnendum. Denique uide quid sequitur et consilium Altissimi irritaueriint. Irritauerunt plane, ut qui superbi in prosperitatibus exstiterunt, in tribulationibus et angustiis humiles redderentur. Iustum consilium, saluberrima medicina, ut morbus saeculi contrario remedii munere curaretur. Adiecit infirmati sunt, id est a saeculi praesumptione deiecti sunt ; ut facilius ad paenitentiae remedia peruenirent, si incitamenta contumaciae perdidissent. Additum est nec fuit qui adiuuaret, subaudiendum, alter. Nemo enim praestat periclitanti, nisi cui omnipotens Deus praeceperit subuenire. 13. Et clamauerunt ad Dominum cum tribularentur et de necessitatibus eorum liberauit eos. 14. Et eduxit eos de tenebris et umbra mortis et uincula eorum disrupit. Ecce quare humiliati, quare infir¬ mati sunt ; scilicet ut ad Dominum clamarent, delicta propria confitentes. Silebant enim in elatione positi, uelut insensata pecora nullum uerbum salutare fundebant. Compunctio facta est et tunc uocem proficuam reddiderunt. Et inspice misericordiae Domini quibus distinctionibus exponuntur. Primo de necessitate liberauit eos, quipremebanturseruitute diaboli. Deinde, a superstitionum suarum tenebris eduxit animas peccatorum sorde pollutas. Tertio, non dixit, uincula eorum soluit, sed, disrupit. Sic diaboli tyrannica potestas Christo ueniente disrupta est, ut numquam in illam qua fuit dominationem redire praeualeat. 15. C onfiteantur Domino misericordiae eius, et mirabilia eius filiis hominum. Venit ad tertiam sectionem, ubi ilium uersum repetit, quem in secunda parte iam dixit. Hi sunt intercalares, quasi in medio calle positi, id est in carminis itinere constituti. Admonet enim liberatos gratias agere, quia ianuas peccatorum et malorum omnium claustra uirtus diuina confregit. 16. Quia contriuit portas aeneas et uectes jerreos confregit. Haec est causa qua dicit Domino confitendum, quia pro liberatione nostra portas aeneas uectesque confregit, ut ipso nobis uiam praebente, uitam istam possimus sub securitate transire. Portae sunt aeneae hominum con-

184 infirmitati M 189 subueniri M 190 cum] om. Germ. 192 alt. et] de add. r (praeter nonnullos codd.) 194 sunt] Germ. A M, post humiliati /. 193 ponit Garet 195 uelut] et praem. A M 199 necessitatibus ed., sedcjr 1.107, 118, 191 200 superstitionem A 201 soi'te polluta sunt M 203/204 ilia ... dominatione M 209 liberatori Aud. Bee. Fisc. 213 quia M 214 uectes {om. -que) M 22

c *. (jccvin)

978

EXP. IN PS. CVI, 16-20

suetudines uitiosae, quae nos ita in peccatorum atriis recludunt, ut exeundi nequeant praebere licentiam. Vectes autem ferreos, spiritus immundos non improbe uidemur accipere, 220 qui illas ianuas peccatorum, ne circumdatos exire liceat, obserare noscuntur. Haec enim duo metalla pro fortitudine delictorum uidentur adhibita. Sed ista hominum uiribus desperata uirtus diuina confregit, quando periclitantes aduentus sui lumine miserata respexit. 225 17. Suscepit eos de uia iniquitatis eorum, propter iniustitias enim suas humiliati sunt. Quamuis omnia Dominus maiestatis suae praesentia complere uideatur, tamen sic a peccatoribus longinquus redditur, ut non ei fiant proximi, nisi quando ad eum ipsius miseratione uenerint corde com230 puncti. Sed quantum noceat ista desertio, patenter exponitur ; dicit enim propter iniustitias suas humiliatos ; non ilia humilitate uitali: alia est enim ilia humilitas quae erigit, non ista quae deicit. Humiliatur quippe in interitum, qui ad illam non meruerit peruenire medicinam. 235 18. Omnem escam abominata est anima eorum et appropiauerunt usque ad portas mortis. Quantum ad litteram pertinet, languentium consuetudo describitur, qui per fastidia cibi, discrimen incurrere probantur exitii. Sed hie spiritalem escam, id est legem Domini et salutaria praecepta 240 potius debemus aduertere, unde fidelis anima uiuit et copia superna reficitur, de qua impiorum mens exitiosa fame ieiuna est, dum aegrotante anima bonarum rerum noscitur sustinere penuriam. Grauis morbus et exsecranda calamitas, diuinae legis appetentiam non habere ; nam unde possit uiuere, si suam 245 uitam coeperit non amare ? Hinc factum est ut ad ilia claustra mortifera ueniretur. Qui ad ea non sunt ingressi, quoniam erant Domini miseratione liberandi. 19. Et clamauerunt ad Dominum cum tribularentur et de necessitatibus eorum liberauit eos. Istum 230 uersum constat esse repetitum, quoniam in simili causa unam decuit esse sententiam. 20. Misit tier bum suum et s an auit eos et eripuit eos de interitionibus eorum. Hie agnoscimus qualis lan¬ guor sit spirit ales delicias fastidire, ut sola caelestis medici 255 praesentia tale potuisset periculum aegritudinis amputare.

219 immundus M 220/221 obseruare And. Bee. Fisc. 222 fortitudinem A 222/223 delectorum Germ., corr. a. m. 229 uenerunt M corde] Germ. D A M, om. Garet 230 potenter M 231 humiliati sunt M 231 meruit M 230 adpropriauerunt M, appropinquauerunt Aud. Bee. Fisc. 237 describetur Germ. 243 et] om. M 240 ueniretur] Germ., D (mut. a. m. in uenirent) A M edd., uenirent Garet qui {mut. a. m. in sed) ad ea] D, quae adeo Germ. M quae ideo A Garet 252 sanabit Germ. A cutn r (H) 253 interitu D cum r jort. recte hinc M 255 potuisse M

PL 771

EXP. IN PS. CVI, 20-23

260

' $ 265

270

275

280

285

290

979

Venit enim Dominus Saluator, qui nos reficeret ac sanaret, ne spiritalis cibi ieiunia peccatorum corda consumerent. Nam quod ait mi sit uerbum suum, ad caritatem dicitur Patris, non ad imparilitatem potentiae ; nam mittitur et a Filio Spiritus sanctus, sicut et ipse in euangelio ait : Expedit uobis ut ego uadam, si enim non abiero, Paraclitus non ueniet ad vos / si autem abiero, mittam eum ad uos. Et iterum Filius mittitur ab Spiritu sancto, sicut Isaias de Christo ait: Spiritus Domini super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me. Mittitur etiam potior a minore, sicut Tobias angelum misit. Sed neque minor est Filius dum a Patre mittitur, nec Spiritus sanctus Filio, quoniam ab eodem destinatur. Iste si- PL quidem sermo ad concordiam pertinet, non ad distantiam po- 77Z testatis ; nam aequalitatem esse in Trinitate potentiae uel naturae, in scripturis diuinis frequenter asseritur ; quod inter alios decenter a patre nostro Augustino in libro testimoniorum constat esse collectum. 21. C onfiteantur Domino misericordiae eius et mirabilia eius filiis hominum. Quarta sectio repetitis uersibus introitur, quibus expositio praedicta sulhciet. Commonet autem sacerdotes ut Domino sacrificent et mirabilia eius populis non desinant praedicare. 22. Et sacrificent sacrificium laudis et pronuntient opera eius in exsultatione. Domino sacrificium reddit qui laetus hostiam laudis obtulerit, quia multo praestantius est cum bonis actibus psalmodiae illi iubilationes offerre, quam pecudum uictimas immolare. Nam qualia sacrificia sint praebenda consequenter exponit ; scilicet ut praedica- p368 tores beneficia eius tacere non debeant ; quatenus et ipsi reddant debitum, et fidelibus competens doctrina monstretur. Sed qualis sit ista pronuntiatio aptissimo uerbo declaratur, id est in exsultatione ; non tristis, non diffidens, sed laetus atque promptissimus, ut ab audientibus possit intellegi confidentia praedicantis. Ilia enim celerius acquiescimus credere, quae doctores uidemus fixa et grata mente praedicare. 23. Qui descendunt mare in nauibus, facientes operationem in aquis multis. Cumdicit, descendunt mare, 260/262 Ioh. 16, 7. 263/265 Is. 61, 1. 265/266 cfr Tob. 9, 3. 270/272 cfr Aug. Liber testimoniorum ? Errore reuocat Garet ad serm. 181 de tempore, qui nunc legitur in appendice (PL 40, 1189 sqq.). Fortasse significat Cass, librum de diuinis scripturis (c. I-III — CSEL 12, p. 296-327) uel Testimonia de patre et filio et spiritu sancto in cod. Fuldensi Bonifatiano 2 (edid. de Bruyne in Zeitscbr. jiir neutestam.

259 parilitatem A M 265 mittetur Germ. potentior M 269 aequalitate M 273 misericordia A 279/280 adnunticnt D cum ripraeter S qui legit pronuntient), cjrl. 286 280hostiaM 281 iubilationis A 282 offerri^4 285competens] deputans A doctrina] medicina Aud. Bee. Fisc. 288 ab] om. M 291/292 et 300 operationem] codd. edd. cum g, operationes D cum r

g8o

EXP. IN PS. CVI, 23-26

significat sacerdotes qui saeculi istius procellosa descendunt. Nam cum dicit, descendunt, ostendit inleriora loca esse sae295 culi, ad quae descendi posse testatur. In nauibus autem (ut saepe diximus) ecclesias significat, quae ligno crucis mundi istius tempestates enauigant. Sic enim mare descenditur atque transitur, si tutissimis nauibus insidatur, ubi gubernator est Christus, ubi remiges apostoli et sanctorum pontificum 300 beata collectio. Sequitur facientes operationem in aquis multis. Adhuc in eadem comparatione persistit. Sacerdotes sunt enim qui operantur in aquis multis, id est praedicant populis christianis. Aquas enim mult as, populos significare non dubium est, quando in Apocalypsi, quid essent aquae 305 interroganti Ioanni responsum est : Populi sunt. Qui autem uerior potest esse intellectus, nisi quern tantae ueritatis confirmat auctoritas ? 24. ip si uiderunt opera Domini et mirabilia eius in prof undo. Ipsi praedicatores qui operas eius spiritali in3 w tellegentia cognouerunt ; ut mare Rubrum, baptismum ; ut Ionae triduanam illam ferini uentris innoxiam habitationem sepulcrum Domini significare cognoscerent ; et his similia, quae scripturarum diuinarum praefigurationibus agebantur. Eoque fit ut mirabilia eius in profundo respiciant qui 315 operas eius spiritali aestimatione considerant. 25. Dixit et stetit spiritus procellae et exaltati sunt flucius eius. 26. A sc endunt usque ad caelos et descendunt usque ad abyssos ; anima eorum in malis tabescebat. Ne 320 illi quos superius dixit operam Domini in profundo posse conspicere, aliqua elatione turgescerent, nunc eorum procellas et fluctus consequenter exponit. Dixit et stetit spiritus procellae, significat quando Dominus tempestates tribulationum nostrarum pia miseratione suspendit, ne malis cre325 scentibus obruamur, sed iterum nisi ipso protegente liberemur. Haec dilatio nobis fit maioris causa periculi. Exaltatur enim fluctus in mentibus humanis, quando putamus meritis

lViss. 29, 1930, p. 201) uel Testimonia fidei in cod. Namurcensi 64 (edid. Pitra, Analecta sacra et classica, V, p. 147 sqq.) ? Rectius uere reuocat Fischer (Bib lie a 23.

T942, p.154) ad librum III Pseudo-Augustini contra Varimadum — PL 62, qui sic incipit : “In his testimoniis unitas Trinitatis ostenditur...” Cfr Exp. ps. XXVIII, 211. 205 Apoc. 17, 15. 411-434,

295 ad quae descendi] atque defendi M 296 ecclesia A significans M 298 insidatur] Germ. A M, insideatur Garet 303 populus significari M 305 iohanne M qui] Germ. A M, quis Garet 306 esse intellectus A 309 opera M corr. (cfr l. 315) 314 respicent Germ. eius] in profundo add. M 319 tabescebant M cum g (sed habet anima) 326 exaltatur] D A, exaltatus Germ. M, exaltantur Garet

PL

773

EXP. IN PS. CVI, 26-29

981

nostris attribui, unde sola uidemur diuina gratia posse liberari. Sed isti fluctus narratione pulcherrima describuntur. 330 Ascendunt enim usque ad caelos, quando saeculi elationibus eriguntur ; descendunt usque ad abyssos, cum in desperationem metumque peruenerint. Et uide quid sequitur, anima eorum in mails tabescebat ; utique, quoniam usque ad profundas abyssos formidine faciente descen335 derant. Tabescebat enim et in bono positum est, sicut trigesimus octauus psalmus dicit : Et tabescere fecisti sicut araneam animam eius. Sed hie ideo additum est in mails, ut in qua parte sit positum, absolute debuisset intellegi. 27. Turbati sunt et commoti sunt sicut ebrius et 340 omnis sapientia eorum deglutita est. De ipsis adhuc dicit de quibus superius ait, anima eorum in mails tabe¬ scebat. Turbati sunt, ad confusionem pertinet sensus ; commoti sunt, ad iras protinus euomendas. Quapropter talium sapientiam dicit esse deglutitam, quia sapientia non 345 potest nisi apud quietos et imperturbatos animos inueniri. Sapientia eorum bene de illis dicitur qui sibi ante uidebantur esse doctores ; sed earn constat esse deglutitam, quae perturbatis mentibus non praeualet apparere. His ergo exemplis monentur sacerdotes, ut Domino supplicent; quatenus 350 cor eorum in humilitate consolidet, ne diabolicis temptationibus uentilentur. 28. Et clamauerunt ad Dominum cum tribularentur, et de necessitatibus eorum liberauit eos. 29. Et stat uit procellam in auram et silue355 runt fluctus eius. Illi uelut ebrii, quorum sapientia de¬ glutita uidebatur, clamore salubri ad uitalia consilia redierunt. Ad Dominum quippe conuersi, coeperunt esse iam sobrii. Quid autem egerit auxiliaris clamor exponitur et de necessitatibus eorum liberauit eos. Ipsae autem neces360 citates, quemadmodum remotae sint, allegorica descriptione narrantur. Sequitur enim et statuit procellam in au¬ ram et siluerunt fluctus eius. Tempestas ilia saeuissima, quae ab humana fragilitate non poterat sustineri, in auras iussa disparuit, confestimque fragor ille saeuientium 365 malorum imperio Dominantis obmutuit.

336/337 Ps.

38, 12.

332 desperatione M 333/334 quando M 334 profundas] D, profundos Germ. A M 338 sit positum] Germ. A M, positum sit ~ Garet 33!) moti D cum r (sed l. 343 legit commoti) 340 deglutita] scripsi cum r{praeter B), cjr l. 344 et 347, deuorata Germ. DAM Garet cum g 345 inuenire M 348 ergo] Germ. A M, igitur Garet 353 liberabit M 354 procellam] Germ. D, eius add. A M Garet cumg(at l. 361 A Mhabent tantum procellam) 355 ebrii] hebraei M 363 sustinere Germ. M

982

ET

EXP. IN PS. CVI, 29-33

30. Et laetati sunt quod siluerunt ; et deduxit eos in portum uoluntatis eorum et de necessitatibus eorum liberauit eos. Dicit quod solet post pericula labore fessis emergere, ut se gaudeant ingenti clade liberates, quando 370 ad portum coeperint uenire tutissimum. Portus enim a portandis nauibus dictus est. Subiungitur repetita quidem, sed PL nimis grata conclusio, ut de necessitatibus cunctis libera- 774 retur animus aestuantis. 31. C onfiteantur Domino miser icor diae eius et 375 mirabilia eius filiis hominum. Venit ad quintam sectionem, ubi gratias agere Domino sanctam monet Ecclesiam, quia diuersa beneficia humano generi pius miserator indulsit. Sed inspice quod eumdem uersum quarto repetiit ; ut quadrifaria ilia mundi diuisio, quam superius dixit, a solis 380 ortu et occasu, ab aquilone et mari, his concordans partibus redderetur ; quatenus fidelis confessio ubique eadem, ubique celeberrima cantaretur. Congruebat enim ut unam religionem, unum populum, unam Ecclesiam, una quoque sanctitas praedicationis includeret. 385 32. Et exaltent eum in ecclesia plebis et in cathe¬ dra seniorum laudent eum. Exaltari dicit Dominum, qui supra omnes caelorum terrarumque potestates excelsus est ; non quod illi quicquam possit addi, sed ut nos in ipsius exaltatione debeamus augeri. Nam quando eum cogitamus atque 390 laudamus, immensus et incomprehensibilis apparet Altissimus. Hie autem plebem, non quodcumque abiectum homi¬ num genus debemus accipere, sed illam nobilem ueraque religione pollentem, quae Dominum religiosis actibus semper exaltat. Nam cum dicit et in cathedra seniorum laudent 395 eum, omnes doctores praecipit laudes Domini personare, qui in cathedra seniorum residere noscuntur ; id est qui successores ueterum pontificum esse meruerunt. Cathedram si- ^ 369 quidem doctoribus dari, in primo psalmo sufficienter expositum est. 400 33. Quia posuit flumina in desertum et exitus aquarum in sitim. Causam reddit quare debeat Domino confiteri turba fidelium, quia reprobata perfidia Iudaeorum, omnis plenitudo uenit ad populum christianum. Ilia siquidem

360 quod] Germ. D A At, quia Aud. Bee. Fisc, cum g, Garet (errore ?) PL, de¬ duxit] Germ. A cum r (At N K T*) et g, eduxit D At cum cett. codd. r 368 labore] Germ. s. 1. a. m., D, laboris A, laborem At 369 fecisse mergere At 371 dictus est Garet 377 prius At 379 diuisio mundi ~ At 382 enim] Germ. s. 1. a. m. 385 in eum in At 386 senum Germ. M Aud. Bee. Fisc. (sed l. 394 et 396 legunt seniorum) 390 appare At 392 ueraque] que s. 1. Germ. ead. m., uera A At, jort. recte 394 cum] quod Germ. praecepit Germ. 400 deserto] Germ, (corr. a. m. desertum cum g), DA, desertum M Garet cum r{praeter H* At N* T) et g

EXP. IN PS. CVI, 33-38

ET

983

flumina, id est prophetae uel apostoli non credentibus Iu405 daeis ad deserta gentium transierunt. Nam cum uerba Dei contumax populus Hebraeorum spiritaliter nequaquam suscipere uoluisset, uelut fons irriguus deriuatus ad gentes omnes diuinus sermo translatus est et facti sunt uberrimi, qui prius siccati fuerant ariditate peccati. Mirabiliter autem dictum 410 est, exitus aquarum in sitim, id est, ad gentes quae aquas caelestes sitienter haurirent, non ut Iudaei exitiabili contemptu respuerent. 34. Terram frnctiferam in salsilaginem, a malitia inhabitantium in ea. Quia prius dixerat gentium euoca415 tionem, quae pertinet ad Christianos, nunc dicit expulsionem Iudaeorum, quae illis per superbiam prouenisse declaratur. Terra enim erat fructifera, quando superna religione florebat ; sed facta est salsilago, cum Domini praecepta contempsit. Humor enim salsus fructibus probatur aduersus, quia 420 ubicumque dominatus fuerit, gratiam fecunditatis intercipit. Sed quare illis contigerit causa subiuncta est, propter malitiam scilicet eorum qui terram illam fructiferam, id est Domini tabernaculum subdolosis mentibus habitare uidebantur. 35. P osuit desertum in stagna aquarum et terram 425 sine aqua in exitus aquarum. 36. Et collocauit illic esurientes ; et constituerunt ciuitatem habitationis. Iste uersus ad populum pertinet christianum, quorum siccitati sacri baptismatis data est unda salutaris. Stagna enim pro fontibus ecclesiarum arbitror po430 sita, a quibus suscepta aqua quieto lacu retinetur, donee nouae regeneration^ dignitas impleatur. Stagna siquidem a stando dicta sunt. Terra enim sine aqua, incredula significat corda gentilium, quae rigata unda baptismatis, sancta praedicatione floruerunt. Sed in isto beneficio illi collocati sunt 435 qui Domini munera gloriosa nimis auiditate complexi sunt. Ciuitas autem habitationis est Ecclesia catholica, in qua firmiter se constituunt qui supernis iussionibus obsequuntur. 37..ZD seminauerunt agros et plantauerunt uineas ; et fecerunt fructum natiuitatis. 440 38. Et b enedixit eos et multiplicati sunt nimis et iumenta eorum non sunt minorata. Seminant agros et plantant uineas, qui corpora sua mundatis sensibus peccatorum caelesti institutione purificant; ut fructus illos

431/432 efr Serums in Verg. Aen. I,

126.

407 diriuatur M 423 subdolis D ed. 424 stagna] Germ. A M cum g (cjr l. 429/431), stagnum D cum r (sed l. 429/431 babet stagna) aquae D cum r, port, rede, cjr l. 430 428 christianus M corr. 429/430 posita] esse praem. M 431 a] ab M 434 illi] Germ. DAM, om. Garet

PL 775

984

EXP. IN PS. CVI, 38-40

inueniant, qui Domino placere noscuntur. Felix labor, prouentus mirabilis, sic operari ut redemptor gentium placatus possit agnosci. Ager enim dictus est ab agendo, quod ibi diuersa uictus causa peragantur. Addidit et fecerunt fructum natiuitatis et benedixit eos et multiplicati sunt nimis. Fructus a fruendo dicitur ; et ideo qui fructum spiritalem fa450 ciunt, benedictione Domini perfruuntur, quos uero infecundos esse contigerit, absciduntur ; sicut euangelii ilia ficulnea, quae luxuriantibus foliis sterilis uidebatur in pomis. Multiplicati sunt autem, quando fideles benedicti sanctas operas intulerunt, et gloriosiores facti sunt per Dei gratiam fecunditate 455 meritorum. Sequitur et iumenta eorum non sunt minorata. Iumenta simplices homines debemus accipere, fidei quidem probitate pollentes, sed nulla disertitudine gloriosos, meliores uita quam lingua ; plurimum ualentes, non sermone, sed corde, qualem Paulum legimus simplicem qui daemonibus 460 imperauit. Tales ergo non sunt minores facti, qui magnam uidentur Domini gratiam consecuti. Sic ista hominum duo genera habere sanctam testatur Ecclesiam. 39. P auci facti sunt et uexati sunt a tribulatione malorum et dolore. 465 40. Et effusa est contentio super principes eorum ; et seduxerunt eos uana eorum et seduxit eos in inuio et non in uia. In his duobus uersibus illos describit qui haeretica prauitate decepti, Ecclesiam Domini derelinquunt; de quibus Ioannes apostolus dicit : A nobis exierunt, 470 sed non erant ex nobis ; nam si essent ex nobis, mansissent utique nobiscum. Isti ergo pauci sunt, quamuis multi sibi esse uideantur ; nam ad illam uniuersalem Ecclesiam comparati, omnimodis probantur exigui. Hi uexati sunt a tribulatione malorum et dolore ; uexati utique, quando eos diabo475 licae insidiae perculerunt. Necesse est enim hos dolor et tribulatio subsequatur, qui auctorem salutis reliquisse no¬ scuntur. Sequitur et effusa est contentio super prin¬ cip es eorum. Breuiter sacerdotes haereticorum designati atque notati sunt, a quibus merito dicitur effusa conten48° tio ; quia non salutari doctrina, sed tantum mortifera loquacitate contendunt ; quippe qui scripturas diuinas locis ali445

ET

£

446/447 cfr [Donat.] Comm, in Ad. Ill, 3, 7. 469/471 I Ioh. 2, 19.

47

b.

449 cfr Varro de Ling. lat. p.

13

450 benedictionem Germ. A 451 feculnea quae Germ., corr. a. m., ficulneaeque 452 uidebantur Germ. {corr. a. m.), A M impomis M 453 sanctas] opulentias Aud. Bee. 464 dolore] Germ. A cum girecte, cjr l. 475/476 dolor et tribulatio), dolorum D {hie et l. 474) cum r, dolorem M {sed l. 474 dolore) 466 uana eorum et seduxit eos] om. D cum r {sed cjr 1. 483) 471 sunt] Hunt Af 473 hii Germ. 475 necesse] et praem. M 476 quia A M

PL

i~A

EXP. IN PS. CVI, 40-43

985

quibus suscipiunt et pro parte maxima derelinquunt. Hi quoniam sua uanitate seducti sunt, per inuios labuntur errores, quippe qui uiam salutis deserunt et tortuosis semitis immo485 rantur. Audiant ergo ubi ambulant et quo possint peruenire cognoscant. 41. Et adiuuit pauper em de inopia et posuit sicut ones familias. 42. Vi deb unt recti et laetabuntur et omnis iniqui49° tas oppilauit os suum. Superius de arrogantibus haereticis dixit, nunc ad humiles catholicos redit, principes illorum ieiunos deserens et istorum pauperes adiutorio caelesti reficiens. Iste enim pauper est unus in omnibus, qui mundanis illecebris derelictis, continue ianuam caelestis misericor495 diae pulsat, ut in illam familiam mereatur admitti, quae sicut ones innoxiae simplicitatis honore decorantur. Hoc cum sancti uiderint, sine dubitatione gaudebunt, quia ftdelem respiciunt suis coetibus acquisitum. Quo facto diaboli iniquitas obmutescit, quando electis Domini non erit quod possit op500 poni. 43. Quis sapiens et custodiet haec et intelleget misericordias Domini ? Mirabilis psalmus decoro fine conclusus est. Quis sapiens ? ac si diceret : Qui uere sapiens est custodit ista quae dicta sunt, ut Christi se magis uelit esse 505 pauperem, quam haereticorum principem; ut eligat se caelestis Regis pulsare ianuam, quam docere uerba nocentia. Iste enim qui potuerit sic eligere, sic iudicare, tunc accipiet misericordias Domini, quae nullo possunt tempore terminari. Conclusio psalmi. 510

$

515

Licet omnia psalmi huius suaui fuerint praedicatione narrata, file tamen locus animum meum praecipua delectatione permulsit, qui Dei Ecclesiam breui complexione de cunctis dicit mundi partibus adunandam. Ait enim : De regionibus congregauit eos. A solis ortu et occasu, ab aquilone et mari. Sed operae pretium est hunc uersum paulo diligentius perscrutari; est enim astronomicae disciplinae optimus indicator. Dicendo enim quatuor cardines mundi, schemate quadranguli terrarum orbem depinxit.

482 hii Germ. 482 inuios ... errores] Germ. D A M, inuias ... erroris Garet 485 possit M corr. 487 adiuuit] Germ., D in ras., cum r (D R X), adiuuabit A M cum r (H K T B) et g 490 oppilauit] Germ. A M cum r, oppilabit D Garet cum r (S R U) et g 491 catholicas M 492 in] Germ. D M ed., ex A Garet 495 admitti] uel praem. M 499 obmutescit] Germ. D A M, obmutescet Garet 501 et 502 qui M 501 pr. et] om. D alt. et] tunc add. D cum r (praeter T*), cjr l. 507 intellegit M cum plur. codd. r 508 possint M 509 psalmi] om. A M 516 schemati M 517 quadri anguli M

/* 37°

986

EXP. IN PS. CVI, 43-CVII, 1

Hunc autem psalmum a doctissimo patre Augustino repperi fuisse diuisum ; quem ita se populo commemorat explanasse, 20 ut eum iam non adeo crederet exponendum. Hoc nos, in quan¬ tum concessum est, imitantes, uniuersos psalmos adhibitis diuisionibus credidimus partiendos ; iudicantes explanationibus nostris non minima praebere solatia, quod tanti patris monstrauit auctoritas. EXPOSITIO IN PSALMVM CVII.

1. Canticum psalmus Dauid. In hoc psalmo perqui-

5

10

15

renda nouitas inesse cognoscitur, quoniam eum de quinquagesimi sexti et quinquagesimi noni partibus constat esse contextum. Sed cum ipsa uerba sint posita, quae in illis ante iam dicta sunt, ad intellectum tamen alium perducuntur, quoniam mutatus titulus, qui semper continentiam psalmi indicare monstratur, aliterque partes ipsas, quam superius dictae sunt, persuadet intellegi. Canticum enim frequenter diximus ad diuinarum rerum contemplationem reierri; psalmum uero ad operas actuales, quae tamen diuinis noscuntur conuenire mandatis ; quod in primo uersu etiam ipse testatur : Cantabo et psalmum dicam Domino. Dauid autem significat Regem Christum, qui in hoc psalmo locuturus est. Quapropter singula magna debemus intentione perquirere, quoniam psalmi in quibus ex persona sua loqui dignatur, reuerentissima subtilitate profundi sunt, ut tanti secreti dignitas densiore uelamine protegatur. Diuisio psalmi.

Per totum psalmum, sicut dictum est, loquitur Dominus Christus. Primo ordine per id quod homo est paternae gloriae 20 gratiam laudis exsoluens, quoniam suscipiens mirabile passionis arcanum resurrexit in gloriam sempiternam. Secundo humiliat semper humanitatem suam, ubi tamen et potentiam propriae maiestatis ostendit ; ut duas naturas ueraciter in una Domini Christi cognoscas esse persona, non quod in duos filios 25 diuidatur Christus (sicut quorum dam sentit impietas), sed quod unus atque idem Filius Dei, nunc secundum carnem pro nobis assumptam, nunc secundum potentiam Verbi loquatur

518/519 cfr Aug. En. ps. 107, 1, 1 sqq. — CC 40, 1583.

518/524 haec uerba bicponunt codd. edd.yante titulum expositionisps. cvu, ad quem reuera pertinere uidetur. Ps. CVII, 7 aliterque] -que om. Germ. 10 actuales operas ~ Garet unam ... personam Germ. 26 secundum] -cundum add. Germ, in marg.

29/24

EXP. IN PS. CVII, 1-4

30

987

et gloriam. Discerne enim naturas tam Dei quam hominis et omnia sine offensione transibis, sicut a patribus sub breuitate praeceptum est : Da passiones carni, da diuinitati miracula. Expositio psalmi.

1

2. Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum ; cantabo et psalmum dicam Domino. Sanctitas ilia gloriosae incarnationis, dum suam puritatem refert, quemadmodum laudes Domino dicantur, ostendit. Paratus enim ille ad 35 talia semper erat, qui ad praeconia Patris peccatorum discrepantiam non habebat. Nam et ipsa repetitio confidentiam promissionis ostendit, quia firmissime constat dici, quod repetita noscitur professione solidari. Sed quod ille uere de se promittit, nos bene dicimus si nobis peccata relaxari ipsius mune40 re confidamus. Sequitur, cantabo, et psalmum dicam Domino. Merito ille de se talia dicebat, cuius et sermo et actus diuinis regulis consonabat. In illo siquidem psalterio non erat chorda minus, nec uox eius aliqua malorum actuum raucedine perstrepebat; sed iucunda exsultatione cum spiritali can45 tico iungebantur et opera ; eratque illud dulcisonum reuera psalterium, quod sanctis modulationibus consonaret. 3 Exsurge, gloria mea exsurge, psalterium et cithara ; exsurgam diluculo. Postquam se Dominus Christus secundum carnem Patri cantare dixit et psallere, 50 nunc ait : exsurge, gloria mea, quae per psalterium indicatur et citharam. Psalterium ad morum pertinet probitatem, cithara ad afflictionem corporis et dolorem, per haec ostendens et actus laudabiles et gloriosissimam passionem. Addidit exsurgam diluculo. Pulcherrimus sequitur 55 ordo dictorum ; nam post significationem passionis, hoc necessarie de resurrectione Domini probatur intellegi, quia tali tempore (euangelio teste) surrexit a mortuis. Quod si hoc et de membris eius uelis accipere, etiam de quolibet fideli congruenter aduertitur, quia diluculo semper exsurgit, qui piis ope0 sui] orn. Germ.

1028

EXP. IN PS. CXII, 9-CXIII, i Conclusio psalmi.

Vehementer admiror quoties istum numerum reperio ingentium sacramentorum honore plenissimum. Ipse enim cal¬ culus apostolos complectitur ; ipse israeliticum populum diuisit in tribubus, futuram illam, sicut pater Hieronymus ait, 115 significans beatitudinem. duodenaria quantitate distingui. Verbi gratia, ut primum locum habeant apostoli, secundum prophetae, tertium martyres, quartum infantes post baptismum rapti, quintum uirgines, sextum recte paenitentes ; ut sic usque ad duodecim partes per diuersas meritorum distan¬ ce. tias gradiatur. Hoc tangere uidetur apostolus cum dicit : Alia claritas solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum ; et ali¬ bi : Stella a stella difjert in claritate : sic erit et resurrectio mortuorum. Quapropter iste psalmus post centesimum duodenario m 386 numero constitutus, futurae nobis beatitudinis imaginem 125 compromittit, quando ad illam aeternae laetitiae similitudinem iugiter Dominum a pueris praecipit esse laudandum. EXPOSITIO IN PSALMVM CXIII. A11elnt a. Cum iam multi psalmorum praecesserint et alii quoque secuturi sint qui Alleluia praenotantur, non incassum tot psalmi tali capite uidentur ornari. Nam sicut in melodia hoc com5 positum nomen diuersos tonos recipit, ita et multiplices causas ad uim suae praedicationis assumit. Non enim uno modo dicitur : Laudate Dominum ; sed, sicut ex diuersis actibus laus ista colligitur, ita et Alleluia uariis negotiis et competentibus narrationibus applicatur. Est enim intentio psalmi istius, ut 10 ab initio hebraici populi per magna miracula plenitudinem legis (qui est Dominus Christus) mundo praestitam nuntiaret, per quas similitudines rerum et hodie unumquemque liberari approbat Christianum. Diuisio psalmi. Per totum psalmum propheta loquitur. Primo modo com15 memorat quae miracula Dominus Hebraeis praestiterit, et populo christiano. Secundo sub interrogatione dicit cur fugerit mare, quare cursum suum Iordanis abstinuit : responsio-

114/115 efr Hieronym. in E^ech. 122/123 I Cor. 15, 41-42.

120

gaudeatur Germ.

31

— PL

122 ab Germ.

Ps. CXIII, 3 sunt Germ. christus dominus ~ Caret

25, 301.

120/121 I Cor.

15

41

124 numerum Germ.

praenotentur Germ. 12 similitudinem Germ.

8

collegitur Germ. 17 retinuit ed.

11

PL 811

EXP. IN PS. CXIII, 1-3

1029

nem gratissimam iungens, a facie Domini terram fuisse commotam. Tertio simulacra gentium inutilia demonstrat adora20 toribus suis; et religio Domini quam sit utilis et saluberrima propriis cultoribus consequenter exponit. Expositio psalmi. 1. In exitu Israel ex Aegypto, domus Iacob de populo barbaro. Hie exitum ilium debemus accipere, qUando nos a peccatorum uinculis contingit exire. Tunc enim 25 ab Aegyptiorum, id est a daemonum turba liberamur, quando barbaricae seueritatis illius iura non patimur ; et uere reddimur Israelitae, cum pompae mundi huius a nostra coeperint mente discedere. Barbarus autem a barba et rure dictus est, quod numquam in urbe uixerit, sed semper ut fera in agris 30 habitasse noscatur. Domus uero Iacob ueraciter efficimur, quando christiani dogmatis praecepta seruamus. 2. Facta est Iudaea sanctificatio eius, Israel potestas eius ; Israel regnauit in ea. Tria ista commata uersus huius diuisa expositione noscamus. Iudam diximus 35 non solum ad Hebraeorum pertinere nationem, sed ad omnes fideles posse respicere. Verus enim Iudas Saluator est Dominus, in quo regnum et potestas Israelitarum, id est uidentium Deum noscitur esse perpetua ; ita qui eum circumcisio corde sequuntur, Iudaei ueraciter nuncupantur. Potestas autem 40 eius Israel dicta est, quoniam in ipso magna miracula propriae uirtutis ostendit. Nam ubi ille non habet potestatem, qui omnia facit quae uult in caelo et in terra ? Sequitur: Israel regnauit in ea / scilicet quoniam uir uidens Deum in beata ilia congregatione regnauit, ubi sancti sunt omni45 modis congregandi. 3 .Mare vidit et jugit; Iordanis conuersus est retrorsum. Videns propheta ingentium miraculorum se mole superari, uitiorum omnium causas duabus allusionibus plenissima breuitate conclusit. Mare, frequenter diximus peccato50 res istius saeculi debere suscipi, qui more undarum tumidis cogitationibus fluctuant; lordanem uero pro quolibet flumine debemus accipere, qui uariis desideriis homines rapiunt et in mare illud magnum nefanda praecipitatione deducunt. Ista enim duo quae genus humanum diuersa delectatione ra55 piebant, aduentu Domini respecto, a suis consuetudinibus retrorsum praecipitata redierunt. Et licet haec historia referatur

regio Germ. corr. utilis] uitalis Germ., recte ? cjr l. 323 sqq. ; Exp. ps. CXV, /. 89 22 ex] Germ. ed. cum r{practer T* 10), de Garet cum g 29 ueritatis Germ., corr. a. m. 28 rude Germ. 29 uixerint Germ. 33 et 43/44 regnauit] Germ, cum r, reguabit Garet cu?n r (M), om. g 34 iudam] Germ. ed. (cjr l. 30), iudaeam Garet 40/41 propriae] alleluia*e add. Germ. 42 quae uult facit ~ Garet 20

PL

812

1030

$

ET

SCHE

EXP. IN PS. CXIII, 3-6

in ueteri testamento, aliis tamen hie uerbis et similitudinibus indicatur ; ut euidenter aduerteremus antiqua ilia facta spiritali intellegentia salutis nostrae indicia nuntiasse. 60 4. Montes exsultauerunt ut arietes et colies uelut agni ouium. Paulatim euidentius descendit ad tempora Christiana. Montes apostolos et euangelistas, uel omnes uerbi praedicatores accipi posse manifestum est, qui et supernam lucem a terris ceteris primitus acceperunt. Et merito montes 65 appellati sunt, propter sanctitatis amplissimum cacumen et fidei solidissimam firmitatem. Isti enim exsultauerunt in operibus suis tamquam arietes, qui fidelissimum gregem ad caulas Domini diuino iuuamine perducebant. Co lies autem mediocritatem significant late credentium, quorum 7° pectora fidei semina efficaciter acceperunt. Co lies enim dicti sunt a colendo. Ista enim spiritaliter aduertere nos debere ratio ipsa compellit quando ad litteram omnimodis probantur absurda. Et ideo respice qua suauitate priores similitudines ad hanc intellegentiam uidentur esse perductae, ut sibi omnia 75 pulcherrima collatione respondeant. 5. Quid est, mare, quod fugisti ; et tu, Iordanis, quare conuersus es r etr or sum ? Secundum ingreditur modum, in quo decora interrogatio praemittitur, ut dulcissima responsio subsequatur. Quae figura dicitur peusis et 80 apocrisis, latine percunctatio atque responsio. Requiritur enim mare, discutitur fluuius cur suas consuetudines perdiderunt; ut ipsa gressus defixerint, quae pridem inuoluta omnia rapiebant. Et bene additum est r etr or sum, quoniam uniuersae correctiones tunc nobis proueniunt, quando Domini 85 beneficio nostra se instituta conuertunt. Nam quod paene ipsa repetiit quae superius dixit : Quid est, mare, quod fu¬ gisti ; et tu, Iordanis, quare conuersus es retrorsum ? alia figura est, epanodos, id est repetitio rerum quae iunctim dictae sunt. 90 6 Montes, quare exsultastis ut arietes ; et, col¬ ies, uelut agni ouium ? Priorum uersuum ordinem custodiuit; sic enim sub alio modo et hie sunt positi, sicut in prima diuisione uidentur esse narrati. Interrogat enim saeculum per mare uel fluuium, quid fuerit quod eius ligamenta soluta sint. 95 Et quoniam erat una responsio secutura et illos quoque inter¬ rogat qui ex suit as se praecipue uidebantur. Vnus enim Auctor et ilia fecit obstupescere et haec praestitit fixa prosperitate gaudere.

.

Ps. CXIII, 70/71 efr Varro de Ping. lat. p. 12, 21.

76 et 86 est] Germ, cum r{praeter M), tibi add. Garet cum g 80 requiretur Germ. 85 instituti Germ. 86 repetit Germ. 88 epanodus Germ. 89 dicta Germ.

EXP. IN PS. CXIII, 7-10

i03i

.

7 A facie Domini commota est terra, a facie Dei r- 387 loolacob. Secuta est competens quae parabatur utriusque re- PL sponsio. Audite, conuersi; audite, fidelissimi Christiani, com- 8l3 motionem istam, id est permutationem, quae humanae terrae feliciter euenit, non factam tremore montium, sed prospera conuersione populorum. Nam si quaeras quid sit Dominus, £ 105 audi, Deus Iacob. Ipso enim misericorditer apparente ab eius facie, id est praesentia salutariter terra commota est, quae mortis stupore pigra riguerat ; quae tamen sic a sua superstitione commota est, ut in cultura Domini aeterno fixa robore permaneret. no 8. Qui conuertit petram in stagna aquarum et ra¬ pes in fontes aquarum. Detram (ut arbitror) Iudaeorum duritiam debemus aduertere, quam in sacri baptismatis stagna conuertit, cum eos ad religionem fecit uenire tranquillam. Quam similitudinem Dominus in euangelio dicit : 115 Potens est Dominus de lapidibus his suscitare filios Abrahae. Idem rapes, hoc est arida et dura corda gentilium, diuini eloquii manare fecit fontes irriguos ; ut qui ante sterilibus superstitionibus siccabantur, post auditi fuerint uerbi caelestis praedicationes influere copiosas. Hactenus superiores Sche 120 uersus per figuram parabole noscuntur esse decursi. 9 Non nobis, Domine, non nobis ; sed nomini tuo da gloriam. Super misericordiam tuam et ueritatem tuam. Cum multa beneficia dixerit quae nobis Christus Dominus profutura concessit, nimis uera subsequitur et affe125 ctuosa petitio ; ut propter nomen suum humano generi praestaret utilia, qui probabilia merita in peccatoribus nequaquam poterat inuenire. Nam cum bona largiatur immeritis, ipsius gloriae probatur esse quod concedit. Sequitur super miseri¬ cordiam tuam et ueritatem tuam. His duabus rebus 4> 130 gloriam Domini postulat debere concedi. Misericordia est enim, cum miseris ac delinquentibus peccata dimittit ; ueritas, cum beatitudinis futurae promissa restituit ; siue (ut alii uolunt) cum iudicaturus est impios. Vtrasque enim res, siue dum parcit, siue dum iudicat, ad gloriam Domini per135 tinere manifestum est. 10 Nequando dicant gentes : Vbi est Deus eorum ? Subsecuta est causa quare dignetur Dominus deuotis miseriSCHE cordiae suae dona praestare. Quae figura dicitur aetiologia,

.

.

115 Matth. 3,

9.

101/102 fidelissimam, christiani, commotionem Germ. 110 petram] solidam praem. r 110/111 in stagnum aquae et rupem r 118 auditi] auidi Aud. Bee. Fisc. 122/123 misericordia tua et ueritate tua ed. cum g 128 cedit Germ. 129 pr. tuam] om. Germ.

1032

EXP. IN PS. CXIII, 10-12

id est causae redditio. Nefandam quippe imputationem petit 140 amoueri, quam in isto saeculo patiuntur creberrime Christiani. Nam quoties martyrum corpora diuersis suppliers affliguntur, ipsa uox est tyrannorum, ipsa gentilium : Vbi est Deus e or urn ? Quasi non possit eripere quos ut coronet tormenta patitur sustinere. 145 11. Deus autem noster in caelo sursum ; in caelo et in terra omnia quaecumque uoluit fecit. Contra dementium uerba gentilium, qui dicunt : Vbi est Deus tuus ? ueracissima nimis infertur et absoluta sententia. Deum nostrum omnia facere quae uult in caelo et 150 in terra. Nam cum dicitur, in caelo sursum, supra omnes creaturas potens esse monstratur. Sequitur omnia eum facere quaecumque uel in minimas uel in maximas creatu¬ ras suas uoluerit operari, ut eum omnipotentem esse cognoscas, dum ubique effectum suae uoluntatis ostendat. 155 12. Simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. Venit ad tertium modum, ubi propheta simulacra gentium irridet et Dominum Israel congrua rt laude concelebrat. Hoc genus causae dicitur demonstratiuum, quod et uituperationem et laudem dignoscitur continere. 160 Nam quinque uersibus uituperat deos paganorum : decern uero Deum laudat excelsum, ut et in ipsa quantitate dictorum, rerum discrepantiam monstraret ambarum. Sed quoniam superius inuisibilem Deum dixerat, quae uult omnia facientem, hie merito irridenda dicit idola, quae ad humanitatis 165 formam composita, uel ipsis corporeis sensibus probantur extranea. Nam licet inueniantur et aenea et lignea simulacra, utilius tamen illud elegit, quod gentilitas iudicabat reuerentius adorandum; ut erubesceret colere uiliora, quorum et pretiosa probantur irrisa. Sed ne putares haec signa naturae ali170 cuius uiuam habere substantiam, ad uilitatem dicitur exprimendam, deos illos gentilium mortalium manibus fabricatos. Pudor est dicere simulacrum ab illo coli, cuius ipse auctor potuit inueniri; utquid mortali ualeat praestare, qui nisi uoI luisset homo, idolum non potuisset existere ? Sic et Ieremias 175 talia deliramenta pulchra definitione conclusit, dicens : Nihil aliud erit, nisi id quod uolunt esse aurifices. Quibus etiam Sedulii (ut ita dixerim) poetae ueritatis uersus illi repetendi sunt : Lignee, ligna rogas, surdis clamare uideris, A mutis responsa petis.

180

175/170 Ier. 10, 9.

179/180 Sedulius Carmen paschale I, 268/269 — CSEL 10

P- 35. 152/153 in minimas uel in maximas creaturas suas] Germ., ablatiuo usus est Garet 165 compositam Germ. 160 ligna Germ. 108 adorandam Germ. 179 ligneae Germ.

pl 8i4

EXP. IN PS. CXIII, 12-16

1033

Nam si quaeris scire quid sit ueraciter Deus, audi Isaiam dicentem : Ego Dominus, hoc est meum nomen in aeternum ; gloriam meam alteri non dabo, neqne uirtutes meas sculptilibus. Quae a principio sunt, ecce fiunt, ut noua quae ego annuntiabo 18 5 et priusquam manifestarem ea audire uos feci. Quoniam ego sum. Ante me enim non fuit alius Deus et post me non erit. 13 Os habent et non loquentur ; oculos habent et non uidebunt. 14. Aures habent et non audient ; nares habent 190 et non odorabunt. 15 Manus habent et non palpabunt ; pedes ha¬ bent et non ambulabunt : non clamabunt in gutture suo ; neque enim est spiritus in ore ipsorum. Et in his tribus uersibus uerissima descriptione notati sunt, qui 195 falsis numinibus suis membra hominum inaniter assignare uoluerunt. Nam quid, rogo, illi opus fuit os, qui loqui non poterat ? Quid oculi, qui conspicere non ualebat ? Quid aures, qui non erat auditurus ? Quid nares, qui nullatenus fragrantiam sentiebat ? Nares autem a gnaritate dictae sunt, 200 quod nos faciant odoratus agnoscere. Quid manus, qui res palpabiles ignorabat ? Quid pedes, qui se mouere minime praeualebat ? Et ut talibus rebus augeretur irrisio, addidit; ut nec ipsis quoque animalibus ratione carentibus debeant comparari, quando in gutture suo non habent uel confusum 205 clamorem, quern pecora emittere propriis quibusdam uocibus PL consuerunt. Sequitur sententia quae cuncta concludat et ho- 815 minibus et pecoribus ideo illos incomparabiles inueniri, quia non est spiritus in ore ipsorum. Voces enim reddere, siue articulares, siue confusas animantium esse non dubium 210 est, in quibus aptissime longa enumeratio facta est, ne cito ^ 388 paganorum opprobria finirentur. 16. S imiles illis fiant qui faciunt ea et omnes qui confidunt in eis. Audit forsitan paganus et gaudet se suis numinibus comparatum ; sed intellegat quantum tali patro215 cinio potuit proficere, ut de rationabili homine usque ad insensibilia metalla meruerit peruenire. Intellegat culturam suam in damnationem propriam fuisse conuersam et refugiat illud adorare, unde plectibile iudicium cognoscitur excepisse. Similes quippe illis fiant, qui sequi talia decreuerunt. 220 Nec illud omittendum est, quod fabricatores et cultores huius rei una perculsi probantur esse sententia. Similis est enim ini-

.

.

ET

182/185 Is.

42, 8-9.

185/180 Is.

43, 10.

199 cfr Donatus Comment. Terenti,

in Eunnchum 397.

181 quod Germ. 182 nomen meum ~ Garet fkgrantia Germ. 202 praeualebant Germ. corr. fiant] Germ., fiunt Garet

195 nominibus Germ. 204 comparare Germ.

199 219

1034

SCHE

EXP. IN PS. CXIII, 16-20

quitas alios suis operibus decipere et culturis se pessimis obligare. De his etiam dicit apostolus : Qtii commutauerunt ueritatem Dei in mendacium et coluerunt et seruierunt creaturae 225 potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula. Hie etiam ilia figura conuenire monstratur, quae appellatur sarcasmos, id est aduersarii derisio uiolenta, quae ipsas quoque culpas penetrare dignoscitur. 17 Domus Israel sperauit in Domino : adiutor 230 eorum et protector eorum est. Damnatis iniquitatibus perfidorum, ad celebranda praeconia Domini laetus accedit. Domus Israel Ecclesiam cognoscitur fidelium significare populorum. Ipsa enim sperat in Domino, quae mundana desideria semper abiciens, sola ipsius delectatione perfruitur. 235 Et quid ei proueniat, consequenter exponit : adiutor enim et protector eius efficitur, cui omnia seruire demonstrantur. Adiutor, quia carne laborantes in hoc mundo, in quantum utile nouit, adiuuat ; protector, quoniam animas sanctas nulla sinit diabolica fraude subuerti. 240 18 Domus Aaron sperauit in Domino : adiutor eorum et protector eorum est. Quod priore uersu generaliter dixit, hoc nunc de sacerdotibus decora iteratione retexuit, ut excelsus ordo pontificum non in generali commemoratione, sed speciali praeconio laudaretur. Aaron enim in 245 populo Iudaeorum primus sacerdos electus est, cuius commemoratione merito ordo ipse declaratur. 19 Qui timent Domimim sperent in Domino : adiutor eorum et protector eorum est. Exposuit quod superius dixit, Domus Israel, et domus Aaron. Ipsi 250 sunt enim qui timent Dominum, et sperant in Domi¬ no. Duo enim ista sunt quae beatos faciunt et felices, quos consequitur quod superius dixit, ut eis et adiutor sit Dominus et protector. 20 Dominus memor fuit nostri et benedixit nos. 253 Benedixit domum Israel, benedixit domum A aron. Haec eadem pulchra uarietate congeminat, ut benedictionem Domini praestari talibus inculcata ratione crederemus. Nam cum dicit: memor fuit nostri, gratiam diuinae pietatis ostendit. Quibus enim meritis debebatur, ut Christus 260 Dominus adueniret, qui et errantes populos doceret et conuersos sua benedictione saluaret ? Benedixit enim domum Israel, de sanctae Mariae uirginitate nascendo. Benedixit quoque domum Aaron, sacerdotii honore praecinctus, sicut de ipso in alio psalmo dictum est : Tu es sacerdos in aeternum 265 secundum ordinem Melchisedech.

.

.

.

.

223/225 Rom. i,

23.

247 sperauerunt ed. cum g

204/265 Ps.

109, 4.

248 exposuit] Germ., exponit Garet

PL

816

EXP. IN PS. CXIII, 21-24

1035

.

27°

275

280

285

290

295

300

305

21 Benedixit omnes tinientes Dominum, pusillos cum maioribus. Post speciales enumerationes ad benedictionem generalitatis ascendit, ubi simul omnes benedicuntur qui seruire Domino pura mente delegerunt. Hoc enim fecit in piscatoribus, hoc fecit in regibus, nec ullum genus hominum ei credens probatur exceptum, quod sit ab eius muneribus alienum. Quae figura dicitur anacephaleosis, id est recapitu¬ late, quae fit quando ea quae superius dicta sunt latius, breuiter in memoriam postea reuocantur. 22. Adiciat Dominus super uos, super uos et super jilios uestros. Adiciat duplici modo uidetur intellegi : siue benedictionem quam in hoc saeculo sanctis suis Dominus pro parte concedit, siue adiciat numero uestro populos fideles. Quod et nostris temporibus facit et usque ad finem saeculi non desinit operari; ut de gentibus Ecclesia praedestinata in unum gregem redacta congaudeat, et unius pastoris glorioso regimine perfruatur. 23. Benedicti uos a Domino, qui fecit caelum et ter ram. Cum superius optauerit propheta ut benedicerentur fideles, iam ipsa praedestinatione confisus benedictos dicit esse iustissimos. Et uide genus benedictionis, Domino posuit, quia ipsa est perfecta beatitudo non sibi quemquam praeparari, sed Domino. Hoc enim uerbo et fidelium corda roborantur et futura beatitudo, unde prouenire possit ostenditur. Qui fecit caelum et terram : siue uerbum significat, cuius operatione omnis creatura perfecta est, siue pusillos et maiores, quos superius dixit, qui eius misericordia ad catholicae religionis gaudia peruenerunt. 24. Caelum caeli Domino ; terram autem dedit filiis hominum. Cum iusti caelum dicantur, Dominus Christus caelum caelorum conuenienter accipitur, sicut sanctus sanctorum, Deus deorum et cetera quae in hunc modum granditer efferuntur. Caelum autem dictum est, quod intra se celet uniuersa. Cum enim caelum datum sit c a el or rim Domino, sicut in sexagesimo septimo psalmo legitur: Qui ascendit super caelos caelorum ab oriente; terra est hominum filiis attributa,ubi se per gratiam Domini multiplici colluctatione purificent et ad aeternam uitam ex istius mundi agone perueniant. Dedit autem, ad humanitatem pertinet incarnationis ; nam Verbo quid dari potuit, qui cum Patre et Spiritu sancto semper cuncta possedit et possidet ? 298/299 cfr Varro de Ling. lat. p. 7,

18.

300/302 Ps.

67, 34.

266 timentes] se add. r dominus r(praeter A) 273 quae] quod Germ. 275 alt. super uos] om. Germ, cum pluribus codd. r 295 dum Germ. 299 caelorum datum sit ~ Garet 302 se per] semper Germ. corr. 306 possidit et possidit

1036

EXP. IN PS. CXIII, 25-26

25. Non mortui laudabunt te, Domine, neque omnes qui descendant in infernum. Mortuos hie illos dicit qui perpetuis cruciatibus affligendi sunt; eorum uoces 310 non suscipit Dominus, quia beati tantum sunt, qui eius praeconia personabunt, sicut Salomon dicit : A mortno, quasi ex eo qui non est, periit confessio. Et paulo post: Nos autem uiuentes et sani laudamus nomen tuum. Dicendo autem: neque omnes qui descendant in infernum, ostendit et sanctos 315 ad inferna quidem descendere, sed in Domini exsultatione gaudere. Mori enim iustis et peccatoribus probatur esse com¬ mune, sed nimis longa discretione separantur, sicut in octogesimo quinto psalmo dictum est : Et eripuisti animam meam ex inferno inferiori. 320 26. Sed nos qui uiuimus, benedicimus Dominum, ^ ex hoc nunc et usque in saeculum. Exposita parte damnatorum, aptum fuit ut pulchritudinem psalmi beatorum bona concluderent. Viuorum enim est Dominus, non mortuorum, sicut in euangelio legitur : Non est enim Deus mortuorum, 325 sed uiuorum. Viuorum autem accipiendum est, non ista uita uiuentium, quam communem sanctis constat esse cum impiis ; sed ilia de qua in alio psalmo legitur : Placebo Domino in regione uiuorum. Et ne ad terrena bona mens humana descenderet, ad ilia caelestia congruenter ascendit, quae nec in lau330 dibus possunt habere terminum, nec in praemiis sustinere probantur occasum.

$ 335

340

Conclusio psalmi. Luxerunt nobis quasi granati mali minuta pulcherrima, quae historiae corio reuelata dulcissima mella sudauerunt. Quot enim uersus, tot gratiae ; quot uerba, tot poma sunt animae. Monemur enim per similitudines ueteris populi, huius mundi quasi aegyptiacam dominationem relinquere ; ut possimus ad terrain promissionis baptismatis itinere peruenire. Festinemus intrepidi, aduentu Domini aduersitates nostrae solutae sunt. Mare fugit, Iordanis retro timore conuersus est, simulacra gentium quasi metalla insensata contempta sunt ; Domini autem nostri gloria ubique colitur, ubique praedicatur. Et ideo, iuuante Deo, psalmorum uirtutes studiosissime perquiramus, quoniam se et fidelibus aperiunt et incredulis semper abscondunt. 311/312 Eccli. 17, 26. 312/313 Eccli. 17, 27. 325 Matth. 22, 32. 327/328 Ps. 114, 9.

318/319 Ps. 85, 13.

324/

308 discedunt Germ., n add. s. 1. a. m. 312 periit] Germ., perit Garet 314 discendunt Germ. 320 domino Germ, cum r (M) et g 325 ista] in praem. Germ, et del. 334 quod ... quod Germ., corr. a. m. 339 iordanes Germ.

389

EXP. IN PS. CXIV, 1-2

1037

EXP0SITI0 IN PSALMVM CXIV. A lleluia. Excitat nos de somno huius saeculi sollemnis ac uera coramonitio, et uelut quidam spiritalis gallus ad opera nos cogit uenire fidelium. Audiamus sanctam uocem, pium sequamur 5 imperium et relinquamus impium. Laudatio enim Domini dignitas operum et pretium est laborum, quando nec suauius quidquam potest dici, nec salubrius actitari. Diuisio psalmi. Liberatus propheta de profunda fouea peccatorum, etiam in ilia petra misericordiae constitutus, primo membro gratias IO agit, quoniam se exauditum esse cognoscit et contra omnia pericula mortis efficaciter se Dominum inuocasse testatur. Secundo iterum clamat ad Dominum, ut liberatus perueniat ad illam requiem sempiternam, quam fidelibus promittit Domini munere concedendam. Expositio psalmi.

x5

1. Dilexi, quoniam exaudiuit Dominus uocem orationis meae. Amorem Domini hominibus duobus prouenire constat articulis. Est unus quando pro collatis beneficiis et ab infidelibus diligitur atque laudatur, sicut in alio psalmo de peccatore legitur : Confitebitur tibi, cum benefeceris ei. Alter 20 est certissimus atque perfectus, cum deuoti animus nulla accidentium malorum aduersitate deicitur, sed in miseriis suis spe futurorum, in caritate Domini semper accenditur, sicut dicit apostulus : Quis nos separabit a caritate Christi ? tribulatio ? an angustia ? an persecutio ? an fames ? an nuditas ? et cetera. 25 Hunc ergo modum propheta subter exponit, quoniam in tribulationibus et angustiis suis dilexit, quando illi tribulationes et dolores praestiterint, ut Dominum inuocare mereretur. Quapropter Dauid non in regni amplitudine laetus exsultat, non de mundi felicitate gratulatur, quam nouerat transituram ; 30 sed gaudet orationem suam in angustiis a clementissimo Do¬ mino fuisse susceptam, quod prodesse sibi perpetue sentiebat. Et uide quo compendio et causam posuit et rationem causae momentanea celeritate subiunxit. Quod schema dicitur epitrocasmos, id est dicti rotatio, quae breuiter et succincte 35 ea quae sunt dicenda perstringit. 2. Quia inclinauit aurem suam mihi ; et in diePs. CXIV, 19 Ps.

,

48

.

19

23/21 Rom.

,

8

Ps. CXIV, 5 imperium] om. And. Bee. Fisc. Germ, ed., jort. recte

.

35

et relinquamus impium] om.

1038

EXP. IN PS. CXIV, 2-4

bus meis inuocabo eum. Auris, sicut iam dictum est, appellata est ab auditu, quam merito ad nos inclinare dicitur Deus, quia ut nos dignetur audire, nulla ad ipsum humana 40 merita uidentur attingere. Quod factum in aduentu Domini ueritatis ipsius tradit auctoritas, quando mundi sceleribus miseratus, medicinam beatae incarnationis attribuit. Et quoniam eius circa se uberrimam coeperat sentire pietatem, in diebus suis cum multis tribulationibus angeretur (sicut infe45 rius dicit) inuocasse se Dominum profitetur. Nostros enim illos dies dicimus, ubi propria iniquitate peccamus et anxios dolores prauis cogitationibus sustinemus. Mirabilis sententia, beata uicissitudo et fidelem semper beneficia quaerere et clementem Dominum continua benignitate praestare. 50 3. Circumdederunt me dolores mortis, et pericula inferni inuenerunt me. Causas adhuc reddit aptissimas, cur uir sanctus dilexerit Dominum, non illas in quibus se amari putat humanitas, si inflatis honoribus euehatur, si diuitiarum mole grandescat; sed ideo se dicit diuina gratia uisitatum, 55 quia doloribus et periculis probabatur affectus ; merito, quan¬ do ista perducunt ad gloriam, ilia praecipitant ad ruinam. Et PL inspice uerba simplicia magnis sensibus esse farcita. Circum- 819 datum se dicit doloribus ; et ne putares mediocres, addidit mortis. Adiecit etiam inferni pericula, quae con60 stat tormentis omnibus esse grauiora. Sequitur quoque: inue¬ nerunt me, quasi inopinatum, quasi securum, quasi a Do¬ mini defensione sepositum ; ut facile potuerit capi, quern a tanto contigerat munimine segregari. 4. Tribulationem et dolorem inueni et nomen 65 Domini inuocaui. Audis tribulationem et dolorem, et fortassis offenderis ; sed quas diuitias gerat intrinsecus the¬ saurus iste, cognosce. Hae sunt tribulationes quae ad Domi¬ num exclamare fecerunt, hi dolores qui medicinaliter corda punxerunt, ut ad uerum medicum clamaret aegrotus, unde 70 uenire indubitatum constat auxilium. Et inspice quid mutata haec uerba parturiant ? superius ubi captus est, a doloribus inuentum se dicit : hie ubi remedium reperit, inuenisse se- n 390 ipsos dolores asseruit. Ille enim causas calamitatis suae cognoscit, qui se afflictum, ut conuertatur, intellegit. Nam 75 et medicus tunc quaeritur, quando uiscera humana morbus aliquis grauare sentitur. Sequitur et nomen Domini in¬ uocaui, quo praestante et dolor et tribulatio celeriter uinceretur. 37/38 efr Lactant. de Opificio Dei VIII, 1. 45 ; Cl, 1. 141.

50 et] om. r{praeter A H2 N2 B) contigerit Garet

8

— CSEL

, p.

27

50/60 constant Germ.

,

29

6

; supra Exp. ps. V

63 contigerat] Germ.,

EXP. IN PS. CXIV, 5-6 80

sche

85

90

95

100

105

no

115

1039

5. 0 Domine, libera animam meam ! misericors Dominus et iustus et Deus noster miserebitur. Enu¬ merate passionibus suis, propheta uenit ad secundum membrum, ubi exclamat ad Dominum, ut anima eius a peccatorum profunditate liberetur, sicut apostolus dicit : Quis me liberabit de corpore mortis huius ? Gratia Dei per Iesmn Christum Dominum nostrum. Quae figura dicitur proanaphonesis, latine exclamatio, quoties inter alia quae loquimur, ad Deum subito uerba conuertimus. Quapropter tribulationes no¬ stras et dolores diligentissime diuino munere perscrutemur ; latent enim altius et plerumque saeculi delectatione uelatae sopiuntur, quas nisi diuino adiutorio quaeramus, intrinsecus uocem istam salutarem eructare non possumus. Nam cum di¬ cit, libera animam meam, confitetur earn sine Domino semper esse captiuam. Sequitur misericors Dominus et iustus et Deus noster miser ebitur. In superiori commate liberari petiit animam suam, hie autem promittit Dominum misericordem et iustum ; ut nec ipse in ilia petitione dubitasse uideretur, nec alios faceret anxia uoluntate pendere. Misericors, quia illi inclinauit aurem suam ; iustus, quoniam corripuit peccatorem ad ueniam requirendam. Miserebitur, cum recipit filium quem flagellat. Vnde cognosce haec tria posita ad fragilitatem humani generis instruendam, quae saeculi delectationibus inhiando, asperos putat dolores qui pro salute animae conferuntur. 6. Custodiens paruulos Dominus ; humiliatus sum, et liberauit me. In magnam significantiam praeposterauit ordinem, quem superius dixit. Liberari enim primo petiit animam suam et postea misericordem Dominum generaliter esse professus est : nunc autem uniuersaliter paruulorum se dicit esse custodem et postea humiliatum et liberatum esse proclamat, ut per hunc ordinem rerum ostenderet quod in euangelio legitur ; quamuis de multis gentibus sit aggregatus, unum gregem Domini et unum illi esse pastorem. Paruuli sunt qui sibi certissime uidentur exigui; sed sola Domini largitate grandescunt. Et uide quale uerbum est positum custodiens, dixit, tamquam pastor eximius, qui gregem suum a rapaci lupi incursione defendit. Sed inspice quod ordinem congruum seruans, prius humiliatum, postea se dicit esse liber atum ; ut uulnera dolere non possint, quae ad sanitatem caelestis Medici munere peruenerunt. 83/85 Rom.

,

7

-

.

24 25

80 miseretur Aud. Bee. Fisc, cum g 83 dicit apostolus ~ Garet 85/80 prosphonesis Germ. 89 uelatae] Germ., uelata Garet 90 quas] Germ., quae Garet 94 miserebitur] Germ., miseretur Garet cum g icjr l. 80) 97 liberatione Aud. Bee. Fisc. 105 significantiam] Germ. 109 se] post postea ponit Germ. 118 dolores esse Aud. Bee. Fisc.

4o 120

125

13°

135

140

145

150

155

160

EXP. IN PS. CXIV, 7-9

7. Conuertere, anima mea, in requiem tuam ; quia Do minus bene fecit mi hi. Cantet hoc anima cum propheta, quae peregrinatur a Domino. Cantet hoc ouis ilia quae errauerat et Custodis reuecta humeris, ad caulas meruit redire Pastoris. Cantet hoc filius ille qui mortuus fuerat et reuixit, perierat et inuentus est. Cantet hoc populus deuotus qui, pretioso san¬ guine redemptus, ad desideratam requiem peruenire Domini largitate promeruit. Quapropter animam suam hortatur pro¬ pheta ut conuertatur ad Dominum, unde illi et tranquilla uenit requies et abolitio peccatorum. Suam ergo requiem dicit, quae illi data est per gratiam, non meritorum compensatione possessa. Denique sic sequitur : Quia Do minus benefecit mihi. 8. Quia eripuit animam meam de morte, oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu. Declarantur causae quare superius dixerit : Quia Do minus benefecit mihi. Sed haec intellegamus praescientiae uirtute prophetam dicere de futuro, quoniam adhuc in isto saeculo uiuentibus conuenire non possunt. Ait enim : Eripuit animam meam de morte. Animae quippe iustorum, cum de isto saeculo transeunt, ab ilia morte liberantur, de qua in euangelio dictum est : Sine mortuos sepeliant mortuos suos. Et cum dicit, eri¬ puit, beneficium diuinae uirtutis ostendit, quia nisi per eius potentiam non ualuisset a morte perpetua liberari. Sequitur oculos meos a lacrimis. Cessant utique lacrimae sanctorum, quando iam mors animae non probatur esse suspecta ; non enim in securitate plangitur, sed in isto agone ubi calamitas uentura metuitur. Addidit : pedes meos a lapsu. Cum dicit a lapsu, ostendit lubricum et pronum esse peccatum. Sed bene illic non formidatur ruina, ubi iam est aeterna prosperitas. Nam in isto saeculo constituti (sicut dictum est) et mortem animae iusti timent et assidue lacrimas fundunt et pedes suos a lapsu non credunt ullatenus alienos. Hie enim colluctatio est et ideo cuncta sub metu sunt; unde intellegimus hie tribus periculis subiacere genus humanum, quod adhuc in istius uitae colluctatione uersatur. Nam uide quid sequitur. 9. Placebo Domino in regione uiuorum. Perscrutandum est quare dixerit de futuro, placebo Domino in regione uiuorum, quasi non et hie in regione mortuorum placeant sancti, qui sunt Iudicis ore laudati; cum et in Genesi

141 Luc.

120

,

9

.

60

animam meam r (praeter nonnullos codd.) 121 et 132 et 136 mihi] Germ. ed. cum r, tibi Caret cum r (T) et g 154 his Germ. 159 regionem {alt. loc.) Germ.

EXP. IN PS. CXIV, g-CXV, io

1041

legatur : Placuit Enoch coram Deo, et transtulit ilium Deus. lob quoque Domini uoce laudatus est. Et in euangelio de Nathanaele ipse Dominus dicit : Ecce uere Israelita, in quo dolus non est. Sed hie, placebo, dixit, iam securus, iam qui 65 displicere non possim, nec quidquam dubium sustinebo, quando, sicut apostolus dicit : Mors absorpta fuerit in uictoriam et corruptibile hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem ; tunc enim iusti ita placebunt Do¬ mino, ut ulterius de peccatorum aduersitate nihil metuant. 7° In regione uiuorum, dixit, in congregatione sanctorum, ubi omnis uiuens reuera colligitur et a morientium sorte separatur, sicut in euangelio Dominus dicit : Qui credit in me, transiet de morte ad uitam. Conclusio psalmi. 75

80

85

Salutaris psalmi istius intentione tractata, contra mundi dolores animi fortitudinem debemus obicere. Dicamus, sicut psalmus incohat : Dilexi, quoniam exaudiuit Dominus uocem deprecationis meae ; quia non est poena quae promouet, non est dolor qui perducit ad requiem ; nec durus aestimandus est fletus, qui aeterna gaudia subministrat. Intendamus enim non quod patimur, sed quod speramus et temporale malum sine dubitatione mollescit, cuius prosperrimus intenditur finis. Rogemus ergo omnipotentiam Christi, qui haec solus ualet inaestimabili uirtute superare; ut acie malignitatis infracta, nec ilia nobis omnino fiant aspera, quae nunc uidentur austera. Sic enim Domino in regione uiuorum placebimus, si in hoc saeculo mortificare nostra corpora pro ipsius gloriae nomine festinemus. EXPOSITIO IN PSALMVM CXV. A lleluia.

5

Sic debet nobis aliquando Domini laus increscere, ut non alleluiatica possimus gaudia fastidire. Vox fidelium, sermo beatorum, modulatio sancta canentium, unde et auditus corporeus suauiter delinitur et anima fessa caelesti delectatione recreatur. Introducenda sunt enim martyrum uerba, qui et confessione gloriosa uiguerunt, et passione mirabili munera sunt Domini consecuti. 161 Gen. 5, 24. 162 lob 1, 53.54. 172/173 Ioh. 5, 24.

8.

163/164 Ioh.

1, 47.

166/168 I Cor.

15,

179 quia Germ. Ps.

CXV,

mus Germ. 26

1

si Germ. ut] et Germ., corr. a. m. 7 confessionis gloria And. Bee. Fisc.

non] om. Germ.

2

possu-

C 2. (XCTIll)

EXP. IN PS. CXV, io—ii

1042

Diuisio psalmi. Per totum hunc psalmum inuictorum martyrum uerba reio feruntur. Prima positione beneficia Domini commemorant, quibus cum haesitarent quid eis dignum potuisset reddi, occurrit utique gloriosus calix ille martyrii, qui tamen Domini largitate praestatur. Secunda, chorus ipse seruum se Domini et filium Ecclesiae catholicae profitetur, ne praeter fidelissi15 mos uirosDeo placitum haereticorum quoque quispiam putaret esse martyrium. Expositio psalmi.

10. Credidi, propter quod locutus sum : ego autem humiliatus sum nimis. Martyrum populus ille reuerendus ordinem ueri dogmatis seruans, prius se dicit credidisse 20 et postea fuisse prolocutum, propter illos scilicet destruendos, qui ueraciter non credentes, affectant de eius aliqua praedicare magnalibus. Post ueram siquidem fidem sancta debet uenire confessio, ne illud audiat importunus: Peccatori autem dixit Deus : Quare tu enarras iustitias meas ? Sequitur ego autem 25 humiliatus sum nimis. Ne intellegeres praedicationes ueracissimas humiliatas, quae tanto plus enitescunt quanto amplius persecutorum studio comprimuntur. Se dicit esse humiliatum, quia sancta religione crescente, ipsi uidebantur poenis temporalibus subiacere. 30 11. Ego dixi in excessu mentis meae : Omnis homo mendax. Ne illam ueracissimam confessionem quam, Domino praestante, susceperat, aliquis putaret mortalium uiribus applicandam, quid proprium humanitas habeat, ipse profitetur, omnem hominem scilicet esse mendacem. Sed 35 uide quod hanc considerationem non facile potuit inuenire, nisi ad supernam contemplationem per excessum mentis euectus ; quando anima corporea sorde purgata, causas rerum manifestis speculationibus intuetur. Magna siquidem prudentia geritur, ut sibi aliquis imprudens esse uideatur. Nam sicut 40 leues ac fatui se esse ueracissimos mentiuntur, ita illuminati men daces se esse cognoscunt. Quapropter haec nos regula certa constringat, ut quando carnis fragilitate men daces sumus, nostrum esse fateamur ; quando ueraces, diuinis muneribus applicemus. Haec autem sententia pertinet ad figu45 ram paroemiam, quoniam hoc prouerbium humani sermonis frequentatione celebratur. Tale est illud quod in Actibus apostolorum Saulo dictum est : Durum est tibi contra stimulum Ps.

CXV, 23/24 Ps.

49, 16.

47/48 Act.

9, 5.

hunc] om. Germ. 13 placitum] Germ., placitos Garet 20 prolocuturum 30 meo Aud. Bee. cumg 33 bac considerationem Germ., m eras. 30 excessu Germ. 0

Germ.

EXP. IN PS. CXV, 11-15

1043

calcitrare ; reuera durum, quoniam suis nisibus percutitur, qui in acutum calces elisisse monstratur. Notandum uero 50 quod excessus mentis et in malo ponatur, sicut est in Paralipomenon : Et dedisti eos in exstasi, id est in excessu mentis et in commotione et in interitu. 12. Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi ? Bene dubitauit quid retribuere possit 55 humanitas, quae boni proprium nihil habebat. Nam cum dicitur, quid ? haesitatio magna monstratur. Quid enim illi ab homine potest reddi, dum semper eius nos constet munere contineri ? Merito ergo dubitabat, cui dignum de suo nihil occurrerat. Verum ne omninoredderetur sterilis,confisusdemise60 ricordia Domini, quid retribuat subsequenter exponit. Sed istud est magnopere perquirendum quod dicitur, Deum nobis retribuisse quae contulit ; quasi boni aliquid ei prius dederimus, et sic ab ipso collata suscepimus, cum apostolus clamet : Quid enim habes quod non accepisti ? Si autem accepisti, 65 quid gloriaris quasi non acceperis ? sed retribuere dicimus,. quando et bonis bona reddimus et malis bona praestamus. Dominus enim retribuit nobis bonum pro malo, ut quod praedicauerit uerbo, monstraret exemplo. Ille enim alapis caesus, ille iudici traditus, ille flagellis immeritis uerberatus, 70 nobis resurrectionis spem tribuit, et caelorum regna promisit. 13. Calicem salutaris accipiam et nomen Domini inuocabo. Digna quidem promissio ; sed si in humanis uiribus ponatur, periculosa praesumptio. Quis enim potest confessoribus tormentorum patientiam dare, nisi ille qui pro no75 bis dignatus est calicem passionis accipere ? Nam ut hoc im¬ possible humanae uirtuti absolute monstraret, secutus est et nomen Domini inuocabo. Cuius fretus auxilio credebat se complere, cui carneam fragilitatem non putabat posse sufficere. Pulcherrime uero ac breuiter definita est martyrum 80 mors calix salutaris : calix, quia sub mensura bibitur ; salutaris, quia in aeternam salutem, Domino praestante, propinatur. De isto calice dixit et Dominus in euangelio : Potestis bibere calicem quern ego bibiturus sum ? 15. Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum 85 eius. Bene dicitur, pretiosa, quae Domini sanguine noscitur comparata ; illius enim passione glorificata est, ut in con¬ spectu eius esset eximia. Hanc enim cognoscimus Dominum famulis suis magna gratiae ubertate conferre, quam ipse est 51/52 II Par.

29, 8.

64/65 I Cor.

4, 7.

81 Matth.

20, 22.

50 excessu Germ. corr. 55 nil Germ. 56 magna] nostra ed. 59 reddetur Germ. corr. 62 aliqui (corr. a. m.) de ipsius Germ. 65/66 sed usq. praestamus] Germ., om. Garet 68 praedicauerit] Germ., praedicauit Caret 76 uirtute Germ.

PL

823

1044

EXP. IN PS. CXV, 15-18

dignatus assumere. 0 mors uitalis, o interitus ambiendus, o transitus gloriosus, qui membra Christi imitatores sui capitis facis et ut sit pretiosa, non diuitiis oblatis efficitur, sed effusione sanguinis comparatur ! 16. 0 Doniine, quia ego seruus tuus ; ego seruus tuus et filius ancillae tuae ! Dirupisti uincula mea. 95 Venit ad positionem secundam, ubi munere singulari suscepto exclamat dicens : 0 Domine, ego seruus tuus! Admiratur r- 39* enim se talia beneficia suscepisse, qualia ipse pro redemptione mundi est dignatus assumere. Quemadmodum enim non miraretur seruus, et conditione primi hominis implicatus ad xoo ilia uenire quae tanta maiestas dignata est elegisse ? Pauor est dicere quae beneficia suscipiat, qui suis actibus meretur offensam. Nam ut admirationis istius declararet augmentum repetit, ego seruus tuus. Adiecit et filius ancillae tiiae, ut humilitatem suam triplicatis confessionibus indicaret. 105 Filius autem ancillae ideo uidetur adiectum, ut Ecclesiam catholicam omnimodis indicaret, quae ancilla est dum seruit, sponsa dum iungitur. Et ideo competenter aduertimus non esse martyrium, nisi quod seruus Domini et catholicae filius meretur Ecclesiae. Sequitur dirupisti uincula mea. no Virtutem hie martyrii sentimus exponi, cuius impetu triumphali dirumpuntur omnia uincula peccatorum. Nulla enim in homine macula remanere potest, quam pius sanguis abluerit. Notandum autem quod uersus hie tantam uirtutem creditus est habere, ut a nonnullis diceretur posse hominibus 115 peccata dimitti, si eum in fine uitae suae tertia confessione congeminet. 17. Tibi sacrificabo hostiam laudis. Quia dirupta fuerant uincula peccatorum, sacrificare se dicit hostiam PL laudis ; quod sacrificium nimis Domino uidetur acceptum. 824 120 Ipse enim in euangelio docet : Decern saluati sunt et non est inuentus qui daret gloriam Deo, nisi hie Samaritanus. Non enim iste de illis fuit qui beneficium Domini ingrata taciturnitate presserunt; sed iste accepti boni gratiarum actionem se restituere Deo compromittit. 125 18. Vot a mea Domino reddam in atriis domus Do¬ mini. Postquam dixerat oblaturum se hostiam laudis, ne crederetur ubicumque esse soluendam, dicit, in atriis domus Domini, id est in Ecclesia catholica toto orbe diffusa, qua continentur omnes uerissimi Christiani, non haeretici qui sunt 90

118/119 Luc.

17, 18.

90 quae Germ. 93 quia] om. r 97 se talia] et alia Germ. 103 adicit Germ. 117 disrupta Germ. 120 saluati] Germ., sanati Caret 122 istae Germ. 124 deo] om. Germ.

EXP. IN PS. CXV, 18-CXVI, 1

1045

130 uana prauitate discreti. Nam quod dicit: uota mea Domino red,dam ; seipsum offerre uidelicet pollicetur. Omnium enim fidelium uotum est Christo se offerre et in eius Ecclesia recta credulitate consistere. Sed ut agnosceres quae esset ista domus Domini, uide quis sequitur. x35 19, In conspectu omnis populi eius, in medio tui, Ierusalem. Ecce instruxit quam domum Domini dixerit superiore uersiculo, in conspectu scilicet omnis populi eius. Dignum enim est ut publice debeat laudari, qui pati pro omnium salute dignatus est. Dominus enim perfectissime 140 nouit, etiamsi in cordis secreto fiat. Sed hoc ad aedificationem populi pertinet, ut bona confessio generalitatis auribus imbibatur, sicut in euangelio dicit : Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor et ego ilium coram Patre meo qui est in caelis. Addidit: in medio tui, I erusalem, ubi pax Domini 145 conquiescit et unitas sancti populi Domini contemplatione laetatur. Conclusio psalmi. Psalmus hie magnifico martyrum honore sacratus est, qui nobis et ad exemplum datus et ad patrocinia largienda tributus est. Veneremur talium dolores, huiusmodi poenas studio 15° nobis caritatis optemus ; ut si non meremur tali consummatione coronari, saltern in studiis possimus similibus inueniri. Cur enim tales dolores Christianus uelit effugere, per quos se nouit ad caelorum gaudia peruenire ? EXPOSITIO IN PSALMVM CXVI. A lleluia.

5

SCHE

Duobus quidem uersibus, sed plenarius tituli honor apponitur, ut intellegamus quamuis pauca uerba in Domini laudibus semper esse plenissima. Quis enim dubitet exiguum non debere dici, unde potest magnificentia superna laudari ? Cui congrue apponitur schema quod graece dicitur hyrmos, quoniam seriem orationis usque ad ultimum seruans, nec perso¬ nam noscitur mutasse, nec causam ; sed uno sensu usque ad terminum quod coepit exsequitur. Continentia psalmi.

10

Licet hie psalmus pro paucitate uersuum diuisionem non

142/144 Matth.

10, 32.

131 pertinent Germ. Ps. CXVI, 5 deberi Germ.

1046

EXP. IN PS. CXVI, 1-2

recipiat, omnes tamen compendio suae locutionis exsuperat. Est enim primus quidem atomus psalmorum, puncti praeferens dignitatem, unde linea oritur et diuersae schematum species doctissima uarietate formantur.

GEO

PL 825

Expositio psalmi. 15

20

25

30

35

40

45

50

1. Laudate Dominum, omnes gentes et collaudate eum, omnes populi. Et istum quoque psalmum ad perso¬ nam martyrum debemus aptare. Dicunt enim sancti uiri, quasi iam gloriosa passione perfuncti, ut omnes gentes ad laudes Domini debeant excitari, qui talia praestitit seruis suis, ut ipsius potius imbuerentur exemplis. Vbi sunt Donatistae, qui tantum suae congregationi fidem praestitam mentiuntur ? Clamat chorus ille sanctorum, omnes gentes Dominum debere laud are ; atque utinam uel nobiscum facerent, quod se agere singulariter mentiuntur ! Sequitur et collaudate eum, omnes populi. Collaudatio est cunctorum fidelium in unum redacta laudatio ; haec enim Ecclesiae catholicae apta cognoscitur, quae de diuersis mundi partibus aggregatur. Omnes enim gentes in suis populis generaliter commonentur, ne quis se in iudicio Domini dicat esse praeteritum. 2, Quoniam confirmata est super nos misericordia eius et ueritas Domini manet in aeternum. Causa redditur quare debeat Dominus toto orbe laudari, quoniam promissiones suas, quas per sanctos prophetas effecerat, aduentus sui uisitatione compleuit. Confirmata est enim in populo christiano misericordia eius et non commouebitur in aeternum, quando ille qui praestitit, ipse nos (ut credere dignum est) etiam sua miseratione custodit. Addidit et ueri¬ tas Domini manet in aeternum. Hie ueritas Domini Filius significatur, sicut ipse dicit : Ego sum uia, ueritas et P uita. Nam, sicut putat dementissimus Arianus (quod dici nefas est), erat tempus quando non erat Filius : fuerat utique tempus quando esset Pater sine ueritate, sine uia, sine uita. Sed quoniam sine his rebus Pater numquam fuisse credendus est, saluti nostrae et ipsi conuenit ueritati coaeternum et consubstantialem Patri per omnia Filium confiteri. Deinde scriptum est : Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Nam si tempus est factum per Filium, quomodo existere potuit tempus, quando non erat auctor eius ? Sic errores prauos sequitur semper absurditas. Subiciunt quoque tertiam falsitatem : Pater semper anterius Filio praedicatur. Et ubi

Ps. CXVI, 39/40 Ioh. 14, 6.

12

athomus Germ.

46/47 Ioh. i, 3.

23 faceret Germ. corr.

37 et] Germ. s. 1.

393

EXP. IN PS. CXVI, 2

1047

est illud ? In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Denm. Vides nihil ibi fuisse praepositum ; nam et multis locis primus Filius nominatur, ut est illud apostoli ad Ephesios : An nescitis quia omnis fornicator et immundus non habet hereditatem in 55 regno Christi et Dei ? Et ad Galatas : Paulus apostolus non ab hominibus, neque per hominem, sed per Iesum Christum et Deum Patrem. Et ad Thessalonicenses : Ipse autem Dominus Iesus Christus et Deus Pater noster, qui dilexit nos. Et ad Corinthios secunda : Gratia Domini nostri Iesu Christi et caritas Dei. 60 Et ut istam aequalitatem de tota intellegeres Trinitate, addidit et communicatio sancti Spiritus cum omnibus uobis. Legitur etiam Spiritum sanctum et Doininum et priore loco fuisse nominatum ; ait enim Paulus ad Thessalonicenses : Dominus autem dirigat corda uestra in caritate Dei et patientia Christi. 65 Oratur enim Spiritus sanctus ut corda credentium dirigat et in caritate Dei et in patientia Christi. Quapropter unus ex Tri¬ nitate ante uel postea nominatus, audienti nullum praeiudicium poterit exhibere, quia humana locutio aliter se non ualet expedire. In Deo enim nulla est disparilitas uel diuersitas aesti70 manda ; quia ubi unus Deus recte creditur, ibi minor et maior non potest inueniri. Nescit enim numerum unitas, nec gradum admittit aequalitas, sicut scriptum est : Non ascendes per gradus ad alt are meum. Conclusio psalmi. Paruus quidem psalmus plenissima breuitate conclusus est. Quid enim amplius potuit dici, quam ut Creator debeat toto orbe laudari ? Fecunda breuitas, constricta copia, arctum latissimum, et sine fine angustum. O dulcis et admiranda diuer¬ sitas ! modo paucis sententiis salutaria dicere, modo magnalia diffusa oratione narrare, ut taediosa mortalitas nec in ipsa cura 80 sustineret fastidium, cui praestat amoena uarietas appetitum. Quaeri forsitan potest cur duos tantum uersus psalmus iste contineat, cum e diuerso centesimus decimus octauus centum septuaginta sex uersibus productus esse monstretur, aliique complures dispari modo pro rerum qualitate formati sint. Sed 85 illud fortassis indicare res ista cognoscitur ; quoniam sicut harmonia, id est, musicae uirtutis pulchra modulatio, ex diuersis sonis atque accentibus unam perfectam faciunt cantilenam, sic et isti psalmi modo breues, modo mediocres, modo longissimi, in unum concentum suauitate dulcissima rediguntur. Si-

75

51 59

Ioh. i, II Cor.

1. 13, 13.

53/55 Eph. 5, 01 II Cor.

5. 13, 13.

55/57 Gal. 1, 1. 57/58 II Thess. 2, 03/64 II Tim. 3, 5. 72/73 Ex. 20,

13. 26.

56 omnem Germ., corr. a. m. 06 alt. in] Germ. s. 1. 71 non] Germ. s. 1. a. m. 76 artuum Germ. {alt. u del.) 80 ueritas And. Bee. Fisc. 83 productus] Germ, mut. in productis 84 sint] Germ., sunt Garet 85 sicut] om. Germ.

1048

EXP. IN PS. CXVI, 2-CXVII, 1

9° ue (quod credere dignum est) futurum regnum Domini significatur, ubi diuersa merita sanctorum pro actuum qualitate fulgebunt, cum tamen omnibus una beatitudo et suauitas aeterna praestetur. EXPOSITIO IN PSALMVM CXVII. A lleluia. Legimus in Apocalypsi Ioannis apostoli, Alleluia in caelo cantare multitudinem copiosam ; quod etiam quatuor animalia et uiginti quatuor seniores adorantes Dominum dicunt, 5 quod totus ille caelestis exercitus in uoce tubae grandisonae hymnidica exsultatione concelebrat. Quapropter ad hoc laudis officium et nos alacriter accedamus. Quod si puro corde canimus, sanctis uirtutibus pia deuotione miscemur ; fitque honor et gratia terrenorum, quae beatitudo probatur esse cae10 lestium. Quocirca intueamur hunc psalmum speciosa fronte relucentem ; in ipsis quippe principiis quatuor uersus pari fine conclusit, ut euangelico numero totum mundum uni Do¬ mino laudes debere reddere, adhortatione quadrifaria commoneret. Hos intercalares non possumus dicere, quia nullos 15 alios miscet, sed unifines eos apto forsitan nomine uocitamus, qui simili uerborum consonantia terminantur. Hoc et in centesimo tricesimo quinto psalmo per omnes uersus absolute facturus est ; quod quemadmodum se habeat, suo loco euidentius commonemus. Diuisio psalmi. 20

Fidelis populus peccatorum nexibus absolutus, in prima sectione generaliter hortatur, ut unusquisque Domino debeat confiteri, quoniam in tribulationibus exauditus, professus est hominem nullatenus formidandum. Secunda in solo dicit Do¬ mino confidendum, per quem gentium inimicitias probatur 25 euasisse et ad ueracissimae uitae peruenisse remedia. Tertia sectione aperiendas sibi portas dicit esse iustitiae, ubi dicit etiam de angulari lapide, id est de Domino Saluatore. Quarta reliquis Christianis frequentanda Domini atria persuadet, de aduentu sanctae incarnationis suaui delectatione congaudens. Expositio psalmi. 3°

.

1 Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Populus ille beatorum Ps. CXVII,

1/2

cfr Apoc.

19, 1-4.

Ps. CXVII, 12 euangelio Germ. Germ. (sic semper)

21

ortatur Germ, in marg. a. m.

unusquis

PL

g27

EXP. IN PS. CXVII, 1-5

1049

qui a propria fuerat clade liberatus, reliquos commonet fideles ut Domini laudibus constanter inuigilent. Ista enim confessio ad laudem pertinet absolute : siue quia illi est Alleluia praepo35 situm, siue quia a diuersis angustiis ereptum se Domini miseratione laetatur. Laudis quoque causa subiungitur, quoniam bonus, quod nomen Deo proprie certum est conuenire ; nam cum ab incredulis Iudaeis secundum carnis aspectum Christus Magister bonus diceretur, respondit ipse : Quid me inter40 rogatis de bono, qui me caelorum Dominum esse non creditis ? Adiciens : Nemo bonus nisi solus Deus. Sed cum legatur : Bonus homo de bono thesauro suo profert bona, quasi uidetur esse con- r- 394 trarium. Sed hominem bonum dicimus per Domini gratiam factum ; nam ille solus proprie per se dicitur bonus, qui eos 45 facit implere quod boni sunt. Sequitur quoniam in saeculum misericordia eius. Ipsius quoque boni quem dixerat, expositio dilucidatur, quia non solum praestat immeritis, sed etiam in aetemum misericordiae suae dona concedit. In saeculum enim, perpetuitatem significat futuram, ubi unum 50 est saeculum et una dies, nec permutatio ulla succedit. 2. Dicat nunc Israel quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. 3. Dicat nunc domus Aaron quoniam bonus, quo¬ niam in saeculum misericordia eius. 55 4. Dicant nunc omnes qui timent Dominum quo¬ niam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Cum in his uersibus legantur similes fines, praemissa eos expositio competenter amplectitur. Illud tamen altius perscrutandum est, cur in principiis uersuum tantum nomina 60 uariauit. Ait enim : Dicat nunc Israel, quod totum populum complectitur beatorum. Secundo uersu ponitur : die at nunc domus Aaron, significans sacerdotes, quos propter honoris sui reuerentiam singulariter aestimauit esse memorandos. Tertius quoque uersus ait: Dicant nunc omnes qui 65 timent Dominum, ut illos ostenderet quos in centesimo PL tertio decimo psalmo dixerat : Pusillos cum maioribus, 828 qui in unam societatem Christo Domino pura mente deuoti sunt. Sic diuersitas ista nominum generalitatem complectitur absolute fidelium. 70 5. In tribulatione inuocaui Dominum et exaudiuit

Matth. Matth. 19, 39

19, 16

10, 17.

17

; Marc. ; Marc, io,

18.

39/40 Matth. 41/42 Matth. 12,

19, 17 35.

; Marc. 10, 00 Ps. 113,

18.

41

13.

a] om. Germ., sicut saepius 39/40 interrogas Germ., corr. a. m. 40 credetis Germ., corr. a. m. 48 etiam] Germ., om. Garet concedat Germ., corr. a. m. 03 singulater Germ. 66 decimo tertio ~ Garet

35

1050

SCHE

EXP. IN PS. CXVII, 5-8

me in latitudine. Exemplum proprium ponitur, nt audientium animus excitetur, quia magnum credulitatis incitamentum est, ipsum gratias agentem audire qui pertulit. Sed considera quod addidit: in latitudine : quoniam nos de saeculi 75 quidem angustiis liberat, sed in magna praemiorum suorum latitudine miseratus acceptat. Eripit de temporalibus malis, sed bonis nos potens est implere perpetuis. Saeuiant ergo quantumlibet transitura discrimina, tumescant aduersitates caducae ; latissime redditur quod in hac mundi breuitate fide80 Hs populus ingrauatur. 6. Doniinus mihi adiutor est, non timebo quid jaciat mihi homo. l.Dominus mihi adiutor est et ego uidebo inimicos meos. Quamuis uersus isti paene uideantur esse consimiles, 85 singulis tamen uerbis omnino discreti sunt. Nam cum se dicit auxilio Domini hominem non timere, carnales designat inimi¬ cos, qui uisualiter religiosorum propositum persequuntur. Cum uero ait, uidebo inimicos meos, spiritales nequitias uult intellegi, quas in illo iudicio dicit esse uidendas, ubi iam 90 diabolus cum ceteris ministris suis destructus atque damnatus humanis conspectibus apparebit. Nam cum modo maxima pars hominum inimicos suos carnales aspiciat, illud magis optasse credendus est, quod hie uidere non poterat. Siue orat ut latentem inimicum ualeat intueri, quatenus cautior effectus 95 ab eius insidiis reddatur alienus. Et nota quod in principiis amborum uersuum eadem uerba geminauit. Quae figura dicitur anaphora, quae etiam in sequentibus uersibus inuenitur. 8. Bonum est confidere in Domino quam confidere in homine. Populus ille beatorum diuino munere libeioo ratus, fideliter ac pie docens, uenit ad secundam sectionem, dicens : In Deo solo, non in homine confidendum ; in illo scilicet qui ueraciter promittit, non in isto qui fallaci praesumptione se decipit. Quanti enim stulti dicunt : Facio quod uolo, nec dominum meae uoluntatis habeo, putantes quia per 105 arbitrium liberum utilitas sit explicanda mortalium ; quos arguit Iacobus apostolus dicens 1 Nonne ex concupiscentiis uestris dicitis : Cras ibimus in illam ciuitatem et mercabimur et lucrum faciemus ; quam ut dicatis : Si uoluerit Dominus et si uixerimus, faciemus hoc aut illud ; et reliqua. Est quidem in no mala parte exsecrabilis libertas arbitrii; ut praeuaricator Creatorem deserat et ad uitia se nefanda conuertat. In bona uero parte arbitrium liberum Adam peccante perdidimus, ad 108/109 lac.

4, 13.15.

74 latitudinem Germ. (hie tantum) 83 est] Germ, cum r, om. Garet cum g hominem Germ. (hie tantum) cum pluribus codd. r

99

EXP. IN PS. CXVII, 8-10

io5i

quod nisi per Christi gratiam redire non possuraus, dicente apostolo : Deus est enim qui operatur in uobis et uelle et perfi115 cere pro bona uoluntate. Vnde assidua oratione precandum est, ne nos uoluntas peruersa rapiat, sed inspiratio diuina possideat, quoniam quidquid ex nobismetipsis sapimus, mortifera contra nos audacia concitamus. lure ergo uetuit in ho mine confidendum, qui per se nec alteri, nec sibi praeualet dare 120 remedium, sicut et Ieremias dicit : Maledictus uir qui confidit in homine et ponit spem carneam brachii sui et a Domino recedit cor eius. Quapropter desinant praesumptores illas sibi partes assumere, unde eos iustius possit sententia diuina damnare. {Hinc etiam pater Augustinus contra Pelagium, Caelestium et 125 Iulianum haereticos copiosis libris mirabiliter disputauit et uenenosi dogmatis arma confregit.} 9. Bonum est sperare in Domino, q^lam sperare in principibus. Duo uerba mutata omnino aliam fecere sententiam. Superius enim confidere se dicit, hie sperare ; 130 ibi in homine, hie in principibus ; ut illic de carnalibus, hie de spiritalibus dixisse uideatur. Princeps enim et diabolus appellatur, ut est illud euangelii : Ecce uenit prin¬ ceps mundi huius et in me non inueniet quidquam. Sic et bonus angelus dictus est princeps, sicut in Daniele legitur : Michael 155 princeps uester. Quapropter nec in malis nec in bonis angelis, sed in solo Domino spem hominis dicit esse ponendam. Nam etsi bonos pro impensa nobis pietate diligimus, beneficia in ipsis Domini, non propriae possibilitatis iura laudamus. 10. Omnes gentes circumdederunt me et in nomine 140 Domini ultus sum eos. Hoc populus ille merito dicebat, qui spem suam in Domini protectione posuerat, significans labores Ecclesiae, quos primum in Capite suo, id est in Domi¬ no Christo pertulerat et post in suis passionibus sustinebat. Primo enim quando religio innotuit Christiana, omnes gen145 tes, in eius persecutione surgentes, diuersis cladibus affecerunt fidelissimos uiros : qui tamen in suis persecutoribus (iuuante Domino) uindicarunt, quando eos conuersione mirabili subdiderunt, ut de se paenitentiae poenas exigerent, quas pridem innocentibus ingerebant. Nam quod dixit: gentes et 150 subiungit genus masculinum, ultus sum eos, siue ad intellectum pertinet, quia in gentibus populi significantur ; siue

114/115 Phil. 2, 13. PL 44/43, 109 sqq.

121

120/122 Ier. 132/133 Ioh.

17, 5. 14, 30.

124/120 Aug. contra Pclagianos — 134/135 Dan. 12, 1.

ponet Germ., corr. a. m. carneam] Germ., carnem Caret 124 hie Germ. 131 spiritibus Germ., corr. a. m. 132 in euangelio Germ. a. m. ex euangelii 133 huius mundi ~ Garet 135 uester] magnus ed. bonis nec in malis ~ Caret 138 laudemus Germ.

1052

ET

EXP. IN PS. CXVII, 10-13

schema est exallage, id est immutatio, quoniam genus hie nominis immutauit. 11. Ci rcumdantes circumdederunt me et in nomine 155 Domini ultus sum eos. Perscrutandae sunt minutiae uerborum, quoniam discussa (sicut saepe diximus) non minima nobis sacramenta parturiunt. Primo posuit, gentes, quod ad Ecclesiam propter martyrum populos pertinebat, qui studentes culturis daemonum, passim lacerabant populos fideles. 160 Modo autem sub ipsa repetitione uerborum noluit gentes ponere, ut magis passionem Domini subtiliter indicaret, quam a solis Iudaeis specialiter constat impletam. In quibus tamen est in nomine Domini uindicatum, quando multi ex his paenitentes mala quae fecerunt, uocabulum Christianorum 165 sumere meruerunt. Et isti quoque uersus appellandi sunt unifines, sicut et illi qui in capite psalmi sunt positi. Et 110tandum est quia sicut Caput plerumque de membris loquitur, ita nunc membra de suo Capite proloquuntur. 12. Circumdederunt me sicut apes fauum et exar17° serunt sicut ignis in spinis ; et in nomine Domini uindicaui in eis. Adhuc et isti uersus de Domino loquuntur. Ipse enim a saeuientibus Iudaeis circumdatus, passionis suae per totum mundum mella profudit. Apes enim fauum circumdant, quando per domos cereas liquores dulcissimos 175 recondunt; et cum sibi putant uictualia reponere, faciunt unde homines possint sua desideria satiare. Quod Iudaeos manifestum est implesse, quando rem cuncto orbi dulcissimam amaris conatibus effecerunt. Apes enim quasi a pedibus dictae sunt, quod sine pedibus nascantur. Spinae saeculi 180 peccata designant, quibus Iudaeorum populus ferociter incitatus, in delictis suis uelut ignis concrepans aestuauit. Sed in eis quoque Domini gratia uindicatum est, quando de illo melle quod condiderant nescii, conuersi ad Dominum suauissime sunt repleti. 185 13. Impulsus uersatus sum ut caderem, et Dominus suscepit me. Hoc iam de se omne corpus fidelium uerissima uoce testatur. Impulsus enim ille cadit, cui Domini fortitudo subtrahitur. Et inspice uim uerborum : Impulsum se dicit et uersatum ut caderet / sed Domini susceptione 190 firmatus est. Soli enim uersati non cadunt, qui Christi uirtutibus continentur, ut frequenter fieri solet quando bene meriti traduntur ad poenas. Ideo enim tradi uidentur ut cadant, id est ut a lecta credulitate mutentur ; sed Domini dextera

178/179 efr Seruius in Verg. Georg, iv,

309.

169 fauum] om. r 171 uindicabor r 176/177 implesse manifestum est Germ. 183 conderant Germ. corr. 187 cadet Germ.

V- 395

PL 830

EXP. IN PS. CXVII, 13-18

1053

confirmati non cadunt, quoniam in fidei sanctitate consistunt. 195 Alioquin infideles cadunt, etiam cum stare in pertinaciae suae obstinatione cernuntur. 14. Fortitudo mea et laudatio mea Dominus et factus est mihi in salutem. Non potest impulsus cadere, cui auxilium uidetur Domini fortitudo praestare. Sed ne 200 putaretur sola pericula declinare, quem Domini dona seruabant, adiecit, /actus est mihi in salutem, quia per ipsum aeternam uitam suscipiunt, per quem et saeculi huius ruinas euadere promerentur. Ipse enim est et fortitudo et lauda¬ tio aeterna beatorum. 205 15. V ox laetitiae et salutis in tabernaculis iustorum ; dextera Domini fecit uirtutem. Chorus ille fidelium laetus exsultat, quoniam dum persecutores eorum putarent eos maerore confici et tribulatione consumi, illi diuina contemplatione gaudentes de sua poena laetabantur, quam 210 sciebant sibi ad aeterna gaudia profuturam. Plic enim tabernacula iustorum humani pectoris secreta designant, ubi semper sancti laeti sunt, quamuis forinsecus affligantur. Et ut agnosceres unde istud gaudium uenit, adiecit : dextera Do¬ mini fecit uirtutem, id est Christus, per quem Pater uir215 tutem operatus est in exaltatione sanctorum ; quod inferius ipse dicturus est. 16. Dextera Domini exaltauit 7ne. Dextera Domini exaltat, cum terrenis hominibus caelorum regna concedit. Quid enim potentius quam mortales induere immortalitatem, 220 corruptibiles incorruptionem, peccatoribus beatitudinem, de hoste fortissimo infirmis dare uictoriam ? 17. Non moriar, sed uiuam ; et narrabo opera Domini. Contra ilia haec dicuntur, quae aduersum Ecclesiam Christi persecutorum loqui solet insana procacitas, quae 225 cum se delere nomen aestimat Christianum, praestare potius uidetur augmentum. Cui merito dicitur a fideli : Non mo¬ riar, ut tu putas ; sed uiuam uita quam nescis ; ad quam mente praetumidi peruenire non possunt. Narraturum se etiam Domini of era pollicetur, ut semper augeatur Eccle230 sia tali praedicatione uulgata. Quid prodest crudelibus persequi, quos uident persecutionibus semper augeri ? Quanto melius et ipsi uiuerent, si conuersi facta propria deplorarent! 18. Castigans castigauit me Dominus et morti non tradidit me. Ne sibi aliquid persecutorum superbia uindi235 caret, tormenta ipsorum saeuitiamque ferocissimam castiga-

197 laus And. Bee. cum multis codd. g 199 domini fortitudo uidetur ~ Caret 211 peccatoris Germ. corr. 212 sancti] Germ., om. Garet 213 agnosceres] Germ., cognosceres Garet 229 opera domini ~ Garet 230 potest PL, 231 semper persecutionibus ~ Garet

PL

83J

EXP. IN PS. CXVII, 18-21

1054

tionem Domini esse confirmat, ut tota ilia iniqua potentia ad correctionem fidelium uideatur esse concessa. Quid se de potestate iactant, quibus nihil pro sua utilitate conceditur ? Crudelitas illorum nostra correctio est, furoris flamma proba240 tio. Non se meliores aestiment quod delinquunt. Fidelis non parcitur, ut erudiri posse uideatur. Sed hie bene castigatus se dicit; solus enim morti non traditur, cuius hie uitia commissa purgantur. Et nota quod ait: castigans castigauit. Hoc enim genus locutionis in scripturis diuinis saepius inuenitur ; 245 ut est illud : Benedicens benedicam te. Multiplicans multiplicabo semen tuum, et his similia. Quod argumentum (sicut saepe diximus) dicitur a coniugatis. 19. Aperite mihi portas iustitiae et ingressus in eas confitebor Domino. Populus ille fidelium uenit 250 ad tertiam sectionem : Ierusalem cupiens introire, ianuas eius feruore spiritali sibi postulat aperiri. Quibus ergo dicitur, aperite, nisi prophetis atque apostolis, qui caelorum claues mysticis uirtutibus acceperunt ? Per has enim doctrinae ia¬ nuas introducti, intus iam positi ueraciter Domino con fit e255 mur. Ceterum quidquid extra Ecclesiam catholicam geritur, nequaquam Domini laudibus applicatur. Bene autem per allegoriam prophetae atque apostoli portae appellati sunt : portae enim dictae sunt, per quas uictualia ciuitatibus importantur, sicut et per illos animarum pabula constat illata. 260 20. Haec porta Domini, iusti intrabunt per earn. Cum superius dixerit portas, quaerendum est quare hie port am uoluit ponere numero singulari; scilicet ut design aret prophetas atque apostolos ianuas quidem esse caelorum, m 396 sed has omnes ad unam posse perducere, quia uniuersae con265 suerunt ad Dominum intromittere Saluatorem, qui et porta potest appellari, sicut ipse in euangelio dicit : Ego sum ostium PL ouium et cetera. Sequitur iusti intrabunt per earn ? Et 832 hoc quoque subtiliter inquiramus, cur superius dixerit, portas iustitiae et hie posuit, iusti intrabunt per earn ? signi270 ficans (ut mihi uidetur) iam non scripturas diuinas, per quas transeunt et iniusti; sed illam Ierusalem quae portam habet Dominum Saluatorem, per quern iusti tantum homines introibunt. Quod bene utrumque complexus est, ut et istud et illud futurum saeculum significare uideretur. 275 21 Confitebor tibi, Domine, quoniam exaudisti me et factus es mihi in salutem. Istam confessionem

.

245 Hebr. 6,

14.

245/246 Gen.

16, 10

; efr Hebr.

6, 14.

266/267 Ioh.

10, 7.

238 nil Germ. 240 fidelis] coni., fili ( ?) Germ., filio Garet 241 hie] haec Germ. {corr. a. m.), Garet 241/242 castigatusedicit Germ., add. alt s J-. /., castigatus edicit Garet 246 sicut] Germ., sic Garet 249 fidelis ed. 257 appellatae Germ.

EXP. IN PS. CXVII, 21-24

1055

non afflicti populi debemus aduertere, sed laetantis. Gratias enim agit, quia illi Dominus salutaris illuxit et Redemptor gentium oculis humanis apparuit. Vnde reuera intellegimus 280 et a prioribus iustissimis Domini aduentum fuisse iugiter expetitum, sicut ipse in euangelio dicit : Multi prophetae et iusti cupierunt uidere quae uos uidetis et audire quae auditis et cetera. 22. Lapid em quem reprobauerunt aedificantes, hie factus est in caput anguli. Sub allusione fabricantium 285 exponitur inanis opera Iudaeorum. Soli quippe hominum adhuc in mundo unum Deum colentes aedificare uidebantur, dum ceterae nationes idolorum se cultura destruerent. Aedi¬ ficantes enim tendunt semper ad angulum, ut commissorum parietum soliditas impleatur. Iudaei uero fidei suae fabricam 290 minime perfecerunt, quoniam ipsum, qui erat lapis fortissimus, angularis, more dementium putauerunt esse temnendum. Dominus autem Christus per tropologiam (sicut innumeris locis constat expositum) ideo lapis dicitur angularis, quia duos ad se populos e diuerso uenientes gentilium atque Iudaeorum 295 tamquam geminos parietes in unam soliditatis gratiam colligauit. De hoc lapide prophetae, de hoc apostoli, de hoc diuersi multa dixerunt. Angulus enim tractus est ex graeco sermone, id est, a yow, quod latine dicitur genu. Hoc inflexum speciem anguli conform! qualitate restituit; nam apud Graecos 300 originem sui nominis in deriuationibus omnino custodit, ut tetragonus, pentagonus, et his similia. 23. A Domino factus est hie et est mirabilis in oculis nostris. Ne lapidem istum saxeis montibus putares excisum, in salutem mundi factum dicit a Domino. Sed 305 dum memorat factum, natura humanitatis ostenditur, quae et creata esse monstratur. Sic et apostolus ait : In similitudinem hominum factus et habitu inuentus ut homo. Et alibi: Qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem. Iste quippe lapis qui est fabricae decora copulatio, fibula parietum, in 310 fundamentis perpetua fortitudo, mirabilis est in oculis fidelium, qui non solum eum corporaliter uident, uerum etiam illuminata mente conspiciunt. Viderunt enim et Iudaei, sed non mirabilem, quia solam intuebantur carnem, quam uidebant esse communem. Fidelium autem sensibus, qui eum Fi315 lium Dei esse professi sunt, mirabilis et terribilis apparebat sicut Petro apostolo, qui dixit : Tu es Christus Filius Dei uiui. 24. H aec dies quam fecit Dominus : exsultemus et

281/282 Matth. Matth. 16, 16.

13,

295/296 collocauit ed.

17.

306/307 Phil.

2, 7.

307/308 Rom.

302 factum est hoc mirabile Aud. Bee. Fisc.

1,

3.

316

hie] om. r

1056

EXP. IN PS. CXVII, 24-27

laetemur in ea. 0 quam suauia uerba sancta nobis probatur eructare credulitas ! Nam licet Deus cunctos dies creaue320 rit, singulariter tamen diem fecisse dicitur, qui Christi Do¬ mini natiuitate sacratus est. In quo merito exsultare conuenit et laetari, quoniam in eo et diabolus ius perdidit et salutem mundus accepit. 25. 0 Domine, saluum me fac ! 0 Domine, bene 325 prosper are ! Interiectiones istae desiderium magnae petitionis ostendunt, ut et hie de mundi istius clade liberentur et ibi prosperrima sorte ad dexteram collocentur. Duo enim ista sunt quae fidelis expetit Christianus, ut et hie eripiatur a peccatorum morte, et illic collocetur in requie sempiterna. Nam 33° istas afflictiones quas hie patiuntur, istos dolores quos hie amore Domini sustinent, ibi sine dubio prosperantur, quando iam ad gaudia aeterna perueniunt. Prosperari enim, est aliquid asperum facere tranquillum, ut grata nobis fiant mala praeterita, quae credimus in aeterna gaudia commu335 tanda. 26. Benedictus qui uenit in nomine Domini : benediximus uos de domo Domini. Quarta sectio quae superest introitur : ubi de aduentu Domini suaue munus lau_ dis offertur et subtiliter Antichristi praesumptio iniqua damSCHE 340 natur. Haec figura dicitur emphasis, quae significat etiam id quod non dicit. Dicendo enim, benedictus qui uenit in nomine Domini, ilium constat esse maledictum qui in suo nomine creditur esse uenturus. Et ut Christum omnipotentem Dominum esse cognosceres, dicit eum uenisse in nomine 345 Domini, ne aliquid de ipso carnaliter mens humana sentiret. Hoc etiam et euangelii textus ostendit, dicens : Ego ueni in nomine Patris mei et non accepistis me ; si alius uenerit in no¬ mine suo, ilium accipietis. Sequitur benediximus uos de domo Domini. Ab illo populo fideli quern praefati sumus, 350 hoc dicitur reliquis Christianis, qui quasi sacerdotali dignitate subuecti loquuntur ad plebem, ostendentes Domini bene* dictionem deuotae plebi per antistites salubriter dari. Et ne hoc dubitanter acciperes, dicit, de domo Domini, id est de Ecclesia catholica, unde salutare baptisma uenit, unde com355 municatio sancta procedit, unde olei sacrati unctione mundamur, unde omnis denique benedictio uera praestatur. 27. Deus Dominus et illuxit nobis : constituite diem sollemnem in confrequentationibus, usque ad cornu altaris. Cum dicit, Deus Dominus, ad superiora 346/348 Ioh. 5,

326 hinc Germ. Fisc, cum g

43.

336/337 benedicimus Germ., corr. a. m. 350 qui] Germ. s. 1. a. m.

337

uobis Aud. Bee.

EXP. IN PS. CXVII, 27-29 36°

365

370

375

380

385

390

395

400

1057

respondet, ut sic intellegas : Benediximus uos de domo Domini ; immo non nos, sed Deus Dominus. Ipse enim benedicit ore sanctorum, et lucescit nobis, quando nos a peccatorum obscuritatibus alienat. Sequitur, constituite diem sollemnem in confrequentationibus, usque ad cornu altaris. Istud iam dicitur benedictis, qui poterant dies festos celebrare sollemniter. Constituite, dicit, id est deliberata PL custodite sententia diem sollemnem, qui honore Domini et 834 sanctorum confessione sacratus est. In confrequentationi¬ bus, id est processionibus crebris, quas populi turba condensat, et reddit celeberrimas deuotione festiua. Quod uero addidit usque ad cornu altaris, prohibentur aliqui forsitan (quod multis in usu est) audita euangelii lectione discedere. n 397 Non enim ad cornu altaris accedunt qui communicationis gratia non replentur. Hoc de isto altari uisuali (ut mihi uidetur) competenter accipimus, quod corpus et sanguinem Domini sollemni nobis frequentatione largitur. Illud uero altare est ante conspectum Domini, ubi purificatis animis per contemplationem sanctam iubemur accedere ; ut in hac actuali sollemnitate illud semper debeamus inspicere, sicut iam in quadragesimo secundo psalmo constat expositum, ubi ait : Et introibo ad altare Dei, ad Deum qui laetificat iuuentutem meam. Cornu uero significat potestatem, quam sanctum altare ha¬ bere manifestum est. 28. Deus mens es tu et confitebor tibi : Deus meus es tu et exaltabo te. Quam bene ueritas ista professionis iteratur, ut Deum nostrum dicamus esse, quem pura mente non desinimus adorare! In primo enim commate dicit: con¬ fitebor tibi, quod ad gratiarum pertinet actionem. In se¬ cundo : exaltabo te, quia praedicationibus beatorum per cunctas gentes exaltatur Dominus Christus, qui reddit bonum pro malo, qui inimicos dum possit exstinguere patienter exspectat ; et conuersis talia reddit qualia sanctis suis misericordia gratuita compromisit. Confitebor tibi, Domine, quoniam exaudisti me et factus es mihi in salutem. Hie quidem uersus quo¬ niam repetitus est, iam superius in tertia parte probatur expositus ; hoc tamen breuiter edicimus, ut hanc confessionem laetissimam post percepta beneficia fusam intellegere debea¬ mus, sicut nos commonuit et titulus Alleluia. 29. C onfitemini Domino quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Et hie quoque uersus

380/381 Ps.

42, 4.

365 istud] Germ., illud Garet 386 dominum Germ, (corr.), Garet 2,

375 qui Ger?n. 385 exultabo Germ. corr. 395 es] Germ, cum r etg(cjr l. 276), est Garet C 2. (XCVIII)

1058

EXP. IN PS. CXVII, 29-CXVIII, 1

in capite psalmi probatur esse iam dictus, ut sicut a Christo fecit initium, ita ipsi concordare uideatur et finis. Ipse enim in Apocalypsi dicit: Ego sum alpha et omega. Merito ergo et in 405 capite confessio posita est et in fine repetita, quia in omni uita nostra ipsam nos oportet assumere et in ipsius delectatione finire. Conclusio psalmi.

410

415

420

425

Recordemur hunc psalmum non incassum uelut quibusdam fulgoreis coloribus esse contextum. In capite enim quatuor uersus unifines posuit et iterum in fine primum uersum psalmi decora iteratione geminauit, atque iterum quern uicesimum primum posuit, eumdem paene ultimum repetiit, ut quasi uestis ilia pontificis aureis quibusdam filis et uermiculata pulchritudine contexta fulgeret. Ilia enim in fimbriis habuit tintinnabula, isti in fine eadem retinniunt, quae in capite dicta sonuerunt. Pontifex igitur quando ingrediebatur Sancta sanctorum habebat hanc uestem, ut antistitis reuerendi nullatenus ignoraretur aduentus, cum etiam tacitus uocalis incederet. Iste sic decora uarietate dispositus est, ut praeconia sanctae incarnationis pulcherrimis quibusdam sentiantur indiciis. Cooperiat nos, pie Rex, ista uestis eloquii tui et hoc resonent te praestante actus nostri, quod tua, Domine, praecepta iusserunt. Meminerimus autem hunc psalmum quintum esse eorum qui de primo aduentu Domini mirabili narrations prolati sunt : quinque fortasse panibus comparandi qui esuriem obseruantium populorum copiis caelestibus expleuerunt. EXPOSITIO IN PSALMVM CXVIII. A lleluia.

Festiuo psalmo et diuinarum rerum uirtute plenissimo, desiderabile Alleluia praemittitur, ut meritum diuini carminis honore tituli possit agnosci. Est enim altissimus profunditate 5 sensuum et contextus quasi similium repetitione uerborum, modo profitendo quod accepit, modo iterum eadem sperando quae meruit. Qui more nobilium fluuiorum lenis ire conspicitur, cum nimis profundus esse noscatur ; quem tamen oportet (iuuante Deo) instituti nostri mensura percurrere, ne qui nos 10 hactenus constrinximus, subita inundatione fundamur. Est etiam hebraeis elementis ad rudes et docibiles in schola Christi populos instruendos tali ordine depictus, ut uersum 404 Apoc. i, 8.

4:i ipse Germ. 408 recordemus Germ. 412 repetit Germ. 418 uocabulis And. Bee. 421/422 hoc remanente praesentiant actus Aud. Bee.

PL 835

EXP. IN PS. CXVIII, i

1059

quem prima littera sortita fuerit, eadem et in septem subsequentibus affigatur, sacramentum illud forsitan in cordis cir15 cumcisione designans. Sic iste psalmus in sua lingua per singulas litteras octonis uersibus gregatim decurrens, sibi undique collatus partium aequalitate finitus est. Quod nos dicimus et diuisionis causa positum et ut perfectum numerum possit indicare iustorum. Istis enim litteris et hebraea sapien20 tia discitur et diuinorum librorum sacratus numerus continetur. Has enim litteras significationes suas habere (beato Hieronymo testante) cognouimus, quod nunc repetere uidetur esse superfluum, cum sit iam alterius labore collectum. Hunc autem psalmum et centesimum quadragesimum quartum et 25 Deuteronomii canticum Iosephus refert elegiaco metro esse compositos. Diuisio psalrni. Psalmo isti morali hebraeas litteras ad suum numerum diuisiones illustrabiles non incongrue dicimus contulisse, in quo sibi octonos uersus (ut supra memoratum est) singulae 30 uindicantes, cunctum carmen pulcherrima parilitate describunt; qui nulla permixtione confunditur, sed nouitates rerum mutatis sibi litteris explicat. Per totum itaque psalmum uniuersalis sanctorum chorus eloquitur, qui ab initio mundi siue fuerunt, siue sunt, siue futuri esse creduntur. Inter quos repe35 riuntur apostoli, prophetae, martyres, confessores, ecclesiastici ordines et omnes qui sancta Domino integritate famulantur : Genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitions, ab origine generis humani usque ad finem saeculi colligendus. Sed quamuis horum sit innumera multitudo, 40 unus tamen ubique introducitur ad loquendum, ut uirtus unitatis in Ecclesia concordi possit agnosci. Nunc uideamus quae in hoc caelesti paradiso spiritalia poma nascantur. Expositio psalrni.

n 398

1. Aleph. — 1. Beati immaculati in uia, qui am¬ bulant in lege Domini. Cum omnium desideria nominis 45 istius ardore rapiantur, nec quisquam possit reperiri, qui nolit praemia beatitudinis adipisci, congruum fuit uiros sanctos uotis probabilibus iter ostendere, ne mens confusa mortalium ignorata uia possit errare. Nam et illi beatos se aestimant, qui saeculi ambitionibus eluduntur. Sed ne aliquid tale putaretur Ps. CXVIII, 21 cfr Hieron. Epist. 30, ad Paulam, 25 Iosephus, ubi ? 37/38 I Petr. 2, 9.

Ps. CXVIII, 25 ioseppus Germ. 41 concordatim Aud. Bee. Fisc. adnotat in marg.

PL

836

5

—CSEL,

54, 246, 4/11.

27 sui numeri ed. 32 explicatur Germ. 43 aleph] om. Germ., ceteras litteras bebraicas

io6o

EXP. IN PS. CXVIII, 1-2

5° eligendum, primum posuit plurali numero immaculati, ut de fidelibus hoc, non de Christo debuisset aduerti. Ille enim solus naturaliter immaculatus est, qui peccata non habuit. Sancti enim immaculati hunt, quando indulgentiae munera consequuntur, sicut propheta in quinquagesimo psal5 5 mo dicit : Lauabis me, et super niuem dealbabor. Sequitur in uia, id est in ipso Domino Saluatore, qui dixit : Ego sum uia et ueritas et uita. Ibi enim ambulare iustorum est, non pedibus corporeis, sed gressibus probabilis actionis, Nam ut aduerteres non eum illam uiam dixisse in qua possit errari, subiunxit, 6o qui ambulant in lege Domini, id est qui aut non pec¬ cant, aut per gratiam caelestem digna sibi satisfactione prospiciunt. Nec illud uacat quod dicit, in lege Domini ; est enim et lex peccati, sicut apostolus ait : Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuum me ducen65 tern in lege peccati. Et ideo additum est, Domini, ut earn discerneret a lege peccati. 2. Beati qui scrutantur testimonia eius, in toto corde exquirunt eum. Superioris adhuc sensus est et ista sententia. Nam licet beati sint immaculati qui ambu7° lant in uia, id est in ipso Domino Saluatore et in lege eius deuota mente gradiuntur, additum est tamen illis uirtutibus, qui scrutantur testimonia eius. Et quae sit ipsa perscrutatio subsequenter aperitur, id est qui in toto corde suo Dominum exquirere maluerunt. Videntur enim perscru75 tari testimonia eius et tergiuersatores haeretici, sed toto corde suo Dominum non requirunt, quoniam per humanas uersutias affectant nouas inuenire calumnias. Totum enim cor suum ad scripturas sanctas merito posuisse non dicitur, qui ad falsitatis ambitum plectibili errore transfertur. 80 {Vnde sanctus Primasius Iustinianopoleos disertus antistes, sub titulo Quid haereticum jacit librum unum conscripsisse dignoscitur.} Nec illi uidentur totum cor suum ad Domini testimonium posuisse, qui neglecta disciplina mandatorum eius mundana gaudia concupiscunt. Et uide ordinem sanctae uera85 cisque doctrinae : prius dicit be at os esse qui ambulant in lege Domini ; deinde qui scrutantur sacrarum testimonia litterarum, quia non est dignus ista perquirere, nisi

55 Ps.

50, 9.

56/57 Ioh.

14, 6.

63/65 Rom. 7,

23.

81 Primasius Hadrum.

Quid haereticum jacit (cfr Cass. Instit. — PL 70, 1122 C); opus nunc deperditum cfr Exp. ps. 138, 1. 561/564.

52 peccata] Germ., peccatum Garet 53 enim] Germ., autem Garet 54/55 psalmo] om. Germ. (sic saepiusjort. recte) 56 et] Germ., om. Garet 60 domini] om. Germ. 72 ipsa] Germ., ista Garet 76 suo] om. Germ, (at cjr l. 82) 83 testimonium] Germ., testimonia Garet

PL 837

EXP. IN PS. CXVIII, 2-3

90

95

100

105

110

115

120

125

io6i

qui se probabili cognoscitur actione tractare. Vtrasque uero sententias tertia species definitionis amplectitur, quae graece poeotes, latine qualitatiua dicitur. Beatus enim uir quid sit, per actuum suorum hie ostenditur qualitatem. 3. Non enim qui operantur iniquitatem, in uiis eius ambulauerunt. Cum Ioannis apostoli ueracia uerba sint : Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis non est, uidentur nec sancti in uiis eius ambulare, quos cognoscimus habere peccata. Verum haec quaestio ueritatis ipsius uoce dissoluitur. Sunt enim illicita desideria quae originalis peccati necessitate committimus, sed in eis consensu animi non tenemur : in istis mens beata non ambulat, quae dono Domini cordis probitate superantur ; ut (uerbi gratia) repente pulchrum aliquid concupiscere, cibum desideranter expetere, bonis odoribus commoueri, iniqua subito suggestione confundi, et his similia quae oratione sancta et crucis signaculo destruuntur. Ita fit ut et peccata sancti suggestione carnis habeant et tamen dum eis minime relaxatur effectus, ea non operari ueraciter aestimentur. Haec enim Pauli apostoli testimoniis euidentius approbantur : ambulauit in uiis Domini, quando dicebat : Bonum certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui et reliqua. Peccatum autem non uoluntarium faciebat, quando clamabat : Non enim quod uolo bonum hoc facio, sed quod nolo ma¬ lum hoc ago. Sequitur eius expositio quae omnem naeuum dubitationis abstergit : Si autem quod nolo, inquit, illud facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Vides tantum illos accusatos qui operationibus peccatorum nefanda delectatione consentiunt. Quapropter merito dicuntur in uiis Domini non ambulare, qui operantur iniquitatem. Operatio enim iniquitatis est consensus malorum, qui tamen a sanctorum cordibus dono Domini probatur alienus. Nam et ipse apostolus hoc monet : Non ergo regnet pec¬ catum in uestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius ; nec exhibeatis membra uestra arma iniquitatis peccato. Et Salo¬ mon : Post concupiscientias cordis tui ne abieris. Oboedientiam ergo peccati uetuit, non suggestiones quas caro propriis uiribus uitare non praeualet. Respiciamus autem cur hie uias plurali numero posuit et superius singulariter dixit : Beati immaculati in uia. Ibi significat Dominum Saluatorem, qui certa uia est ad Patrem uenientium, sicut ipse dixit : Nemo uadit ad Patrem, nisi per me. Nam quod hie dixit, in

94/95 I Ioh. 1, 8. 108/109 II Tim. 4, 7. 111/112 Rom. 7, 19. 113/114 Rom. 7, 20. 120/122 Rom. 6, 12-13. 123 Eccli. 18, 30. 129 Ioh. 14, 6.

90 qui Germ.

109 fidem seruaui] om. Germ.

1062

et

$

.p

EXP. IN PS. CXVIII, 3-4

130 uiis, designat prophetas et apostolos, uel quicumque populum uera praedicatione docuerunt. 4. Tu mandasti mandata tua custodiri nimis. Dixerat beatum esse cui haec talia suffragantur, ut sit immaculatus, ambulet in lege Domini, scrutetur testimonia eius 135 et quod est perfectissimum uiuendi genus, in toto corde exquiPL rat Dominum. Et ne haec tanta neglegenda uiderentur, sequi- 838 tur iussionis dominicae ueneranda praeceptio, ut mandata eius non solum sedule, sed et nimie requirantur. Nimius enim dictus est, in nulla re dubius, qui propositae rei intentus sem140 per assistit. Vbi est sententia gentilium toto orbe celebrata : Ne quid nimis. Ecce nimium nobis a Veritate praecipitur ; ecce a Moderatore rerum omnium sine defectu aliquid fieri debere sancitur. Istud enim nimis significat multum atque infinitum, sicut et in alio psalmo dicit : Nimis profundae factae 145 sunt cogitationes tuae. Et alibi: Nimis exaltatus es super omnes deos. Siue mandata Domini nimium custodire praecipimur, quando ipsi quoque saluti nostrae corporeae ea praeferre debere censemur. Quapropter uires nostrae possibilitatis m 399 excedere diuina militia est, quia totum ibi nimium decet, 150 quoniam et illud infinitum est quod nobis tribui postulamus. Perquirenda est quoque nominum istorum distincta cognitio, ne quis ea credat esse confusa. In priore uersu dixit, legem Domini / lex autem Domini est, sicut apostolus ait, iimbra futurorum, quam non decet ad litteram, sed spiritali ordine 155 custodiri. Vt (uerbi gratia) lex sacrificiorum, obseruantia nouae lunae, ritus circumcisionis et cetera huiuscemodi, quae typum magis quam speciem certum est habuisse ueritatis. Secundo uersu ponit testimonia, testimonium est euidens et praefinita conditio, cuius statuto commoniti, res praeteritas 160 non possumus obliuisci, ut in Genesi ait Iacob : Testimonium erit uobis collis iste et: Testimonium erit lapis iste. Scriptum est etiam et in libro Iesu Naue : Duodecim lapides afferte de medio Iordanis, ut sint hi in testimonium filiis uestris. Sic nobis praecepta diuina testimonia sunt, quando commonent ne pec165 care debeamus, sicut et apostolus Paulus ait: Testificor coram Deo, qui uiuificat omnia et Christo Iesu et electorum angelorum, ut haec custodias. In praesenti quoque uersu mandata posuit, quae non sunt umbrae futurorum ut lex, sed praesentem habent manifestae operationis effectum. Quod Dominus 170 in euangelio absolute declarat, dicens : Primum mandatum 144/145 Ps. 91, 6. 145/140 Ps. 96, 9. 15:3/154 Col. 2, 17. 1(30/161 Gen. 31,52. 162/163 Ios. 4, 5-6. 165/167 I Tim. 5, 21. 170/172 Matth. 22, 37.

145 es] Caret (cjr Exp. ps. XCVI, /. 176), est Germ. 154 docet Aud. Bee. 155 custodire Germ. 161 nobis ed. 165 et] Germ., om. Garet 166 iesu christo ~ Garet

EXP. IN PS. CXVIII, 4-6

1063

est : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua, et ex tota uirtute tua et cetera. Hoc enim sic uni dictum est, ut ab omnibus debeat et per cuncta tempora custodiri. Quapropter siue lex, siue testimonia, siue mandata Domi175 ni custodiantur, ad beatitudinis certum est munera perueniri. Quae uerba cum praedictis definitionibus suis mente condenda sunt, quia in subsequentibus uersibus frequenter ea posita reperimus. 5. Vtinam dirigantur uiae meae ad custodiendas 180 iustificationes tuas ! Cum uitam superius beati uiri euidenter expresserit, nunc etiam populus fidelis bonorum sibi prouentum uotis intercedentibus postulauit. Vtinam uerbum semper optantis est, ut quod nostris non possumus uiribus adipisci, diuina misericordia largiente, mereamur. Cum 185 dicit : dirigantur uiae meae, ostendit eas, quantum ad humanam imbecillitatem pertinet, tortuosas. Viae meae actus significant quos in hac uita peragimus. Addidit : ad custodiendas iustificationes tuas. Hie iam, quod supe¬ rius optauit, aperuit: ad custodiendas enim iustificatio19° nes Domini nemo poterit peruenire, nisi cuius uiae a. Domino dirigi comprobantur. Sed discutiamus quid significent iusti¬ ficationes. Iustificationes igitur Domini apud priscum populum fuerunt multae atque diuersae : ut sex annis tantum famulus seruiret Hebraeus, filius affectu et disciplina patris 195 erudiretur, pater ut reuerenter in omnibus haberetur, Deus ut summo timore et amore coleretur, sacerdos honorabilis esset, proximus ut tamquam propria utilitas amaretur et his similia quae fieri sancta scriptura praecepit. Haec ergo nequeunt custodiri, nisi misericordia Domini probentur attribui. 200 6. Tunc non confundar, dum respicio in omnia mandata tua. Causa redditur quemadmodum possint iusti¬ ficationes Domini iugiter seruari, id est, si mandata respiciantur uniuersa. Sed cum dicit omnia, in nullo commonet esse peccandum, quoniam scriptum est : Si quis de lege minimum 205 non fecerit, reus est totius legis. Respicere autem est mandata semper ante oculos habere quae iussa sunt, ut si quid tortum committitur, salutari emendatione protinus corrigatur. Ceterum qui in mandata non respicit, in quo erret modis omnibus ignorabit. Hanc quoque similitudinem Iacobus ponit 210 apostolus dicens : Si quis auditor est uerbi et non factor, hie comparabitur uiro consideranti uultum natiuitatis suae in spe¬ cula ; considerauit enim se et abiit et statim oblitus est qualis fuerit. Qui autem perspexerit in legem perfectam et permanserit, non auditor obliuiosus factus, sed factor opens, hie beatus in

210/215 lac. 1,

23-25.

PL 839

1064 215

220

225

230

235

_240 SCHE

245

250

255

EXP. IN PS. CXVIII, 6-10

facto suo erit. Tales ergo laudantur a quorum conspectu mandata Domini non recedunt. 7. C onfitebor tibi, Domine, in directione cordis, in eo quod didici indicia iustitiae tuae. Confessio hie significat laudem quam decet populum dicere beatorum. Directio cordis est fidei catholicae sancta regula, quia eum confiteri non potest haereticorum distorta uersutia. In eo, quod dicit, didici, indicat a beatis patribus sibi traditam disciplinam, non autem (ut quidam faciunt) studio peruersitatis inuentam. Indicia uero iustitiae Dei sunt, quia famulos suos liberare dignatur a diabolica persecutione laborantes. 8. Iustificationes tuas custodiam : non me derelinquas usquequaque. Perfecta est propositae beatitudinis decora constructio. Petit enim a Domino ut iustificationibus concessis dignetur deuotum populum suo munere custodire. I ustificationes enim quid significent, in quarto uersu superiore iam dictum est. Et quoniam nouerat tentationes diabolicas undique circumire, ut legitur : Aduersarius uester sicut leo circuit quaerens quern deuoret, petit se quaquauersus undique custodiri, ne possit locum nocendi hostilis atrocitas PL inuenire. Nunc uideamus quid littera secunda contineat. 84° 11. Beth. - 9. In quo corrigit iuuenior uiam snam P In custodiendo sermones tuos. In prima littera partes beatitudinis fidelis populus indicauit, in quibus se deprecatus est custodiri; nunc idem in secunda littera conuersionis tempus ostendit, exponens etiam in sermonibus Domini quibus delectationibus perfruatur. Quapropter per figuram erotesis sub interrogatione proponit : In quo corrigit iu¬ uenior uiam suam ? Aetas electa est noui, non ueteris testamenti, quando de seniore homine in robusta sumus aetate reparati. Iuuenior enim dicitur ueteribus comparatus, quia comparatiuus gradus frequenter uim obtinet positiui. Sed iste iuuenior quemadmodum correxerit uiam suam, subse¬ quent responsione confirmat dicens : In custodiendo ser¬ mones tuos, tunc scilicet cum euangelicam disciplinam populus christianus accepit. Eo siquidem tempore homo correctus est, quando, uetere prauitate damnata, ad rectae fidei dona peruenit. Custodit autem sermones Domini qui non eos tantum memoria retinet, sed actionum probitate restituit. 10. In toto corde meo exquisiui te, ne repellas me a mandatis tuis. Hoc quoque munus est Domini quod eum n 400 se toto corde asserit exquisisse ; non enim quaereret, 232/233

I Petr. 5, 8.

224 dei] om. Germ. usque add. s. 1. et del.

225

a] om. Germ. (sic saepius, recte ?)

233

quaque Germ.,

EXP. IN PS. CXVIII, 10-12

1065

nisi inquisitus fuisset, sicut in Isaia legitur : Quod perierat requiram, et quod errauerat reuocabo. In omni siquidem bono Do¬ mini gratia praeuenimur et ut eum uelimus rogare, ipse se di260 gnatur infundere. Sequitur ne repellas me a mandatis tuis, tamquam indignum beneficiis tuis ; ut quem te fecisti toto corde petere, tu etiam digneris audire. Repellit enim a mandatis suis subdole se rogantes, sicut in alio psalmo legi¬ tur : Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Et 265 Salomon dicit : Sanctus enim spiritus disciplinae effugiet fictum et subtrahet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu. Rogat ergo ne ab intellegentia legis diuinae repellatur sicut indignus, ut agnoscamus hanc intellegentiam non mereri, nisi eos qui noscuntur toto corde deprecari. 27O 11, / n corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. Cum legamus operam Domini esse praedicandam, sicut Petrus in Actibus apostolorum dicit: Non enim possumus quae uidimus et audiuimus non loqui ; hie dicit in cor¬ de suo eloquia Domini, ne peccaret, abscondita. Sed 275 utrumque uerum est ; nam sicut decet fidelibus ea opportune praedicare, sic non credentibus oportet abscondere, sicut in euangelio dictum est : Ne dederitis sanctum canibus, neque miseritis margaritas uestras ante porcos. Et alius psalmus dicit : Posui ori meo custodiam ; dum consistit peccator aduersum me. 280 Obmutui et humiliatus sum et silui a bonis ; ut intellegamus peccati genus esse obstinatis eloquia Domini praedicare. Vnde et Paulus apostolus dicit: Haereticum post primam et secundam correptionem deuita et cetera. 12. B enedictus es, Domine : doce me iustificatio285 nes tuas. Ne aliquis eruditionem sanctam propriis uiribus applicaret, praemittit, benedictus es, Domine, id est, qui gratis praestas ; quia in homine non potes inuenire quod eligas. Sed hie benedictionem, laudern significat Domini; nam cum nos Deum benedicimus, eius facta laudamus ; cum ille bene290 dicit, nos sanctificare dignatur. Sequitur doce me iustificationes tuas. Cum superius dixerit, in corde meo abscondi eloquia tua, nunc dicit, doce me iustificationes tuas, quasi nihil ante didicerit. Verum sanctae con¬ gregation! esurienti sitientique iustitiam non sufficit mandata 295 Domini uerbo didicisse ; sed petebat ut ea factis potuisset ostendere, ubi nouerat plenitudinem se gratiae reperire. Dici-

257/258 Ez. 24, 16. 277/278 Matth. 7, 6.

2G4 Ps. 5, 7. 279/280 Ps.

265/200 Sap. 1, 5. 282/283 Tit. 3,

38, 2.

272/273 Act.

4, 20.

10.

257 isaia] Germ., ezechiele Garet (de quo uerba sumpta sunt) 259 eum] Germ., 261 suis Germ. 271/272 operam ... praedicandam] Germ., -ra ... 270 abscondi Germ.

om. Garet -da Garet

PL 84*

EXP. IN PS. CXVIII, 12-16

io66

SCHE

P

P

tur ergo, doce me iustificationes tuas ; hoc est, praesta me facere unde electos tuos iustificare consuesti. 13. In labiis meis pronuntiaui omnia indicia oris 300 tui. Chorus ille sanctorum pronuntiasse se dicit indicia oris Domini, quae locutus est per prophetas et apostolos suos, quando ea labiis suis recensuit, et populo praedicauit. Omnia indicia, significat quae scripta uel dicta sunt. Ceterum uniuersaliter non potest pronuntiare, quod nulla notitia praeualet 305 apprehendi, sicut in alio psalmo dictum est : Indicia tua abyssus multa. Apostolus quoque testatur : 0 altitudo dinitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt indicia eius et inuestigabiles uiae ipsius ! Et ipse passione uicina dicit apostolis : Non omnia dixi nobis. Quapropter figuraliter pro parte 310 dicitur totum, quod in scripturis diuinis frequenter constat effectum. 14. In uia testimoniorum tuorum delectatus sum, sicut in omnibus diuitiis. Via testimoniorum est Dominus Christus, quoniam de ipso loquentia ad ipsum du315 cunt : uia certa, iter infatigabile, quaestuosus labor, ubi quisquis peruenerit, inaestimabilium diuitiarum delectatione mulcetur. Et intuendum quod sequitur, sicut in omnibus di¬ uitiis. Hie diuitias, spiritales debemus accipere, de quibus apostolus ait : Quoniam in omnibus diuites facti estis in ipso, 320 in omni uerbo et in omni scientia, sicut testimonium Christi confirmatum est in uobis. Ceterum cohors sancta saeculares diui¬ tias non poterat testimoniis Domini comparare, quas ipsa uelut sordes aliquas cognoscitur abiecisse. 15. In mandatis tuis exercebor et considerabo uias 325 tuas. Ecclesiasticae disciplinae ordo seruatus est. Prius enim fuit, ut exerceretur in mandatis diuinis, id est, frequenti operatione usum rerum necessariarum assiduo labore peragere et sic ad intellectus eius penetralia peruenire. Nemo enim meretur tantum secretum conspicere, nisi cui datum fuerit 330 bona conuersatione caelestibus se beneheiis proximare. Et nota quod exercitatio in scripturis diuinis plerumque in bono ponitur. 16. In tuis iustificationibus meditabor, non obliuiscar sermones tuos. Obliuio non natura nobis uenit, sed 335 ab originalis peccati infirmitate descendit. Huic remedialis opposita est meditatio, ne memoriae culmen obliuio nefanda destrueret. Meditari enim se dicit iustificationes Domini, ne possit quod retinere expetit obliuisci. Nouerat enim quo 305/306 Ps. 35, I Cor. 1, 5-6.

7.

298 consuisti Germ. 338 expedit Germ.

306/308 Rom.

11, 33.

324 tuis] eius Germ.

309 efr Ioh.

16, 12.

319/321

me exercebo r{praeter multos codd.)

pl 842

EXP. IN PS. CXVIII, 16-18

1067

uitio mens humana premeretur et contra hoc auxilium reperit, unde obliuio uiolenta debuisset excludi. Respice quemadmodum diuersis causis propria uerba subiuncta sunt. In superiore quippe uersu, id est, in mandatis tuis exercebor, dixit, ubi parte opus est actuali; mandata enim sunt Domini: Non moechaberis, non falsum testimonium dices et cetera. Haec 345 enim oportuit non tantum audire, sed facere; ideoque posuit, exercebor : hie autem dicit, iustificationes meditabor. Iustificationes quippe dictae sunt (sicut superius expositum est), hebraeum puerum non amplius quam sex annis debere seruire, ad significantiam beati populi, qui in hoc saeculo ser330 uit, ut in ilia resurrectione a cuncta obnoxietate liberetur. Hoc ergo quia fuit in aenigmate constitutum, meditabor, dixit, ut frequens iteratio intellectum futurae rei euidentius aperiret. in. Gimel. - 17. Retribue seruo tuo, uiuam et custodiam sermonies tuos. Venit ad tertiam litteram, in 355 qua humanam indigentiam confitetur et gratiam Domini per cuncta commendat. Increpatos asserit superbos, qui fideles Domini iniquis motibus persequuntur. Retribue siquidem dicit, non meritis redde, sed iterum da, ut qui praestitisti petitionis affectum, effectum quoque postulationis attribuas. De360 nique hunc sensum declarat sermo subiunctus cum dicit : seruo tuo. Seruus enim Christi dici non potest, nisi qui non suis meritis, sed diuinae gratiae reputat quod boni aliquid fecisse cognoscitur. Domini autem custodire mandata, reuera uiuentis est ; contra, mortuus iure dicitur, qui inoboediens ap- m 4°i 365 probatur, sicut in euangelio de infidelibus legitur : Sine mor¬ tuos sepelire mortuos suos. Sepelire enim mortuos uiuentium erat ; sed quia infideles uidebantur, recte mortuos appellatos esse cognoscimus. Et aduerte confessionem sanctam ; sic se iudicauit esse uicturum, si potuisset Domini custodire ser370 mones : merito, quoniam qui eos custodit ab ipsis sine dubio custoditur et mors ei non dominabitur, quae in impiorum depopulatione grassatur. 18. R euela oculos me os et consider abo mirabilia de lege tua. In hoc uersu infirmitas humanitatis et bene375 ficium supernae maiestatis exponitur. Reuelare enim dictum est, remouere uelum. Quodam enim operimento ignorantiae interior aspectus obducitur ; et nisi misericordia ipsius fuerit hoc uelamen ablatum, scripturas sanctas lumine cordis non possumus intueri. Petit ergo auferri sibi imperitiae caecita380 tem, ut illuminatus gratia diuina queat Domini uidere miracula. Quae sunt autem ista miracula ipse testatur dicens, de

340

344 Ex.

20, 14.16.

344 dixeris Germ.

365/360 Luc.

9, 60.

io68

EXP. IN PS. CXVIII, 18-20

lege tua. Superius diximus legem umbram fuisse futurorum, quae significantiam uenturae plenitudinis continebat. Immolabatur quippe paschali festiuitate agnus immaculatus, 385 quod Christum Dominum significabat occidi. Sacerdos ueste pulcherrima et coruscabili tegebatur, ut futuri Pontificis et caelestis Regis indicia nuntiaret. Promissiones quoque Domini fuerunt, ut israeliticus populus in terram perduceretur fluentern lac et mel, quod ad illud futurum saeculum pertinere non 390 dubium est, ubi summae beatitudinis gaudia copiosa dulcescunt. Rogat ergo populus ille sanctorum, ut reuelato corde ista consideret, quae superducto uelamine non poterat intueri. 19. Incola ego sum apud te in terra : non abscondas a me mandata tua. In hac terra iusti sunt incolae: 395 qui propriam in mundo non habent mansionem ; corpore siquidem in terra positi sunt, in caelis autem probabili conuersatione consistunt, sicut apostolus dicit : Conuersatio autem nostra in caelis est. Et merito hie dicuntur incolae, quibus in aliena patria nullus affectus est, sed ad tempus terram sui cor400 poris colunt. Non enim erat ille diues incola, qui horrea construebat et longaeuitatem uitae suae in multa congregatione posuerat. Sed isti sunt uere incolae, qui thesaurum suum in caelo reponunt, ut cor eorum futuram patriam sem¬ per affectet. Petit ergo fidelis populus mandatorum Domini 405 conscium se fieri, quia non deprehenditur in Babyloniae parte uersari. Illius enim potest scire quisque uotum, cui et famulari uelle cognoscitur. Mandata enim esse diximus : Diliges Do¬ minum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua et cete¬ ra. Haec petit non ase abscondi, id est subtrahi atque dene410 gari, unde salutem animae suae nouerat esse uenturam. Rogat ergo ut ei nullatenus celentur, quae peccatoribus probantur absconsa, quamuis generaliter pronuntiata esse uideantur. 29, Concupiuit anima mea desiderare iusti ficationes tuas, in omni tempore. Concupiscentia in malo et in 415 bono ponitur ; in malo : Non concupisces rem proximi tui ; in bono : Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum / ita et hie positum est : Concupiuit anima mea desider are iustificationes tuas. Violenta res et in utraque parte fortissima, non enim facile labitur, quod concupiscentiae 420 radicibus alligatur. Nam ut ipsam uim sermonis potuisset ostendere, adiecit in omni tempore, ut huic desiderio nulla intermissio, nullum tempus ualuisset obsistere. Potest enim

397/398 Phil. 3>

.

21

20.

407/408 Deut.

6, 5.

415 Ex.

20, 17.

416 Sap

6

>

38o quod] Germ., qui Caret 393 apud te] om. r (praeter R) 394 tua] om Germ /. 407) 406 conuersari ed. 407 diligis Germ. 409/410 denegare Germ.

(cjr

PL

843

EXP. IN PS. CXVIII, 20-22

1069

et infidelis ad tempus rem bonam concupiscere, sed hoc per¬ fects desideriis populus sanctus attribuit, quod omni tempore 425 concupiuit. Hoc est enim concupiscere, quod desiderare : nemo enim desiderat, nisi qui concupiscit ; nec iterum concupiscit, nisi qui desiderat. Quapropter plenissimam uoluntatem indicat geminata professio. 21. Increpasti superbos : maledicti qui declinant 430 a mandatis tuis. Cum sint hominum innumerabilia crimina, superbos hie asserit increpatos, qui Deo semper probantur odibiles. Superbia est enim per quam angelus cecidit, per quam Adam de naturae suae dignitate deiectus est. Nam sicut humilitas omnium pax probatur esse uirtutum, ita 435 superbia uitiorum mater esse dignoscitur. De ipsis enim scriptum est : Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam. Increpare enim dicimus, quasi de taciturnitate crepare et in mordacia dicta prosilire ; quod Deus per scripturas diuinas frequenter facit, cum terrorem eis suae indignationis ostendit. 440 Sequitur generalis et absoluta sententia, maledictos esse qui eius tentant mandata declinare. Nam ut praecepta Domi¬ ni non compleat humana fragilitas, leuius malum est; istud uero nefarium est per superbiam declinare, unde animam suam a peccatorum nexibus possit eripere. Nam et ilium Adam 445 qui declinauit a mandato Domini constat esse maledictum, et hodieque maledicti sunt qui simili scelere polluuntur. Mandata enim quae sint, iam sunt dicta superius. 22. Aufer a me opprobrium et contemptum, quia testimonia tua exquisiui. Ecce de illo choro sanctorum 450 et martyrum uerba sonuerunt, qui diuersis poenis subacti, superbis et improbis opprobrio et contemptui esse uidebantur ; nunc rogant ut manifestatione misericordiae Domini, eorum derisio et uilitas auferatur. Quod et in alio psalmo legitur, ubi ait : Quia multum repleti sumus contemptione et mul455 turn repleta est anima nostra opprobrium abundantibus et despectio superbis. Testimonia uero diuina exquisierunt, ut talia paterentur, quando constat esse praeceptum : Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Sed hie diligentius intuendum est quare a se 460 petant martyres opprobria remoueri, unde se nouerant Do¬ mini munere coronari. Sed haec oratio pro persecutoribus funditur ; ut dum conuersi fuerint ad Dominum, martyribus tollatur opprobrium, quando et illi ipsam religionem coluerint,

436 lac.

4, 6.

454/456 Ps.

122, 4.

457/459 Matth. 5,

10.

445 a mandata Germ, corr., mandata Garet 446 et] Germ., om. Garet hodiequi ex -que Germ. 450 subacti] Germ, ed., subiecti Garet 455 abundantium Germ. ed. (sed cjr Exp. ps. CXXII, /. 109 sqq.) 459 hie] om. Germ.

PL

844

1070

EXP. IN PS. CXVIII, 22-25

quam in aliis persequendam esse putauerunt. Quod, praestante Domino, frequenter factum esse cognouimus. 23. Etenim sederunt principes et aduersum me loquebantur, seruus autem tuus exercebatur in tuis iustificationibus. Auditum se a principibus martyrum chorus exponit, qui iudiciario more residentes, de innocentium ^ 402 470 perditione tractabant. Et quod grauius terrere potuisset, ipsi erant accusatores et iudices. Se uero merito dicit seruum Domini, qui inter uitae pericula de eius iustificatione cogitabat quid in ilia uita recepturus esset qui in ista temporaliter grauissima sustinebat. Exercebatur enim ad prouectum suum, 475 non cruciabatur ad poenam. Tales animae mundum uicerunt, quae sensum doloris sui aeterni praemii cogitationibus molliebant. 24. N a m et testimonia tua meditatio mea est et consolatio mea iustificationes tuae sunt. Consilium 480 inuentum est contra malignantium concilium, ut aduersum improbos furores Domini testimonia meditata sufficerent. Eorum quippe cogitatio quoslibet mitigat dolores, nec timori relinquit locum qui in promissionibus Domini iugiter occupatur ; sicut dicit apostolus : Timor non est in caritate, sed per485 fecta dilectio foras mittit timorem. Consolationem uero suam esse professus est Domini iustificationes, quas suis martyribus pollicetur. Consolantur enim in afflictione praesen- PL tium rerum, spe uenientium praemiorum. 845 iv. Daleth. - 25. Adhaesit pauimento anima 49° mea : uiuifica me secundum tierbum tuum. Ad quartam litteram uenit fidele concilium, in qua se dicit corporali quidem necessitate constrictum, sed sola Domini pietate saluandum, petens ut ab eo uias iniquitatis amoueat, quoniam uiam ueritatis elegerat. Pulcherrimis autem allusionibus expo495 nitur humana conditio. Pauimentum est soli alicuius in lenitatem maximam constructa soliditas, quae merito nostro corpori comparatur, quoniam et ipsum simili nitore leuigatur. A dhaesisse se ergo dicit carni suae, quod uitiosum esse non dubium est. Anima enim si adhaereat corpori, delictis fauet ; 500 si uoluntate sit diuisa, uirtutibus. Quapropter merito se petebat per uerbum, id est per Christum Dominum uiuificari, quia per consensum carnis se noscebat exstingui. Sed perscrutandum est quare illud concilium beatorum, quod superius dixerat: Seruus autem tuus exercebatur in tuis iusti465

$

484/485 I Ioh.

4, 18.

470 quod] Germ, ed., ut Garet potuisset] Germ., potuissent Caret 470/471 ipse erat Germ., corr. a. m. 476 qui Germ., jort. rede 493 quoniam] quo Germ. 495/496 lenitatem maximam] Germ., -tate -ma Garet

EXP. IN PS. CXVIII, 25-28

1071

ficationibus, hie confiteatur adhaesisse pauimento animam suam. Vt reuera intellegamus quamuis sancti gratia Domini perfruantur, multaque uirtutum uarietate colluceant, quamdiu sunt in hac carne mortali, esse tamen unde se deprecentur absolui, sicut in euangelio Magister optimus dicit : 510 Postquam omnia feceritis, dicite : Send inutiles sumus, quod debidmus facere fecimus. Et alibi scriptura dicit : lustus in principio sermonis accusator est sid. 26. Vi as me as enuntiaui et exaudisti me : doce me iustificationes tuas. Qui se pauimento adhaesisse 515 professi sunt, merito in consequentibus sua peccata prodiderunt; et ideo sequitur exaudisti me. Mira compensatio, stupenda uicissitudo, Domino suo propria mala dicere et ab eodem praemia salutis accipere. Quis non bonis talibus incitetur illi ad praemium confiteri, cui non possis negare quod 520 feceris ? Perscrutandum quoque quod dixit: Doce me iusti¬ ficationes tuas, non ad audiendum, sed ad faciendum. Ille enim diuinarum rerum doctus ostenditur, qui sibi credita fecisse monstratur. Siue petit ut illas iustificationes aduerteret, quae praeceptae figuraliter esse uidebantur. 525 27. Vi am iustificationum tuarum instrue me et exercebor in mirabilibus tuis. Merito cohors sancta iustificationum uiam intellegere quaerebat, quae suas uias, id est peccata prodiderat, quia nisi illas damnemus, ad istam peruenire non possumus. Instrue me, ad intellectual 530 pertinet ; ut aduerteret, quod saepe iam dictum est, quali mysterio post sex annos seruus relaxareturHebraeus; Septimus terrae fructus pecoribus egentibusque donaretur ; quod post annum quinquagesimum quodlibet illud priori reddi Domino iubebatur et his similia quae iustificationibus Domini conue535 nire monstrantur. Haec enim merito desiderabat agnoscere, quae futurae spei nostrae probantur mysteria continere. Sequi¬ tur et exercebor in mir abilibus tuis. Vtique exercetur sensu et prudentia singulari, qui dicta Domini ad spiritalem significantiam trahit. Mirabilia uero ipsa uocat, quae su340 perius dixit iustificationes. Praebent enim intellecta miraculum, quando sic in praesenti sunt posita, ut longe futura significare uideantur. 28. D ormitauit anima mea prae taedio : confirma me in uerbis tuis. Post illam petitionem sanctam cogno545 scimus eum fuisse dilatum, quando animam suam dicit dormitasse prae taedio, quod accidere solet eis qui longis 505

510/511 Luc.

17, 10.

511/512 Prou.

511 fecimus] non praem. Germ, et del. dicit Garet

18, 17.

525 insinua mihi r

540 dixit] Germ.,

PL 846

1072

EXP. IN PS. CXVIII, 28-30

exspectationibus differuntur ; ut intellegeremus per patientiae bonum, diuinum nobis uenire praesidium. D or mi tat ergo anima, quando a sua intentione flaccescit et in otium 550 fessa remittitur, dum ad illud quod intendebat minime peruenire monstratur. Et uide quia dormitauit posuit, non dor¬ mant ; dormire enim obliuiosi atque socordis est, dormitare fessi et exspectantis. Quod uerbum et alter psalmus edicit : Si dedero somnum oculis meis aut palpebris meis dormitationem. 555 Et alibi : Ecce non dormitabit neque obdormiet qui custodit Is¬ rael. Sed ut hunc quoque defectum ab anima fatigata remoueret, sequitur confirma me in uerbis tuis : quatenus si adhuc exspectatio differenda erat, in uerbis Domini fixa atque immutabilis anima permaneret. Cognoscimus enim tali reme560 dio quasuis moras, quaeuis taedia, quoslibet labores omnimodis consolandos, si legem Domini frequenti iteratione meditemur. {Hanc autem animae dormitationem Cassianus seruorum Dei optimus institutor acediam uocat, quam magno stu¬ dio monachis persuadet esse fugiendam.} 565 29. Viam iniquitatis amoue a me, et in lege tua miserere mei. Ad illam contemplationem ueritatis euectus, petit quod in isto saeculo necessarium fuit, ut uia ini qui¬ tatis, hoc est diabolus ab eius infestationibus tolleretur et in lege Domini optatam misericordiam reperiret. Per legem 57° siquidem nemo iustificabitur, sicut apostolus dicit : Scientes quia nemo iustificabitur ex operibus legis, sed ex fide Iesu Christi. Et iterum : Per legem enim cognitio peccati. Iuste ergo ibi petit misericordiam, ubi se per legis uincula non credebat absolui. 575 30. Viam ueritatis elegi ; indicia tua non sum oblitus. Via ueritatis Dominus Christus est, sicut ipse dicit : Ego sum uia, ueritas et uita. Elegisse se dicebat sanctissimus chorus culturam Domini Saluatoris inter diuersas mundi superstitiones, quibus insipienter mundani populi ser580 uiebant. Eligere enim non est, nisi de multis unum eligere. Sed uideamus quare se dicit elegisse, cum legatur in euangelio : Non uos me elegistis, sed ego elegi uos. lure igitur populus beatus ista dicebat, qui iam electus fuerat, ut eligere po-

5S4 Ps. 131, 4. 17, 172 sqq. 582 Ioh. 15, 16.

555/550 Ps. 120, 4. 570/572 Rom. 3, 20. 584/585 Ps. 83, 11.

562/564 cfr Cassian. Instit. lib. X-CSEL 572 Rom. 3, 20. 577 Ioh. 14, 6.

548 praesiduum Germ. 549 a] Germ. add. s. 1. 554 aut] Germ, {cfr Exp. ps. CXXXI, l. 104), et Garet 555 obdormiet] Germ, {cfr Exp. ps. CXX, l. 87), dormiet Garet 563 acidian Germ., accidiam Garet PL 565 in] de r {praeter N K T*) 580 elegere Germ., corr. a. m., legere Garet 581 legatur] Germ., dicatur Garet

EXP. IN PS. CXVIII, 30-33

1073

tuisset ; sicut in alio loco dicit : Elegi abiectus esse in domo 585 Domini. Merito ergo se oblitum Domini non dicebat esse indicia, qui tali electione gaudebat. 31. Adhaesi testimoniis tuis, Domine, noli me confundere. Ille qui se pauimento prius adhaesisse dixerat, nunc se Domini testimoniis adhaesisse commemorat; 590 ut ostendat prouectum se uitae diuino munere percepisse. Sed quoniam totum in diuina tuitione consistit, rogat ut de muneribus collatis non cadat, ne ad uerecundiae confusa perueniat. Non enim se sancta conscientia neglegenti securitate remiserat, sed magis quod acceperat humilis amittere formidabat. 595 Sic enim confundi poterat, si perderet quod tenebat. 32. Viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatares cor meum. Via ista quam multifarie dicitur, quam diuersa qualitate tractatur ! Dixit enim superius: Vi as me as enuntiaui ; deinde : Viam instificationum tuarum 600 instrue me ; et iterum : Viam iniquitatis amoue a me ; repetit : Viam ueritatis elegi ; ad postremum : Viam mandatorum tuorum cucurri ; ut siue bonae, siue malae uitae uiam dici omnimodis instruamur. Veritatis ordinem seruans, cucurisse se dicit uiam mandatorum, quo605 niam cor suum a Domino asserit esse dilatatum. Non enim potuisset uel ambulare uel currere, nisi cor eius in latitudine scientiae fuisset extensum ; nam cum uia mandatorum eius legatur angusta, nisi dilatato corde non curritur. Anima enim quando lumen ueritatis acceperit, in multifarias agni610 tiones aperitur ; et latior redditur uirtutibus cognitis, quae prius fuerat angustata peccatis. Bene autem dixit, cucurri, ut ostenderet se ad fidem rectam uelociter Domini munere peruenisse. Cucurrit enim uiam iustus, donee (sicut dicit apostolus) perueniat ad palmam supernae uocationis. 615 v. He. — 33. Legem pone mihi, Domine, uiam instificationum tuarum et exquiram earn semper. Ad quintam litteram plebs beata processit, multis modis expetens ut in lege Domini eius debeat munere custodiri. Inqui¬ rendum plane quam sibi legem petat populus iste constitui, 620 qui superius dixit et in lege tua miserere mei. Illud dictum est de ueteri testamento ; nunc autem nouam legem postulat sibi debere poni, ueniente scilicet Domino Christo; ut illo aduentu sanctae incarnationis expleto, perfecto christianae fidei robore firmaretur ; sicut dictum est : De Sion

613/614 efr Phil. 3,

14.

624/625 Is.

2, 3.

584 in] et Germ. 595/590 delatares Germ., mut. a. m. in delataris 597 multifaria Germ. a. m. ex -rie 599 tuarum] om. Germ. 606 latitudines Germ. 614 perueniat] Germ., a exp. 623 expletus Germ. ed. 28

C 2. (XCVIII

PL

847

1074

EXP. IN PS. CXVIII, 33-36

exibit lex et uerbunt Domini de Ierusalem. Denique iugiter se earn dicit ex quirere. Illud enim desiderio inardescente sem¬ per exquiritur, quod uenire magnis precibus postulatur. 34. Da mihi intellectum et scrutabor legem tuam ; et custodiam illam in toto corde meo. Considerandum 630 est quid sibi uelit quod iterum petit, quae prius se accepisse memorauit, id est, uiam mandatorum tuorum cucurri ; scilicet quia dona Domini continue sunt petenda. Semper enim praestat qui donata conseruat ; et probabili desiderio continue petimus, quod in nobis permanere iugiter postula635 mus. Ipse enim perscrutatur hanc legem, cui intellectus praestatur a Domino. Et ut constantiam piae perfectionis ostenderet, earn se dicit in toto corde suo diuinitatis munere custodire : declarans per uniuersas subtilesque minutias omne bonum et a Domino tribui et per ipsum seruari et eius gratia 640 semper augeri. Et uide quam pulchro ordine cuncta descen¬ dant. Prius petit, ut lex ei poneretur, id est noui testamenti, quia ueteris iam tenebat ; deinde, ut legis ipsius intentionem cognoscere meruisset, quatenus earn cordis integritate seruaret. 645 35. Deduc me in semitam mandator um tuorum, quia ipsam uolui. Cum in quarta littera cucurrisse se dicat uiam mandatorum, hie se in eamdem deduci iterum postulauit. Sed man data ista noui testamenti debemus accipere, ubi se perduci magnopere precabatur, quoniam ueteris 650 testamenti cucurrerat. Ita fit, ut et fidei compleatur deside¬ rata perfectio, et sancta scriptura nihil sibi contrarium dixisse uideatur. Nam cum dicit : Ipsam uolui, noui testamenti spiritalem gratiam probatur expetere, per quam se ad caelorum regna nouerat peruenire. 655 36. Inclina cor meum in testimonia tua et non in auaritiam. Diligenter uerba ista tractanda sunt. Inclinari cor suum petit in testimonia Domini, ubi non per rapacem auaritiam, sed per laudabilem humilitatem praestante Domi¬ no peruenitur. Inclinati enim melius conspicimus quae ante 660 nostros oculos esse monstrantur ; nam illi qui erecti et uanitate supini sunt, nequaquam possunt subiecta oculis intueri. Addidit et non in auaritiam. Sciens cohors ilia sanctorum auaritiam capacem esse uitiorum, hanc a se expetit amoueri, ut potuisset toto corde ad scripturas sacra665 tissimas salubriter inclinari. Auaritia enim est temporalium rerum flagrans omnino desiderium, unde et primus homo peccauit et suis posteris uitia incentiua dereliquit. Hinc et dia625

667/670 efr lob i, io.

625 exiuit Germ. 645 semita r (praeter nonnullos codd.) Garet 662 ilia cohors ~ Garet

660 oculos nostros ~

PL

8-+8

EXP. IN PS. CXVIII, 36-39

1075

bolus accusauit lob, dicens propter diuitias quas illi dederat, non propter ipsam contemplationem qua bonus est, ab eo Do670 minum fuisse dilectum. Quod sequens impugnauit euentus, quando uir sanctus in omnibus aduersis Domino gratias actitauit. Petit ergo populus beatus ut hanc auaritiam de corde eius amoueat et ad testimonia Domini solo probitatis inuitetur affectu. 675 37. Auerte oculos meos ne uideant uanitatem, in uia tua uiuifica me. Multi huius saeculi prudentes continentiae se lege moderati sunt, ut hominum magis quam Do¬ mini iudicio complacerent. Sed isti operam suam uano studio perdiderunt ; quoniam scriptum est : Ne faciatis iustitiam 680 uestram coram hominibus. Vnde nunc plebs beata deprecatur ut oculos cordis eius a tali proposito Dominus dignetur auertere, ne peruersa consuetudine mundanis possit delectationibus implicari, quia nos et per oculos peccare non dubium est, dum conspectarum rerum ambitione traducimur. Ab hac 685 enim se uanitate fieri deprecatur alienum, quoniam sciebat inde maximum uenire peccatum. Hinc notantur et illi qui diuersis spectaculis occupantur ; hinc qui mulierum foedo amore rapiuntur; hinc qui alienarum rerum possessionem improbe concupiscunt. Sed huic petitioni additur et ilia per690 fectio; ut in uia sua, id est in Domino Christo eum uiuificare dignetur, in quo uere uiuificatur, quia mors eius uirtute superatur. 38. Statue seruo tuo eloquium tuum in timore tuo. Statue, dicit, stare fac, id est, infige, consolida atque 695 confirma, ne sanctum eloquium fugaci obliuione dilabatur ; quod in nostris semper debet sensibus stabiliter permanere. Cui rei bene addidit, timorem, ut semper oremus ne suscepta munera possimus amittere et grauius sit dulcedinem didicisse quae pereat. Subiunxit tuo, qui ab humano timore longe 700 discretus est. Iste enim sic formidat, ut diligat ; sic quaerit, ut numquam desinat amare quern metuit. Et quia plurimi eloquia Domini suscipiunt neglegenter et tamquam fabulas inutiles audire declinant, merito addidit in timore tuo, ubi nec culpa conquiritur, nec ad desidiae discrimina peruenitur. 705 39. Amputa opprobrium meum quod suspicatus sum, quia iudicia tua iucunda. In hac sententia maxi¬ mum uitium humanitatis exponitur. Multi enim in oppro¬ brium cadunt aliter quam habeat ueritas suspicando ; quam

679/680 Matth. 6, i.

687 et 688 hie Germ., corr. a. m. iudicia enim r (praeter R*)

704 dissidiae Germ.

706 quia iudicia]

/i 404

PL 849

1076

EXP. IN PS. CXVIII, 39-42

culpam a se desiderat amputari. Pro multis enim malis saepe bonum testimonium damus, atque iterum de bonis mala dicimus nescientes; et necesse est uerecundiam incurrat, qui ignorans aliquid asseuerat. Suspicio enim saepissime probatur incerta, quae uero non conuenit christiano ; haec ergo suspicio ducit ad opprobrium, quod ex peccato nascitur. lure ergo sibi 715 quaerebat amputari, unde reus poterat inueniri. Primo confessus est infirmitatem suam, nunc Domini cognoscitur laudare iudicia, cuius uerbum uerum est firmaque sententia. Quapropter amator ueritatis merito sibi iucundum Domini dicebat esse decretum, per quern se et requiem reperire nouerat 720 et coronam ; sicut apostolus dicit : Bonum certamen certain, cur sum consummaui, fidem seruaui ; de reliquo reposita est mihi corona iustitiae. 4-0. Ecce concupiui mandata tua ; in aequitate tua uiuifica me. Diuersa beneficia superius sibi cohors sancta 725 tribui postulauit; sed in hoc uersu consecutam se dicit plenitudinem gratiarum, quia concupiuerat mandata Domini, quae ueram prudentiam conferunt et salutem. Petit autem in a e quit ate Domini se uiuificari, qui adhuc superstes esse uidebatur, ut intellegamus non esse ueracissimam ui730 tarn, nisi quam Dominus Christus fuerit praestare dignatus. Aequitas autem Patris Verbum caro factum est, cui omne iudicium dedit, ut orbis terrarum in eius examine iudicandus assistat ; sicut apostolus dicit : Qui factus est sapientia nobis a Deo et iustitia et sandificatio et redemptio. 735 vi. Vav. - 41. Et ueniat super me misericordia tua, Domine ; salutare tuum secundum eloquium tuum. Ad sextam litteram congregatio sancta peruenit in qua sibi postulat salutarem Dominum debere concedi, ut inimicos de tanta remuneratione confundat et in lege Domini 740 assidua meditatione proficiat. Precatur ergo ut supra earn Dominus Saluator adueniat, qui est misericordia peccatorum et uita fidelium. Et ut hanc misericordiam specialiter ipsum debuisses aduertere, secutum est salutare tuum ; reuera per quern salus gentibus uenit, qui mundo aegrotanti 745 medicinam suae pietatis attribuit. Secundum elo quium tuum, dixit, id est secundum promissionem tuam, quam per prophetas cognosceris fuisse pollicitus. 42. Et respondebo exprobrantibus mihi uerbum, quia speraui in sermonibus tuis. Haec nobis indicat 750 absoluta sententia, cum aduersantium fuerit obiecta uersu710

720/722 II Tim.

4, 7-8.

733/734 I Cor. 1,

713 uero] Germ., uiro Garet 750 absolute Germ. ed.

30.

738 domino Germ.

744 aegrotante Germ.

PL

8 5°

EXP. IN PS. CXVIII, 42-44

' J

75 5

760

765

77°

775

780

785

79°

1077

tia ; qui tamen possunt recipere rationem, non nobis tacendum, sed respondendum esse uiriliter, ne sibi malignantium praesumptio superior esse uideatur. Exprobrant enim uerbo, qui Filium dicunt esse minorem, uel qui eum carne passum minime crediderunt ; sicut dicit apostolus : Si enim cognouissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent. His praesumptione Domini respondendum est, qui doctrinam salutarem non ad reuerentiam audiunt, sed ad iniuriam potius exprobrationis adducunt. Sequitur quia sperani in sermonibus tuis. Atque ideo dicit respondendum: quia sperauit in sermonibus Domini, qui dicit : Cum ueneritis ante principes et potestates, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini ; dabitur enim uobis in ilia hora quid loquamini. Non enim uos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri qui loquitur in uobis. 43. Et ne auferas de ore meo uerbum ueritatis usquequaque, quia in iudiciis tuis speraui. Rogat ut confessionem ueritatis de eius ore nullae poenae nullus terror extorqueat; sed quaelibet tormenta fuerint inflicta in una uoce constantiae perseueret, quia non in uiribus humanis sed in diuinis cognoscitur sperasse iudiciis. Sed cum dicit usquequaque, significat uerbum ueritatis ad tempus aliquibus fuisse sublatum, ut Petro apostolo contigit, qui ante galli cantum ter Dominum denegauit. Sed non usquequaque ablatum est uerbum ueritatis de ore ipsius, quando culpam suam et fletibus diluit et sanguinis effusione mundauit. Sequitur quare non debeat de ore ipsius ueritas confessionis auferri, quia in iudiciis tuis speraui. Indicia erant Domini, quod turbae martyrum diuersis cruciatibus agebantur. Sed in his se magis spem gerere profitetur, quia scriptum v- 405 est : Flagellat omnem filium quern recipit. Iniqui enim cum molestantur desperant ; sancti uiri, si affligantur, spem magis suae dilectionis accipiunt. Hactenus litterae istius uersus habuerunt orationem, subsequentes uero usque ad finem narrationis ordine depromuntur. 44. Et custodiam legem tuam semper, in saeculum et in saeculum saeculi. Iste et alii uersus usque ad finem litterae non habent deprecationem, sed narrationem. Superius enim petiit ut acciperet, hie iam de perceptis beneficiis gratias agit. Custodire se legem Domini semper affir- PL mat, quia in ipsa uariari nefandum est. Sic enim custodire 851 potest, si (quod superius dixit) non auferat de ore ipsius 755/756 I Cor. 2, 780 Hebr. 12, 6.

8.

761/764 Matth. io,

19-20.

772/773 efr Luc.

22, 34.61.

756/757 praesumptionem Germ. 760 utique Germ. ed. 761 dicimus Germ. 766 supersperaui Aud. Bee. Fisc, cum g 782/783 habeat Germ. 785/786 aeternum r 790 uariari ed.

1078

EXP. IN PS. CXVIII, 44-46

ueritatis uerbum. Interdum semper ponitur usque ad finem huius saeculi. Sed hie cum dicit in saeculum saeculi, illam perennitatem significat quae non habet finem. Sed cum 795 superius dixerimus legem umbram fuisse futurorum, id est, immolare agnum immaculatum, octauo die ritum circumcisionis adhibere, uel his similia ; quemadmodum in aeternum legem se custodire dicit, cum non solum post resurrectionem futuram necessaria non sint ista, sed hie quoque iam ui800 deantur abolita. Sed ibi alia lex erit Domini, quam se promittit populus custodire sanctissimus ; scit enim per hanc um¬ bram legis ad mysterium aeternae legis ascendi; nouit etiam consuetudinem angelorum et potestatum Dominum sine fine laudare ; scit summae beatitudinis esse sollemnitatem iugiter 805 Dominum contueri; scit denique fidelium ibi esse leges, quas se professus est sine fine seruare. 45* Et ambulabam in latitudine, quia mandata tua exquisiui. Ipsa est latitudo, quam in quarta littera dixit : Vi am mandatorum tuorum cucurri, cum dilatares cor meum ; 810 scientia scilicet multiplex atque salutaris, quam ideo meruit, quia mandatorum intellegentiam requisiuit; quam merito dicimus esse caritatem, de qua scriptum est : Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Contra peccatorum corda in bonitate coangusta sunt, 815 quod tangit apostolus cum dicit : Non angustiamini in nobis, angustiamini autem in uisceribus uestris ; quia Deum mens coangusta, id est polluta non recipit; sed in latitudine mentis suscipitur, a quo caelum terraque completur. Patulum enim domicilium debet esse, ut tantam mereatur recipere ma820 iestatem. 46. Et loquebar de testimoniis tuis in conspectu regum et non confundebar. Loquebatur de testimo¬ niis Domini, quoniam petiuerat et acceperat ut responderet exprobrantibus sibi uerbum. Qua firmitate roboratus ante 825 reges saeculi, qui poterant elata potestate terrere, non se dicit fuisse confusum, sed ueritatem, quam mente conceperat, intrepidis sermonibus exercebat. Confunditur autem file, cuius per ratiocinationem dicta uincuntur. Ad uerecundiam enim uenire non potest, qui ueritatis ipsius testimonio robora830 tur. Non enim file sub qualibet necessitate negandus est, qui dicit : Qui me negauerit coram hominibus, negabo et ego eum coram Patre meo, qui est in caelis.

809 Ps. 118, 32. Matth. 10, 33.

812/814 Rom.

797 adhiberi Germ. ed. tam litteram Germ.

5, 5.

815/816 II Cor.

6, 12.

831/832

807 et 817 latitudinem Germ, cum r (S* X) 808 quar809 dilares Germ., mut. in dilataris (cjr l. 596/597)

EXP. IN PS. CXVIII, 47-49

1079

47. Et meditabar in mandatis tuis, quae dilexi He¬ in em enter. Hie ostendit frequentatae meditationis ardorem. 835 Meditari enim man data non potest nisi qui ea assidua lectione cucurrerit. Et ut hanc frequentiam euidentius declararet, addidit quae dilexi. Neglegere enim numquam po¬ test homo quae diligit. Sed ne hanc quoque dilectionem tepidam forsitan aestimares, addidit uehementer, supra quam 840 nulla potest dilectio reperiri. Non enim ut alia dilectio mandaPL torum Domini mediocris esse potest, nisi uehementer (quod 852 hie expetitur) diligatur. Quapropter mandata Domini iure uehementer dilexit, per quae in cordis latitudine fiducialiter ambulabat. 845 48. Et leuaui manus meas ad mandata tua quae dilexi nimis, et exercebar in iustificationibus tuis. Superiore uersu dixit : Meditabar in mandatis tuis, quod ad uirtutem respicit inspectiuam ; modo autem dicit : Leuabo manus meas, quod ad partem pertinet actualem. 850 Leuare enim manus significat bonis operibus occupari. Ceterum qui malis actionibus detinetur, non leu at manus suas, sed deicit. Et uide, quia in utrisque partibus ponit: quae dilexi ; ibi uehementer ; hie nimis ; quoniam utrumque opus sub magna ambitione faciendum est, ut fructum 855 possit habere, Domino miserante, qui perficit. Addidit et exercebar in iustificationibus tuis. Ibi meditabatur, ubi mentis intentione translatus est ; hie exercebatur, ubi quaerebat operis frequentatione proficere. Et nota quod exercitatio in scripturis diuinis plerumque in bono ponitur ; 860 in litteris autem saecularibus, uel in communi locutione in bono aut numquam aut raro ponitur. Quam locutionem scripturarum diuinarum propriam esse dicimus. In iustifica¬ tionibus tuis pertinet ad utrumque ; ut et mandata Domini cum delectatione meditaretur, et operas manuum cum caritate 865 perficeret. Ista enim duo sunt (ut saepe diximus) quae perfectos faciunt utique christianos. Finita est cum littera narratio, quam a uersu quarto scilicet incohauit. vii. Zain. - 49. Memento uerbi tui seruo tuo, in quo mi hi spem dedisti. Ad septimam litteram uenit cho870 rus ille sanctorum, in qua spem promissionum Domini sensibus nostris omnino commendat, ut firmum in mente nostra permaneat quod gloriosa ueritas pollicetur, asserens propter earn fideles aduersa huius mundi tolerabiliter et libentissime sustinere. Quis enim mortem temporalem metuat, cui aeterna 875 uita promittitur ? Quis orbitates pignorum cogitet, cum se

833 meditabor r (praeter N* S T- R U X) 833/834 uehementer] nimis r ( 3.

147/149 Ps.

138 messoribus qui ~ Germ. 146 diuina] Germ. s. 1. 151 uos Germ, cum r (cjr l. 134), jort. recte. 35

36, 35.

mose Germ., corr. a. m. C £• (xCYIIl)

n86

EXP. IN PS. CXXIX, i

mus conuenire personis. Dicit etiam Ecclesia in centesimo io uigesimo octauo : Saepe expugnauerunt me a iuuentute mea ; et paulo post : Supra dorsum meum fabricauerunt peccatores, multasque calamitates ascendens populus iste dinumerat, quas adhuc sustinebat in mundo. Ita et hie quidquid in excelsum propheticus animus tendit, amplius se pia humilitate PL 939 15 prosternit ut adhuc mente curuatus ascenderet si praesumptio- ^ 447 nem de meritis non haberet. Conscius enim conditionis humanae adhuc se humilius quam pridem subdiderat, inclinauit, quia nemo potest effugere peccatum, qui in fragili probatur corpore constitutus. Quando enim non aut cogitatione delin20 quimus, aut uerborum superfluitate peccamus, aut improuida actione delabimur ? Vna est ergo securitas in hoc saeculo uiuenti, iugiter piis precibus inclinari; ut qui a culpa esse non possumus liberi, per munera pietatis mereamur absolui. Diuisio psalmi. Videns propheta plus mente quam corpore, ne magnis de25 lictorum fluctibus obrueretur, exordio facto clamat ad Domi-

num, ut de peccatorum profundo liberetur, beneuolentiam boni Iudicis quaerens de calamitatibus indicatis, quoniam nullus potest esse saluus, nisi qui diuina dementia fuerit absolutus. Sequitur compendiosa conclusio, narrationem et 3° cetera praetermittens, quoniam si opportune adhibeantur, exornant ; si incongrue intromittantur, horrescunt. Secutus est ergo bonus magister utile deuotumque compendium; cito ad gratulationis gaudia uenit, ut agnoscerent paenitentes quanta gratia suscipiuntur, quibus tarn uelox medicina prae35 statur. Expositio psalmi.

$

1, De profundis clamaui ad te, Domine, Domine, exaudi orationem meam. Profundum est quasi porro fundum, cuius ima omnino demersa sunt. Hinc ad Dominum propheta clamauit, ut facilius potuisset audiri. De isto 40 profundo gloriosas fudit lacrimas Petrus; de isto publicanus pectora culpanda tundebat, qui sic in altum uenerat pec¬ catorum, ut nec oculos leuaret ad caelum ; de isto denique loco Ionas tacitus uociferabatur ad Dominum, qui in uentre ceti positus, infernum uiuus intrauerat. Cetus enim prophetae 45 oratorium fuit, naufrago portus, inter undas domus, felix in desperatione subsidium. Non enim glutitus est in escam, sed in Ps. CXXIX, 10 Ps. 128, 1.

11 Ps. 128, 3.

Ps. CXXIX, 22 quia culpa Germ., sine add. s. 1. Garet 37 orationem] uocem And. Bee. ed.

26 profundo peccatorum

EXP. IN PS. CXXIX, 1-3

5

£

1187

requiem possidendam; et miro nouitatis exemplo uenter ille ferinus reddidit pabulum illaesum, non solita iniuria decoctionis absumptum; sicut in libro suo ipse testatur, dicens : Et 50 praecepit Dominus pisci magno ut deglutiret Ionam ; et erat Ionas in uentre piscis tribus diebus et tribus noctibus et cetera ; ubi orationes quoque suas prophetica ueritate narrauit. O paenitentia nimis et absolute gloriosa, humiliatio quae nescit cadere, luctus qui corda laetificat, lacrimae quae animam 55 rigant. Profundus denique iste nescit inferos, qui transmittit ad caelos. Quapropter uirtutem sanctae orationis intende, quia tanto se credit celerius audiendum, quantum de imis penetralibus clamabat ad Dominum. Denique sic sequitur Domine, exaudi orationem meam. Ipsi sunt enim Altissimo 60 uiciniores, qui sanctae humilitatis se uisceribus abdiderunt. Sic cum de prof undo oraret, ad Altissimi Redemptoris celeriter dona peruenit. 2.Fiant aures tuae intendentes in orationem serui tui. Pulcherrima supplicatione placatum sibi Iudicem reddit, 65 ut petitionibus suis clementissimus praestaretur auditus. Sed cum sit oculorum intendere, hie auribus datum est; sci¬ licet quia uirtus eius et naturae potentia singularis nec auri¬ bus audit, nec pedibus ambulat, nec oculis uidet, nec ore gustat, nec naribus odoratur, sed incomprehensibili uirtute 70 operatur ista quae dicta sunt. Nam cum sit Deus spiritus, sicut de ipso legitur : Spiritus est Deris, aeternus, omnipotens, penetrans et continens omnia quae ab ipso creata sunt, ubique plenus, ubique totus, de se et per se coruscus ; ex nostra tamen consuetudine uirtus qua uidet oculi dicuntur, uirtus qua audit 75 aures appellantur, uirtus qua perficit manus uocantur et his similia quae per allegoriam diuinis operationibus applicantur. Cum enim dicit, serui tui, misericordia boni Iudicis commouetur, ne patiatur abicere, quern se cognoscit fideliter inuocare. 80 3. Si iniquitates obseruaueris, Domine. Domine, quis sustinebit ? Ecce iam profundus ille detectus est, unde clamabat ad Dominum. Iniquitatem enim uult intellegi omne peccatum quod potest aliqua prauitate committi. Iniquum est enim quod iustum non est. Et quis a tali comple85 xione reddatur exceptus, nisi solus ille qui iugiter potuit implere iustitiam ? Nam et sancti uiri cum deuota se conuersatione tractare uideantur, tamen culpas ex toto declinare non possunt, quando et otiosus sermo reatus est et in crastinum cogitare peccatum est, somniis eludi, incongrua subito cogitatione 49/51 Ion.

2,

1.

71 Ioh. 4, 24.

55 rigant] Germ., in add. s. 1. a. m. 77/78 commonetur ed. 80 obseruabis Germ, cum g 84 a] om. Germ. (sic jere semper) 89 somniis] Germ., somnis Garet

PL

94°

n88

SCHE

V

EXP. IN PS. CXXIX, 3-5

90 compleri et cetera huiuscemodi. Videns ergo propheta nullum esse qui non aut cogitationibus superfluis excedat, aut uacuo sermone delinquat, aut inanibus actibus occupetur, territus clamat ad Dominum, iustitiae ipsius non sufficere genus humanum.nisimisericordiae suae praestet auxilium. Quis sustine95 bit ? quasi pondus immensum, quasi molem intolerabilem, quasi flammam consumptibilem. Merito enim iustitiam Do¬ mini sibi importabilem dicebat, qui actuum suorum consideratione eius iudicia formidabat. Quae figura graece dicitur diaporesis, latine dubitatio, cum habemus ambiguum, si pos100 sit inueniri quod quaeritur. 4. Quia apud te propitiatio est et propter legem tuam sustinui te, Domine. Territus iustitia Domini, per quam poenas nulli fas est euadere, ad patronam misericordiam conuolauit. Non est enim in nostris actibus ut merea105 mur absolui, sed ipsius propitiationis est, ut confitentem reum liberare dignetur. Sed si nomen istud diligentius perscruteris, propitiatio fuit quando pereunti mundo Deus Filii sui incarnatione subuenit; ut humanum genus absolueret, quod erat peccatis nectentibus obligatum. Sequitur et propter legem wotuam, sustinui te, Domine. Propitiationi lex uidetur esse contraria, quia lex peccatum detegit, reum designat, totumque sibi hominem reddit obnoxium, sicut apostolus dicit : Peccatum autem non cognoui, nisi per legem ; nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret : Non concupisces. Sed illam PL 115 legem hie debemus aduertere, id est euangelicam iussionem, 94* quae dicit : Inuicem oner a uestra portate et sic adimplebitis legem Christi. Haec est ergo lex, quam se propheta commemorat sustinere, per quam se iure credebat esse saluandum. Nam et ipsum quod dicit, sustinui, indicat caritatem, quae 120 totum sustinet, totum patitur et spem suam desideranter ex- m 448 spectat; haec salutariter inflammat corda fidelium, haec perfectos efficit utique Christianos. 5. Sustinuit anima mea in uerbum tuum ; sperauit anima mea in Domino. Repetitio ista superioris sen125 sus explanatio est; ut in anteriore uersu legem noui testamenti dictam fuisse cognosceres, quando et ipsum Verbum, id est Dei Filium hie positum euidenter agnosceres. Susti¬ nuit ergo Verbum, quia incarnationem Domini credebat esse uenturam. Nemo enim sustinet, nisi qui promissum cu13° pit accipere. Et ne hoc uerbum transitorium aliquem putares

113/114 Rom.

102

corr.

,

7

.

7

110/117 Gal.

,

6

.

2

territus] Germ., autem add. Garet iustitiam Germ, 127 agnosceres] Germ., cognosceres Garet

111

rerum Germ.

EXP. IN PS. CXXIX, 5-8

f

1189

esse sermonem, addidit, sperauit anima mea in Domino. Verbum enim Dei, omnipotens est Films, de quo scriptum est : In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum ; quod 135 ultimis temporibus de Maria uirgine incarnationem sumens, propter interitum generis humani auferendum, nasci dignatum est. 0. A custodia matutina usque ad noctem speret Israel in Domino. 140 7, Quia apud Dominum misericordia et copiosa apud eum redemptio. Explicitis sub omni decore principiis, ad conclusionem psalmi laetissimus uenit. Nam securus de suis delictis redditus, iam populis praedicat, ut per uniuersam uitam in Domino Christo debeant sperare, quia Ecclesiae 145 suae molestissimas passiones in aeterna potest gaudia commutare. Custodia matutina est manifestatio ilia Domini Saluatoris, quando sepulcrum custodientibus Iudaeis resumpti corporis ueritate surrexit. Noctem uero significat hu¬ ms saeculi terminum ut usque ad mundi finem in spe Domini 150 debeat uniuersalis Ecclesia perdurare. Sed dum hoc Israeli generaliter dicitur, unusquisque fidelissimus de fine proprio commonetur. Et considera quia dixit : A custodia, ut ab aduentu Domini eius manifestato nomine amplius debeat oboediri. Sequitur quia apud Dominum misericor dia 155 et copiosa apud eum redemptio. Reddita est causa mirabilis quare Israel debuisset sperare in Domino : quia in eius manu misericordia est, quae potest ex peruerso iustum facere, ex imbecillo immortalem, ex carneo angelis similem. Hoc enim ille de nobis consueuit ostendere, ad quod 160 humana natura per se non potest peruenire. Addidit etiam copiosa redemptio, ut pretiosus ille sanguis tanta fuerit ubertate ditissimus, quatenus totius mundi peccata redimeret; et uelut quodam diluuio salutari orbem terrarum a suis sordibus expiaret. Versus autem duos ideo in uno posuimus, quia PL 165 sic sibi copulati sunt, ut mutua coniunctione declarentur. 942 8. Et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eius. Ille quern superius dixerat misericordem atque copiosum, hie iam quid sit facturus ostenditur. Redimet itaque Israel sanguine pretioso : sanguis qui purificat non cruentat, 170 qui non maculat sed emundat; sicut Ioannes apostolus dicit : Sanguis lesu Christi mundat nos ab omni delicto. Sed cum dici¬ tur, ipse redimet, nullam possibilitatem in homine ut eua-

133/134 Ioh. i, 1.2.

171 I Ioh. i,

.

7

140 misericordia] est add. r 159 quo Germ., corr. in quem corr. a. m. in redemet (cjr r [H N*])

106 redimit Germ.,,

EXP. IN PS. CXXIX, 8-CXXX,

II90

i

dere potuisset, ostendit. Ipsae sunt iniquitates quas superius nolebat intendi, quoniara si illae fuissent respectae, 175 redimi nullatenus iste potuisset. Siue (ut quidam dicere uoluerunt) redemptio Israel tempus illud significatur quando in fine saeculi, Elia conspecto, Iudaeorum creditura est multi¬ tude ; sicut et Malachias propheta commemorat, dicens : Et ego mittam uobis Eliam prophetam, antequam ueniat dies Do180 mini magnus et praeclarus. Sed quid istis proderit cum alter euaserit? Quanto grauius torquebitur qui solus reus correctis posteris inuenitur ? Multo melius si praecederent fide, qui praelati sunt tempore. Conclusio psalmi. 185

19°

195

200

De profundo quidem psalmus iste fecit initium, sed ad altitudinem magnam uelut sol prouectus ascendit ; ut agnoscamus quam utilitatem habeat paenitentia, quae in tali culmine cognoscitur collocata. Et ideo consideremus quam noxia sit superbia, cui non desinit frequens obuiare medicina. Violento morbo non unum medicamen apponitur, sed contra eum multiplici curiositate tractatur. Nam et ilia arbor saepius securibus caeditur, quae per auras tenues magna libertate luxuriat. Hoc enim malum superbiae sexta paenitentiae bipenne percussum est et nutantia ramorum membra tremuerunt, sed in subse¬ quent septima sic conciditur, ut in terram protinus elisa frangatur. Redeo ad illos qui paenitentiam agere in uitae suae fine fastidiunt. Ecce nusquam legis esse prohibitum quod a perditis hominibus dicitur neglegendum; immo semper commonemur ut numquam ab ea, desidia faciente, cessemus. Horreamus er¬ go superbiam quae angelum de gratia supernae suauitatis eiecit; amemus humilitatem quae ad caelos fideles extulit; uelociter confiteamur quod male fecimus, ne possimus incurrere quod meremur. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXX. Canticum graduum.

Solliciti sensus agricolae dum curuis aratris camporum pinguium densa prosciderit, cultisque aruis semina fecunda commiserit, arboreum culmen solatoriis cantibus laetus ascen5 dit, exinde iumentis suis frondea pabula ramorum desecationibus subministrat; ut quae labor assiduae seminationis addixerat, copiosa comestione reficiat. Sic propheta, paeniten178/180 Mai.

, 5.

4

177 conspectu Germ. 179 ueniet Germ. (et leuius dist. post euaserit).

181 quanto] Germ., quando Caret

Ps. CXXX, 3 prosciderit] n s. id add. Germ. a. m.

EXP. IN PS. CXXX, i

5

1191

tiae laboribus peractis, spiritalium graduum ascensione subuectus, suauia canticorum nobis alimenta transmittit. Totus 10 enim hie psalmus de mansuetudine atque humilitate cantaPL tur ; eoque fit, ut quos labor praemissae confessionis affiixe- 943 rat, gloriosae deuotionis dulcedo reficiat. Suscipiamus itaque transmissum cibum et tanti muneris dona gustemus ; atque utinam boues simus qui agrum Domini nostri sulcis regulari15 bus exaremus ! Memento autem quod totus hie psalmus (ut diximus) ad superbiam pertinet destruendam, et humilitatem modis omnibus aedificandam, sicut et Dominus in euangelio dicit : Omnis qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur. Quae sententia rerum summas utrasque complectitur. 20 In superbia enim designat diabolum, in humilitate uero Domi- ^ 449 num Christum. Ita sub breuitate dictorum et quid desiderare debeant homines et quid eis refugere competat, euidenter insinuat. Diuisio psalmi. 25

Primo ordine propheta exemplo suo humilitatem et mansuetudinem docens populum utique christianum, poenam sibi grauissimam ponit, si mandata Domini non cum summa hu¬ militate susceperit. Secundo conuersus, hortatur Israel ut iugiter speret in Domino ; quatenus tali spe roborata, cunctas aduersitates saeculi tolerare praeualeat. Expositio psalmi.

30

_ SYL 35

£ sche

40

45

.

1 Domine, non est exaltatum cor meum ; neque elati sunt oculi mei. Neque ambulaui in magnis, neque in mirabilibus super me. Taliter hie hypotheticus syllogismus enascitur. Si non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei, a superbia scilicet reddor alienus ; attamen non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei: a superbia igitur reddor alienus. Nunc reliqua perscrutemur. Psalmus hie humilitatem quidem praedicat, temperantiam docet, patientiam monet. Sed cum propheta negat uitiosa, confitetur omnino laudanda. Quae figura dicitur anastrophe, quando respuendo contrariam partem, ilia uult intellegi quae monita diuina iusserunt. Dicit enim non esse exaltatum cor suum, quod factum est a pharaone, quando praesumens in numerositate gentis suae, Hebraeos deuotissimos per Moysen toties prohibitus, crudeliter affligebat. Sequitur neque elati sunt oculi mei. Ps. CXXX, 18/19 Luc. 14, 11.

22 eis] eos Germ, (corr.), Garet 28 roborata] Germ. exp. ata et add. u s. 1. a. m. et 40/41 respuenda ... ilia Germ. ( add. a. ml)

del.

1192

j>

EXP. IN PS. CXXX, 1-2

Elati sunt oculi diuitis illius qui in euangelio legitur horrea sua parua cogitasse destruere et ad copiam congregandam ingentia fabricare uoluisse. Addidit neque ambulaui in magnis. Ambulauit in magnis Pilatus, qui dixit Domino 50 Saluatori : Nescis quia potestatem habeo dimittendi te et potestatem habeo crucifigendi te. Ad postremum subiunxit ad cumulum, neque in mirabilibus super me. Ambulauit Si¬ mon Magus in mirabilibus super se, quando Spiritum sanctum ab apostolis Christi pecunia credidit esse redimen55 dum, ut pretio mercaretur quod eius merita non habebant. Sic dum talia negat, ilia dantur intellegi quae Domino iuuante faciebat. Denique ita sentiendum sequens uersus ostendit. 2. Si non humiliter sentiebam ; sed exaltaui animam meam. 60 Sicut ablactatus super matrem suam, ita retribues in animam meam. Nimis competenter edictum est, si non humiliter sentiebam, quia summum sapientiae genus est non per elationem sibi aliquid persuadere, sed deuoto animo sentire quod expedit. Monet ergo scripturas diuinas simplici 65 ac puro corde se fuisse meditatum, non ut Ariani, Manichaei, Donatistae fecerunt et ceteri qui a uera religione diuisi sunt. Illi enim si humiliter sentire uoluissent, suam non eligerent defendere prauitatem ; sed ad doctores uerissimos et sanctissimos uenientes, fidei rectae intellegentiam percipere me70 ruissent. Iste ergo se dicit humiliter sensisse, quemadmodum monet apostolus : Noli altum sapere, sed time ; et alibi in psalmo : Non habitabit in medio domus meae faciens superbiam ; iterumque contra hoc uitium orans, Domini deposcit auxilium, dicens : Non ueniat mihi pes superbiae. Sequitur sed 75 exaltaui animam meam. Hie negat exaltatam animam suam, id est in superbiae culmen euectam, ubi ascendere ruinosum est, promouere periculum. Nam sancti uiri exultant animas suas, quando eas contendunt ad diuinas praedicationes erigere. Quemadmodum enim aut de sancta Trinitate pos80 sumus aliquid intellegere, aut salubriter de beata incarnatione sentire, nisi cum magna humilitate animam nostram leuemus ad Dominum ? Nam licere animam ad superna se tendere, testis est alius psalmus ubi dictum est : Ad te leuaui animam meam. In illis enim rebus animam leuari fas est, unde uiuat, 85 unde floreat, unde caelesti pane pascatur. In istis autem exquisitionibus prauis et infelici doctrina turgentibus exaltari non decet animam, ubi mortem reperit, infernum subit et aeterna infelicitate damnatur. Adiecit decoram nimis et sub46/48 efr Luc. 12, 18. 7. 74Ps. 35,12.

47 praua Germ. corr.

50/51 Ioh. 19, 83/84Ps. 24, 1.

.

10

58 exaltauit Germ. corr.

71 Rom.

,

11

.

20

72/73 Ps.

100

fPL 944

EXP. IN PS. CXXX, 2

ET

1193

tilissimam comparationem, ut ita se Dominum desiderasse 90 dicat, sicut ablactatus super matrem suam. Consuetudo est enim paruuli, quoties ad alios cibos aetate crescente praeparatur, lac illi quo solebat uesci a pia matre denegari, quatenus ad solidiores cibos transeat, ne eius substantia in teneritudine quadam relicta mollescat. Sed tunc qua puritate, quo 95 desiderio, qua gratia matrem quaerit, ut animo ipsius ad lamenta permoto eius paene doleatur amissio. Hoc desiderium, hoc uotum propheta sibi comparans, ostendit quanta spes, quanta simplicitas, quantus debeat esse ardor in Domino. A blactati enim dicuntur qui sunt a lacte prohibiti. Et merito 100 tabs facta est comparatio, quia sicut infantes ubera materna sugunt, ita fideles paruuli scripturae diuinae simplicitate nutriuntur, donee praeparentur ad solidum cibum, dicente apostolo : Non potui loqui uobis quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus ; tamquam paruulis in Christo lac uobis potum dedi, 105 non escam. Nec uacat quod addidit super matrem suam, dum adhuc teneri sunt, et supra ubera materna portantur. Ipsis enim grauior est consuetudo subtracti cibi, qui se escis aliis nesciunt consolari. Addidit ita retribues in animam me am. More dictum est humanitatis. Ipsi enim nobis poni110 mus poenam, quando de aliqua causa iuste confidimus, sicut PL et in septimo psalmo dictum est : Domine Deus mens, si feci 945 istud, si est iniquitas in manibus meis, si reddidi retribuentibus mihi mala, decidam merito ab inimicis meis inanis. Sed hie ordo nobis uerborum faciendus est, ut uersus huius decarmi115 nata contextio ipsa se magis exponere uideatur. Si non humiliter sentiebam, sicut ablactatus super matrem suam, sed exaltaui animam meam. Sequitur compensatiua conditio, ita retribues in animam meam. Ita dum dicitur, illud significatur, ut si ego te praesumpsi contemnere, i2o tu me merito uidearis abicere. Siue sic forsitan accipi debet, ut psalmus iste contra illos uideatur esse prolatus qui in aliquibus tribulationibus atque aduersitatibus constituti, impatien- ^ 45° ter agunt et nolunt remedia sustinere diuina. Contra haec itaque dicit humilis et fidelis, quia differebatur audiri, cor suum 125 in contemptum minime prosilisse ; neque suos elatos oculos dicit, quia maxime paruuli hoc faciunt, qui parentes suos con¬ temnere furiosa uoluntate praesumunt. Nam et ipsa compa¬ ratio posita in malo potest accipi, quoniam ablactatus infans super matrem exaltat animam suam, quando mamillas eius 130 manibus lacerare praesumit et uagitibus atque fletibus agit,

103/105 I Cor.

3, 1.2.

111/113 Ps. 7, 4.5.

04 mollescat] molestia fieret Germ. Germ.

107 quia ed.

110

iusta ed.

124 audire

H94

EXP. IN PS. CXXX, 2-3

ut eius indignatio possit agnosci. Deinde sequitur poenalis ilia conditio: ut si fecit ea quae superius dixit, a Domino proiciatur, quemadmodum ablactatus infans maternis uberibus probatur excludi. Nam ut hunc psalmum ad uirtutem patientiae 135 atque humilitatis (ut dictum est) intellegamus esse prolatum, subiecit: Speret Israel in Domino, ex hoc nunc et usque in saeculum, ne praeceps desperatio nostra ablactatis infantibus merito comparata uideatur. 3. Speret Israel in Domino, ex hoc nunc et usque 140 in saeculum. Postquam humilitatem et mansuetudinem sequendam competenter edocuit, tamquam bonus magister secunda parte conuersus, unumquemque fidelium monet ut confidentiam suam ponat semper in Domino et in ea cunctis saeculis perseueret. In hoc enim mundo licet sperare, illic 145 autem desiderata praemia contueri. Nam saeculum interdum mundum istum significat, interdum regnum illud Do¬ mini quod credimus esse uenturum. Dicit enim: ex hoc nunc et usque in saeculum, id est a praesenti tempore usque ad aeternitatem futuram ; cum unum saeculum erit et uicissitudo i5otemporum in unitatem perpetuam feliciter immutatur. Sic textum psalmi compendioso fine conclusit, ut sanctae humilitati conueniret et ipsa breuitas dictionis. Conclusio psalmi. Mirabilis est nimis humilitas, quae culmine commendatur excelso. Nam si aliquis eremita cellulae suae uacans talia dice155 ret, magna tamen patientiae laude fulgeret. Hoc purpuratus, hoc prophetarum dicebat eximius, ut tanto studiosius refugeret superbiam, quanto amplius honorum claritate radiabat. Sed quid a nobis exigitur, si ab illo talia pendebantur ? Praesta, Domine, humilitatem regis, prophetae patientiam, quo160 niam in quacumque persona ista uere tua sunt praemia. Non enim hoc passim humana uoluntate sumitur, sed misericordiae tuae largitate praestatur. Quae ideo maxime inter uirtutes eximias honorata consurgit, quoniam earn dignatio tuae maiestatis assumpsit. Denique consideremus quantum hono165 rata sit humilitas, quae superbiae contraria, in duodecimo gradu noscitur collocata ; ilia enim demergit in tartarum, haec perducit ad caelum.

148 et usque in saeculum] om. Germ. Germ.,jort. recte.

154 aliqui Germ. corr.

156 tanto] om.

PL 946

EXP. IN PS. CXXXI, i

ii95

EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXI. Canticum graduum.

5

10

Cum prophetam omnia cantica graduum ad prouectum spei celsioris euexerint, istud tamen eum omnimodis eleuauit, quia incarnationis dominicae sacramenta describit. Dignum enim fuerat ut post duodenarium apostolorum numerum, tamquam caput omnium ipse tertius decimus adueniret, quem non arbitror personae propheticae posse congruere, quia gloria tanti psalmi nisi Domino Christo rationabiliter alteri non potest applicari. Nec enim ille humilis, qui hactenus clamauerat de profundis, subito se in tantam laudem potuisset erigere, ut humanum modum uideretur excedere. Quapropter Dauid ille desiderabilis, ille manu fortis hie a nobis intellegendus est, in quo et humilitas assumptae incarnationis conuenit et omnipotentia deitatis excellit. Diuisio psalmi.

Cum frequenter propheta in psalmis de incarnatione Do¬ mini fuerit locutus, in hoc maxime gradu tantum mysterium euidenter edicit; ut merito ualuisset ad gloriam perfectionis ascendere, qui humani generis salutem non desinit indicare. Prima igitur narratione Domini Christi uerba refert, quibus 20 Patri suo cognoscitur promisisse requiem se nullatenus sumere, nisi uerae religionis affectum humanis pectoribus infudisset. Secunda narratione dicit esse cognitum, quod ueraciter fuerat a Domino Saluatore pollicitum, preces suas adiciens, ut cito aduentum salutarem praebeat, qui adhuc uenturi tempo25 ris dilatione pendebat. Tertia parte promissionem quae illi a Patre facta fuerat, perhibet esse complendam, ut fructus uteri uirginalis thronum sedeat dominationis aeternum, quatenus Ecclesiam eius benedicat, pauperes pascat, sacerdotes glorificet et potestatem eius producat, inimicos induat confu30 sione, super eum floreat sanctificatio aeterna iustitiae. Qua¬ propter hunc psalmum intentis animis audiamus, est enim et sensibus profundus et uerborum ipsorum significatione copiosus. 15

Expositio psalmi. 35

1. Memento, Domine, Dauid et omnis mansuetudinis eius. Vsus est prophetae frequenter per humanas consuetudines Domino supplicare. Memento enim illi dicitur,

Ps. CXXXI, 3 euexerint] Germ, n exp. 8 tanta Germ. 15 dum Germ. (sic saepius loco cum) 29 producat] Germ. (cjr l. 356 sqq.), perducat Garet

1196

EXP. IN PS. CXXXI, 1-2

qui nihil aliquando potuit obliuisci. Non enim ut ad memoriam redeat diuinitas commonetur, ante quam omne praesens est praeteritum et futurum. DauicL autem significatur Domi40 nus Christus, qui per carnis semen de creaturae suae descendit origine. Sic enim auorum proauorumque nomina subsequenti aetate ponimus, ut eum maiorum suorum filium fuisse declaremus. Nam Iesum Christum Dauid dici, testis est Ieremias cum ait : Et Dauid regem ipsorum suscitabo illis ; et iterum : 45 Suscitabo illis Dauid regem orientem iustum et cetera. Item Isaias : Et excitabo super eos pastorem unum altum, et pascet eos seruus meus Dauid, et erit eis pastor, et ego ero illis in Deum, et Dauid princeps in medio eorum. Vnde constat non esse dictum de Dauid filio Iesse, quando isti prophetae longo tempore 5° post ipsum fuisse declarantur et prophetia ipsorum dicere cognoscitur de futuro. Deinde potuit dicere : Memento mei; sed ut alterum significaret, dixit: Memento, Domine, Da¬ uid. Quapropter confidenter debet accipi, quod tantis testimoniis cognoscitur approbari. Nam quod sequitur et omnis 55 mansuetudinis eius, immensae patientiae uirtus ostenditur, de quo idem Isaias dicit: Sicut ouis ad occisionem ductus est et sicut agnus coram tondente se, sic non aperuit os suum. Hoc certe quomodo poterat de se propheta dicere, cum se meminisset Vriam Hethaeum propter uxorem eius crudeliter occidisse? 60 Vnde et paenitentiae ipsius gloriosum exstat exemplum. 2. Sicut iurauit Domino, uotum uouit Deo Iacob. Iurauit, de Christo Domino dicitur, cuius sacramentum est hrma promissio. Nam et ipsa uerbi etymologia (sicut iam dictum est) significat iure orauit, id est ueraciter firmeque pro65 misit ; tunc scilicet quando Petro carnaliter sapienti ipse Dominus ait : Reconde gladium tuum in locum suum. Calicem quern dedit mihi Pater, non bibam ilium ? Et iterum ne a suo proposito uideretur excedere, alio loco Petro dixit : Vade retro me, satana, scandalum mihi es. Sed ne minorem putes 7° quem iurasse cognoscis, audi de ipso Patre : Iurauit Dominus et non paenitebit eum. Et : Iurauit Dominus ad Abraham. Et hoc ipsum de Patre dicit inferius : Iurauit Dominus Dauid ueritatem. Nam et illud quod ait : Iurauit Domino, ostendit alteram, non suam intellegi debere personam. Vo turn itaque

Ps. CXXXI, 44 Ier. 30, 9. 45 Ier. 23, 5. 46/4S Ez. 34, 23. 50/57 Is. 53, 7. 59 cfr II Reg. 12, 9. 00/07 Ioh. 18, 11. 08/69 Matth. 16, 23. 70/71 Ps. 109, 4. 71 Deut. 30, 20. 72/73 Ps. 131, 11.

38 quam] Germ. corr. in quem 40 esaias] Germ, {cjr l. 50), ezechiel Garet {de quo haec uerba sumpta sunt) 47 his Germ. corr. 50 idem] Germ., om. Garet {cjr l. 45) 69 satanas Germ. corr. 73 domino] Germ., dominus Garet

PL 947 fi 451

EXP. IN PS. CXXXI, 2-4

1197

Filii fuit, ut propriae incarnationis aduentu reconciliaret Patri genus humanum, quod peccatis facientibus reddebatur infensum. Quod tamen uotum non est a Patre diuisum, omnia enim quae uult Pater, uult et Filius, uult et Spiritus sanctus : quoniam una natura, una potestas, una cognoscitur et uolun80 tas. Quid sit tamen istud uotum, subter exponitur. 3. Si introiero in tabernaculum domus meae, si ascendero in lectum stratus mei. In hoc uersu et duobus aliis qui sequuntur, propheta referente uerba intellegenda sunt Domini Christi a parte humanitatis eius. Negat enim et 85 tabernaculum se introire et stratum lecti conscendere, donee ilia quae Patri promisit, cognoscatur implere. Taber¬ naculum elicit, nisi fallor, caelestem habitationem, ubi post resurrectionem suam cum assumpta carne uidentibus apostolis ascendit, quam se ante ingressurum esse non perhibet, 90 quam Domino Patri reperiat religiosorum pectorum locum. Ideo enim addidit, domus meae, ut caelestem significaret habitationem ; sicut alio loco dicit : Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum. Sequitur si ascendero in lectum stratus mei. More suo res caelestes per humanas 95 consuetudines dignoscitur indicare. Lectus enim noster stra¬ tus quietem nobis confert et finem laborum; unde lectus ipsius, id est requies, consummatio intellegenda est beatissimae passionis. Nam et ipsum quod dixit si ascendero, significat ascensionem, quando ascendit in caelos et sedit ad dexteram 100 Patris. Tunc enim iurationis, id est promissionis ipsius uota completa sunt; quod et ipse in passione sua dixit cum aceto potatus esset : Consummation est ; et inclinato capite emisit spiritum. 4. Si dedero somnum oculis meis, aut palpebris 105 meis dormitationem, aut requiem temporibus meis. Quamuis nec ilia superiora quae diximus, ad naturam deitatis eius applicari posse uideantur, hoc tamen omnimodis discrepare cognoscitur, ut ilia potentia diuinitatis aut oculis suis somnum, aut palpebris dormitationem dedisse uidea110 tur. Sed haec omnia rationabiliter humanitati eius conuenire noscuntur. Dicit enim : Si dedero somnum oculis meis. Somnus iste intellegendus est requies mortis ; de quo et in alio psalmo iam dictum est : Ego dormiui et soporatus sum ; et surrexi, quoniam Dominus suscepit me et cetera. Sequitur aut 75

92/93 Is.

, 1.

46

102/103 Ioh.

,

19

.

30

113/114 Ps.

,

3

.

6

80 quod Germ. 82 strati Aud. Bee. cum g 88/89 ascendit apostolis ~ Germ., additis signis transpositionis : : 101 dicit Germ. 114 suscipet Germ.

PL

94»

ii98

EXP. IN PS. CXXXI, 4-6

palpebris meis dormitationem. Consuetudo somni potenter exprimitur. Palpebrae enim a palpitando dictae sunt, quae nisi tremula quadam remissione quieuerint, somnus oculos non potest introire. Item sequitur aut requiem temporibus meis, quoniam reuera temp or a capitis nostri 120 requiem habere non possunt, quando oculi crebris motibus agitati, uigilare noscuntur. Prius enim posuit somnum et postea quemadmodum ipse somnus impleatur exposuit. Re¬ uera somnus, quoniam triduana tantum pausatione susceptus est, qui nullam corpori corruptionem intulit, sed quietem. 125 5. Donee inueniam locum Domino, tabernaculum Deo Iacob. Ventum est ad illam promissionem quae in superioribus dictis suspensa quaerebatur. Dicit enim uotum suum in hoc fuisse semper intentum, donee Ecclesiae firmitas sanctae praedicationis ordine fundaretur. Locus enim Domini, est 130 tabernaculum pectoris Christiani et atria Ecclesiae catholicae, quae ille tamquam caelum semper inhabitat. Haec inuenta sunt, postquam Domini aduentu constructa uiguerunt. In¬ uenta plane, quando ipse nos quaesiuit, ipse reperit, ipse sua pietate construxit ; et tabernaculum sibi ex nobis et in no135 bis fecit, quando ipse nos aeternae uitae propria miseratione restituit. Et illud memento, quia sicut superius dixit promisisse Christum Deo Iacob, ita et hie ipsi eum uotum asserit reddidisse, quatenus impleta ueritas iurationis ipsius appareret. Sed ne perfidia Iudaeorum haec apposita, quam exposita 140 tumultuetur (quae scripturas diuinas in suam perniciem aliis quibusdam confictionibus a uia ueritatis deriuare praesumit, ut integritatem rei abscondere uideatur), audiat quid sequi¬ tur et confusa tandem aliquando resipiscat. 6. Ecce audiuimus earn in Ephrata, inuenimus 145 earn in campis siluae. Post Domini sacramentum, post studium eius quod tota ueritate compleuit, propheta uenit ad narrationem secundam, in qua ex sua persona promissionem Domini quam in Ephrata audierat, in campis siluae se asserit inuenisse. Ephrata lingua latina significare me150 moratur speculum. Campi uero siluae indicant corda gentilium, quae ex peccatis quasi siluestribus ac dumosis, mundante Domino, campestri puritate patuerunt. Campi siquidem a capacitate et spatio diffuso dicti sunt. Facti sunt enim ex hispidis nitidi, ex agrestibus mansueti, ex sterilibus fructuosi, 115

116/117 efr Cicero de Natura deorum II, 57; Seruius in Verg. Aen. iv, 30 ; Lactant. de Opificio Dei X, 2 — CSEL 27, p. 32, 21. 149/150 efr Aug. En. ps. 131, 11, 6/7 — CC 40, 1916. 152/153 efr Varro de Ling. lat. p. 12, 19.

115 meis] om. Germ. 119 temporibus] Germ., mut. in timporibus riatione Germ. 144 et 145 ea Germ. (corr. a. m.), cum opt. codd. r

135 mise-

PL 949

P 452

EXP. IN PS. CXXXI, 6-7

1199

155 ex cubilibus daemonum templa Dominantis. Et ideo in camftis siluae, id est in gentibus dicit esse compertum, quod in imagine prophetiae Iudaeis fuerat repromissum. Nam et ipsa quoque Bethlehem, ubi Dominus natus est, appellata est Ephrata, sicut Amos propheta dicit : Et tu, Bethlehem, 160 domus Ephrata, numquid minima es in tribubus Inda ; ex te enim exiet princeps qui regat populum meum Israel. Et in Genesi scriptum est: Sepultum esse Rachel iuxta Ephrata, quae est Bethlehem. Vnde euidenter apparet auditum fuisse nasciturum Dominum in Bethlehem, sed propter fidem gentium in 165 camp is siluae fuisse compertum. 7. Introiuimus in tabernacula eius, adoranimus in loco ubi steterunt pedes eius. Cum superius dixerit in Ephrata se audisse, quae in campis siluae reperierat, nunc ad confirmandum totius deuotionis effectum, introisse se 170 dicit in tabernacula Domini; ut quod in spe firmissima gerebat, in hoc se profiteretur modis omnibus introisse. Perscrutandum plane quod superius dicit Dominum singulari numero tabernaculum promisisse et hie propheta cum fidelibus Christianis tabernacula se asserit intro ire. Quam Christus 175 Dominus catholicam promisit Ecclesiam, propheta numero plurali dixit, quoniam tunc se fide miscuit populo christiano, quando iam innumerabiles Ecclesiae toto orbe promissae sunt. Sed non sufficit eum professum fuisse intrasse tantum Ecclesias, nisi et adorasse se diceret, ubi Domini Christi pedes 180 sanctissimi constiterunt. Pedes significant euangelicas iussiones, sicut scriptum est: Quam speciosi pedes euangelizantium pacem. Ibi enim steterunt pedes eius, ubi fidei ueritas approbatur esse fundata. In hoc enim nobis in aeternum standum est, ubi plenitudo legis et prophetarum Domi185 nus Christus insistit. Stare enim plerumque ad constantiam refertur, sicut in euangelio scriptum est : Qui habet sponsam sponsus est ; amicus autem sponsi stat, et audit eum. Stare enim pertinet ad solidissimam mentem, unde scriptum est : Qui perseuerauerit usque in finem hie saluus erit. Nam peccato190 res in fide constare non posse alter psalmus ostendit, dicens : PL Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem : expulsi sunt, nee 95° potuerunt stare. Quod si hoc et ad historiam pie uelis referre, significat forte sanctam crucem ubi corporaliter stetit, quando in ea confixus apparuit; in qua stetisse recte dicitur, ubi cor-

159/161 Mich. 5, 2. 162/163 Gen. 35, 19. 181/182 Is. 52, 7. Ioh. 3, 29. 189 Matth. 10, 22. 191/192 Ps. 35, 13.

186/187

159 amos] Germ., michaeas Germ, (de quo baec uerba sumpta sunt') 166 tabernacu¬ lum r (praeter A) 174 quam] om. Germ. 185 insitit Germ, ex insistit (port. insidit leger.dum)

EXP. IN PS. CXXXI, 7-10

1200

pus eius infixum fuisse monstratur. Merito ergo hunc propheta locum dicit adorandum, qui nobis et fidei signum praestitit et salutem. 8. Exsurge, Domine, in requiem tuam, tu et area sanctificationis tuae. Postquam Domini Christi promis200 siones quae superius dictae sunt, propheta perfectas esse cognouit, ne quidquam debitum esse constaret, exclamat ad Dominum : Exsurge in requiem tuam; ut euentum rerum perfectae ueritatis ordine declararet, id est, ab inferis resurgeret in deitatis suae beatitudinem sempiternam. Et uide quod 205 addidit, tuam, quam tibi tua maiestas attribuit, quae regnat cum Patre potestate aequali et gloria sempiterna. Et ne putares caput membra sua posse derelinquere, adiecit, tu et area sanctificationis tuae, hoc est Ecclesia, quam mem¬ bra tua faciens, sanctificare dignatus es. Non enim dixit, arcam 210 Noe, non arcam testamenti, quae tamen utraque typum portare uidebatur Ecclesiae; sed ipsam specialiter designauit, cum addidit, sanctificationis tuae. Denique uide quid sequitur. 9. Sacerdotes tui induantur iustitia et sancti tui 215 exsultent. Adhuc de illis membris loquitur quae a Domino recipi deprecatur in requiem sempiternam. Sed uideamus quid significet : S acer dotes tui induantur iustitia, id est, tamquam armis caelestibus uestiantur ; sicut apostolus dicit : Induti lorica iustitiae et caritatis, ut possitis ignita iacula ini220 mici exstinguere ; scilicet ut intrepide haereticorum iaculis ualeant obuiare. Siue iustitia ipsum significat Dominum Chri¬ stum, sicut apostolus dicit: Qui factus est sapientia nobis a Deo et iustitia. Ipsum ergo decet sacerdotes induere, et semper corde gestare, qui tamen sic induitur, ut intus esse dignetur, 225 sicut baptizatis idem dicit apostolus : Omnes qui in Christo baptizati estis, Christum induistis. Sequitur et sancti tui exsultent. Consequens erat ut sancti exsultarent, cum ipsum Christum Dominum induissent. Nam si mundanum gaudium est uestem sumere pretiosam quid de ilia maiestate 230 potest oboriri laetitiae, quae et honorabilem facit et circumdat modis omnibus ad salutem ? 10. Propter Dauid seruum tuum, non auertas faciem Christi tui. Recordans propheta quae mala iudaicus populus fecerit in deserto, uel postea quanta Domino iniqui195

219/220 Eph.

,

6

-

.

14 16

222/223 I Cor. i,

.

30

225/226 Gal.

,

3

.

27

209 sua Germ. 214 iustitiam Aud. Bee. 215 laetentur r (praeter S T P QK U V X) 219 loricam Germ. (corr.), Garet 221 iustitiam Germ, {cjr l. 213) 223 induere et] induet Germ. corr.

EXP. IN PS. CXXXI, 10-12

1201

235 tate peccauerit ; praeuidens etiam quam ingesturus erat salutarem quidem mundo, sed ipsis lamentabilem passionem, in Dei Patris se supplicatione prosternit : ne faciem Christi sui, id est praesentiam auertat a gente iudaica, quam olim promiserat per prophetas ; ut qui erat reconciliaturus mun240 dum, offensam quoque abstergeret Hebraeorum. 11 .Iurauit Dominus Dauid ueritatem, et non fruPL strabitur eum : De fructu uentris tui ponam super 95i sedem tuam. Post illam supplicationem quae Domini aduentum breuiter quidem, sed magno desiderio postulauit, tertiam 245 narrationem sermo prophetalis ingreditur, ubi ea quae Filio promissa fuerant a Patre, laetus enumerat. Quid enim firmius quidue potest dici constantius, quando ille iurat per quem iuratur, ille promittit qui non potest falli ? Sed non isti Dauid filio Iesse, quia dicere potuit: Iurauit Dominus mihi, sicut et in 250 huius psalmi principiis dixit. Nam cum dicit : Iurauit Do¬ M 453 minus Dauid, alterum significant; ilium scilicet de quo in alio psalmo iam dictum est : Posui adiutorium super potentem et exaltaui electum de plebe mea. Inueni Dauid seruum meum : in oleo sancto meo unxi eum. Et paulo post : Ipse inuo255 cabit me : Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis meae. Et ego primogenitum ponam ilium, excelsum prae regibus terrae. Hoc est quod hie posuit, non frustrabitur eum. Frustrare est enim in irritum promissa deducere ; quod hie merito negat posse prouenire, quoniam deceptionis locus esse non potuit, ubi 260 promissio ueracissimi declaratur auctoris. Sequitur de fructu uentris tui ponam super sedem tuam. Fructus uen¬ tris est Domini Saluatoris doctrina caelestis, de qua populus christianus noscitur esse generatus. Frequenter enim diximus institutione fideli, quasi quodam uentre generari posse creden265 tes. Hos ergo promittit Pater super Domini Christi esse sedem ponendos, quando conuersi auctoris sui mandatis, docere similia comprobantur. In illius enim sede recte sedere quis dicitur, cuius et praecepta docere monstratur. 12. Si custodierint filii tui testamentum meum et 270 testimonia mea haec quae docebo eos ; et filii eorum usque in saeculum saeculi sedebunt super sedem tuam. Explanauit quod superius dixit. Nam et hie de apostolis loquitur ceterisque fidelibus, qui Christi filii dici fidei

252/254 Ps.

,

88

.

.

20 21

254/256 Ps.

,

88

.

.

27 28

239 per] om. Germ. 240 iudaeorum ed. 254 in] exp. Germ., om. Aud. Bee. Fisc, {sed cjr Exp. ps. EXXXV III, l. 333) 254/255 inuocauit Germ, {sedcjr Exp. ps. EXXXV III, l. 398) 271 saeculi] om. r {praeter multos codd.) et g, recte? cjr 36

C 2. (xcvm)

EXP. IN PS. CXXXI, 12-15

1202

integritate meruerunt; ipsis enim dicitur : Sedebitis super duo275 decim sedes, iudicantes duodecim tribus Israel. His ergo sedes Domini dabitur, qui et participes eius regni esse meruerunt, sicut et in euangelio ipse dicit: Pater, uolo ut ubi sum ego et ipsi sint mecum. Et ne ambigeres quibus esset dandum, illis scilicet dicit qui testamentum Domini et testimonia, omnemque 280 doctrinam pura deuotione custodiunt. Sed ne hoc praemium putares esse forsitan temporale, dicit : usque in saeculum saeculi sedebunt super sedem tuam. Cuius saeculi non erit finis, quia omne praemium ibi incommutabili aeternitate perdurat. 285 13, Quoniam elegit Dominus Sion, praeelegit earn in habitationem sibi. 14. Haec requies mea in saeculum saeculi ; hie habitabo, quoniam praeelegi earn. Hoc secundum litteram nullatenus uindicatur, cum sciamus Ierusalem uetustam 290 euersiones desolationesque frequentissime pertulisse, de qua scriptum est: Sion sicut ager arabitur. Sed per hoc uocabulum Ierusalem superna declaratur, concors in populis, unita uirtute caritatis, purificata per gratiam remissionis, quae diuinitate eius atque potentia aeterna speculatione perfruitur. Ilia 295 enim maiestas summe bona, summe beata, summe potens, quamuis ubique tota sit, beatorum pectora possidens, habitacula sibi tacit, quae suae misericordiae uirtute praeelegerit. Ipsa est enim requies Domini, ipsum speciale tabernaculum in hominum religiosissimis pectoribus insidere et sic ubique 300 esse, ut in his dicatur immensus et incomprehensibilis habitare. 15. Viduam eius benedicens benedicam, pauperes eius saturabo panibus. Vidua Christi dicitur Ecclesia, quia omni auxilio destituta mundano, solam spem suam ponit 305 in Domino, patiturque quod uidua improbitates malorum, direptiones crudelissimas impiorum ; et tamquam maritali auxi¬ lio destituta semper maeret, semper atteritur, sed mentis castissimae fruitur indemutata constantia. Ad cuius similitudinem uiduam laudat apostolus, dicens : Qtiae autem uidua est 310 et desolata, sperabit in Dominum. Haec quamuis et coniugatas et uirgines continere uideatur, uidua tamen dicitur, quia praesidio destituta saeculari, spem suam in caelesti Sponso reposuit, qui earn fecit de fusca pulchram, de erronea rectam, de crudeli piam, de caduca firmissimam. Siue (ut quibusdam 274/275 Matth. I Tim. 5, 5.

,

19

.

28

277/278 Ioh.

,

17

.

24

291 Ier.

,

26

.

18

309/310

277 et] Germ., om. Garet 279 testamentum] testimonium Germ. 282 saeculi] om. Germ, cum g 283 erat Germ. 310 sperauit Germ, corr., speret Garet cum Vulg.

pl 952

EXP. IN PS. CXXXI, 15-16

1203

placet) uid.ua dicitur Synagoga, quae nunc Ecclesia est, quoniam desinente lege, sub qua uelut quodam marito tenebatur obnoxia, ueniente gratia Christo est sine dubio copulata ; et quasi a priori conditione liberata, nuptias caelestes salua castitate promeruit. Quam comparationem et apostolus 320 fecit, dicens : An ignoratis, fratres (scientibus enim legem loquor), quoniam lex dominabitur homini in quantum temporis uiuit ? Quae enim sub marito est mulier, uiuo marito uincta est lege mariti : si autem mortuus fuerit maritus, euacuata est a lege mariti. Ergo uiuente marito adultera uocabitur, si iungatur cum 325 alio uiro et cetera. Intendamus etiam quod dicit benedicens benedicam. Qui semel benedicit, in ea tantum se testatur benedictione desinere ; benedicens autem benedicit, qui iugi benedictione sanctificat, modo in istam partem, modo in aliam gratiam suae donationis indulgens. Quod argumentum 330 dicitur coniugatis, quoniam nominum ipsorum copulatio noscitur esse coniuncta ; quod etiam in subsequenti uersu factum esse monstratur. Sequitur pauperes eius saturabo panibus. Reuera pauperes Christi caelesti pane saginantur, quo¬ niam in mundanis copiis semper esuriunt; sicut in superiore 335 psalmo dictum est : Diuites eguerunt et esurierunt ; inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Ipsi sunt ergo pau¬ peres Christi, qui terrenis rebus quidem indigent, sed cae¬ lesti copia perfruuntur. 16. Sacerdotes eius induam salutari et sancti eius 340 exsultatione exsultabunt. Sacerdotes induuntur sa¬ lutari, quando Dominum Saluatorem summa fidei integritate recipiunt, et ipsius honorabili misericordia uestiuntur ; PL sicut de baptizatis apostolus dicit .' Omnes qui in Christo 953 baptizati estis, Christum induistis. Vnde licet proxime dixeri345 mus, non piget tamen repetere quod nobis potest diuina mysteria declarare. Tales enim oportet esse doctores, ut primo ipsi irreprehensibiles sint, et sic reliquorum instruant corda fidelium, sicut Dominus in euangelio dicit : Qui autem docuerit et fecerit sic, magnus uocabitur in regno caelorum. Nam quod 350 dicit, exsultatione exsultabunt, perpetuam laetitiam uult significare sanctorum, quando eos non solum exsultare, sed laetitia dicit gaudere perpetua. Potest enim quilibet in magna animi iucunditate prosilire et iterum aliquando desinere; 315

TOP

320/325 Rom. 7, 1-3. Matth. 5, 19.

322 iuncta ed. iungitur Garet

335/330 Ps.

,

33

.

11

343/344 Gal. 3,

.

27

348/349

323 legi ed. mariti] om. Germ. 324 iungatur] Germ.. 339 et 340/341 salutare Germ. (corr.), ed. cum r, port rede

1204

EXP. IN PS. CXXXI, 16-18

exsultatione autem illi exsultant, qui numquam a collatis 355 praemiis amouentur. 17. Ill uc producam cornu Dauid : paraui lucernam Christo meo. Illuc cum dicitur, ilia beatitudinis requies significatur de qua superius Pater dixit : Haec requies mea in saeculum saeculi. Ipsa enim requies Patris quae 360 Filii, ipsa Filii quae Spiritus sancti, quoniam sancta Trinitas, quae est unus Deus, nec beatitudine separatur, nec potestate, nec natura diuiditur. Sequitur producam cornu Dauid. Et hie Dauid intellegendus est (sicut supra diximus) Dominus Saluator, cuius cornu, id est fortitudo potestatis in ilia 365 iudicatione monstranda est, ubi ab ipso sanctis aeterna praemia conceduntur. Neque enim hoc de se poterat Dauid dicere, qui et ipse inter reliquos beatos non daturus est munus, sed a Domino accepturus est praemium. Et ut Dominum Christum debuisses aduertere, sequitur paraui lucernam Christo 370 meo, id est lumen praedicationis Baptistae Ioannis, qui fuit reuera lucerna Christi, mundanis tenebris caeleste lumen ostendens ; de quo ait ipse Dominus : Ille erat lucerna ardens et lucens. Lucerna sine dubio lucens, quae non carnalibus oculis, sed spiritalibus appareret et in toto mundo emitteret de 375 Domini sui oleo saginata copiosissimam claritatem. 18.1 nimicos eius induam confusione, super ipsum autem florehit sanctificatio mea. Inimicos eius, haereticos significat et paganos, uel quicumque contra ipsius instituta uixerunt. Eiiis autem quod sequitur, Christi Domini 380 designat aduersos. Et sicut sacerdotes Domini salutari gloria induti sunt, ita inimici eius confusionis uelamine uestiuntur, quando illi audient : Venite, benedicti Patris mei ; istis uero dicetur : Ite in ignem aeternum. Et ut agnosceres hoc et Patrem facere quod Filius operatur, hie Patrem dicit inimicos 385 eius confundere, quod Filium constat esse facturum. Ipse enim in euangelio dicit: Pater non iudicat quemquam, sed omne indi¬ cium dedit Filio. Sed Patris testimonio Filii gloria decenter exponitur. Nam et alibi de unitate cooperationis dicitur : Pa¬ ter mens usque modo operatur et ego operor ; quod etiam de Spi390 ritu sancto intellegi debere non dubium est. Saepe enim de una persona dicitur, quod de totius Trinitatis potentia sentiatur. Sequitur, super ipsum autem florehit sancti ficatio mea. Florehit ad exprimendam sanctitatem gloriosae incamationis edicitur, quae sic floruit, sicut dicit apostolus, ut 372/373 Ioh. 5, 35. 382 Matth. 5, 22. 388/389 Ioh. 5, 17.

,

25

.

34

383 Matth.

,

25

.

41

386/387 Ioh.

356 et 357 illic Germ. (corr. a. m.) cum opt. codd. r 380 aduersus Germ., corr. in aduersos {cjr Exp. ps. LXXXVI1I, l. 606), aduersarios Garet 388 exponit Germ., corr. a. ?n.

M 454

PL 954

EXP. IN PS. CXXXI, 18-CXXXII, 1

1205

omne ei genu flectatuy caelestium, teyyestyium et infeynoyum ; et onvnis lingua confiteatuy quia Dominus Chyistus in glovia est Dei Palyis. Quod ad comparationem dictum constat agro¬ rum ; tunc enim magnum uisentibus decus exsurgit, quando amoenitates camporum floridis coloribus induuntur. Veram 4°° tanta laus continui floris quomodo potest alteri conuenire, cum propheta effugatus a filio legatur esse de regno, et in quibusdam more humanitatis grauissima crimina commisisse monstretur ? Dominus autem Christus quidquid egit, quidquid pertulit, floyuit in ipso semper paterna sanctificatio : 405 unde illi merito praesens psalmus aptatur, qui sine aliqua offensione fuisse cognoscitur. 395

Conclusio psalmi. Audistis quid ascendens iste profecerit, audistis qua nos iucunditate compleuerit. Nam licet ab initio cantica graduimi uniuersa grandescant; licet ista dicere celsiora, quae de Do410 mini aduentu clarissimo lumine lampauerunt. Creatore quippe prophetato, necesse fuit gradum crescere, per quern augmenta sumere constat uniuersa. Restat nobis in sequentibus gradalibus psalmis dilectio proximi et caritas Dei; quae si pura mente conscendimus, tunc ad eius gloriosissimum perueniemus 415 aspectum. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXII. Canticum gyaduum. Post illam praecedentis psalmi sanctissimam praedicationem, in quarto decimo gradu iam positus propheta populis beatam praedicat unitatem ; ut qui se Christiana religione con5 stringunt, in una caritatis conuenientia perseuerent. Quod li¬ cet ad monachos quidam aptandum esse iudicauerint, nos tamen dicimus et ad generalitatis concordiam pertinere, quoniam hoc non tantum monasteriis, sed uniuersae pronuntiatur Ecclesiae, spiritali tuba in unum colligens quidquid est Christi 10 militum in toto orbe terrarum. Non enim reluctor beatis mo¬ nasteriis dictum, sed nec generalitati aestimo subtrahendum. Dignus ergo locus qui collectionem fidelis populi contineret, quam constat ante factam quam incarnatio Domini pretioso sanguine de gentibus acquisiisset. Et merito post illam poni15 tur, per quam mundo praestitum fuisse declaratur.

395/397 Phil. 2, 10.

395 ei] Germ., om. Garet

396 dominus] Germ., iesus add. Garet.

Ps. CXXXII, 2/3 praedictionem Germ, (c s. /.)

3 decimo quarto ~ Garet

1206

EXP. IN PS. CXXXII, i Continentia psalmi.

Ecce alter psalmus qui diuisionem cognoscitur non habere. Congruum siquidem fuit ut qui de imitate loquebatur, diuisionis non reciperet sectionem ; simplex manens sine aliqua diuersitate causarum, quos recte atomos nuncupamus. Non 20 enim aut personam mutat, aut causam, aut locutionem suam conuertit ad aliud ; ista enim tria sunt, quae diuisionem uidentur generare psalmorum. Qui atomi ad duo ilia forte per¬ tinent minuta, quae mulier in gazophylacium mittens, plenissimae misericordiae probatur munera consecuta. Sic et nos, si 25 uirtutem psalmorum istorum piis mentibus hauriamus, remissionem omnium suscipimus peccatorum. Ille enim ad laudes Domini inuitat, iste hortatur ad proximi caritatem.

PL 95 5

Expositio psalmi. 1. Ecce quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum ! Ecce, ostendentis est potius quam lo30 quentis ; quod solet magna mentis intentione protenta manu fieri, quam sermonibus explicari. Bonum respicit ad carita¬ tem, quoniam perfecti uiri communibus se hortantur exemplis et alter alterius uirtutes imitando, mutuae dilectionis se incendio comprehendunt. Frequenter enim bonum facimus et 35 aduersitate animi dissidemus. Est enim perfecta uirtus, ut ipsum bonum debeat tibi placere quod feceris. Habitare, id est in bono proposito permanere. Ipsa est enim habitatio quam Dominus quaerit, non tecta parietum quae consociant corpora, sed quae animas religiosa societate coniungit. {Tali 40 enim dicto prohibet circumcelliones, qui diuersa monasterio uoluntate mutabili peruagantur. Dicendo autem, fratres in ^455 unum, significat eos qui fidei societate sub uno patre sunt constituti, quibus est (sicut in Actibus apostolorum legitur) cor unum et anima una. Sed et illi in uno habitant, qui eremi soli45 tudines peruagantur ; qui quamuis corpore uideantur esse discreti, fidei tamen concordia non probantur esse diuisi.} Quod si ad litteram intellegas, bona est et ista societas, quae fratrum coetibus congregatur, sicut in Actibus apostolorum legimus : Et distribuebatur unicuique prout opus erect ; nec enim 50 dicebat aliquis suum proprium inter illos, sed erant illis omnia communia. Sic tamen pars ista laudabitur, si ilia animi concor¬ dia quam superius diximus, non negetur. Nam ut hanc adunationem non mediocre aliquod bonum, sed intellegeres esse

Ps. CXXXII, 23/24 eft Matth.

19 athomos Germ. (sic semper) 50 aliquid Germ. (corr. a. m.), ed.

, .

21 2

43/44 Act. 4,

24 probat Germ, corr

.

32

49/51 Act.

,

35

.

32

48 congregat Germ. corr.

EXP. IN PS. CXXXII, 1-2

1207

mirabile, sub mysticis comparationibus usque ad finem, laus 5 5 earn digna prosequitur, ut res pretiosissima cum sui praeconii gratia iungeretur. 2. Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam, barbam Aaron, quod descendit in ora uestimenti eius. Incipit superioris uersus per comparationes 60 subtilissimas facta declaratio. Priscis enim temporibus alii ungebantur in reges, alii in prophetas, alii in pontificum reuerentissimam dignitatem ; qui tamen similitudinem pronuntiabant Domini Christi, sicut et alia multa quae illis tempori¬ bus figuraliter agebantur. Veniens autem inuisibiliter et incor65 poraliter unctus est Dominus Christus. Ceterum corporaliter unctus fuisse non legitur Rex omnipotens, propheta mirabilis, Pontifex aeternus, qui se immaculatum pro peccatoribus obtulit immolandum. De isto autem unguento quadragesimus quartus psalmus dicit : Propterea unxit te Deus Deus tuus oleo 7° laetitiae prae consortibus tuis. Quod si adhuc euidentius quaeras quid sit istud oleum laetitiae, aut unguentum spiritale, non abs re est illud aduertere, quando Spiritus sanctus secun¬ dum lectionem euangelicam in columbae specie descendens, supra baptizatum Christum Dominum mansit, qui est caput 75 corporis Ecclesiae, crucifixum, tertio die suscitatum, quod ascendit in caelos, et sedet ad dexteram Patris. Sequitur quod descendit in barbam, id est Spiritus sanctus, qui supra apostolos inaestimabili potentiae suae uirtute descendit, quan¬ do nationum diuersarum linguis sub uarietate locuti sunt. 80 Barbam sequidem bene dicimus apostolos, quoniam haec robustissimae uirilitatis indicium est et fixa sub suo capite perseuerat. Multis enim passionibus diuino munere superatis, apostoli uiros se constantissimos per Dei gratiam probauerunt ; seruantes etiam regulas quas a Domino acceperunt, sub 85 suo se mansisse capite monstrauerunt. Sed ne hanc barbam cuiuscumque hominis fortassis aduerteres, addidit Aaron, qui Christi speciem praeferens, iam ipsum in sacerdotio suo sub quadam imaginatione gestabat. Frequenter enim nomina de ipso translatitia dicimus, sicut Salomon, Dauid, Samson : 90 ita et hie A aron. Adiecit quod descendit in ora uestimenti eius. Ora uestimenti Domini Saluatoris significatur Ecclesia, quia usque ad extremitates eius descendit Spiri¬ tus sanctus, quando baptizatos usque in finem saeculi misericordiae suae dignatione sanctificat. Ipsa est enim Ecclesia, quae

69/70 Ps.

, 8.

44

54 fine Germ. 58 alt. barbam] in praem. Germ, cum r (A* N* K) 58 et 90 ora] Germ, cum opt. codd. r, oram Garet cum multis codd. g 72 ab Germ.

PL

956

1208 2

95

ioo

105 J?

£

no

115

120

13° -P

135

EXP. IN PS. CXXXII, 2-3

et per tunicam illam designata est, quae diuidi non potuit tem¬ pore passionis. De hac igitur ueste patres nostri spiritaliter et copiosa dixerunt. {Nam Iosephus in iibro tertio antiquitatum titulo octauo, magnarum rerum exinde sacramenta patefecit : probans quatuor colores earum, id est, byssum, purpuram, hyacinthum et coccum, elementa mundi rationabiliter indicasse. Hieronymus etiam ad Fabiolam scribens et de hac quoque re non destitit esse proficuus.} 3. Sicut ros Hermon, qui descendit in montem Sion. Venit ad aliam laudis comparationem, quae iterum (sicut solet) significatione nominum ingentia nobis arcana patetacit. Ros est tenuis ac leuis pluuia, non per guttas ueniens, sed per quasdam minitissimas partes duritiam terrenae ariditatis infundens. Per hunc cuncta germinantia coalescunt et in uarios fetus temperationis munere perducuntur. Hermon hebraeum nomen est montis ultra Iordanem fluuium constitu¬ te cuius interpretatio (sicut a patribus traditum est) significat anathema. Ros ergo montis istius nutriens peccatores, qui sub anathematis exsecratione iacuerunt, descendit in mon¬ tem Sion, quando ad conuersionis remedium Domino largiente peruenerint. Sion enim significat Ecclesiam catholicam, quae recipit gentes, quae erant sub anathematis periculo constitutae. Quaeras forsitan quare dixerit, qui descen¬ dit, dum magis dicere potuisset, ascendit, quoniam ad meliora translatus est. Sed usus iste communis est dicere de his qui ad cognitionem aliquam tarde ueniunt : Descendit ad ueritatem, descendit ad iustitiam ; utique quasi de culmine illo superbiae perueniunt ad planam lucidamque rationem. Hoc est enim rorem de Hermon ad montem Sion descendere, gentes de impietatis sede ad beatitudinis amoena transire. Hoc est quod et uersus primus edixerat : Ecce quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum ! Quoniam illic mandauit D0minus benedictionem et uitam usque in saeculum. Illic, in monte scilicet Sion, id est Ecclesiae, quae fratrum adunatione consistit, mandauit benedictionem, hoc est, misit Dominum Saluatorem, qui credentium uita est et beatitudo perpetua. Verum hoc montis nomen saepe diximus caelestem illam Ierusalem significare, cuius et haec terrena portat imaginem. Ipsa est enim quae uitam continet sine fine, quae gaudium sine intermissione ; et quod omne genus felicitatis excedit, a suo beneficio

97/98 Ioseph. Ant. Iud. Ill, CSEL 54, 586 sqq.

7

(8).

101/102 Hieron. Epist.

64,

ad Fabiolam —

103 qui] quod Germ. (corr. a. m.) cum opt. codd. r et g {sed l. 117 Germ, babet qui pr. ml) 120 tarde] trahendo ed. 128 montem Germ.

PL

957

EXP. IN PS. CXXXII, 3-CXXXIII, i

SCHE

1209

regitur et possidetur auctore. Dicendo enim illic, ubi Concor¬ dia significata est ostenditur, quia discordibus benedictio nulla praestatur. Vides congregatio ilia quibus similitudinibus et quanta admiratione laudata sit ; ut nullus dubitet ingens esse 140 donum, quando ab ipso laudatur qui daturas est praemium. Considerandum est etiam quemadmodum uno sensu, una complexione psalmus iste cucurrerit. Quod schema dicitur hyrmos, quando series orationis tenorem suum usque ad ultimum seruat, ubi nec persona alia, nec causa mutatur, quam 145 iam et in centesimo sexto decimo psalmo propter indiuisibilem textum posuisse dignoscimur. Conclusio psalmi.

150

155

160

165

fi 456

Ostensa nobis est unitatis utilitas, declaratum quid fraternus praestare possit affectus. Diligamus fratrem tamquam nos ; amemus Dominum supra nos, ut ista dilectio proximoram ad illam nos perducat Domini perfectissimam caritatem. Nam quid iucundius esse potest quam hie imitari quod in ilia beata patria summo munere constat attribui ? Ferantur hie qui ibi nimis amandi sunt. Hoc monasteriis, hoc Ecclesiis, hoc ciuitatibus, hoc uillis, hoc eremis esse praedicatum. Nullus enim ab ista fraternitate diuiditur, qui affectum sanctae religionis habere monstratur. Sed nec illud indiscussum relinquendum est, quod hie primo caritas ponitur fratrum et post sequitur diuina dilectio, dum in mandat o primum locum teneat : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua ; et post sequitur et -proximum tuum sicut teipsum. Habet hoc consuetudo docentium, ut pro explicanda utilitate causarum aptissime conuertatur ordo dictorum. Dignum enim fuit (quoniam in his psalmis semper ascensus est) ut ad summum post cuncta poneretur, quod rebus omnibus praestantius esse declaratur. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXIII. Canticum graduum.

Respiciamus oculo cordis intento, quemadmodum uestigia summa uirtutum transmissis gradibus propheta conscenderit. Illi enim beatae fraternitati, quam in unum dixerat congre5 gandam, nunc quod superest salubriter persuadet, ut felix adunatio in laudes Domini flagrantissimo caritatis studio con-

159/160 Deut.

6, 5.

160 Matth.

22, 38-39.

142 concurrent Germ. (corr.), Aud. Bee. Fisc. heremitis Germ. Garet {corr. in app.). Ps. CXXXIII, 4 uno Germ.

145 decimo sexto ~ Caret

6 fraglantissimo Germ.

154

1210

EXP. IN PS. CXXXIII, i

citetur, quatenus fideles uiros perfecta operatio consequatur ; et hie imitentur suauitatem, quae in ilia patria in sanctis creditur mentibus esse mansura. Dignum est enim ut benedictio io illi persoluatur, ad quem summo studio constat ascensum. Nunc de ipsius mandati uirtute tractandum est, ut intellecta sententia utilitatem nobis possit aperire discussa. Praeceptum est enim : Diliges Dominum Deurn tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua et ex tota uirtute tua et proximum tuum sicut 15 teipsum. In his enim duobus praeceptis tota lex pendet, et prophetae. Admiranda complexio in uno capite dicere, quod in scripturis sanctis possis omnibus inuenire ! Nam qui Deum ex toto corde, ex tota anima, ex tota uirtute diligit, locum uitiis non relinquit. Vbi enim intret scelus, cum Deo totus occupatus 20 est animus ? Diabolus enim uacantia desiderat, nudata perquirit; sed ubi Deum praesentem reperit, sub magna confusione discedit. Ita si Deum toto corde diligimus, eiusque nos potestati affectuosa deuotione contradimus, nec locum culpis dare possumus, et in uiis semper rectissimis ambulamus. Va25 scula ipsa cum aliquo liquore plena sunt, superuenientium augmenta non capiunt : ita nos si diuina caritas totos repleat, non erit quo crimen introeat. Sequitur et proximum tuum sicut teipsum. Proximum diligimus sicut nosipsos, cum nulli malum facimus, sed omnes simili ut nosmetipsos affectione tractamus. 30 Nullius enim acquiescit ingenium, aut pericula sibi calamitatis optare, aut dolosis insidiis uelle concludi; sed ita sibi omnes prospici cupiunt, ut nullis aduersitatibus appetantur. Haec si in alios compari uoluntate seruemus, si quae nobis impendi uolumus, fratribus similia faciamus, omne delictum, omne fla35 gitium, omne cessat sine dubitatione peccatum; talesque praesens regula reddit, quales nos caelestis magister esse praecepit. Istud mandatum et bonos angelos fortassis amplectitur, qui dum nobis qualia ipsi possident prouenire cupiunt, con¬ soles nos aeternae illius societatis acquirunt. Memento prae40 terea quod caritatis dominicae hie tertius psalmus est, ut ex ipso numero uirtus possit sanctae Trinitatis agnosci. Diuisio psalmi.

45

Prima parte inuitat propheta ad benedicendum Deum, ubi plurali numero praedictam plebem cognoscitur admonere. Deinde conuersus populum singulariter benedicit, quia sancta unitas decus est ac uirtus Ecclesiae.

Ps. CXXXIII, 13/15 Matth.

22, 37.39.

15/16 Matth.

22, 40.

22, 39.

23 affectiosa Germ., corr. a. m.

37 fortassis] Germ., fortasse Garet

27/28 Matth

EXP. IN PS. CXXXIII, 1-2

I2II

Expositio psalmi. 1. Ecce nunc benedicite Dominum, omnes serui Domini ; qui statis in domo Domini, in atriis domus Dei nostri. 2. In noctibus extollite manus uestras in sancta et benedicite Dominum. Ideo duosuersussimul posuimus,

55

6o

65

70

75

80

85

quoniam sibi inuicem mutua connexione iunguntur, ut nobis impletus sensus euidentius appareret. Primum quae ramus cur et hie et in superiore psalmo, ecce posuerit ; scilicet ut rebus certis atque perfectis non solum sermo, sed etiam arti- PL cularis praestaretur ostensio. Nunc autem dictum est, quia 959 tot gradibus ascensis, ille solus laudari debuit, qui tanta con¬ cessit. Primum enim fuit, quod proficienter ascenderat : deinde quod super hunc ascensum, alium non habebat. Tunc enim maiori studio praedicandus est Dominus, quando tacit sua largitate securos. Siue (ut aliis placet) tempus istud significat mundiale, quando hie exercendus est animus, ut ibi aeternis ac perpetuis laudibus occupetur. Benedicite Dominum, significat laudate, quia nos ilium benedicendo laudamus ; ille autem nos benedicendo sanctificat. Audisti seruum ; et ne aliquid putares abiectum, addidit Domini ; ut de potentia summi principis dignitas cresceret seruientis. Hoc se nomine Paulus honorabilem gentibus fecit; sic enim epistola eius praefatur ; Paulus seruus Christi ; et iterum : Si hominibus placere uellem, Christi seruus non essem. De Moyse quoque in alio psalmo : Misit Moysen seruum suum. Quapropter istud iam de perfectis proprie dicitur, qui et amici sine dubio nuncupantur. Sequitur, qui statis in domo Domini, in atriis domus Dei nostri. Seruum quidem prius dixerat ad honorem ; sed ne incerta corda mortalium hoc et ad alios traherent, qui indeuoti esse noscuntur, dum omnes Domino creaturae conditione subiecti sunt, addidit qui statis in domo Domini, id est quorum animus in Domino religionis firmo uestigio perseuerat. Stare enim de illis dicitur, qui a bono proposito faci¬ M 457 litate crimine non labuntur, sicut dictum est de diabolo qui archangelus fuit et in ueritate non stetit. Nominata quidem do¬ mus, concludit et atria ; quoniam atrium ingressus est mansionis. Significat enim eos, siue qui iam in penetralibus sunt Ecclesiae, siue qui in ingressu eius esse meruerunt. Diuersa enim loca sub unitatis gratia habere constat Ecclesiam. His quoque dictis aliud genus firmitatis adiecit, Dei nostri ; hoc est, non quern gentilitas colit, sed quern uera catholica

68 Rom. i, 1.

68/69 Gal. i, io.

50 duos] Germ., duo Garet

70 Ps. 104, 26.

80 Ioh. 8, 44.

EXP. IN PS. CXXXIII, 2-3

1212

religio confitetur. Addidit in noctibus extollite manus uestras in sancta et benedicite Dominum. In nocti¬ bus, mundi istius significat teterrimum tempus, quod semper 90 creberrimis tribulationibus obscuratur. In hoc ergo saeculo leuandae sunt manus ubi bona operatio Domini meretur auxilium. Sic Moyses quamdiu manus tendebat, Amalech audacia superba premebatur, praesagans crucem beatissimae passionis. Nam quod digitos extendebat, decalogum fortasse signifi95 cabat. Qui cum brachia remisisset, inimici superbia desperata surgebat. Et ideo bonis operibus leuandae nobis sunt manus ad Dominum, ut aduersarius diabolus superna maiestate uincatur. Sed intende quid significet extollite, id est uberius eleemosynam facite ; Dominus enim non tantum a nobis exi100 git pia uerba, sed facta. Addidit, in sancta, ut earn manus seminet Christiani. Nam si illam haeretici faciant aut pagani, manus eorum non extolluntur in sancta ; quoniam ipsam solam eleemosynam Christus accipit, quam eius nomini fidelis Christianus obtulerit. In quo tamen actu, ne quis sibi aliquid 105 arroget, Dominum dicit esse benedicendum, quando ipse donat et animum misericordem et substantiam largiorem. Sic caritatem Domini et laudibus sacris et pia docet operatione complendam. His peractis, respice quam digna retributio subsequatur. no 3. Benedicat te Dominus ex Sion, qui fecit caelum et ter ram.' Explicata commonitione, qua dixit caritatis stu¬ dio in Domini laudibus et bonis operibus permanendum, uenit ad partem secundam, in qua uno uersu populum benedicit, qui in unitatis constantia et dilectione Domini perseuerat. 115 Prius enim omnia pluraliter dixit, nunc autem psalmum sub singularitate conclusit ; ut qui ante fideles fratres in unitate collegerat, modo illi populo iam diligenti Dominum benedictio¬ ns munera praestarentur. Quapropter si uolumus esse benedicti, amor nos sanctae Trinitatis, et unitas beatae complecta120 tur Ecclesiae. Et intende quam competenter hunc psalmum perfectus finis amplexus est ; ut qui usque ad Ierusalem caelestem conscendit, benedictionem supernam loco remunerationis acceperit. Conclusio psalmi. Libet referre quemadmodum usque ad supernam Ierusalem 125 gradus isti peruenerint. Primo siquidem gradu, saeculi designat horrorem, post quem ad uirtutum omnium studia festi-

92/93

cfr Ex.

17,

11.

94/95 significat Germ. corr.

99 a nobis] nos Germ., corr. in marg.

PL

EXP. IN PS. CXXXIII, 3-CXXXIV, i

1213

natur. Secundo, uirtus diuinae defensionis exponitur, cui nihil, obuiare posse monstratur. Tertio, magnum gaudium esse dicitur in Ecclesia Domini pura mente uersari. Quarto, inter 130 quaslibet angustias docet constanter de Domino praesumendum, donee miseratus exaudiat. Quinto monet ut liberati periculis, non nobis aliquid, sed omnia Domini uirtutibus applicemus. Sexto, montibus solidissimis comparatur confidentia fidelissimi Christiani. In septimo dicitur quam copiosos fru135 ctus metant in lacrimis seminantes. Octauo, nihil permanere dicitur, quod uoluntate propria unusquisque fuerit operatus ; sed ilia tantum esse firmissima, quae auctore Domino construuntur. Nono, timore Domini pronuntiatur homo beatus fieri et uniuersa illi profutura concedi. Decimo, infundit patien140 tiam deuotis, quam per Ecclesiae uerba commendat. Vndecimo, de profundis paenitens clamat ad Dominum, ut in liberandis hominibus quanta sit diuinitatis potentia sentiatur. Duodecimo, uirtus mansuetudinis et humilitatis ostenditur. Tertio decimo, sanctae incarnationis promissio et dictorum 145 ueritas approbatur. Quarto decimo, fratribus spiritalis adunatio praedicatur, supra quos benedictio Domini et aeterna uita prouenire monstratur. Quinto decimo, in laudibus Domini perfecta ilia caritas excitatur, supra quam nihil potest nec maius dici, nec gloriosius inueniri, sicut apostolus testatur : 150 Deus caritas est. Quapropter tanti miraculi iugiter consideremus arcanum ; ut talia semper inspicientes, mortiferos saeculi uitemus errores. Continet siquidem hie numerus et illud praeterea sacramentum ; ut cum quinque sensus corporei, per quos fragilis humanitas contrahit omne peccatum, Trinitatis fue155 rint uirtute superati, ad quintum decimum gradalium psalmorum nos culmen educat ; eoque fiat, ut corporis imbecillitate submota, donentur uictoribus praemia sempiterna. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXIV.

A ll&luia.

5

Post gradalium pulcherrimam constructionem, quae usque ad illam peruenit summitatem quae in aeternum secures efficit et felices, congrue nimis ponitur Alleluia : ut laudibus Domini sancta perfruatur Ecclesia, cui tale munus noscitur praeparatum. Quapropter sinceris mentibus alacres Alleluia dicere festinemus, ut illi sancto populo per diuinam gratiam misceamur.

150 I Ioh.

4, 8.

131 miseratur Germ., corr. in miserator Ps. CXXXIV, 5 ecclesiae uitale Germ.

149 testat Germ.

PL 961

1214

EXP. IN PS. CXXXIV, 1-3 Diuisio psalmi.

Per totum psalmum propheta loquitur. Primo ingressu io propter nominis eius potentiam, laudes Domino dicit esse soluendas, quia fecit quae uoluit in caelo et in terra, magnalia ipsius diuersa commemorans. Secundo, quoniam ueritatis perfecta laus est destruere falsitatem, idolorum cultores sub irrisione redarguit. Tertio, diuersos ordines admonet, ut Domi15 num laudare non desinant. Sic genus demonstratiuum in utraque parte mirabili exsecutione completur. Expositio psalmi.

^ 45

1,2. Laudate nomen Domini, laudate serui Domi¬ num. Qui s tat is in domo D omini, in atriis domus Dei nostri. Post praeteritos (sicut dictum est) psalmos, quibus 20 ad omnium uirtutum culmen diuina miseratione propheta conscendit, in domo Domini stantes alloquitur, ut post collata tarn ingentia beneficia laudare non desinant caeli terraeque Creatorem. Et respice praecepta ista in his duobus uersibus qua distinctione creuerunt. Primo dixit : Laudate nomen 25 Domini. Et ne quibuslibet hoc putares iniunctum, addidit, laudate semi Dominum, id est, qui semi ipsius estis prona uoluntate deuoti et Dominum uos habere sentitis, quern nulla superstitione contemnitis. Tertio dicit : Qui statis in domo Domini, hoc est, qui perseueranti et intitu30 babili uoluntate in ipsius sancta credulitate consistitis. Contra illos scilicet dictum, qui patientes defectum de collato subito honore ceciderunt. Sequitur in atriis domus Dei nostri. Atrium, dicitur amplissimae domus primus ingressus, ubi sibi habitantes propter expellendum frigus focos facere no35 scebantur ; et ab atri fumi nebulosissimis globis appellata atria, quasi atra, tradit antiquitas. Et quia nullus sermo uacat, qui non aliquod mysterium continere uideatur ; et illos etiam dicit Dominum debere laudare, qui in primum membrum do¬ mus dominicae uidentur ingressi. 40 3. Laudate Dominum, quoniam benignus est Dominus ; psallite nomini eius, quoniam suauis est. Considera quod laudate tertio posuit, ut per laudis similem PL qualitatem sanctae Trinitatis indiuisibilem nobis ostenderet 962 unitatem. Laudis enim dominicae usque ad diuisionem posi45 tam multiplex causa narratur. Nam cum sint omnia ualde bona quae fecit, cuius ipse sit bonitatis aduertitur, a quo talia manasse noscuntur. Addidit quoque suauis, ut non solum benignum, sed et dulcem esse sentires. Sic enim et alibi dicit : Gustate et uidete quoniam suauis est Dominus.

Ps.

CXXXIV,

35/36

cfr Seruius

in Verg. Aen.

I, 726.

49

Ps. 33, 9.

EXP. IN PS. CXXXIV, 3-5 50

55

60

65

70

75

80

85

90

1215

Psallite uero dum ponitur, ad bonas corporis operationes refertur ; ut in hac mundi conuersatione Dominum uideamur de nostra probitate laudare. 4. Quoniam Iacob elegit sibi Dominus, Israel in possessionem sibi. Et hie uersus adhuc ad illam partem pertinet, cur Dominus debeat praedicari. Nonnullos autem titillare cognoscitur, quare non sit hie Abraham positus, cui primum haec possessio a Domino promissa declaratur ? Sed Abrahae uocabulum non hoc uidebatur significare, quod de isto nomine potuisset aduerti. Iacob siquidem supplantatorem interpretari saepe iam dictum est, qui benedictionem fraternam gloriosa nimis cupiditate praeripuit. Quod ad euocatam uniuersitatem gentium competenter aptatur, quae aduentum Domini Saluatoris ad se credulitate trahens, Synagogae munera promissa percepit et priorem populum religiosa festinatione superauit. Sed post illam patriarchae mysticam luctam quam Iacob cum angelo constanter exercuit, ipse quoque Israel appellari meruit ; quia tantae concertationis fixa mente pondera tolerauit. Israel autem interpretatur uir uidens Deum, quod ad illam pertinet significationem quam Dominus possidet in beatis. Elegit itaque Iacob, dum Ecclesiae populum diuersarum gentium congregatione subadunauit. Possidet Israel, quando in ilia beatorum resurrectione, ipse in omnibus probatur habitare. 5. Quia ego cognoui quod magnus est Dominus et Deus noster prae omnibus diis. Omnis relatio certa redditur, quando is qui refert, quod dicit se probasse testatur. Atque ideo cognouisse se dicit propheta quod praedicat, non aliqua uisione camali, sed in ilia altitudine scientiae positus, ibi magnum contemplatus est Dominum. Videbat enim uir sanctissimus Maiestatem illam mirabilem cunctis potestatibus et caelorum uirtutibus imperantem ; et necesse fuit ut diceret: Quia cognoui quod magnus est Dominus et Deus noster prae omnibus diis ; non quia praeter ipsum aliquis Deus est, sicut in alio psalmo legitur : Quoniam quis Deus praeter Dominum, aut quis Deus praeter Deum nostrum ; sed quia potestatibus diuersis hoc nomen abusiue constat impositum, sicut in Exodo legitur : Constitui te deum pharaonis ; et apostolus dicit : Nam etsi sunt qui dicantur dii, siue in caelo, siue in terra (sicut sunt dii multi et domini multi) nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia ; et unus Dominus Iesus Christus, per quern omnia et nos per ipsum. Vnde merito prae

84/85

Ps.

17, 32.

87 Ex.

7, 1.

88/91

II Cor.

8, 5.6.

50 uero] om. Germ. 62 uniuersitatem] Germ., numerositatem Garet subunauit Germ., corr. a. m. 76 his Germ.

71/72

1216

EXP. IN PS. CXXXIV, 5-7

omnibus diis magnus dicitur Deus, a quo cuncta creata sunt. 6* Omnia quaecumque uoluit, Dominus fecit in 95 caelo et in terra, in mari et in abyssis. Post ilia quae superius dixit, in altum se tetendit uera nimis et excelsa sche praedicatio. Quod schema dicitur epiphonema, id est post narratas res crescens ad maiora sententia. Nam quamuis sint £ inenarrabilia opera Domini totusque mundus referre non 100 praeualeat quod operatur in mundo, hie tamen uniuersa stupenda breuitate conclusa sunt: omnia Deum fecisse quae uoluit in caelo et in terra in mari et in abyssis ; ut et creata quae uides, eius uoluntate facta esse cognosceres ; et ilia quae humanis nequeunt conspectibus apparere, ipsius 105 potentia contineri posse sentires. Caelum positum est pro cunctis caelestibus, terra pro omnibus quae in humo gignuntur, mare commemoratum dicamus pro istis sinibus quos commeantium discursus inuisitat, abyssus uero oceanum designat, qui et nobis ignotus et (ut quidam referunt) altitu110 dine magna profundus est. In his autem omnibus uoluntas Do¬ mini sine aliqua dubitatione completur. Quid autem fecerit Dominus, subsequenter enarrat. 7. Educens nubes ab extremo terrae : fulgura in pluuiam fecit. Qui producit uentos de thesauris suis. 115 Hoc si ad litteram intendas, secreta naturae Domini testatur administratione compleri. Sed quoniam de hebraeo populo dicit inferius, conuenit hoc quoque hominibus applicare. Eduxit nubes ab extremo terrae, quando prophetas ab humili proposito ad praedicationis fecit fastigia peruenire. Qui 120 merito nubibus comparantur; quoniam imbre sui eloquii a futuri iudicii nos calore defendunt, dum animabus nostris profutura depromunt. Nubes enim (sicut frequenter dictum est) prophetas accipi debere scriptura testatur, dicens : Mandabo nubibus meis, ne pluant super earn pluuiam. Sequitur m 125 fulgura in pluuiam fecit. Praedicationes itaque prophetarum fulgura sunt, cum percutiunt inimicos ; pluuiae, cum deuotos a peccatis diluunt, et imbrem eis salutis infundunt, unde spiritales germinent fructus, et in maturam messem, Domino praestante, coalescant. Addidit qui producit 130 uentos de thesauris suis. Ventos enim non improbe ponimus apostolos, quorum praedicatio totum mundum tamquam uentus celerrimus percucurrit, de quibus alio loco scriptum est : Sagittas suas ardentibus effecit. Nam ipsis quoque 123/124 Is. 5, 6.

133 Ps. 7>

14.

106 humo] Germ., terra Garet 113 educens] etpraem. r{praeter H* M S K R*U) 117 applicare] Germ., i j. e add. a. m. 132 percucurrit] Germ., mut. in precucurrit

PL 963

455

EXP. IN PS. CXXXIV, 7-9

1217

uentis pennae pro discursus celeritate tribuuntur ; ait enim : Et ascendit super cherubim et uolauit, uolauit super pennas uentorum. Subnectit de thesauris stiis, unde reuera spiritales poterant prodire diuitiae. Et nota quod per hos octo uersus diuersis modis augmento quodam laudis magnalia Domini dulcissima uarietate describit. Quod schema dicitur auxesis, 140 latine augmentum, quoniam per certos gradus semper ascen¬ dit. Quapropter explanationem sensuum non piget frequenter iterare, quando ipsa quoque auctoritas sine fastidio eadem monstratur assumere. 8. Qui percussit primogenita Aegypti ab homine 145 usque ad pecus. Ista miracula frequenter ad intellegendam Domini potentiam repetit sermo propheticus ; ut aduertamus PL non casualiter facta, sed in magnam intellegentiam sequentis 964 aetatis fuisse praemissa. Nam si consideremus altius et hodie talia hunt. Aegyptus hie mundus est qui diuersis cladibus 150 affligit populum christianum ; sed Domini uirtute potentiaque terretur. Aegyptus autem signiheat afflictionem, qui non aliter dimittit animas fideles, nisi in ipso duris laboribus ingrauentur. Primogenita enim mundi, quasi Aegypti percutit, quando natos homines in originali peccato potentiae suae in155 spiratione correxerit. Ab homine usque ad pecus, id est a prudentioribus huius saeculi usque ad mansuetos et simplices uiros. Omnes enim nisi per gratiam Domini liberentur, a diabolo uelut pharaonis impia dominatione deprimuntur. 9. Misit signa et prodigia in medio tui, Aegypte ; 160 in pharaonem et in omnes seruos eius. Misit signa et prodigia, quando in passione ipsius terra contremuit, saxa dirupta sunt et multi sanctorum ad ciuitatem Domini, superata mortis lege, uenerunt ; quod in medio mundi, id est palam atque uisibiliter euenisse manifestum est. Signum, 165 est res praeter speciem quam ingerit sensibus nostrisaliud aliquid ex se faciens in cogitationem uenire ; sicut, uestigio uiso, transiisse animal cuius uestigium est cogitamus. Dictum est uero signum ab eo quod significet. Prodigia quasi porro digia, id est longe praedicentia. Hoc et hodie facit, quando 170 animas fideles per aliqua praemissa signa conuertit. Pharao interpretatur dissipatio. Et cui aptius dabitur nisi diabolo, qui humanum genus crudeli uoto persequitur ? In omnes seruos eius, homines significat, qui ipsius uoluntatibus obsecundant. Illius enim famuli dicimus cui consentanea mente 175 seruimus. Et ideo diabolus cum ministris submergitur, quan135

SCHE

J?

ET ET

135/136 Ps.

17, 11.

168 efr Varro de Ling. lat. p.

96, 16.

170/171 efr Aug.

En. ps. 134, 19, 5 — CC 40, 1951.

151/152 qui ... ipso] Germ., quae ... ipsa Caret {qui adnotat in marg. ‘alias qui ...ipso’) 159 aegypti opt. codd. r 57

c 2. (xcviii)

1218

EXP. IN PS. CXXXIV, 9-11

do fonte salutari christianus populus a nefando errore liberatur. 10. Q ui percussit gentes multas et occidit reges fortes. Gentes dicit uitiorum noxias cateruas, quae nos intus, 180 uelut barbarae nationes, semper affligunt. Has percussas dicit, quando satisfactione paenitentium uulnerantur. Nam quod nobis salus, illis uulnus est. Occidit etiam in nobis reges for¬ tes, cum spiritus immundos peccatorum labe dominantes, emundatione delictorum reddit extraneos. Qui merito in uo185 luntate sua dicuntur occisi, quia nos exstinguere minime ualuerunt. 11. Sehon regem Amorrhaeorum et Og regem Basan et omnia regna Chanaan occidit. Cum multos reges filii Israel, Domino fauente, prostrauerint, hie duo tantum 190 memorantur ; scilicet ut per interpretationem istorum nominum, ad illam significantiam ducamur quae hodieque in nobis agitur. Sehon interpretatur tentatio colorum, Amorrhaei amaricantes designant. Amara siquidem uitia sunt, quae nos ab ilia beatitudine iucundissima deducunt. Haec habent dia195 bolum regem, qui est tentatio colorum, quando se transformat in angelum lucis ; ut per colorem atque speciem bonitatis deuotorum animas assidua tentatione subuertat. Ista diuinitas in nobis occidet, quando fidelium mentes a tali seruitute liberauerit. Sequitur et Og re gem Basan. Og conclusio 200 dicitur, Basan confusio. Merito ergo confusionis rex con¬ clusio perhibetur. Diabolus enim quando nobis iter illud salutare concludit, in confusione nos nefanda derelinquit, in qua ille teterrimus regnat. Vnde et ciuitas eius Babylonia dicitur, quae item confusio nominatur. Sed haec omnia uirtus diuina 205 destruit, quando nos ad misericordiae suae dona perducit. Addidit et omnia regna Chanaan occidit. Chanaan inter¬ pretatur humiliatio : sed non ilia quae perducit ad Dominum. Nam et illi humiliati dicuntur, qui de honore sancto decidunt et pessima conuersatione merguntur; sicut in alio psalmo di-

192/193 efr Aug. o. c. 20, 7/8 — CC 40, 1951. 195/196 efr I Cor. 11, 14 ; Aug. 0. c. 20, 16/17 — CC 40, 1951. 199/200 efr Aug. 0. c. zo, 24/25 — CC 40, 1951. 206/207 efr Aug. 0. c. zo, 48/51 — CC 40, 1952.

179 gentes] reges Germ. 191 ducemur Germ., corr. a. m., duceremur Garet hodieque] Germ., hodie Garet 192 colorum] Cass, cum codd. Aug., sed Maurini edd. coniecerunt oculorum, quod aptius textui conuenire uidetur ; Cass, sine dubio colorum et legebat in suo codice Augustini et ipse in suo commentario admisit (efr l. 196). Hieron. (Liber interpr. hebr. non:., edid. Lagarde, p. 20, 16 ; 33, 22) Seon interpretatus est ‘color siue tentatio lacessiens’, ‘tentatio calens’ 209/210 dicit Germ.

PL

965

EXP. IN PS. CXXXIV, 11-14

1219

210 citur : Et humiliabit calumniatorem. Nam si humiliatio et ad poenam minime pertineret, non legeretur : Qui se exaltat, humiliabitur. Quapropter hanc humiliationem, quae in malo intellegenda est, ille solus occidit, qui crucem pro omnium salute suscepit. 215 12. Et dedit terram eorum hereditatem, heredita¬ tem Israel populo suo. Versus iste declarat priora ilia non ad litteram debere suscipi, sed spiritali expositione sentiri. Nam terra promissionis israelitico populo non est hereditas data, quia earn suis offensionibus amiserunt; sed sub 220 illorum praefiguratione terra repromissionis datur sine dubio Christianis, quam aeterna pace possideant. Nam ut istam deberes aduertere, repetit, hereditatem Israel populo suo. Israel enim interpretatur (sicut saepe iam dictum est) uir uidens Deum. Populo suo, utique christiano, qui eius mere225 bitur dici, cum praecepta ipsius salutari deuotione seruauerit. 13. Domine, nomen tuum in aeternum : Domine, memoriale tuum in saeculum saeculi. Post beneficia Domini laus dignaconsequitur. Dicit enim : Domine, nomen tuum in aeternum ; quasi optemus illi quod non est, aut 230 per nostra uota proficiat. Sed usus iste mortalium est, optare Deo quod aliter euenire nefas putetur. Sic enim dicimus : Sanctificetur nomen tuum ; quod utique sanctum est : Adueniat >L 460 regnum tuum ; cuius regnum sine dubitatione uenturum est. Sed ista talia cum dicimus, nostrum uelle declaramus. Preca235 tur ergo ut in humano genere semper nomen eius debeat permanere ; quatenus ab aduentu Christi perenniter dici debeant utique Christiani. Sequitur Domine, memoriale tuum in saeculum saeculi. Memoriale Domini est quidquid in scripturis sanctis commonitione saluberrima continetur. Hoc 240 semper in nobis permanet, cum fidelissima deuotione seruatur, sicut scriptum est : Caelum et terra transibunt, uerba autem mea non praeteribunt. Saeculum uero saeculi (sicut saepe dictum est) diem significat sempiternum. 14. Q uia iudicabit Domin 's populum suum : et 245 in semis suis consolabitur. Praemissae laudis causa narratur : Quia iudicabit populum suum, hebraeum scilicet, cui praestitit magna miracula, cui prophetas suos, ne peccaret, attribuit ; ad quern ipsum quoque Filium misit, ut PL

210 Ps. 71, 4. Matth. 6, 10.

211/212 Matth. 23, 12. 241/242 Matth. 24, 35.

231/232 Matth. 6, 9.

232/233

210 humiliauit Germ. (sed cjr Exp. ps. EXXI, l. 97) 217/218 sentire Germ. 229 optamus Germ, (a in ras.) 231 potetur Germ., corr. a. m. in putatur 233 tuum cuius regnum] om. Germ, per homoiotel., quod add. s. 1. 244 iudicauit Germ., corr. a. m. 246 et 250 iudicauit Germ.

1220

SCHE

$

4?

EXP. IN PS. CXXXIV, 14-17

eius tandem aliquando scelerata duritia solueretur. Sed quia 250 detestabili obstinatione duratus est, iudicabit eum utique ; quia noluit esse ipsius, quem de cunctis nationibus elegerat possidendum. Cui dicit: Audi, populus mens et loquar et alibi: Popule mens, quid feci tibi ? Istos ergo iudicabit. De fidelibus autem audi quid sequitur : Et in semis suis consolabi255 tur ; utique dum illis praemia promissa restituet, qui hie propter nomen eius laboriosa contemptione uexati sunt; de quibus scriptum est : Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. Sic enim et alibi de ipsis dicitur : Qui credit in me non iudicabitur, sed transiet de morte ad uitam ; qui autem non cre260 dit, iam iudicatus est. Vides quid profecerit gradatio ilia quam diximus ; ut enumeratis magnalibus Domini, usque ad eius uenerit sanctum tremendumque iudicium. Nunc alterius par¬ tis dicta requiramus. 15. Simulacra gentium argentum et aurum, opera 265 manuum hominum. Postquam se Domini laudibus sufficienter expleuit, secundo ingressu propheticus sermo conuertitur ad errorem gentium destruendum. Quae figura apud grammaticos dicitur sarcasmos, id est hostilis irrisio, quae usque ad palmam penetrat, cum manifesta ueritate conuincit. 270 Quapropter simulacra gentium ritusque deridet, ne aurea signa deosque colat argenteos et putetur homini praestare quod coepit ad homine. Quanto melius consulunt, si elisa frangantur! Tunc uere aliquid prosunt, si ad pecunias translata descendunt. Quocirca deus ipsorum non exaudit integer, 275 sed praestat potius imminutus. Et considera, quoniam per species diuersarum definitionum pulcherrimus dictorum ordo descendit. Hie enim designantur simulacra per illud unde sunt, id est aurum et argentum, metallorum scilicet qualitate formata. 280 16. Os hab ent et non loquentur ; oculos habent, et non uidebunt. 17. Aures habent, et non audient ; nares habent et non odorabunt. Manus habent et non palpabunt, pedes habent et 285 non ambulabunt, non clamabunt in gutture suo, neque enim est spiritus in ore ipsorum. Venit etiam ad alias species definitionum ; simulacra significans atque determinans per id quod implere non possunt. Dicit enim : Os habent et non lo quentur. Quid prodest os quod non 290 loquitur ? quid 0cuius qui non uidet ? quid auris quae non

252 Ps. 49, 7. 5 ; Ioh. 3, 18.

272 quando Germ.

253 Mich. 6, 3.

257/258 Matth. 5, 5.

289 alt. non] Germ. s. 1. a. m.

258/260 Matth. 5,

EXP. IN PS. CXXXIV, 17-21

295

300

305

310

315

320

325

330

1221

audit ? quid nares quae non odorantur ? quid manus quae non palpant ? quid pedes qui non mouentur ? Vocabula sunt enim uana, non officia profutura ; nomina sine rebus ; praesumptio caduca, non ueritas firma. Quid homines in uestro exitio noxia deliramenta perquiritis ? Cur quae uos destruant fabricatis ? Quanto dignius ut Auctori uestro subdamini et desinatis errorem colere quem fecistis. Vnde Ieremias propheta in epistola sua Iudaeos commonens, dicit : Nam linguae eonim politae a fabro ; ipsa autem inaurata et inargentata falsa sunt, et non possunt loqui. Et iterum : Bestiae meliores sunt illis, quae possunt fugere sub tectum, aut prodesse sibi. Intende autem quod istis uersibus et in centesimo tertio decimo psalmo abunde gentium simulacra derisa sunt ; ut quos prirna commonitio non correxisset, repetita denuo uerecundia permoueret. 18. S imiles illis fiant qui faciunt ea et omnes qui confidunt in eis. Post irrisam gentilium numinum falsitatem, sententia digna prolata est ; ut collatis sensibus careant, qui deos insensatos sibimet effecerunt. Conueniunt talibus personis reuera quae dicta sunt. Omni enim ratione deseritur, omni prudentia uacuatur, qui usque ad hoc peruenit, ut non profutura, sed sua potius colere uideatur exitia. Et intuere, quoniam fabricatores et cultores idolorum complectitur una damnatio. 19. Domus Israel, benedicite Dominum ; domus Aaron, benedicite Dominum. 20. D omus Leui, benedicite Dominum ; qui timetis Dominum, benedicite Dominum. Postquam gen¬ tilium simulacra derisit, in tertio ingressu laudes dominicas sanctorum dicit ore celebrandas. Sed in his duobus uersibus per officia diuersa discurrens admonet, ut uero Domino laus fidelium debeat personare. In Israel, generaliter omnis ponitur iustus, qui diuina contemplatione gratulatur, quos postea numerat speciatim ; in Aaron enim sacerdotes, in Leui reliqui ministri. Ad postremum qui Domino in qualibet probabili conuersatione famulantur. Sic omnis populus per diuersas partes deuotus Dominum laudare praecipitur. 21. Benedictus Dominus ex Sion, qui habitat in Ierusalem. Laudes Domini superius aliis celebrare praecepit, nunc exemplo boni magistri ipse quoque quod admonebat impleuit. Dicit enim : Benedictus Dominus. Et quem Do¬ minum dixerat euidenter designat. Regem scilicet Christum,

299/300 Bar. 6, 7.

300/302 Bar. 6, 67.

293 enim sunt ~ Garet

307 numerum Germ., corr. a. m.

PL

967

1222

EXP. IN PS. CXXXIV, 21-CXXXV, i

qui Sion, id est Ecclesiam suam sancta incarnatione uisitauit. Ipse est qui habitat in Ierusalem, quae diuersorum 335 sanctorum congregatione construitur et Regis sui praesentia aeterna felicitate laetatur. Conclusio psalmi. Mirabilis psalmus ad deuotissimos populos instruendos. Nihil enim post tanta beneficia reddere possumus, nisi ut (sicut in principiis dictum est) Dominum nostrum trina confessione fi 461 340 praedicemus. Laudemus Patrem, laudemus Filium, laudemus Spiritum sanctum, unum atque omnipotentem Deum ; ut sicut non est in ilia natura distantia, ita non sit et in ipsa laude diuersitas. Haec est reuera laus quae nos reficit, hoc pabulum quo anima deuota saginatur. Ipsa est enim remuneratio nostra 345 quae et operatio, in qua tantum reficimur, ut nulla delectatio similis esse uideatur. Praedicemus itaque modo, ut eum in aetemum cum angelis laudare mereamur. Sed ipse hie donet uotum, qui ibi collaturus est praemium. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXV. Alleluia. Iterum nobis Alleluia dicendum est, gratia quidem semper nouum, sed praecedentibus expositionibus omnino notissimum. Huic psalmus subiectus est, qui simili uerborum assona5 tione cantatur. Diuersas enim res incohat; sed in unam conuenientiam uociferationis exsultat; cuius uersus unifines non improbe dicimus uocitandos, sicut in centesimo septimo decimo psalmo iam diximus, ubi quatuor uersus simili sententia terminantur. Quidquid enim dicitur, ad misericordiam Domini 10 refertur, sine qua subsistere nullatenus praeualemus. Merito ergo saepius ipsa repetitur, quae omnia in nobis indulgentissimis muneribus operatur. Nam si causam tanti secreti discutias, dementia est Domini omne quod uiuimus, misericordia quod ualemus. Quapropter nec ab ore nostro debet, nec a 15 corde discedere ; quatenus et ipsa nos dignetur iugi tuitione seruare. Hoc imitati poetae assona carminum floscula condiderunt, supernarum uirtutum sonos ad mundana studia transferentes. Sed quoniam uniuersi psalmi multifarias uidentur continere uirtutes, iste perfectam uitam non improbe iudica20 bitur declarare iustorum, qui mandata Domini salutariter auspicantes, in misericordia eius iugiter perseuerant. Vnde animo recolamus has similitudines uersuum, et in octauo, uigesimo tertio, quadragesimo primo, quadragesimo quinto, 333 sion] ex sion Germ. ('corr.), Garet refecit Germ.

id est] idem Germ., corr. a. m.

Ps. CXXXV, 7/8 decimo septimo ~ Garet

343

PL

968

EXP. IN PS. CXXXV, 1-2 25

1223

quadragesimo octauo, quinquagesimo sexto, sexagesimo sexto, centesimo secundo, centesimo tertio, centesimo sexto psalmis diuersas nobis subtiliter indicasse uirtutes, sicut locis eorum constat expositum. Cuius autem uirtutis praesens psalmus esse noscatur, plenius in eius conclusione dicemus. Diuisio psalmi.

Per uniuersum psalmum propheta loquitur, qui quamuis 30 totus uelut caeleste canistrum, decoris repetitionibus quasi aureis regulis uideatur intextus, unde spiritalia bona tamquam dulcia poma conuiuis ecclesiasticis offerantur; tamen in illis capitaneis uersibus qui uarie dicuntur, prima parte magnificentia Domini exponitur et totius orbis condi35 tio declaratur. Secunda parte miracula referuntur, quae fecerat in Aegypto et in gente Iudaeorum. Tertia descendit ad Christianos, beneficia Domini consequenter enumerans, ut per hanc repetitionem unum auctorem rerum omnium esse cognosceres. Expositio psalmi.

4°

1. Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam

in saeculum misericordia eius. Diximus per capita uersuum in esse pulcherrimam uarietatem, in fine autem consimilem repetitionem, et ideo capita tantum uersuum exponenda sunt ; fines autem eorum, qui uno tenore repetuntur, 45 semel tantum declarasse sufficiat. Hoc tamen mente condendum est, quod ad cunctas operas quae dicuntur inferius, Do¬ mini misericordia sit competenter adiuncta. Confessionem saepe diximus et ad laudes Domini, et ad deploranda peccata communiter pertinere. Hie autem non unum ex duobus, sed 50 utrumque accipiendum est; docet enim beatos uiros et laudes Domino iugiter dicere et praeterita peccata deflere. Sic enim iustos intellegimus, si conuersi a malo ilia damnent, quae aliquando gesserunt, sicut apostolus Paulus de praeteritis ait : Non sum dignus uocari apostolus, quia persecutus sum Eccle55 siam Dei. Sequitur quoniam bonus, qui et laudes suas clementer audiat et supplicantibus miseratus indulgeat. Addidit quoniam in saeculum misericordia eius. In saecu¬ lum, scilicet in perpetuum dicit, quoniam misericordia ipsius aeternum occupat tempus. Hie praestat ut creet, parcit ut 60 corrigat ; ibi misericordiam bonis tribuit ut coronet. 2. Confitemini Deo deorum, quoniam in saeculum

Ps. CXXXV, 54/55 I Cor. 15, 9.

53 paulus apostolus ~ Garet 59 creet] Germ. Aud. Bee., crescat Fisc., recreet Garei 60 tribuit] Germ., mut. in tribuet

pl

969

1224

EXP. IN PS. CXXXV, 2-5

misericordia eius. Superiore psalmo corda gentilium, simulacrorum suorum irrisione quassauit, nunc autem quantus qualisque sit omnipotens Dominus praedicatione uerissi65 mae maiestatis ostendit, ut non solum Deus credatur qualis aut angelus dicitur, aut uirtutum homo saepe memoratur ; sed Deus ille deorum est, cui nullus similis inuenitur. Deus quippe propter honoris excellentiam potest et creatura dici ; lectum est enim in octogesimo primo psalmo : Ego dixi, DU 70 estis et filii Excelsi omnes. Et in Exodo : Deum te posui pharaoni. Deus autem deorum non potest, nisi sola sancta Trinitas nuncupari. 3. Confitemini Domino dominorum, quoniam in saeculum misericordia eius. Superiori sententiae simi75 lis est et ista locutio. Sic enim dicitur Dominus domino¬ rum, quemadmodum et Deus deorum. Nam et dominos dicimus sanctos angelos : sed Dominus dominorum ille solus est cui cuncta deseruiunt. Ipse etiam Sanctus sancto¬ rum, ipse Rex regum et omnium potestatum ineffabiliter cul80 men excelsum. Quis enim dubitet supra omnia esse, qui et creare omnia, et uniuersa praeualet continere ? 4. Qui fecit mirabilia magna solus, quoniam in saeculum misericordia eius. Sicut in illis tribus uersibus supra positum est, confitemini, ita et per hos omnes 85 uersus qui uariantur usque ad finem, confitemini subaudiendum est. Quae figura dicitur dno kolvov, id est a communi, ut nobis plena possit constare sententia ; maxime quando et in hac similitudine desinit psalmus. Dicitur itaque fecisse mirabilia magna solum, quasi non et per angelos et per 9° apostolos et per alios seruos suos diuersarum uirtutum signa n 46 monstrauerit. Sed hie memoratur fecisse solus, ubi Verbo suo conditiones rerum fabricasse monstratur, quando et ipsa ministeria eum creasse non dubium est. Sic enim sentiendum sequentia declarant. 95 5. Qui fecit caelos in intellectu, quoniam in sae¬ culum misericordia eius. Vsque ad finem psalmi laus depromitur per narrationem praeconialem. Narratio est enim rerum gestarum collecta expositio. Domini autem res gestas narrare, laudare est. Ipsum est ergo quod superius dixit : Qui 100 fecit mirabilia magna solus, quoniam haecnon percreaturas, sed sola uirtute suae diuinitatis operatus est. Nam quod dicit '.caelos in intellectu fecit, potentiam ipsam dispo-

09/70 Ps. 81, 6.

70/71 Ex. 7, 1.

77 sanctos dicimus ~ Garet 88 desinet Germ. 89 solum] Germ., solus Garet pr. et] Germ., om. Garet 90 et per alios] Germ., om. Garet 100 haec] Germ., hoc Garet 102 dicit] Germ., dixit Garet

EXP. IN PS. CXXXV, 5-8

1225

sitionis expressit. Ille enim non facit aliqua uidendo, nec aliorum fabricas aemulando ; sed quidquid in intellectu suae ma105 iestatis disposuit, hoc et ad effectum momentanea operatione perducit. Perfectio enim rerum uoluntas ipsius est; nec moram recipit quod ille decreuerit. Sic enim in superiore psalmo dictum est : Omnia quaecumque uoluit Dominus fecit in caelo et in terra. In intellectu ergo caelos fecit, quia nulla conno fusione, nulla inordinatione, nulla informitate creati sunt, sed distincti atque compositi Creatoris sui uoluntate peraguntur. Nec moueat quod caelos plurali numero nuncupauit, quando et alibi legitur : Laudate eum, caeli caelorum. Et apostolus ait: Raptus sum usque ad tertium caelum. Quapropter definire no115 bis non licet quanti sint, quod in scripturis sacris non legitur explicatum. 6. Qui firmauit terram super aquas, quoniam in saeculum misericordia eius. Postquam de caelis dixit, consequens fuit ut de terra quoque loqueretur ; nam et hanc 120 fecit in intellectu. Ipse est enim intellectus qui cuncta complexus est et per potentiam suae disposition^ impleuit. Sed perquiramus cur hie dixerit, terram positam super aquas, cum dicat lob : Qui suspendit terram in nihili. Et alibi: Qui suspendit tribus digitis molem terrae, quod nomen est ei ? Sed neutrum 125 sibi noscitur esse contrarium, quoniam terram dicere potuit super aquas esse, etiam cum multo spatio distare uideretur ; sic enim et caelum dicimus supra nos, dum tamen aeris magna spatia interesse noscantur. Siue (ut aliis uidetur) super aquam, iuxta aquam intellegendum est ; nam hodieque dici130 mus ciuitatem supra mare positam, cum non in mari, sed iuxta mare sit constituta. Vel certe spiritaliter accipiendum est, quia super aquam sacri baptismatis terra nostra, id est corpus reficitur, dum religionis stabilitate formatur. 7. Qui fecit luminaria magna solus, quoniam in 135 saeculum misericordia eius. Quamuis ad litteram lumi¬ naria caeli, astra uideantur intellegi, conuenit tamen ut ea paulo altius inquiramus. Magna luminaria forte significat angelos, potestates, thronos, dominationes, qui pietate sanctissima caelesti lumine radiantur. Dicendo enim magna, 14° omnibus uidentur anteposita quae corporaliter lucent. 8. Solem in potestatem diei, quoniam in saeculum misericordia eius. Potestas est diei solis aduentus, quia per eum omnis uisibilis creatura declaratur. Vsus est

108/109 Ps. 134, 6. 123/124 Is. 40, 12.

117 fundauit r Germ.

121

113 Ps. 148, 6.

per] om. Germ.

114 II Cor. 12, 2.

123 lob 26, 7.

130 supra] Germ., super Garet

mare

PL

97°

1226 pp 145

150

155

160

165

£

170

175

180

EXP. IN PS. CXXXV, 8-11

enim scripturarum diuinarum huiusmodi sermone loqui, sicut ait alibi: Dedit eis potestatem filios Dei fieri. Spiritaliter autem potest intellegi, quando sanctis suis solem sapientiae miseratus infundit, ut ilia uideant quae ad ipsius pertinere certum est iussiones. 9. Lunarn et stellas in potestate noctis, quoniam in saeculum misericordia eius. Audite, astrologi, qui summam rerum stellarum administrationibus datis, lunarn et stellas in potestate noctium fuisse concessas. Numquid ad imperium, non ad obsequium ista sunt condita ? Nam quid Creator ageret, si uitas hominum stellis transigere permisisset ? Merito uos repudiant ipsi quoque philosophi, qui tantam potestatem uisibilibus rebus inesse dicitis, ut arbitrium tollatis auctori. Nobis autem ex his alter spiritalis sensus aperitur. Lunam forsitan Ecclesiam. debemus accipere ; stellas diuersos eius ordines sanctitate pollentes, ut sunt episcopi, presbyteri, diaconi, subdiaconi et ceteri qui uelut stellae caelesti noscuntur conuersatione radiare. Haec omnia in potestate noctis, id est in saeculi istius tenebris data sunt, ut per eos caliginosa reluceant corda mortalium. 10, Qui percussit A egyptum cum primitiuis eorum, quoniam in saeculum misericordia eius. Hactenus dicta sunt quae per se creauerit sancta diuinitas, nunc in secunda parte referuntur qualia in mundo per angelos seruosque suae pietatis effecerit. Quae duodecima est species definitionis quam Graeci kclt enaivov, Latini per laudem dicunt. Haec per hos duodecim uersus tracta, permanet usque ad diuisionem. Et quoniam historia nota est, uideamus quid hie spiritaliter magis possit intellegi. Percussit Aegypti primitiua, quando saeculi istius damnauit gloriam, quae putabatur esse praecipua ; nam luxus, superbia, auaritia, quasi primitiua sunt mundi. Ipsa enim primo generat pessimus uenter et uelut caros filios amplectitur, dum rerum ista rum cupiditate gratulatur. Haec Dominus percussit, quando a regulis suae diuinitatis exclusit. Mortua enim iacent quae a uitae Auctore submota sunt. 11. Qui eduxit Israel per medium eorum, quoniam in saeculum misericordia eius. Per medium Aegyptiorum deducit Israel, quando sanctos suos a conuersatione liberat pessimorum, et a mundi istius habitatione teterrima in lucem suae ueritatis adducit.

145 Ioh. 1, 12.

144 diuinarum scripturarum ~ Caret 149 potestate] Germ, cum multis codd. r, potestatem Garet (sed1.161 potestate) cumg 164 primotiuis Germ., primogenitis Aud. Bee. Fisc, cum g 180 qui] et r de medio r{praeter S)

PL

97*

EXP. IN PS. CXXXV, 12-16

1227

12. In manu forti et brachio excelso, quoniam in saeculum misericordia eius. Manus fortis, ad inuincibilem pertinet actionem ; brachium ex cel sum, ad omnipotentiam Domini singularem. Fortis enim actio a brachio uenit excelso, quoniam effectus rerum suum demonstrat sem190 per auctorem. 13. Qui diuisit mare Rubrum in diuisiones, quo¬ niam in saeculum misericordia eius. Priscae auctoritatis uiri mare Rubrum in duodecim diuisiones dixerunt esse partitum, quantas tribus constat fuisse Iudaeorum. In eo 195 enim hie plurali numero positum est, in diuisiones, ne putaremus mare Rubrum uno itinere fuisse transmissum. Sed potest hoc et spiritaliter congruenter aduerti. Rubrum mare est saeculi istius permixta profunditas, quam multis diuisionibus transimus, quando conuersi ad terram uiuentium Do- /z 463 200 mini munere festinamus. Alter enim per eleemosynam, alter per assiduam supplicationem, alter per uirginitatem, alter per excellentissimam claritatem. Sic multis diuisionibus per sae¬ culi huius mare transitur ad Dominum. 14. Et eduxit Israel per medium eius, quoniam in pl 205 saeculum misericordia eius. In hoc uersu, quoniam repe- 972 titus est, expositio superius dicta sufficiat. 15. Qui excussit pharaonem et exercitum eius in mare Rubrum, quoniam in saeculum misericordia eius. Diabolum cum ministris suis in fontem salutis excutit, 210 quando eos a nobis potentiae suae uirtute remouerit. Excutit autem dixit, tamquam puluerem proicit, ut de hac celeritate et uirtutem diuinitatis ostenderet et illos terrenas sordes esse monstraret. 16. Qui transduxit populum suum per desertum, 215 quoniam in saeculum misericordia eius. Per deser¬ tum nos traicit, quando per hoc saeculum transire facit illaesos ; soli enim euadunt qui mundi istius mala pertranseunt. Ceterum qui in istis haeserit, ad praemia diuina non peruenit. Desertus enim ideo dicitur mundus, quia diuina electione pri220 uatus. Et merito sic uocatur, quia ad se uenientem non recepit auctorem. Qui eduxit aquam de petra rupis, quoniam in sae¬ culum misericordia eius. Educit aquam de petra rupis, quando sterilia corda mortalium salutares riuulos fe185

185 forti] potenti Aud. Bee. cum g 200 eleemosynas Germ. (corr.), Caret 207 qui] et r(praeter S) 208 mari rubro r(praeter T2 K) 215 saeculum] aetemum Germ. (sed cjr l. 216) 223 educit] eicit Germ. ed. 224 salutaris Germ.

1228

rT>

Rf

EXP. IN PS. CXXXV, 16-21

225 cerit proferre lacrimarum ; ut qui sunt propria siccitate steriles, reddantur diuina largitate manabiles. De petra rupis ad auxesim positum est, quoniam non parua, sed ingentia et dura saxa sunt, quae in magnitudinem rupis eriguntur. 17. Q ui percussit reges magnos, quoniam in sae230 culum misericordia eius. Percutit reges magnos, quando in corde nostro impia desideria caelestis miserator exstinxerit. Tunc enim nos uiuimus, dum ilia moriuntur ; et contraria sorte necesse est nos occumbere, si contingat ilia superare. 18. Et occidit reges fortes, quoniam in saeculum 235 misericordia eius. Reges fortes occidit, quando a nobis expellit daemonia, uaria immissione grassantia ; quorum uoluntas nequam tunc exstinguitur, si fidelium animae ab eorum potestate tollantur. Occide, Domine, fortes reges, ut liberes seruos humiles : eripe tibi deuotos, ne ille nefandissimus 240 eos sibi faciat esse subiectos. 19. Sehon regem Amorrhaeorum, quoniam in sae¬ culum misericordia eius. Ista quidem in superiore psalmo iam uidentur exposita, quae non pigebit repetere, quando ea sancta auctoritas ad salutem nostram probatur iterasse. 245 Sehon quidem interpretatus est tentatio colorum, aliter uero arbor infructuosa ; Amorrhaeus exacerbationem ; quae omnia uidentur ad diabolum pertinere ; ipse est enim arbor infru¬ ctuosa, ipse exacerbatio. Sed haec in nobis Dominus occidit, quando nos ad instituta sua morum sanctitate perduxerit. 230 20. Et Og regent Basan, quoniam in saeculum mi¬ sericordia eius. Og interpretatur coaceruans, Basan confusio. Qui enim coaceruat peccata nostra, absolute diabolus est. Ipse etiam recte dicitur confusio, quoniam et sequaces suos confundit et ipse de Domini iudicio confusus abscedit. 253 Verum haec et talia Domini uirtute interfecta iacent, quando nos eripere a tarn pessima obnoxietate dignatur. 21. Et dedit terram eorum hereditatem, quoniam in saeculum misericordia eius. Locum tertiae narrationis ingreditur. Et quamuis historia de Hebraeis dicere uidea260 tur, tamen hoc et ad christianum populum aptissime refertur, quoniam beatitudo ilia quae illis fuerat pollicita, expulsis qui

245 cfr Aug. En. ps. 134, 20, 7/8 — CC 40, 1951. 245/246 cfr Hilarius Tract, CSEL 22, p. 706, 24 ; Hieron. Eib. interpret, bebr. nom. — edid. Lagarde, p. 20, 15 ; 33, 22. 246 cfr Hilarius, p. 706, 26. 251 cfr Hieron. Eib. interpret, bebr. nom. — edid. Lagarde, p. 20, 1 ; 16, 18/19 > Aug. En.ps. 135, 9, 18/20 — CC 40, 1963.

in ps. 134, 20

234 fortes] mirabiles r 236 uaria] om. Germ. Germ. alter Germ. 251 og] om. Germ. pulum christianum ~ Garet

244 nos Germ. 245 quidam coaceruantem Germ. 260 po¬

PL

973

EXP. IN PS. CXXXV, 21-25

265

270

275

280

285

290

295

300

1229

sua iniquitate ceciderunt, sanctis ac fidelibus Christianis promissae hereditatis praemia conferuntur. Meminerimus autem quod et in hac quoque diuisione per quinque uersus duodecima species definitionis permaneat, quam in secunda parte iam diximus. 22. Hereditatem Israel seruo suo, quoniam in saeculum misericordia eius. Cum dicit seruo suo, illos sequestratqui Domini iussionibus iniquisconatibus restiterunt. Qua signification et deuota plebs Iudaeorum et populus includitur christianus. 23. Quia in humilitate nostra memor fuit nostri D ominus, quoniam in saeculum misericor dia eius. Humilitas proprie pertinet ad tempora Christiana, quae tunc latius desiderari coepit, quando earn in se Dominus Saluator ostendit. Ipse enim monstrauit et humilitatis uiam et patientiae disciplinam. Quapropter ille humilitatis seruorum suorum memor est, qui et praeceptor eius esse dignoscitur. Me¬ mor fuit significat sanctae incarnationis arcanum, quando aduentu suo credentes liberare dignatus est. 24. Et redemit nos de manu inimicorum nostrorum: quoniam in saeculum misericor dia eius. Si ad histo¬ rian! attendas, nullum pretium Aegyptiis dedit, quando Hebraeos de manibus eorum liberare dignatus est. Sed quia in potestate diaboli uel ministrorum eius tenebamur obnoxii, tunc se immolando magnum pretium dedit, ut nos ab eis redderet absolutos. Redemit enim nos diuersis iniuriis et passionibus suis, claustra passus, alapis caesus, flagellis uerberatus est. Redemit nos utique sanguine pretioso et ad postremum redemit nos miraculo resurrectionis ostenso, sicut dicit aposto¬ lus cuncta complectens : Magno pretio redempti estis. Hoc enim fuit pretium quod pretium non haberet. 25. Qui dat escam omni carni, quoniam in saecu¬ lum misericor dia eius. Omni carni, non tantum de hominibus uoluit intellegi, sed et quidquid natat, quidquid uolat, quidquid repit, quidquid graditur, quoniam uniuersa eius largitate satiantur. Nam sicut creator est omnium, ita et pastor animantium probatur esse cunctorum. Pascit etiam omnia spiritalia incorporeo cibo misericordiae suae. Nam cum generaliter indigeatur ab omnibus, ipsius munere geritur, ut uniuersa continere atque existere comprobentur. Siue omni carni dat escam, fidelibus tantum forsitan debemus accipere, quos corpore et sanguine suo saginare dignatur.

201

I Cor. 6, 20.

277/278 suorum] om. Germ. Germ. et] om. Germ.

278 eius praeceptor ~ Garet

289 nos] om.

1230

EXP. IN PS. CXXXV, 26-CXXXVI, 1

26. C onfitemini Deo caeli, quoniam in saeculum 305

310

misericordia eius. Confitemini Domino dominorum, quoniam in sae¬ culum misericordia eius. Cum hos uersus superius eisdem PL uerbis dixerit, hie tantum Deo caeli, mutasse declaratur ; 974 superius autemhabet, Deo deorum. Vnde uidentur per signi- ^464 ficationem caeli omnia potuisse concludi. Et ut cuncta ad eius confessionem reuocare uideretur, in fine iterum memorat confitendum, ne quid praeter eius laudem et misericordiam agi posse crederetur. Conclusio psalmi.

315

320

325

Mirabilis psalmus et nimia uirtute profundus, qui uelut stellis micantibus misericordia Domini ubique cognoscitur esse radiatus. Cuius enim uirtutis sit atque potentiae in Paralipomenon ostenditur, ubi ait : Cum Dominum laudare coepissent et dicere : Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in aeternum misericordia eius ; implebatur domus Dei nube, ne possent sacerdotes stare et ministrare propter caliginem. Compleuerat enim gloria Domini domum Dei. Proinde quid potest a nobis simile dici, quam quod de se auctoritas cognoscitur ipsa testari ? Nam licet in omnibus psalmis, si pure canantur, diuinam nobis certum sit adesse praesentiam, hoc tamen euidentius creditur, quod legis auctoritate firmatur. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXVI.

1, Psalmus Dauid. Ad praeteritum morem rediit ordo titulorum. Significat enim misericordes et sanctissimos actus ad Dominum Saluatorem esse referendos. Considerandum est autem quoniam hymnus iste non a gaudentibus dicitur, sed 5 sola dolorum compunctione cantatur. Haec autem historia, Ieremia propheta referente, completa est, quando captiuitas Ierusalem Nabuchodonosor rege ueniente perfecta est. Exstat enim de hac re pietatis huius compunctissimus liber, qui quadrifario praenotatur alphabeto. Sed nos oportet spiri10 taliter ista suscipere, quia in figura illis, sicut dicit apostolus, haec omnia certum est contigisse.

317/321 II Par. 5, 13.14. Ps. CXXXVI, 9/11 efr I Cor. 10, 11.

306 quoniam] quoniam bonus praem. opt. codd. r

311 finem Germ.

Germ. Ps. CXXXVI, 1 dauid] hieremiae add. r (praeter TCP)

313 nec

EXP. IN PS. CXXXVI, 1-2

1231

Diuisio psalmi. Populus Hebraeorum, qui obstinationis suae uitio in captiuitate erat sub Nabuchodonosor rege post saecula longa passurus, introducitur ad loquendum, ut mala sua futura sic de15 fleat, quasi iam uideantur esse praeterita. Prima sectione calamitates suas enumerat, subiungens inter quaslibet saeculi huius angustias, nunquam se Ierusalem ullatenus obliuisci, quamuis euertendam esse constaret. Secunda sectione ad Dominum uerba conuertit, ut memor sit insultationum contra 20 Ecclesiam pessima uoluntate grassantium, beatos asserens qui de corde suo incipientes malas cogitationes abiciunt. Expositio psalmi.

25

jo

35

40

45

Super flumina Babylonis illic sedimus et fleuimus, dum recordaremur tui, Sion. Nimis dulcis est recordatio patriae, quae in hostili terra probatur existere ; nam quantum haec amara sentitur, tantum fit ilia suauior. De loco enim peregrinationis, proprii domicilii crescit affectus. Sed quamuis propheta israelitici populi captiuitatem quae sub Assyriis contigit exponere uideatur, conuenit tamen ut earn spiritaliter aduertere debeamus. Duas enim ciuitates in hoc mundo esse crebra lectione comperimus : una est Domini, quae dicitur Ierusalem, id est uisio pacis. Ista hie pressuram patitur et multis malis irruentibus sauciatur : humilis, afflicta, spem habens in ilia aeternitate quae numquam nouit defectui subiacere. Econtra diaboli ciuitas, quae Babylonia dicitur, cuius interpretatio significat confusionem, hie florida, superba, laetissima est, quae istius saeculi uitiis tamquam magnis fluminibus irrigatur. Super ista ergo flumina sedent fideles, qui captiuitatem in hoc mundo patiuntur et suspirantes desiderio patriae suae amaras lacrimas fundunt, quoniam ad illam promissam pacem hie peruenire non praeualent. Contemplandum est autem quod non dicit, in fluminibus, sed super flumi¬ na ; nam qui adhuc in fluminibus istis sunt, peccatorum inundatione rapiuntur, qui uero super ripas aluei sedent, iam ab illis fluctibus diuino sunt munere liberati. Siturn quoque ipsum respice temperatum ; nec erectos dicit, ut arrogantiam fugeret; nec iacentes, ut ruinam uitaret, sed sedentes in humilitate pias lacrimas supra peccatorum impia fluenta transmittere. 2. In salicibus in medio eius suspendimus organa 31 efr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 50, 9 ; Aug. En. ps. 136, i, 11 — CC 40, 1964. 34/35 efr Hieron. 0. c. p. 3, 18 ; Aug. 0. c. i, 12 — CC 40, 1964.

12/13 captiuitatem Germ.

PL

975

1232

EXP. IN PS. CXXXVI, 2-4

nostra. Hie doloris exaggeratin' acerbitas, quando delectationem suam, qua se populus poterat consolari, uelut non necessaria suspendebatur arboribus. Quid enim illic agerent organa dulcia, ubi tempora uitae amaris erant lamentationibus occupata ? Verum haec historia ad spiritalem intellegentiam 55 transferatur. Salic es sunt arbores supra ripas fluminis pinguissima uiriditate gaudentes, quae frequenter excisis palis, atque humidae terrae reconditis, altissima radice merguntur ; et fluentis necari nequeunt, quamuis copiosa irrigatione satientur. His comparantur sancti ac fideles homines, sicut Isaias 60 dicit : Exorietur tamquam fenum in medio aquae et tamquam salix super defluentem aquam. Talibus ergo uiris organa nostra suspendimus, quando communicata gratia de scripturarum diuinarum lectione conferimus. Ipsa sunt enim nostra organa, quae et psalmodiae gratiam praestant et alterna nos colla65 tione laetificant. In medio eius, Babyloniae ciuitatis dicit, non fluminis, quia necesse est in medio mundi sit sanctissimus Christianus, quamuis ad superna animo uideatur esse translatus. 3. Quia illic interrogauerunt nos, qui captiuos 70 duxerunt nos, uerba cantionum. Et qui ab duxerunt nos : Hymnum cant ate nobis de canticis Sion. 4. Quomodo cantabimus canticum Domini in terra alien a ? Addunt aliud pondus doloribus suis, ut usque ad 75 hoc ludibrium se peruenisse defleant ; quatenus Dei carmina reuerenda hominum passim uoluptate profundant, fiatque illis necessitas paganis dicere, quod sola plebs Domini consueuit audire. Superbus enim et arrogans uictor uult sibi lusus et delicias de Dei canticis exhiberi. Quibus respondendum est: 80 Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena ? Sed ut magis illam partem quam coepimus exsequamur, concupiscentiam mundi obnoxios nos tenere testatur apostolus, dicens : Video aliani legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuum me drtcentem in lege pec85 cati, quae est in membris meis. Istae igitur concupiscentiae quae nos iure captiuitatis illaqueant, frequenter nobis suadent, ut psalmodiae uerba in locis profanis atque spectaculis gesticulatione nefandissima canere debeamus. Sed eis non esse consentiendum praesens doctrina declarat, quando admonet 90 in terra aliena, id est inter actus uitiosos qui sunt a Deo alieni, 50

60/61 Is. 44, 4.

83/85 Rom. 7, 23.

58 necare Germ. (sic saepius) fiantque Germ. corr.

70 duxerant Germ. 78 lusos Germ.

76 uoluptates Aid. Bee. Fisc.

PL

976 ^465

EXP. IN PS. CXXXVI, 4-6

95

100

4> 105

110

2 115

120

125

130

1233

hymnum Domini non esse cantandum. Verba enim Domini sancta, debent esse sanctorum ; scriptum est enim : Ne mise¬ ries margaritas uestras ante porcos. His ergo monet nullatenus esse consentiendum. 5. Si oblitus tui fuero, Ierusalem, obliuiscatur me dexter a me a. Pollicetur se propheta Ecclesiam Dei numquam penitus obliuisci, conditionem sibi grauissimam ponens, quia necesse est ita fieri, si Ierusalem contigerit non amari. Dextera quippe bonorum est Christus Dominus, sicut in quinto decimo psalmo dictum est : Prouidebam Dominum in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi, ne commouear. Astringit se itaque propheta duris quidem uinculis, sed nequaquam nouis, ut ipse a Domini Saluatoris memoria decidat, si Ierusalem ab eius mente discesserit. Ipsa est enim mater fidebum, patria felicium, regio beatorum, quam qui hie obliuiscitur, ibi in regno Domini minime collocatur. 6. Adhaereat lingua mea faucibus meis, si non meminero tui. Si non proposuero Ierusalem in principio laetitiae meae. Proponitur poenalis secunda conditio, ut in Do¬ mini laudibus obmutescat, si oblitus fuerit Ierusalem, quod magnum habent praemium Christiani. Quid enim probatur esse deterius quam illud non posse loqui, unde consueuit medicina praestari ? Psalmodia est enim consolatio flentium, cura dolentium, sanitas aegrotorum. Hoc animae remedium, hoc miseriarum omnium cognoscitur esse suffugium. Nam qui tali munere priuatur ab omni beneficio consolationis excluditur. Sequitur si non proposuero I erusalem in princi¬ pio laetitiae meae. Sunt quidem principia mundanae laetitiae, ut auaro aurum inuenire, luxurioso pulchram feminam, superbo iactantiam. Sed absit ut haec principia laetitiae prophetali conueniant sanctitati; quinimo dicamus quae honesta sunt, sed tamen Ecclesiae sanctae non debeant ullatenus anteferri. Grauibus uiris et summa se honestate tractantibus, principium laetitiae est filius natus, sicut Zachariae de Ioanne contigit, qui ei angelica uoce promissus est. Est etiam de filio, qui post tempora longa reuersus est, quod idem in euangelio per parabolam dictum legitur, quando laetissimus pater uitulum saginatum in eius conuiuatione mactauit. Vel post infirmitatem sanitas corporis restituta, ut Ezechiae regi contigit,

92/93 Matth. 7, 6. efr Luc. 15, 18.23.

100/101 Ps. 15, 8. 125/126 efr Luc. 1, 13. 130/132 efr IV Reg. 20, 6.

128/129

95 tui fuero] Germ., ~ Garet cum r et g 104 enim] Germ., om. Garet 109 et 118 proposuero] Aud. Bee. Fisc, cum r(praeter MKT R), praeposuero Germ, cum g, tui add. r (praeter multos codd.) 129 conuiuiatione Germ. corr. 38

c *. (xcvm)

PL

977

1234

SCHE

EXP. IN PS. CXXXVI, 6—7

cui post aegritudinem ualidissimam quindecim annorum quoque spatia legimus attributa. Verborum quoque ipsorum dicta pensanda sunt. Nam principium laetitiae semper ualidum, semper amplissimum est, quando in ipsis initiis uoluntas 135 accenditur gaudiorum, dum calore animi in laetitiam rapimur, quam uix prouenire credebamus. Omnia siquidem subita uiolenta sunt et quod diuturnum in hoc saeculo fuerit, intepescit. Quapropter ad exaggerandum fidei calorem, principio laeti¬ tiae illam dicit praeponi, quam decet supra omnia plus amari. 140 Hie tamen uersus et superior potest etiam illis conuenire, quos supra diximus esse captiuos. 7. Memento, Domine, filiorum Edom, in die Ierusalem. Qui dicunt : E xinanite, exinanite, quousque ad 145 fundamentum in ea. Venit ad secundam sectionem populus Hebraeorum : ubi conuersus ad Dominum deprecatur ne inultos discedere patiatur, qui Ecclesiam Dei saeuissima increpatione dilacerant. Edom, alii sanguineum, alii terrenum interpretandum esse putauerunt ; quod tamen utrumque ad 150 camalia uitia referri posse non dubium est. Isti sunt ergo jilii Edom qui christianum populum sunt grauissime per¬ secute nec aliqua satisfactione conuersi sunt. Hos in ilia sequestratione bonorum deprecatur in memoriam redire, ut eos debita possit poena suscipere. Hoc enim dicitur (sicut saepe 155 memoratum est) prophetiae affectu, non maledicendi uoto. In illis enim pietas nostra non quaeritur, qui Domini aestimatione damnandi sunt. Addidit qui dicunt : Exinanite, exina¬ nite, quousque ad fundamentum in ea. In his sermonibus addendum est, perueniamus, ut nobis integra possit con160 stare sententia. Quae figura apud magistros saecularium litterarum dicitur ellipsis, id est defectus, quando uerba ex industria suspendimus, ut praetermissa desiderabilius exquirantur. Verba sunt ergo ista filiorum Edom persequentium populum christianum, a similitudine tracta cisternae, unde si 165 aqua sedule tollitur, usque ad fundamentum eius sine dubio peruenitur. Sed quid illis proderat saeculi istius lucem adimere talibus, quando magis in ipso fundamento aeternam uitam possidere uidebantur occisi ? Fundamentum siquidem fidelium Christus est Dominus, qui non potest iustis eripi, quam170 uis cuncta eis huius saeculi probentur auferri. Sic dum perse-

148/149 efr Hieron. Lib. interpr. hebr. nom. — edid. Lagarde, p. 5, 24 ; Aug. En. ps. 136, 18 ; 19, 9 — CC 40, 1976.

139 decet] decit {pel docit ?) Germ., corr. in dicit precantur Germ. 157 exinate Germ.

149 quot Germ.

153 de-

EXP. IN PS. CXXXVI, 7-9

175

180

185

$

190

$

195

200

205

210

1235

cutores catholicam religionem exhaurire cupiunt, felicissimas atque copiosas coronas martyribus contulerunt. 8. Filia Babylonis misera : beatus qui retribuit tibi retributionem tuam, quam retribuisti nobis. Filia Babylonis bene caro nostra dicitur, quia confusionem nobis probatur ingerere peccatoram. Huic additum est proprium epitheton, ut misera diceretur. Quid enim miserius, quam ut res fragilis tantis ausibus insolescat et per con- PL cupiscentias illicitas sauciet animas uulnere peccatorum ? 978 sicut dicit apostolus : Caro concupiscit adnersus spiritum. Sed postquam de Babyloniae filia dixit, iustissimam compensationem ei asserit esse reddendam ; ut sicut nos luxuria concitat ad uitia, ita repressam ieiuniis atque tribulationibus subditam faciamus esse uirtutibus. Reddimus enim illi dignam retributionem, ut coacta faciat quod in deliciis implere dissimulat. Tales enim retributiones carni reddere beatorum est, ut quae traxit ad culpam, adiutorio Domini perducatur ad glo- ^ 466 riam. 9. Beatus qui tenebit et allidet paruulos tuos ad petram. Adhuc ad ipsam loquitur carnem, beatum esse commemorans qui filios eius, id est uitia nocentia tenet, quia iam ilia tenere prouectus est. Nam quando aliquid tenemus, hoc in potestate nostra redigimus et desinit fieri liberum, quod no¬ bis coeperit esse captiuum. Addidit : et allidet ad petram, ut non moretur tenens, ne uoluptas blanda surripiat. A llidet, ait, ad petram, in Dominum utique Saluatorem, de quo scriptum est : Petra autem erat Christus ; ut statim confracta dispereant, quae nos teterrimis motibus instigabant. Bene autem discutiendum est quod dixit, paruulos tuos ; carnis scilicet errores, qui misera matre nascuntur. Hi dum paruuli fuerint, facilius tenentur, atque in petram illam caelestem efficaciter eliduntur ; nam si iam coeperint adulti esse, et robustissima aetate iuuenescere, grauior pugna cum eis nascitur, nec facile a nostra infirmitate superantur. Quam rem nos et centesimus psalmus monuisse declaratur, ubi dictum est : In matutinis interficiebam omnes peccatores terrae. Sed quamuis psalmus iste animos nostros pia lamentatione permulserit et in prima parte captiuitatem quoque nostram mystica exposi¬ tion narrauerit, in praesenti tamen uersu saeuissimi atque occultissimi uitii secreta uulgauit, ut et pestem proderet et remedia non taceret. Mittitur enim in mentem nostram, diabolo instigante, quod nolumus ; recipimus quod nostra aestimatione damnamus, et tyrannide quadam peccati a nostra 180 Gal. 5, 17.

197 I Cor. io, 4.

205/206 Ps. 100, 8.

173 retribuit] Germ. ed. cum opt. codd. r, retribuet Garet cum g 171 tuam] om. r retribuisti] tu praem. r 191/192 ilia iam ~ Garet 203 iuueniscere Germ. 213 ad nostrae Germ.

1236

EXP. IN PS. CXXXVI, 9-CXXXVII, 1

reddimur exsecratione sine dubitatione captiui. Sed istae co215 gitationes, dum sunt paruulae, percutiantur in petrarn, coraminuantur (sicut dictum est) in lapidem angularem, ubi omne malum cito dissoluitur, si in ipso fortiter allidatur. Conclusio psalmi. Completa est lamentantium psalmorum pia nimis et laudanda deuotio. Supra enim in septuagesimo tertio et in septua220 gesimo octauo psalmis futura legitur Ierusalem deplorata captiuitas ; hie autem tertius eiusdem rei psalmus est, ut sacratissimo numero Trinitatis pietas deuotissimae compunctionis possit offerri. Est quidem magnum caritatis genus, quod proximis iubet Dominus exhibere, si tamen in eo modo men225 suraque plangatur, ut nec resurrectionis spes adimi possit, nec iniuste fecisse aliquid Dominum suspicemur. Nam etsi affectuoso dolore succendimur, modestiae tamen terminum excedere non debemus. Humile quippe ac mansuetum decet esse, quod studio pietatis offertur. Nam cuius temperamenti 23° sint iustae lacrimae, testatur Dominus Christus, qui considerata fragilitate humani generis, quamuis esset suscitaturus Lazarum, fleuit; ut bonus magister et pietatem doceret et ueritatem assumptae humanitatis ostenderet. EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXVII.

1. Ip si Dauid. Quamuis superioribus titulis dixerimus Dauid significare manu fortem atque desiderabilem, quod Domino Saluatori proprie conuenire probatum est, tamen hie Christum euidentius indicauit, quando istud pronomen ap5 posuit. Ip si enim reuerentius pronuntiandum est, quasi Altissimo, quasi Omnipotenti, quasi caelesti Regi. Et tunc Dauid iste iungendus est, quod uocabulum non ex deitate sumitur, sed per assumptae camis originem uenire monstratur. Ipse tamen Verbum incamatum, unus est Dominus Christus, 10 ad quern psalmi istius refertur uniuersa confessio. Diuisio psalmi. Per totum quidem psalmum populus catholicus loquitur, qui est collectus de uniuerso orbe terrarum. Prima narratione beneficia sibi Domini attributa collaudat, postulans in futuris patientiam, ut aduersa mundi eius possit munere sustiij nere. Secunda deprecatur ut reges terrae Dominum confite-

219 alt. in] om. Germ.

227 affectioso Germ.

Ps. CXXXVII, 13 domini sibi ~ Garet

228 hac Germ.

EXP. IN PS. CXXXVII, 1-2

1237

antur excelsum, quoniam in omnibus maiestatis suae miracula dignatur ostendere : orans ne peccatores conuersos despiciat, quos creare dignatus est. Expositio psalmi. C onfitebor tibi, Do mine, in toto corde meo, 20 quoniam exaudisti omnia uerba oris mei ; et in conspectu angelorum psallam tibi. Quam ualida atque plenissima sit ista confessio, totius cordis adunatione monstratur. Nam cum dicitur in toto corde meo, nulla pars occupata in saeculi huius ambitione relinquitur, sed uniuer25 sum et solidum Creatoris tantum, ut dignum est, laudibus applicatur. Cor significat mentis arcanum, unde taciti clamamus ad Dominum, et preces nostrae multo efficacius audiuntur, quam si magnis clamoribus personemus. Siue enim uox aerem uerberet, inde cantandum est; siue lingua taceat, 3° inde clamandum est. Illud enim libenter audit Dominus, quod ad suam imaginem et similitudinem in nobis cognoscitur operatus. Sequitur quoniam exaudisti omnia uerba oris mei. Ad ostendendam Domini pietatem psalmistae usus est, prius sanctos uiros auditos dicere et eos postea diuina prae35 conia personare. Quod etiam nunc fideli populo iudicat applicandum, sicut et in centesimo septimo decimo psalmo dictum est : Confitebor tibi, Domine, quoniam exaudisti me. Sed con- PL sidera meritum orationis, ut omnia uerba sua profiteatur au- 98° dita, ilia enim fuerunt uota iustorum, ut Christus Dominus 40 adueniret, per quern eos constat augmentis ingentibus excreuisse. Merito ergo uerba populi ipsius omnia probantur audita, per quern mundi redemptio cognoscitur impetrata. Addidit et in conspectu angelorum psallam tibi. Hie psalmodiae uirtus ostenditur, ut qui puro corde inter homines psallit, p. 467 45 etiam sursum cum angelis canere uideatur. Adiecit quoque in conspectu angelorum, ut earn angeli non solum audire, uerum etiam probentur intendere. Illud enim dicimus respici, quod potest serenis mentibus intueri. Siue illud tempus signi¬ ficat, quando populus beatorum post resurrectionem cum cae50 lestibus creaturis laudes Domino sub communione cantabit. 2. Adorabo ad templum sanctum tuum et confite¬ bor nomini tuo.

Ps. CXXXVII, 37 Ps.

,

117

.

21

18 creatore Germ. corr. 23 meo] om. Germ. 29 ligua Germ. 30 adit Germ, corr. 36 decimo septimo ~ Garet 46 angelorum] Garet cum Hi/demaro (p. 317), eorum Germ. 47 respici] Garet Hildemarus, respice Germ. 50 cantabit] Garet Hildemarus, cantabat Germ.

1238

55

4?

60

65

70

75

80

85

9°

EXP. IN PS. CXXXVII, 2-4

Super misericordiam tuam et ueritatem tuam, quoniam magnificasti super nos nomen sanctum tuum. Templum sanctum est Domini beatae incarnationis aduentus, quern etiam nunc cotidie adorat Ecclesia, dum corpus et sanguinem ipsius inter summi mysterii sacramenta ueneratur. Sed adoratio ilia perfecta est, quam confessio beata comitatur ; dicit enim : Super misericordiam et ueritatem Domino confitendum. Misericordia est, quod sine cuiusquam men¬ tis ad liberandum nos uenire dignatus est. Veritas, quia prophetarum suorum promissa compleuit. Ista enim qui puro corde confitetur, reuera templum eius adorasse cognoscitur. Addidit quoniam magnificasti super nos nomen sanctum tuum, ut ostenderetur hie populus et de uniuersis mundi partibus esse collectus ; cum superius singulariter fuerit locutus, nunc pluraliter posuit super nos, quia sicut omnium sanctorum uox una est, ita et fidelis populi sunt uerba multorum. Nam et inferius iterum redeunt ad numerum singularem, quod in declarando mysterio pluraliter positum debemus aduertere. Magnificatum est enim super nos nomen Do¬ mini, cum nobis culturae ipsius uirtus innotuit. Omnia enim saecula designat, cum et in sanctis patribus nostris nomen eius magnificatum est; et maxime temporibus christianis, quando frons nostra sacri chrismatis unctione signata est. Et intende quia duos uersus simul posuimus pro contextione uerborum, ut una complexio contineret quos unus sensus amplectitur. 3. In quacumque die inuocauer0 te, exaudi me : multiplicabis in animam meam uirtutem multam. Dies hie significatur lucida sinceraque petitio, quam non cupiditas nubilat, non auaritia ulla confundit; sed de illo Sole radiat, qui omnes caligines mortalitatis emendat. In talibus ergo petitionibus deuotus se populus precatur audiri, quatenus uirtute Domini completus, persecutorum euadere mereatur insidias. Nam si ad litteram uelis accipere, numquid nobis tempore noctis orandum non est, maxime cum tunc diabolicis fraudibus impetamur ? Fideli autem Christiano semper est dies, cum splendidis ac Claris supplicationibus contendit audiri. Sed cum dicit : Multiplicabis in animam meam uirtutem multam, passurum se ostendit innumera, contra quae tarn multiplicia postulauit auxilia. 4. Confiteantur tibi, Domine, omnes reges terrae, quoniam audierunt omnia uerba oris tui. Venit ad

95 secundam partem, in qua deprecatur populus beatorum ut re01 liberandos Germ. 65 ostenderet Germ. 66 esse] se proem. Germ. 68 una uox ~ Garet 70 pluralitatis Germ. 80 anima mea r (praeter A* N* K T* B R) multam] tuam r 83 emundat ed. 84 audire Germ. 80/90 audire Germ.

PL

EXP. IN PS. CXXXVII, 4-7

£

TOP

1239

ges terrarum in humilitate Domino confiteantur, quoniam illi omnis superbia probatur exosa. Re ges terrae sunt qui corporibus suis diuinitatis munere dominantur. Nam ille rex uere non dicitur, qui uitiis seruire monstratur. Quod uero ad100 didit, omnes, specialiter religiosos ac moderatos uiros designat, quando multos reges gentium uidemus aut uitiis feralibus subdi, aut praua religione maculari. Addidit quoniam audierunt omnia uerba oris tui. Dicit qui reges debeant Domino confiteri, scilicet qui uerba eius audire meruerunt. 105 Audire enim ad illos pertinet qui oboedientes esse noscuntur, quoniam illos audisse non dicimus, quos contumaces sacris iussionibus approbamus. Et considera quia se non uidetur sine magno malo a deuotione subducere, qui gloriam potuit eius praedicationis audire. Intellegant ergo Iudaei quanto noreatu teneantur obnoxii, cuius uerba non mente capere, sed tantum auribus audire maluerunt. 5. Et cantent in canticis Domino, quoniam magna est gloria Domini. Cantica Domini sunt quae superius dixit, misericordia et ueritas, sicut et alibi ait : Vniuersae 115 uiae Domini misericordia et ueritas. Ipsa ergo cantica reges praecipit cantare corporum suorum, qui pompas saeculi respuentes, ad misericordiam Domini toto se desiderio contulerunt. Subiungit quoniam magna est gloria Domini. Gloria quippe Domini est, ut saeculum respuentes, eius laudes 120 cantare non desinant, qui primi hominis inuia deserentes, ad salutares se regulas transtulerunt. 6. Quoniam excelsus Dominus et humilia respicit et alta a longe cognoscit. Superioris dicti cura secuta est. Dicit enim, cum sit Dominus excelsus, humilia respi125 cit, ne quis subiectorum putaret non se ab excelso Domino respici, cum se cognosceret magna deuotione prosterni. Non est enim similis humanae conditioni diuina potentia. Hie despicitur humiliatus prostratus, quoniam spatio longo diuiditur, Domino autem uicinior efficitur magnis nisibus inclinatus. 130 Et ut hanc humilitatem in conspectu eius pretiosam esse sentires, sequitur et alta a longe cognoscit. Alta superba significat, quae ideo a longe cognoscit, quoniam eius gratiae minime proximantur. Et ut terreret superbos, posuit cogno¬ scit, ne putarent dementes incognitum esse Deo quod ma135 lignis cogitationibus operantur. Quod argumentum dicitur ex contrario pulcherrima diuersitate collectum. Proximantur enim illi humiles et fiunt superbi omnino longinqui. 7. Si ambulauer0 in medio tribulationis uiuificabis me ; et super iram inimicorum meorum exten140 disti manum tuam, et saluum me fecit dextera tua.

114/115 Ps.

24, 10.

1240

EXP. IN PS. CXXXVII, 7-8

Cum dicit beatus populus tribulationes suas Domini uirtute superandas, ostendit in hoc saeculo fideles eius multis cladibus premi, sciens aurum ignibus esse purgandum, praemium militi post labores maximos dari, ipsam quoque fidem praemisso cer145 tamine coronandam. Nam et si ad tempus persecutorum suspendatur iniquitas, diabolicis tamen iugiter tentationibus subiacetur ; eoque fit ut christianus uir, dum patriam futuram desiderat, ad gaudia dilata suspiret. Viuificatur ergo populus, dum in talibus fuerit angustiis constitutus. Viuificabis 150 enim, laetificabis debet intellegi, quod est contrarium tribulanti, quia reuera ille uiuus benedicitur, qui est aeterni gaudii hilaritate complendus. Sequitur et super iram inimicorum meorum extendisti manum tuam et saluum me fecit dexter a tua. De persecutoribus dicit, qui quamuis irati multa 155 faciant populo fideli, sed longe maiora recipiunt, diuina retribuente iustitia. Nam et hi conuersi grauius quam contristauerant afhiguntur, et incipiunt se iuste persequi, qui prius innocentibus parcere noluerunt : qui tamen se profitentur esse saluandos, quando inter poenas persecutorum superari nulla 160 contrarietate potuerunt. Dexter a uero uirtus significatur ipse Dominus Christus, qui est Dei uirtus et Dei sapientia. 8. Domine, retribues pro me ; Domine misericordia tua in aeternum ; opera manuum tuarum ne despicias. Perfecta nimis et qualem fundere monemur oratio 165 est, causam suam Domino commendare, qui nouit unicuique digna rependere. Sed ut hoc non iracunde dictum, quod deprecationi uidetur esse contrarium, potuisses accipere, sequi¬ tur misericordia tua in aeternum, quam facias et illis qui nos persequuntur immaniter ; ut sicut nos pro tuo nomine 17° uidentur affligere, ita et illi confessionis munere cruciari debeant ad salutem. Recipiunt enim proficuam poenam, quando et ipsi propter uitam torquentur aeternam; totumque illis hie misericorditer tribuitur, quibus haec confessionis medicina praestatur. Sequitur opera manuum tuarum ne despi175 cias. Expressit uoluntatem, quae superius uidebatur esse suspensa. Rogat pius populus pro inimicis suis, quos sibi nouerat aggregandos ; qui licet suo uitio praui uideantur effecti, tamen eos diuina opera esse non dubium est. Nam cum petit ut in eis suam operam respiciat, exorat ut miseratus indul180 geat. Ipsius enim in nobis opera bona est, sed nostra facta omnino peruersa sunt. Quapropter miseretur cum suam respi-

161 I Cor. 1, 24.

145 et] Germ., om. Caret 148 ad] om. Germ. 163 aeternum] saeculum r 170 cruciare Germ. 176 prius Germ, (at efr l. 186) 179 respiciat] a exp. Germ.

{praeter U)

PL

982

n 468

EXP. IN PS. CXXXVII, 8-CXXXVIII, i

1241

cit creaturam ; damnat autem cum nostras operas intuetur. Breuiter ergo cauteque oraturn est, quod et pietatem deprecantis ostenderet et illos conuertendos esse monstraret. Conclusio psalmi. Intendamus quali nos praedicatione populus sanctus imbuerit, quanto instinctu pietatis orauerit. Nam ut omnem no¬ bis contra inimicos zelum cordis excluderet, ipsos rogauit sibi fieri socios, quos habere uidebatur aduersos. Sequamur sententiam piam, amemus potius affiigentes. Non debemus ini190 micos aestimare qui prosunt ; nam si aequo animo perferantur, frequenter nobis talia conferunt, qualia dulcissimi amici praestare non possunt. Isti enim saepe nos a uirtute blandiendo deducunt ; illi uero in eadem affligendo constituunt. Quapropter ama patientiam et plus inuenis in inimico quod 195 diligas.

185

EXPOSITIO IN PSALMVM CXXXVIII.

5

10

15

I

20

1. In finem, psalmus Dauid. Post tot psalmos istud in finem repetitur, ut merito iterum exponidebere uideatur. Proxima est enim obliuioni protracta longinquitas. In finem diximus dupliciter dici. Est unus iste mortalis occasus ac terminus aliquarum rerum,qui humanaeconditioni simillimus spatio peracto concluditur. Alter uero perfectus atque aeternus, id est Dominus Christus, qui finis non ad occasum respicit, sed ad totius integritatis culmen attendit. Nam cum ad ilium peruentum fuerit, non est ultra quod quaerere debeamus: quoniam ipse ad omnia sufficit, in quo est maiestatis cuncta perfectio et omnium plenitudo uirtutum. Quapropter uniuersus hie psal¬ mus, sicut et patri doctissimo Hilario placuit, ex Christi Domini persona dicendus est. Sed ne humilitas eius quemquam turbare ac confundere uideatur, ad illam regulam redeat catholicae disciplinae, ut duas naturas unitas atque perfectas in Domino Christo esse meminerit: una qua Deus et coaeternus est Patri; altera qua ex Maria uirgine natus, unus atque idem in tempore homo fieri pro nostra salute dignatus est. Et ideo quod humiliter loquitur, non deitati debet applicari, sed pro mysterio sanctae incarnationis intellegi. Qua ratione tractata, inoffense cognoscimus diuina mysteria.

Ps. CXXXVIII, 11/12 efr Hilar. Tract, in ps. 138,1 — CSEL 22, p. 744 sq.

186 omne Germ.

180/187 nobis] Germ., om. Garet.

Ps. CXXXVIII, 3 obliuione Germ.

PL

983

EXP. IN PS. CXXXVIII, 1-2

1242

Diuisio psalmi.

25

30

35

Per totum psalmum loquitur Dominus Christus. Primo modo de pausatione et resurrectione propria uerba facit ad Patrem, omnes cogitationes suas illi dicens esse notissimas. Secundo modo, potentiam paternae diuinitatis exponit, quia in id quod homo est, nullo loco, nulla longitudine ab eius notitia se possit abscondere ; addens quoniam ab utero Matris suae ipso protegente seruatus est, qui mundi uitia gloriosa sanctitate superauit. Tertio, se laudaturum a parte qua subiectus est, Patrem Dominum profitetur, cuius opera in eum potens et mirabilis esse monstrata est, praedicationes quoque suas et sanctorum omnium uoluntates dicens illi esse notissi¬ mas. Quarto modo, confirmatum asserit beatorum omnium principatum, iubens a se impios obstinatosque discedere, qui tamen nulla erant paenitudinis humilitate saluandi. Hunc autem psalmum multo sollicitius arbitror audiendum; est enim mysteriorum profunditate plenissimus. Expositio psalmi.

1.2. Domine, probasti me, et cognouisti me : tu cognouisti sessionem meam et resurrectionem meam. 40 Domine, clamat ad Patrem Iesus Christus ab ilia parte qua PL seruus est. Probauit autem, id est manifestam fecit humili- ^ tatem ipsius, quando a Ioanne baptizari uoluit, qui peccata non habuit. Non enim peccator fuit, sed peccata potius curanda suscepit, sicut propheta dicit : Peccata suscepit nostra, et 45 infirmitates nostras portauit. Cognouit eum, id est ostendit, quando dixit : Hie est Filius mens dilectus, in quo mihi complacui : ipsum audite, scilicet dicentem : Ego et Pater unum sumus. Est et alia uerborum istorum apta cognitio. Probatus est, quando eum tentauit diabolus in deserto ; agnitus est, 50 cum tentatione recedente ministerium habuit angelorum. Accidit tertia, quam in euangelio ipse testatur ; probatus est enim tempore passionis, qua pietate sit praeditus, ut in cruce positus pro inimicis oraret ; cognitus, quando gloriam mirandae resurrectionis ostendit. Tunc quippe deitas eius etiam 55 illis innotuit, qui earn antea credere dubitabant ; ait enim euangelista : Hoc tertio manifestauit se Iesus discipulis suis ad mare Tiberiadis, post quam resurrexit a mortuis ; et crediderunt in eum discipuli eius. Bene autem appellata est sessio mors

44/45 Is. 53, 4. 14.

36

audiendo

Germ.

46/47 Matth. 17, 5.

41

manifestum

47/48 Ioh. io, 30.

Germ.,jort. recte

56/58 Ioh. 21,

EXP. IN PS. CXXXVIII, 2-5

SCHE

$

1243

Domini Saluatoris, in qua non poena, sed requies fuit. Siue (ut 60 alii putant) sessio pertinet ad doctrinam quam Dominus caelesti sanctitate praedicauit, sicut ipse quoque in euangelio doctores significans, dicit : Super cathedram Moysi sederunt scribae et pharisaei. Cognouisti autem per figuram hypallage dictum est, quae latine dicitur permutatio, id est cognitum 65 me fecisti, quia diuinitati omnia non solum quando fiunt, sed etiam in praedestinatione noscuntur esse manifesta. 3. Intellexisti cogitationes meas a longe, semitam meam et directionem meant inuestigasti. 4. Et omnes uias meas praeuidisti, quia non est 70 dolus in lingua mea. In his duobus uersibus praescientia sanctae diuinitatis ostenditur : a longe enim non locum probatur significare, sed tempus, quia non solum facta nostra praeuidet, uerum etiam cogitationes nostras antequam nos ipsi existamus agnoscit. Quod totum conuenit, si ad incarna75 tionem Domini competenter aptetur. A diuinitate enim sua, creator ; a substantia corporali, creatus est. Nemo ergo calumnias ineptas moueat, sed quod est certissimum studio pietatis intellegat, ne inde miserrimi corruamus, unde spem salutis accepimus. Sequitur semitam meam et dir ectionem So meam inuestigasti. Et omnes uias meas praeuidisti. Semitae pertinent ad cogitationes tacitas, directio ad iusta iudicia, uiae ad actus humanos ; quae ille omnia immaculata puritate compleuit, quern in utraque natura unum eumdemque ueraciter existentem fides catholica confitetur. Nam quod 85 dicit inuestigasti, iustitiam suae actionis ostendit quoniam quamuis fuerit scrupulosissime perquisitum, nihil in eo culpabile constat inuentum. Vias meas praeuidisti. In tantum praeuisae sunt, ut et prophetatae esse noscantur. Scriptum est enim de mansuetudine ipsius : Sicut ouis ad occisionem ductus 90 est et sicut agnus coram tondente se, sic non aperuit os suum. Adiecit : quia non est dolus in lingua mea : utique, quia ueritas non habet dolum ; ipse enim professus est : Ego sum uia, ueritas et uita. Non enim quidquam sub aliqua falsitate locutus est, sed sicut a Patre accepit, ita et populis salu95 tariter praedicauit. Dicit enim a natura humanitatis : Qui me misit maior me est. Dixit etiam de aequalitate maiestatis suae : Ego et Pater unum sumus. Vtrumque uerum, utrumque sine dolo prolatum est ; ut et maiestatem suae diuinitatis ostenderet et sanctae incarnationis humilitatem ueraciter aperiret. 100 5. Ecce tu, Domine, cognouisti omnia nouissima

62/63 Matth. 23, 2. 97 Ioh. io, 30.

89/90 Is.

61 ipse] Germ., mut. in ipsi

53, 7.

92/93 Ioh.

62 dicit] om. Germ.

14, 6.

95/96 Ioh.

14, 28.

PL 985

1244

105

no

115

no

125

13°

135

EXP. IN PS. CXXXVIII, 5-6

et antiqua ; tu formasti me et posuisti super me manum tuam. Intuere quam ueraciter superius dictum est : non est dolus in lingua mea, ut hie duas naturas euidenter exprimeret. Dicit enim Patri : Ecce tu cognouisti omnia nouissima : quod pertinet ad incarnationem ipsius, quae facta est nouissimus temporibus, sicut legitur : Agnus occisus ad uesperam. Et apostolus : Filioli, nouissima hora est. Subiunxit et antiqua. Hoc certe ad deitatem pertinere non dubium est; unde scriptum est : In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum et cetera. Anti¬ qua enim dicit, id est aeterna, quae nec initio nec fine clauduntur, sicut in Daniele legitur : Throni positi sunt et antiquus dierum sedit, et reliqua. Et ut haec iterum humanis sensibus euidentius intimaret, eadem mutata uerborum qualitate repetiit. Tu formasti me significat genuisti. Hoc enim uerbum dici solet et de deitate, sicut dicit apostolus : Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo. Sequitur et posuisti super me manum tuam. Posuit Pater super eum manum suam, quando in ipso uirtutem suae maiestatis ostendit, sicut in alio psalmo dictum est : Inueni Dauid seruum meum : in oleo sancto meo imxi eum. Manus enim mea auxiliabitur illi et brachium meum confortabit eum. Nihil proficiet inimicus in eo et filius iniquitatis non apponet nocere ei. Ecce quomodo super eum manum suam posuit Pater. 6. Mi rabilis facta est scientia tua ex me : confortata est, nec potero ad earn. Scientiam dicit Patris, quae per eum praedicata est ubique terrarum ; haec confortata est in pectoribus humanis, de qua prius incerta credulitate dubitabatur. Quem sensum et in euangelio dicit : Pater, manifestaui nomen tuum hominibus. Ipsius enim reuelatione gestum est, ut potuisset sanctae Trinitatis unitas apparere reuerenda ; et facta est per Iesum Christum mirabilis scien¬ tia Patris, dum terrigenis sanctae legis sacramenta narrata sunt. Et ut conditionis humanae ueritas panderetur, adiecit nec potero ad earn, quia natura hominis quam est dignatus assumere, diuinae substantiae se non poterat adaequare. Sic enim et euangelica uoce declaratur : Pater maior me est, et iterum : Non potest Filius facere quidquam, nisi quod uiderit Patrem facientem. Sed hoc intellegat dementissimus Arianus,

106/107 Ex. 12, 6. 107 I Ioh. 2, 18. 109/110 Ioh. 1, 1. 112/113 Dan. 7, 9. 116/117 Phil. 2, 6. 120/123 Ps. 88, 21-23. 129/130 Ioh. 17, 6. 137 Ioh. 14, 28. 138/139 Ioh. 5, 19.

113 haec] Germ., hoc Garet 122 confortauit Germ., confirmabit ed. (sed efr Exp. ps. EXXXVIII, l. 343) 123 apponit Germ.

PL 986

EXP. IN PS. CXXXVIII, 6-10

SCHE

9 TOP

1245

140 quia non debuit aliter a carne dici, quae etiam exspectabatur occidi. 7. Quo ibo ab spiritu tuo? et a facie tua quo fugiarn ? Venit ad secundum modum, in quo ostendit per enumerationes mysticas a nulla creatura diuinam falli posse prae145 sentiam. Nam cum ubique totus plenissime sit, qui eum putat declinari, quo possit abscondi ? Illic enim aliquis potest esse celatus, ubi praesens non fuerit ille qui fugitur. Dicendo enim : Quo ibo ? significat natura humanitatis non se habere quo fugiat, cum Spiritus sanctus ubique sit totus, sicut Salomon 150 dicit: Spiritus Domini repleuit orbem terrarum. Sed hoc dictum est per schema quod dicitur diaporesis, cum quaerimus quod n 470 potissimum facere debeamus. Sed cum tali praedicatione ubi¬ que Spiritum sanctum esse noscamus, dubium non est Spiritum sanctum coaeternum et coaequalem Patri et Filio repe155 riri. Nam ubique et tota esse non potest, nisi sola Trinitas. Quapropter cesset irreligiosa praesumptio, nihil hie maius minusue fingatur. Ad illud remedium salutare redeamus. Pa¬ ter, et Filius et Spiritus sanctus, omnipotens Creator, incomprehensibilis, unus est Deus. Facies autem per tropologiam 160 pro praesentia ponitur, quoniam sicut facies nostra tantum uidet, ita omnis substantia Domini uisione perspicabili atque inenarrabili cuncta cognoscit, omnia complectitur, omnia penetrat, omnia contuetur. 8. Si ascender0 in caelum, tu illic es ; si descen165 dero in infernum, ades. 9* Si sumpsero pennas meas ante lucem et habitauero in postremo maris. 10. Etenim illuc manus tua deducet me et tenebit me dextera tua. Hie mihi uidetur argumentum illud esse 170 dilemma, quod fit ex duabus propositionibus pluribusue, ex quibus quidquid electum fuerit, contrarium esse non dubium est, sicut et in euangelio Christus Iudaeos calumniantes interrogat, dicens : Baptismum Ioannis unde erat, de caelo an ex hominibus ? Quidquid enim illi eligere uoluissent, contra illos 175 nihilominus erat futurum. Sic etiam de bonis rebus apostolus facit : Desiderium habens dissolui et esse cum Christo, multo magis melius : permanere autem in carne necessarium propter uos. Et adiecit : Et quid eligam ignoro. Sic et in isto loco de tri-

150 Sap.

1, 7.

173/174 Matth.

21, 25.

176/178 Phil. 1,

23.24.

178 Phil,

x, 22.

142 ab] Germ, cum r (A H S P Q), a Garet cum cett. codd. r et g 144 ad Germ. 147 illi Germ. 151 quid Germ. 164/165 discendero Germ. 166 sumsero pinnas Germ. ante lucem] diluculo Aud. cum g 169 hinc] Germ., hie Garet 174 elegere Germ.

1246

SCHE

TOP

EXP. IN PS. CXXXVIII, io-ii

bus rebus contrariis humanitas eius quid eligeret, ambigebat. 180 Nunc ad exponenda uerba ueniamus, quoniam altitudine nimia sunt profunda. Ait enim per id quod homo est : Si ascendero in caelum tu illic es, ubi erat scilicet ad Patris dexteram collocandus. Nam ut intellegas Dominum ubique esse praesentem, audi Ieremiam prophetam : Deus 185 appropinquans ego sum, dicit Dominus et non Deus a longinquo. Si absconderit se homo in absconso, ego non uidebo ilium, dicit Dominus ? Numquid non caelum et terram ego impleo, dicit Dominus? Sequitur si descender0 in infernum, ades. Hoc quippe factum est lege humanitatis, ut crucifixo corpore 190 ad rumpenda infernorum claustra descenderet et laboranti humano generi Redemptor piissimus subueniret. Subiungit etiam, ades, quoniam triduana celeritate surrexit. Addidit tertiam partem, si sumpsero pennas meas ante lucem et habitauer0 in postremo maris. Etenim illuc ma195 nus tua deducet me et tenebit me dextera tua. Quae figura dicitur aetiologia, id est causae redditio ; reddit enim causam quemadmodum Dei praesentiam non potuisset effugere. Pennas suas dicit diuinae maiestatis efhcacissimam celeritatem, quae sanctum corpus ad superna uirtute deitatis 200 eleuauit. Sed cum audis meas, gloriam propriae potestatis intellege. Has itaque pennas suas cum sumpserit ante lucem, id est tempore resurrectionis et habitauerit in postremo maris, hoc est supra saeculi istius amplissimum finem, ibi manus patema deducet eum. Et ut ostenderet cooperationem, sequi205 tur et tenebit me dextera tua. Dextera est siquidem Pa¬ tris omnipotens Verbum, quod assumptam et unitam sibi humanitatem in aeterna saecula continebit. Et si minime conuenire uidetur, ut cum ipse sit dextera Patris, eius se dicat dextera Domini contineri : hoc potius dictum accipiendum 2x0 est a parte membrorum ; quae forma locutionis frequenter assumpta est. Illud tamen regulariter est tenendum, ut quod dubitat, humanitas ; quod praesumit, deitas esse uideatur. Sequitur : 11. Et dixi : Forsitan tenebrae conculcabunt me 215 et nox illuminatio mea in deliciis meis. Prima pars uersus istius sub ironia pronuntianda est. Frequenter enim aliqua quasi sub ambiguitate proferimus, de quibus dubitare non possumus, sicut in alio psalmo iam dictum est : Forsitan uiuos deglutissent nos et reliqua. Quomodo enim tenebrae 220 conculcare poterant, quae ius in tanta gloria non habebant ?

184/188 Ier. 25, 23.24.

212

218/21S* Ps.

humanitatis Germ. (sed injra deitas)

123, 3.

PL

9g7

EXP. IN PS. CXXXVIII, 11-13

1247

Ipse enim dicit de se : Ego sum lux huius mundi. Sed conculcauit ille potius tenebr as, qui caecitatem primi hominis ad eius posteros transeuntem, misericordiae suae luce superauit. Quapropter hoc commate quo ait: forsitan tenebrae con225 culcabunt me, irridentur illi qui de ipso poterant timoris alicuius nebulas suspicari. Cuius sensus sequitur explanatio, cum dicit : Et nox illuminatio in deliciis meis. Quomodo poterat a tenebris conculcari, cui erat nox illumina¬ tio in deliciis suis ? Noctem significat inferni claustrum, 230 quod reuera illuminauit, quando potestatem diaboli contriuit et hominem sua miseratione liberauit, quem ad imaginem et similitudinem suam plasmare dignatus est. In deliciis autem meis, paradisum significat, unde primum hominem peccata pepulerunt; sed confessionis beneficio animae sancto235 rum ad eius amoenitatem Domino praestante reuersae sunt. Sic enim credenti latroni dictum est : Amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso. Paradisus enim significatur amoenissimus locus et felicissimae iucunditatis aeterna Securitas. 12. Quia tenebrae non obscurabuntur a te et nox 240 si cut dies illuminabitur : sicut tenebrae eius, ita et lumen eius. Superioris sententiae causa redditur, quare nox sit illuminatio in deliciis eius; scilicet, quia tenebrae non obscur abuntur a te, sed potius illuminabuntur. Tene¬ bras enim dicit mystica quaeque et profunda scripturarum 245 diuinarum, iuxta illud quod legiinus in prouerbiis : Intellegit quoque parabolam et tenebrosum sermonem, sic et in alio psalmo legimus : Tenebrosa aqua in nubibus aeris. Ergo istae tenebrae non obscur abuntur, sed potius illuminantur a Domino, quoniam praedicatio prophetarum ipso ueniente completa est. 250 Solet enim ad Patrem referre quod ipse facit, ut possit cooperatio sanctae Trinitatis intellegi. Sequitur et nox sicut dies illuminabitur. Ilia enim quae fuerant quasi nox sub mystica complexione tenebrosa, tamquam dies illuminata sunt, cum in aduentu Domini Saluatoris prophetarum dicta patuerunt. 255 Et bene utrumque coniunctum est, sicut tenebrae eius, ita et lumen eius, quia in utroque ueritas fuit, siue cum obscura uiderentur, siue cum illuminata patuerunt. 13. Quoniam tu possedisti renes meos, Domine ; suscepisti me de utero matris meae. Renes significant 260 fortitudinem corporalem, qui dum bene uigent, corpus no¬ strum eorum ministerio uegetatur ; cum fuerint saucii, irnbe221

Ioh.

8,

12.

236/237 Luc.

23, 43.

245/246 Prou.

1,

6.

247 Ps.

17,

12. 223 lucem Germ. 225 quae Germ. timores Germ. 248 illuminatur Germ., corr. a. m. 254 in] om. Germ. ponit r post tu

239 abs te r (praeter R) 258 quia r domine]

1248

265

270

275

280

285

290

295

300

EXP. IN PS. CXXXVIII, 13-14

cilia nimis fragilitate succumbit. Quapropter merito renes suos a Patre dicit esse possessos, qui caelestis iustitiae firmitate consistens, peccatum fragilis corporis ignorauit. De utero uero matris, de Synagogae finibus dicit, quia ipse per susceptam carnem a Synagoga generatus est, quando eum ritu Iudaeorum octauo die circumcisum esse cognouimus ; susceptum se perhibens a deitate Patris, siue sua, quoniam utrumque unum est. Nam si hoc tantummodo de uirginali utero uelis aduertere, non solum quando egressus, sed quando Spiritu sancto conceptus est, a Domino probatur assumptus, ut ex hoc nestoriana destruatur iniquitas. Ex utero enim significat in utero, sicut ait Dominus Ieremiae : Priusquam te formarem in utero noui te et in uulua sanctificaui te. Verum haec omnia a natura suscept? hominis in sancti Patris honore referuntur, sicut euangelii textus ostendit, deliberationis eius fuisse Patrem praedicare, uoluntatem eius implere, acceptum ab eo calicem bibere, et in nulla parte ab ipsius dispensation^ gloria discrepare. 14* Confitebor tibi, Domine, quoniam terribiliter mirificatus es : mira opera tua et anima mea nouit nimis. Venit ad tertium modum, ubi laudat Patrem, qui in eum miracula tanta monstrauit. Terribiliter enim mirifi¬ catus est Pater, quando passionem Domini Christi tenebrae sunt secutae, terra contremuit, saxa dirupta sunt, sepulcra patuerunt, mortui resurrectione laetati sunt, cum ipse iterum in eodem corpore sancta resurrectione conspectus est, dum ad discipulos suos ianuis clausis intrauit, dum caelos sub hominum uisione conscendit ; quae licet propria deitate compleuerit, more suo paternis hoc uirtutibus applicauit, ut (sicut saepe dictum est) sanctae cooperationis patefaceret unitatem. Sequitur mira opera tua, et anima mea nouit nimis. Operam Patris miram nouerat, quia (sicut superius dixit) nox illuminatio in deliciis eius erat, quia possederat renes ipsius, quia ilium susceperat ex utero matris suae ; necesse enim fuit ut ilium mirabilem cognosceret, quern tantorum beneficiorum piissimum largitorem humanitas eius plena diuini luminis claritate cernebat; quia, sicut in euangelio dicit : Nemo nouit Patrem nisi Filius et cui uoluerit Filius reuelare ; et aliter, ideo nouerat nimis operam Patris, quia, sicut ipse dicit : Ego in Patre et Pater in me ; non enim sic potest nosse, qui separatur extrinsecus. Istud enim nosse inaestimabile, singulare at-

273/274 Ier. i, 5.

298/299 Matth. 11, 27.

300/301 Ioh. 14, 11.

262/263 renes suos merito ~ Caret 273 dominus ait ~ Garet 281 magnificatus es ; mirabilia opera tua ... cognoscit Aud. Bee. cum g 287 est] om. Germ. 301 me] Germ., est add. Garet

/a 471

PL 989

EXP. IN PS. CXXXVIII, 14-16

1249

que incomprehensibile est, quando in se alterutrum manere noscuntur. 305 15. N on est occultatum os meum a te, quod fecisti in occulto ; et substantia mea in inferioribus terrae. Os hie non ora significat, sed illud quod uenit ab ossibus ; quod reuera in occulto factum est, dum in interioribus corporis nostri constat esse reconditum. Quis enim ossa in ho310 mine uideat, dum et caro ilia uestiat et superducta cutis abscondat ? Quod si hoc magis spiritaliter uelimus accipere, facilius nobis quae dicta sunt intimantur. Postquam in conditione rerum Eua de Adae costa formata est, dixit uir eius : Hoc os de ossibus meis et caro de came mea. Apostolus autem ad 315 coniugatos loquens, istud mysterium ad quid pertinere possit exponit, dicens : Hoc magnum est sacramentum, ego autem dico in Christo et in Ecclesia. Vnde constat os Domini Ecclesiam hie debere intellegi. Et ut praedicto exemplo plenius aptemus ilia quae dicta sunt, ante aduentum Domini occulta fuerunt 320 quaedam Ecclesiae sacramenta, ut baptismum sacrum, ut corpus et sanguis Domini et cetera quae plenitudine ueniente claruerunt. Addidit et substantia mea in inferioribus terrae. Inferiora terrae fuerunt gentium culturae sordentes, quae longe tunc a Iudaeorum religione distabant. Sed ipsis 325 facta est nota substantia Domini Saluatoris, quando in ipso intellegentes diuinitatem Verbi, per apostolicam doctrinam deuotis mentibus acceperunt. Nam licet essent diuersae nationes, per superstitiones suas inferiora terrae, superiores tamen redditae sunt Iudaeis, christianae religionis salutares 330 regulas imbibentes. 16. Imperfectum meum uiderunt oculi tui et in libro tuo omnes scribentur : die firmabuntur et nemo in eis. Natura ilia hominis, quae se in euangelio ignorare dixit finem huius mundi, et quae ait : Tristis est anima mea 335 usque ad mortem, et his similia, ipsa et imperfectum suum Patrem uidisse testatur. Imperfectum siquidem eius est, quod adhuc Ecclesia usque ad finem saeculi congregatur, quod in ilia resurrectione beatis praemia promissa daturas est, quod erit omnia in omnibus. Sed deitas ista iam uidit, quae adhuc 340 longis post temporibus futura seruantur. Nam de beato populo istud dici sequentia declarant. Adiecit enim et in libro tuo omnes scribentur, utique qui aeterna felicitate gaudebunt. Nam sicut illud quod in libro scribitur, scriptura

314 Gen. 15, 28.

, 23.

2

305 abs te r

316/317 Eph. 5,

32.

334/335 Matth.

26, 38.

339 I Cor.

329 religiones Germ. corr. salutaris Germ. 332 dii ed., dies formabuntur Aud. Bee. cum nonnullis codd. r et g c 2. (xcviii)

r (praeter nonnullos codd.)

PL

99°

1250

EXP. IN PS. CXXXVIII, 16-18

continente seruatur, ita hoc multo firmius fixum manet, quod 345 memoria Domini continetur. Sequitur die firmabuntur et nemo in eis ; illi scilicet beati de quibus fecit superius mentionem, die firmabuntur, id est, de uero illo sole perfecta luminis claritate complendi sunt, ut fiat illud quod dictum est: Sicut stella ab stella differt in claritate, sic erit et resurrectio 350 mortuorum. Et nota quia non dixit, die clarificandi sunt, sed die firmandi sunt ; nam si dixisset, clarificandi sunt, poterat fortassis et ad breue tempus intellegi. Nam cum dicit firmabuntur, aeternitatem beneficii testatur esse mansuram. Subiunxit et nemo in eis ; subaudiendum, infirmabitur, 355 quia iam omnis fragilitas carnis explosa discedet et omnis mortalitas consumpta disperiet. 17. Mihi autem nimis honorificati sunt amici tui, Deus ; nimis confortati sunt principatus eorum. Quartus modus psalmi qui superest introitur : honorem san360 ctorum suum atque Patris asserens esse praeconium. Nam cum dicit mihi, se designat ; cum dicit, amici tui, Patrem declarat, sicut ipse in euangelio dicit : Omnia mea Patris sunt et omnia Patris mea sunt. Amicos uero Domini primum dictos legimus patriarchas, id est Abraham, Moysem ; et post, apo365 stolis suis Dominus Saluator dixit : Iam non dico uos seruos, sed amicos. Isti ergo tales amici sunt Patris, quorum honor ad Dominum reuertitur Saluatorem, quia nemo sanctos eius ueneratur, nisi qui Christo Domino pura mente deuotus est. Addidit nimis confortati sunt principatus eorum. AD370 mis ualde significat. Confortatos uero principals apostolorum episcopates cathedras dicit, quas in Ecclesiis instituendis, diuisis per mundum sedibus, sanctarum praedicationum opere fundauerunt. Ipsi enim, praestante Deo, leguntur duces Ecclesiarum, arietes gregum et principes fidelium 375 esse populorum ; merito, quorum laboribus sancto Spiritu m 472 conference totius orbis adunata et solidata deuotio est. 18. Dinumerabo eos et super arenam multiplicabuntur : exsurrexi et adhuc tecum sum. In promissionibus Abrahae quas ei Dominus in Genesi fecit, legitur 380 multiplicandum semen eius sicut arenam maris et sicut stellas caeli; hie autem dicit et super arenam maris, ut ibi coaequare arenae factam comparationem, hie autem transcendere uideatur. Arena enim maris significat Iudaeos, propter

349/350 I Cor. 15,41-42. 381 efr Gen. 22, 17.

362/363 Ioh.

17, 10.

365/366 Ioh.

15

1


*3L 3L 32, *32,

23 44 52 10 24

32» 28 35, 19 41, 51 *42 45, *46 46, *48, *48,

5 27 14 15

49, 10 *49, 22 50, 20

xciv,2i8/2i9 jcix,220/222 lxvi,43/45 ;xciv,218/219 ; cix, 220/222 ;cx, 141/142 ; cxlvi, 93/94 CXXXVIII, 378/381 LXXI, 41 3/414 XLIV, I2I/I23 XLVI, 68/70 xlix, 479/480 ; cxix, 38 LXXIX, 43/44 lxxxii, 86/88 cxviii, 160/161 xxn, 114/115 xvn, 668 XLIII, I02/IO3 CXXXI, 162/163 LIX, I91/192 Praef. xv, 108/110 civ, 233/234 CIV, 322 LXIV, 69/70 LXXVII, 190/192 LXXVII, 190/192 XLIV, I20/I2I LXXVI, 330 CIV, 234/235

Exodus : 1, 5 *2, 10 2, 24 3, 3 3, J4

*4, 4, 4, 6, *7 7,

i-7 19 23 3 1

7, 17 8, 19 10, 20 *11, 4

xxxiii, 400/401 ; lxxvii. 686/687; cxliv, 324/325 LXXVI, 422 CXVIII, 883/885 CXXVIII, 146/147 Praef. xv, 121/122; n. 188/190 ; xlix, 179 ; lxxvi. 289 ; lxxx, 225 ; lxxxix. 82 ; civ, 21 ; cxxi, 71/72 Lxxm, 281/282 xxvi, 262/263 11, 227/228 xlix, 41/42 cxxiv, 83/84 lxxxi, 42 ; cxxxiv, 87 ; cxxxv, 70/71 LXXVII, 602/603 CXLIII, 51 LXVIII, 574; CXLVII, 125/ 126 CXVIII, 1066/1067

(*) Indicem generalem inuenies in fine operum omnium Cassiodori. (**) vin, 127 designator Expositio in psalmum octauum, linea 127 ; Praef. xv, 108/110 designantur lineae 108/110 capitis xv praefationis Cassiodori. Loci Sacrae Scripturae quibus asteriscus * praefigitur, non ad uerbum express! sunt.

1334

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Exodus : *11, 5

Numeri : CXVIII, 1066/1067

12, 6

liv,

8;

lviii,

*10, 2

353/354;

cxxxviii, 106/107

*16, 31

12, II

XXII, 116/117

14, 15

XXVI, 180; CXVIII, 2668;

16, 32

CXXXIX, 108

15, I 15, 6

14, 21

*16, 32 16, 33

CV, 248

*16, 35

LXXXIX, 252

*15, 20 sqq. cv, 8/9 *16, 3

xciv, 174/176

*17, 11

CXXXIII, 92/93

17, 11-13

LXII, 112/113

19, 8

lxxvii,

195/196 ;

CXLII, II4/116

*19, 16-24

LXXIV, 240/241

LVI, 161/162 ; LXV, 25/26 cv, 297/298 LXXV, 252/253 cv, 297/298 LXXV, 252/253 cv, 305/309

16, 49

LXXVII, 498/502

*20, I-II

XXVIII, 178/183

20, IO

lxxvii, 473/474 ; cv, 458/ 460

cxviii,

*25, 7

cv, 443/445

*25. 8

cv, 443/445 ; CXVIII, 2563/

2918/2919 *19, 11

xcvn, 129/131

2565

Deuteronomium :

19, 18

LXVII, 186/187 XXXII, 64

4, 47 4. 48

XLI, 187/189

20, 3 20, 4

XXXII, 65

6, 4

v, 85/86 ; XVIII, 132/133 ;

20, 7

XXXII, 65/66

lxxvi,

20, 12-17

XXXII, 68/71

204/205

XLI, 187/189

298/299;

20, 13-15

LXXV, 214/215

20, 14-16

cxviii, 344

20, 17

CXVIII, 415

20, 26

cxvi, 72/73

*9. 10

xxviii, 93/94

21, 17

cv, 273/274 CVIII, 34/35

9, 13 10, 9

LXXXIX, 161/163

22, 28 *25, 37 25, 40

CXLIV, 17/18

10, 12

CXXVII, 38/41

XLII, 95/96

10, 18

XCIII, 108/109

*26

6, 5

XXII, 82/84; LXXXV, 233 ;

cxviii,

cxxxn, 159/160

CXVIII, 994/996

10, 19

XCIII, 108/109

CXLIII, 52/53

XXV, 47/48

00

VIII, 102/103

x3. 3 28, 63

LXXVII, 198

3°, 19

CXVIII, 1974

LXXVII, 462/471

30, 20

cxxxi, 71

32> 4

LXVIII, 250/251

32, 7

CXVIII, 1725/1726

32, 9

LXXXIX, 161/163 ; CIr, I25 ;

32. 9

LXVII, 198/200

cxxviii, 88

32, 39

fC\

*

xiv, 38/41 ; xlii, 84/86

*32,1-34

32, 10

LXXXIX, 161/163

32, 12

LXXXIX, 265/266

32, 31

LXXVII, 542/544 ; cv, 373/

*33. 29

374 32, 32

5 1. 7

xxii, 97

542/544; cv, 373/374

1, 8

VI, 247/248 CXVIII, 162/163

590/591 ;

lxxvii.

lxxvii, 471/472

4, 5

LXXXIX, 161/163

33. *34. *35. 37.

11

LXXXIX, 35/36

4. 6 *6, 20

35

CXVIII, 2482/2484

27

LXVII, 566/568

21

Cl, 522/526

37, 22

Cl, 522/526

39, 29

XVII, 461/463

Leuiticus :

*18, 10 24. 27

cv, 470/472

CXVIII, 162/163 Lin, 70/71 ; lxxx, iio/iii XXI, 472/473 XCVIII, I 81

Iudicum : *5. 1 sqq.

cv, 19

Ruth :

*14, 6

L, 314/ 315

*14, 7 *16, 8

L. 314/315 XXI, 469/470

19, 2 26, 12

LXVIII, 552/553 XXXIX, 92/93

Iosue :

*33. 3

32, 33

VI, 131/132

1.

lxviii,

XVII, 420/421 CXXII, 38/39

232/

407/408 ;

31, 18 32,1

LXXXV,

2, 4

cxxviii, 137/139

2.

cxxviii, 137/139

5

I Regum : 2, 3° *5. 1-6

XXIII, 184/185 LXXVII, 855/856

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE I Regum : IO

Tobias cxliii, 211 Addenda

*8, 5 *13, 14

L>

*15, 20

CXVIII, 1954

15,

23

*16, 13

cvi, 265/266 XXI, 703/704

37o/37i

CXXIII, I 2 2/124

CXL, 92/93

Iudith :

Praef. i, 21/22 xxvi, 3/4

*16, 23

LXXX, 109/1 IO

*17

CXLIII, Il/l2

18, 7

cxviii, 2476/2477

18, 10

LXXVII, 669

CO

16, 13

3

12

*9.

12,

cxliv, 301/302

:

CO

2,

cxxiii, 125/126

7, 24

CXXIII, 125/126

Esther : T3»

9

xxviii, 112/113 ; chi, 583/ 584

*19, 11

LVIII, 1/3

*21, 13

xxxni,

i

sqq. ;

lxxvii,

lob :

644 *22

xxvi, 244/255

1, 1

XXXVII, 51/52

*22, 9-22

li, 8/13

1, 8

CXIV, 162

*23, 19

LIII, 13

*1, 10

*24

CXLI, 4/5

*26, 20

XXI, 181/182

*27, 2

LV, 17

3

LV, 17

*27.

1, 21

2.

3 9

1, 14

3

xxi, 108/110 xxiv,

13/15 ;

xxxvii,

3, 26

xxxvii, 294

XXVI, 6/7

4, 5

xxxvii, 246/248

LIX, 20/23

5, 2

cxxiii, 80/81

L, 15 3/155

5, 7

xvi, 92/93

*12, 9

cxxxi, 59

6,

12, 13 *12, 13

LXXXVIII, 555/556 L,

5/7

*15

VII, 2/4

*18, 5

VII, 75/78

4

6, 30

17,

1

LXXIII, 204/205 V, 107/108

XXXVII, 168/169 XXXVII,

352;

XLVII,

14, 4 *14, 4

XXXVII, 94/95 XXXVII, 310 L, 220 1,19/20 CXLII, 57/58

XLVII, 47/48 xxv, 178/179

19, 11

XXXVII, 61/62

19, 13 i9» 17

xxxvii, 263/264

26, 7

cxxxv, 123

CXVIII, 2561/2562

19, 11 19. 18

IV Regum : CVIII, 307

XXXVII, 154/15 5

xxxvii, 260/261

*2, 8-I4

LXV, 15 5/15 7

27,

5

IV, 51

*2, II

CXXII, 11/12

3°,

17

XXXVII,

Praef.

cxix, 41/42 ; cxxxvi, 130/

33. 4 4b 24

era, 568

132

42, 3

XXXVII, 161/162

7

XXXVII, 392/394

42, 8

xxxvii, 392/394

4, 27 *20, 6

1, 43/44

42,

I

Paralipomenon : *6, 31

XLIX, 1/3

*6, 39

XLIX, 1/3

*16 *23.

evil, 248/251

5

Praef.

254/

255

15, M 17, 1

19, 10

1, 8

XXXVII, 388/390

7, 20

i3, 15

Regum

8, 20

lxx,

xxxvii, 85/87

7, 16

7, 21 III

67/68

386 ;

XVII, 724/725

*12, 6

*8

xxxi,

272 ;

257/258

Regum :

*5,

cxviii, 667/670 xxxii, 51/53 ; xxxix, 352/ 353 ; chi, 600/602

*2, 1-6

2,

II

1335

118

cm, 657

Psalmi : 1, 1

11, 3/8

xrv, 13/16 jxviii, 100/101 ; xxxiv,

197/198 ;

cl,

34/

35

II

1, 2

Paralipomenon :

5. 13 5> 14

cxxxv, 317/3 21

XIV,

13/16;

cxxxv, 317/321

!>

Praef.

1,

3 4

xxxix, 209

*9, 11 29, 8

cxv, 51/52

1,

5

cx, 62/63

iv, 19/22

XXXVI,

470;

xxxix, 201/202

xxxix,

206/207;

civ>

596

1336

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi :

Psalmi : i, 6 2, 2

2, 4 2, 5 2, 6 2, 7

xxxix, 215/216 Praef. xiii, 5/6 ; cix, 262/ 264 LXXI, 55/56 VI, 136/137 lxxxviii, 317/318 ; 427 Praef. xiii, 9/10 ; lxi, 254 ; lxxxi, 118/119 ; cl, 193 ; 196

2, 8

2, 11 2, 12

3, 4, 4, 4, 4, 4, 5,

6 2

3 4 7 9 5

5, 6

5, 7

v, 14/15 ; lviii, 164/165 ; CXXVI, 116/117; CXLIII, 83/84 lxxv, 227 ; 232/233 lix, 77/78 cxxxi, 113/114 XXVI, 90 L, 602/603 XCVIII, 73/74 LXXXIX, 320 CXXI, 78 1.73/74 xvi, 267/268 CXVIII, 264; CXLVI, 219/ 220

6, 1 6, 2

XXXI, 20/21 lviii, 325/326 L, 691/692; CXVIII, 2511/ 2512 xxv, 194/195 ; cxviii, 2068 iv, 53 ; cxxx, m/113 cxxx, m/113

7. 5 7, 10

7, 13 7. 14 8, 8

10, 5 10, 6

vii, 212 ; ci, 484 LII, 156/157; LXI, 220

M

cT

TI> 7 11, 9 12, 4 12, 5 i3» 2 T3> 3 13, 7 *14, 1

14, 5 OO

15, 10 16, 8

17, 26 i7» 27 i7> 3° i7> 3i i7» 32

LXVII, I27/128 xi, 221/223 lvi, 211 ; xciii, 39/40 lxxviii, 261/262; xcvii. 134/136 xxx, 283/284 LIV, 48 xxxvii, 327/328

LVIII, 221/222 XIV, 156 LIV, 197 xv, 219/220 ; cvin, 90/91 ; cxxxvi, 100/101 xxix, 165/166 ;cxxxix,2i9 297;

LXXII, 269/270 xx, 121/122

18, 2 18, 3

cxxxiv, 84/85 LXXXVIII, 599/600 II, 119 ; LXXI, 56/57 XVII, 210 jlxxiii, 374/375 ;

18, 5

cxviii, 3184 Praef. xv, 47/48 ; lx, 41 ;

18, 6

LXXVI, 366/367 xxi, 223 ; xxxii, 297/298 ;

17, 45

*18, 6 18, 7

18, 9

lxx,

lxxxvii, 117/118

VIII, 263 L, 468; LVIII, 135/137 ; xcvi, 114/115 ; cxlvii. 137/138 cxx, 41

18, 10 18, 13

CXXVII, 42/43 vn,233 ;xxxi, 10 ;xxxviii. 237/238; lxviii, 164; LXXII, 370

18, 19, 20, 21,

XXXVIII, 237/238

14 8 3 2

*21, 2 21, 7 21, 8 21, 21, 21, 21,

12 17 18 20

21, 22 21, 23 21, 31 22, 4 22, 5

XLIV, 139/140 ;xc, 157/158 LXXXII, 110/112

LXVII,

247 xxv, 196/197; c, 176/178 c, 176/178

CXLVI, 212/213 Praef. xiii, 7/8 Praef. xiii, 14/15 ; xiii. 196 ; xvii, 210/211 ; xxxix. 251/252 ; civ, 16/17 J evil. 171/172

10, 2

11,2 11, 6

cxxxiv, 135/136 VII, 184/186; CXXXVIII,

l, 603 ; lxxvii, 530 ix, 128/129 xxxvii, 81 ; cxxxiv, 133 cxliv, 28 ; cl, 55/56 lxxxvii, 99 ; cxviii, 1381 lxi, 150/152 ;cxxiv, 59/61

9> 7

17, 12

137

Lxvn, 159 ; lxxxvii, 201/ 202

6, 9 7, 4

XXXIV, 72 VII, 184/186; L, 328/329;

16, 13

xliv, 142/143 ; lviii, 135/

5. 11

6, 7

17, 11

78 ;

XXXVI, 448 cvm, 375/376; 2821/2822 XLIII, 256 cxviii, 2750/2751

CXVIII,

vii, 168/169; Lx> 56/57 vii, 168/169 ; lx, 56/57 cxxxix, 131/132 lxxxviii, 283/284; 164 XLVIII, I 22/l 23

xci.

LXXXVIII, 508/509 XXXVI, 707/708 IV, 218/220; X, 122; LIX, IO9/1IO;

LXIV,

231/232;

lxviii, 309 ; lxxiv, 177/ 22, 6 23, 1 23» 4 23» 7 23, 10 24, 1 24, 10

178 ; cm, 346/347 XXIII, 38 011,152 ;cxviii, 1601/1602 XVII, 423 CVII, 183/184 LXVII, 237/238 cxxx, 83/84 CXXXVII, 114/115

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi 26, 4

cxxi, 29/30

26, 14

xxiv, 64/65

27, 5

cix, 278/279

27, 9

cxviii, 2272/2273 era, 625/626

29» 7 29i 10

29» 12 3°, 3 30, 20

3i, 1

3i, 4 3i, 3

37. 2 37, 6 37, 38, 2 38, 6

31, 8

3i. 9 00

31, 10

32, 17 33. 1 33. 2 33. 3 33, 6

33, 9

33, 33, 33, 33, 33, 34, 34, 34, 34, 34,

11 I2

J3 14 *7 1 2

38, 12

CVI, 336/337

38, 13

39, 2

CXLV, 174/175 xciii, 192/193 ; cv, 346; cxviii, 2088/2089

57/58 ; cxliv, 311 L, 693/695 xvm, 260/261 ; lv,

39, 8 39, 9 39, 18

1, 136 1, 208/209 LXIX, 128/129

40, 2

XXXVI, 336/337; 1632/1633

40, 14

Praef.

4i, 2

xvn, 523/524 ;cxxvi, 153/ 154 ; cxlii, 119/120 cxviii, 2513 ; exxv, 92/93 lxi, 176

176/

LXXXVIII, 374/375 xxxi, 15 ; cxlii, 167/168 LXXII, 375/376 xc, 181/182; cxviii, 2054 LXVI, 146 CXLVI, 211/21 2 L XXVII, 642/643

cxviii, 1672/1673 ; 3052

LIV, I98

LXVIII, 134/135 39; LVIII, LXXXVII, 62/63 LXVIII, 264/266 xxix, 222/223 hi, 100; xli,

00

Uo

36, 25

42, 5

44, 10 45, 5 45, 24 46, 7 46, 8

47, 9 48, 19

49, 7 49, 15 49, 16

exxx, 74 cxxxi, 191/192 L, 242/243

1, 173

36, 35

lxxii,

36, 36

147/149 LXXII, 3 I 2/3 I 3

312/313 ;

cxxviii.

381 XLI, I47 XXXI, 2 LXXIX, 280/282 LXXIX, 280/282 ; LXXXVIII, 612/613 XXXI, 2 cxviii, 3182/3183 xxix, 136 ; xlix, 72 LXl V, 179/180 11, 279 ; xxii, in ; l, 380/ 381 xxii, 164/165 ; lxxxviii. 340/341 ; cviii, 390/391 ; cxviii, 1091/1092 ; cxxxii. 69/70 ; cxl, 135/136 LXVII, 275/276 LXIV, 253/254 LVII, 164

XCII, 50/51 Praef. 109/no LXXVII, 898 CXIV, 19 CXXXIV, 252 IX, 177/178 ; LV, 184/185 XVIII, 30 5296; L, 539/540;

49, 18 49, 21

LXII, 134/13 5 ; LXXIV, 53/ 54 ; cxv, 23/24; cxlii. 19/20 ci, 648/650 vi, 117 ; l, 162/163; CII,

49, 23

1, 4i 3/4H

cxviii, 937/938 ; cxxviii. 26/27

36, 27

xvm, 56/57

xvn, 210/211 ; cxvii, 380/

382/383 ;

1270 viii, 142/144 VIII, 142/144

XLI, 286/288

42, 4

44, 8

212/213 ;

xn, 5 ; civ, 596

XLI, 290/292 XLII, 7

44, 3 44, 4 44, 7

x, 139/140 c, 231/233 c, 231/233

CXVIII,

41, 10 42, 1

44, 1 sqq. 44, 2

xlviii, 212/213 ; lxx, 415 ; era, 180 ; cxviii, 305/306 ;

36, 23

6 8

cxxxi, 335/336 cxxvii, 35 cxxi, 162

III,

35, 9 35, 12 35, 13

4 5

xxx, 392/393

12

35, 7

cxxvn.

41, 41, 41, 41,

43, 1 43, 4 43, 7 '

XXXVIII, 320

34, 18

3051/

civ, 94 era, 352/353 xxiv, 164/165 ; xxvi, 176 ; xxx, 391/392; liv, 249/

3 7

34, 13

CXLII, I 3 2/l 3 3 CXVIII, 279/280 LXI, 189; LXVIII, 84/85;

XVI, 273/274 1, 381/382; XXXVII, 7; LXXXIX, 173/174; CXIX,

250 ; exxv, 42 ; 80; cxxxiv, 49 *33, 10

LVIII, 325/326 L, 695/697

LXXVI, 117/118; LXXVIII, 181/182

xv, 194/195 lxiv, 180/181 xc, 172/173

177 3i, 7

1337

Psalmi :

:

145A46

1338

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi

Psalmi : 5°> 3 5°. 4 5°, 5 50, 7

1, 80/81

332/333

71,

Praef. xn, 5 ; civ, 596

LXXV, 200/201

72, 27

xviii, 260 ; xxxvii, 8

73>

494/495 ;

LXVIII,

50, 11

19

2

cxviii, 18/26 civ, 365

73, 7 73, 8 74, 9

LXXVI, 28/29

lxiii, 81 ; cxvii, 55

75,

CX,

xxxii,

77, 2

1,

77, 77, 77,

19

LXVIII, 248/250

24

LXIV, 265/266

xvii,

104/105 ;

lxx,

129/

130; cxlii, 59/60

5°, 9

:

71, 18

XLIX,

vi,

245;

xvii,

260;

189/190;

ci,

125/126;

CVIII, 210 50, 12

cm, 650/651

50, 13

Praef.

5°, 17

xxi, 304/305

30, 19

xxxix,

1, 37/38

lix,

189 ;

ci,

64/65 ;

25

77, 63

179 ;

396;

8

LXXIII, 405/406 ci, 315/3-16

200

212/213 ;

lxviii,

LXIV, 265/266 LXXVIII, 98/99

xliii,

395/

78, 12

cxviii, 3058/3059

xcv,

188/

79, 79,

2

XVII, 191/192

6

CXXVI, 93/94

88;

120/121 ;

cxl.

cxlvi, 73/74

285

CXVIII, 1007/1008

50, 21

LXXV, 204/206

79, 8 79, 14

52, 3

lxxxiii, 194/195 ; xc, 157/

81, 1

158

81, 6

xlix, 33 ; cxxxv, 69/70

53, 8

LXX, 12/13

83,

lxiv,

54,

22

xlix,

54,

24

lxxvii,

405/406;

cxl,

486/487;

3

143

107/108 ;

cxviii.

64

cviii. 83»

5

55,

12

XXXII, 80/81

83, 6

55,

13

XXXVI, 589/590

83,

56, 1

LV, 10/11

83, 11

56, 8

lxxiv,

cxviii,

xcrv, 74/75

1382/1383 ; cxx, 36 ; cxli.

110/111

33 ;

LXVII, 609/610

7

1041/

xxii,

195/196 ; cx, 7/8

cxix, 29/30 cxix, 29/30 LX,

121/122;

446/447;

LXXXVIII,

CXVIII,

584/585

1042

84, 11

lxxi, 91/92 ; c, 30

1

LV, io/ll

84, 12

lxxi,

58, 1

LV, io/ll

57, 58,

7

201/202 ;

LXVII, 478

85, 2

iv,

L, 238

267/268 ;

62, 2

civ, 18

502 ; cx, 198/199

lxxxviii,

63, 8

cxix, 112/113

85,

65,6

LXVII, 337

85, 13

CXIII, 318/319

66, 2

XXIII, iio/iii

87, 2

cxx, 139/140

67, 17

CXVIII, 1188

88, 15

c, 31

CXIII, 300/302

88, 16

Praef. 108/109

xxviii, 96/97

88, 20

cxxxi, 252/254

88, 21

cxxxi, 252/254

88, 21-23

cxxxvm, 120/123

88,27

cxxxi, 254/256

34

68, 2 68, 5 68, 6

CVIII»

57/58

Praef.

xm,

15/16;

xxi.

91/92 ; cxli, 62/63 68, 10

lxviii,

97 ;

100 ; xxi, 131 ; lxxvi.

58, 11

67,

xc,

xcix, 116

7;

cxviii,

2560/

2561

9

501/

xciv, 109/110

88, 28

cxxxi, 254/256

88, 36

xciv, 211/212

68, 16

liv,

88, 53

Praef. xn, 5 ; civ, 596

68, 22

LXVIII, 5/6

8 9,

vi, 30 ; xxi, 255/256

68, 23

LXVIII, 8/10

90, 11

XVI,

68, 24

LXVIII, 8/10

90, 12

xvi, 100/101

68, 30

lxxxi, 95

90, 13

xvii, 183/184 ;ciii,578/58o

7°, 5

LXI, 137/138

91, 6

cxviii, 144/145

70, 22

Praef. 86/87 xx, 27

93, 7 93, 9 93, 10 94, 5 94, 6

LXXI I, I96/197

7i,

LXXII, 203/204

94,

L, 252/253

2

7i, 3 71,

4

403 ;

cxli,

cxxiv, 61/62 CXVIII,225 3/2254 JCXXXIV, 210

7i, 7

148/149

VIII,

118

71, 8

cm, 532/534

71, 11

LXXXVIII, 429

4

8

95, 5

100/101

LXX11, 203/204

xviii, 37 ; cxviii, 1236 CXLI, 219/222

lxxxv, 162/163 ; xciv, 72/

73

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi :

1339

Psalmi :

96,

4

lix, 70/71 ; xcv, 312

117, 21

cxxxvii, 37

96,

7

viii, 181/182

117, 22

xciv, 95/96

96, 9

cxviii, 145/146

117, 27

XVII, 460

96, 10

CXVIII, 1827

118, 1

IX, 427

97,

Cl, 472 ; cxliii,

118, 18

exx, 40

CXLIII, 195/196

118, 20

exx, 34/35

L, 550/551 ; lxx, 435/436 ;

118, 32

CXVIII, 809

CXVIII, 2887/2888

118, 33

cxviii, 1110/1111

100, 7

cxxx, 72/73

118, 50

Praef. xv, 17/18

100, 8

cxxxvi, 205/206

118, 64 ?

1, 231/232

IOI, 10

VI,

118, 71

ci,

118, 81

xii, 17/18

1

97, 4 IOO, 1

250/251 ;

L,

194/195

698/699 ;

cxcii, 74/75

355/356

*101, 18

CXVIII, 2432/2433

118, 82

CXLI, 65/66

101, 26

CXVIII, 1235

118, 84

II,

ioi, 27

cxxi, 72/74

118, 91

xevi, 182/183

IOI, 28

cxxi, 72/74

118, 92

CXXIII, I 20/122

102, I

XLI, 145

118, 103

Praef. 1, 7/8 ; xxn, 46/47 ;

103, 4

civ, 250/251

103, 13

CIV,

103, 16

XXVIII, 142/143

118, 120

cxxvii, 15/16

103, 25

LXIV, 15 3/154

118, 139

cxxxvm, 454/45 5

104, 26

CXXXIII, 70

118, 145

cxviii, 1409

105, 2

CIV, 81/82

118, 164

105, 6

CV, 635/636

119,

56/57

cxviii, 2724

220

118, 105

4

Praef. xv, 18/19

CXLIV, 360 cxxxix, 173/174

105, 48

Praef. xn, 5 ; civ, 596

120, 3

XLIII, 380

106, 3

xcv, 316

120, 4

cxviii, 555/556

106, 12

LXIII, I 30/1 3 I

120, 6

LXXIX, 326/327

106, 16

evil, 176/179

122, 3

CIX,

106, 26

VI, 243/244

107, 6

vin, 50/51; cxii, 45/46

122, 4

108, 6

XV, 167/168

123,

108, 7

cviii, 13 5/137

123,

108, 8

cviii, 135/137

123,

109, 1

11, 176 ; liv, 19 ; lv, 250 ;

123, 8

CXXII, 81/82

125,

*109, 1

LXXII, 402/403

125, 6

CXXVIII,

109, 2

xliv, 203/204 ; cxxiv, 83/

126, 1

L, 240/242

84

126, 2

LXXVII, 509

109, 3

Praef. xm, 11/12

128, 1

lxxxvii,

109, 4

xxiii, 80 ;

128, 3

CXXIX, II

cxxxi, 70/71

129, 1

L, 700

exxm, 107/108

129, 2

cxlviii, 107

131,

i°9,

7

no, 9

88/89 ;

CXVIII,

2816/

2817

cxiii, 264/265 ;

3 4 7 5

4

CXVIII,454/456 52817/2818 cxxxviii, 218/219 LXVIII, 59 cxviii, 1959/1961 CXVIII, 972/973 VI, 297/298

119/120

267 ;

cxxix,

10

cxviii, 3222/3223 cxviii, 554 xiv,

122/123 ;

lxii,

234/

in, 1

cxxvii, 112/113

112, 3

xevi,

113, 1

LXXXVIII, 205

131,

113,

cxxiv, 31/32

132, 1

LXVII, 144/145

113, 13

cxvii, 66

134,

6

XX, 49/50; LXVII, 715/716;

113, 16

CXXII, 44/45

114, 19

CXIII, 327/328

135,

25

LXXVII, 321

115, 11

1, 18 ; cxlv, 131

138, 8

CXLIV, 294/295

115, 12

L, 630/632

138, 8-10

CXVIII, 2776/2779

13

Praef. 82/83

4

91/92;

cxlix,

131, 11

235 ; cxxxi, 72/73

55

15

xx, 39

cxxxv, 108/109

L, 630/632

138, 11

*113, 14

LIV, 454

138, 12

Praef. 82/83

115, 16

XXX, 327; LXXXV, 119/1 20

138, 22

xxiv, 308/309

115, 18

LX, 158/160

115, 19

LX, 158/160

139, 12 139, 14

117, 16

cxviii, 3217/3218

140, 2

117, 18

lxxviii, 131/132 ; cv, 274

115,

CXL,

8l/82

XX, 107 lxv,306/307 ;cxvm,3i65/ 3166

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

1340 Psalmi :

Ecclesiastes : LXI, 190/191

xxxiv, 90/91 ; lxix, 71/72

I, 2

141, 6

XXXVI, 403/404

I,

14

LXI, I92/193

141, 8

CXL, 219

CXVIII, 2038

142, 2

CXVIII, 2879

3, 5 3. 17 4, 2

141,

142, 142,

5

3 4

142, 6 142,

7

L, 701/704

cxviii, 2039 cxix, 13 9/140

L, 701/704

*8, 6

CXVIII, 2039

LXII, II4

10, 8

LVI, 187/188

xxxii,260/261 ; l, 3 52/3 5 3 ; cm, 633/634 ;

143, 8

cxx, 129/130

143, 11 143, ij 144, 3 144, 7 145. 2 i45, 6

CVIII, 89/90

cxli, 66/67

Canticum Canticorum : 1, 1

Praef. xvii, 52/54 ; iv, 26 ; XLIV, 300

1,103/104

XLIV, 261

CL, 62/63

i,

3 4

CXLV, 149

*2, 4

XLIV, 40I

XLIV, 91

XLI, 146

2,

LXXXV, 182/183

2, 15

LXII, 208/209

145, 7 145. 8

L, 244/245

6

cm, 76

8

XLIV, 126/127

148, 4

cm, 96/97

3» 3, 4,

1

cxviii, 2266

4,

i-3

Praef. xvn, 43/46

148,

5

L,

244/245

xvni,

40/41

;

ci,

595 ;

5

cxviii, 2191

CXVIII, 1240

4, 2

LXXVII, 916/918

148, 6

cxxxv, 113

4, 3

XLIV, 97

i49»

IV, 137

4, 10

Praef. xvii, 49/50

4, 4,

11

Praef. xvii, 49/50

12

Praef. xvii, 49/50

13

Praef. xvii, 49/50

12

cxviii, 2265

5

Prouerbia : *i, 2

i,

6

XLVIII, 64/65 xvii,

222/223 i

cxxxviii,

245/246 1,

13

1, 16

4, 5,

6, 8

cxviii, 1823/1825 ix, 273/274; cxviii, 1823/

6>

9

7, 8

i» 25

LVIII, 226/228

8,

1, 26

LVTII, 226/228

2, 13

XI, 186/187

3. 3,

12

LXXXVIII, 468/469

16

cxx, 119/120 ; 121 ; cxli 11,

5

? i>

5

269 ;

Praef. xvii, 41/42 Praef. xvn, 48 iv, 27 ; xliv, 356

cxliii, 211 Praef.

1,

60/61 ;

cxviii,

265/266

cxxvii, 99/100

1.

7

5, 22

cxviii, 1055/1056

8, 10

lxxi, 338/339

2, 25

9,

lxxiv, 13 2/13 3 ; cxxxviii, 150 IX, 445/446

xxxvii, 57

3,

io, 19

cxxxix, 190/191

3> 7

LXXXVIII, 532, 533 ; cxlvi,

I5»

LV, 294/295

5, 3

VI, 195/196

5, 6

lvii,

i5»

8

lxvt 1,

Sapientia :

303/304 6

27/28 ;

LXXVII, 884/885

1825

4,

iv,

13 3°

16, 32 18,

3

IV, 113 371/372;

LXXIII,

153/154; LXXI,

450/452

18, 17

L,

CXVIII,

OO

CXL, 144/145 511/512;

xxxvi, 529/531 ; xci, 195/ 197;

cxxii,

128/129

2837 ; cxxv, 76/77

5, 9

xxxvi, 529/531

18, 18

XXI, 474/475

6, 21

cxviii, 416

18, 21

LVI, 145

21, 11

(iuxta lxx)

24, 16

*7. lvii,

liv, 384/385

26, 27

VII, 319/320 CXL, 129/1 30

lxxxviii,5I4 ;xcvi,55/56 ; cxxi, 152

*7, 27

xix, 134 ; lv, 288 ; cxviii,

25, 20

6

198/199

m, 176/177

3055/3056

27,

7

Lxxxviii, 514 ;xcvi,5 5/56 ; cxxi, 152

7, 28

lxxxviii, 514 ;xcvi, 55/56 ; cxxi, 152

v°°

*22, 20

143/

144; xcvi, 212/214; cm,

250/251 18, 8

146;

cxviii, 1935/1936

94/95

Cl, 169/170

LXVIII,

1

9.

CXXVII, 98 i5

XXXV, 27/28

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Sapientia

:

1341

Isaias :

10, 8

XL VIII, 158

11, 21

i, 441/442 cxlvi,

5, ; lxxxix,

126/127 ;

6

cl,

216/

217

Lxvii,

721 ;

lxxvi,

123/124 5, 18

cxvm, 1054/1055

*n, 21

xxvi, 310/311

6,

*12, 13

lxxxviii,5I4 ;xcvi,55/56 ;

6,

cxxi, 152

6, 6

cxix, 125/129

LVII, 172/173

6,

7

cxix, 125/129

12, 18

Ecclesiasticus : 1, 16

lxvi,

145

;

cxvm,

2958;

CXXVII, 4/5

2, 5

XCIII, 103/104

2, 11

xx, 120 2053

; lv,

LV, 89/90 cxvm, 2383/2384

3, 33

XL, 19; CXXV, 119/120

4, 10

XCIII, 106/107

6, 24-26

Cl, 495/497 ci, 497/499

11, 30 *14, 18

xvm,

288/289; xxx,

511 ; xxxv, 249/250 l, 138 xci, 131/132

cxiii, 312/313

3°. 24

xvii,

37. 23 *47, 13

1, 19 2, 2

2, 3 2, 8

2, 9 5, 3 5, 5

lxviii,

201/204;

xxxv, 183/184

14, 13

62/63 ;

218 ;

14, 14

14, 16 26, 10

62/63 ! lxxxv, 191/192 ; lxxxviii, 187/188 XXXII, 175 cix, 159/160

38, 18

VI, 187/188 LXVII, 102/l 03

11 12 20 13

xcvi, 68 LXXVI, 42/44 cix, 85 XLVIII, 231/232;

LXXVII,

534/535; xciv, 32/33

40, 3 40, 6 40, 12 40, 22 *41, 4 *41, 27

xci, 131/132 VIII, 106/107 ; CXXXV, 123/ 124; cxliii, 49 vm, 100/101 LXXXVIII, 423/424 I, 414/415 xvii, 425 ;

xxxv,

5/6;

lxviii, 414/416; LXXXV, 308/311 ; lxxxviii, 326/

L, 2l/22 LXXVIII, 65/66

IV, 83/84 IV, 83/84 l, 190 ; cx1.11, 48/49 LXXIX, 206/207

xlvi 1, lxxxv.

191/192; lxxxviii, 187/ 188; cxvm, 2250/2251 xxxvii, 409/410; xlvii.

LIV, 142/144 LIV, I42/144 cxix, 41/42

Cl, 114/117 CI, 114/117 L, 250 LXVII, 308/3IO XLIX, 62/63 SdX, II 3/114; cxvm, 624/625

CXLIV,

409/410 ; lix,

35, 1 35, 2 38, 5

lxxxviii, 555/556

;

XXVIII, 201/204

vm, 119/120 ; lxxiii, 381/ 382 cxxiii, 169/170 xxxviii, 55/56 ; cxl, 75/77 xxxvm, 55/56; cxl, 75/77 CII, 213/214

XLIX, 422

416

cxii, 15/

XXVII, 163 XXVIII,

26, 26, 26, 29,

XLI, 231/233

;

LXXI, 158

xxxvii,

Isaias :

1, 8 1, 11 i, 12

;

12, 3

42, 1 *1, 2

6/7

363/364

da

35, 26

CXLIII, 169/I7O

vi, 91/93 vi, 91/93 xvm, 255 ; cxvm, 123 LI, 65/66 xcm, 103/104

cxvm, 2556/2557 Adden¬

601/602

16

510/

17, 27 18, 23 18, 24

30, 1

9, 6

*11, 3

XXXII, 33 ; xlix, 354/355 cx, 159 cxm, 311/312

27, 29 28, 28 28, 29

cxvm, 2393/2395

11, 1

9 15, 16 17, 26

27> 12

; l,

xvii, 650/653

*11, 2

i5>

18, 30 21, 29 27, 6

L> 556/558 ; cxli, 187/188

7, 14 8,7

9, 7

3, 22

10, 15

xxv, 118/119

6, 10

89/90 ; cxvm.

2, 12

6, 30

3 5

lxxxv, 308/309

; 3J72

363/

364 ; xcvi, 80/81 ; cxxxiv.

334 ;

42, 8 42, 9 42, 14

43, 10 43, 44, *44, 45,

26

4 6

7

45, 19

327 ; cviii, 445/446 cxm, 182/185 cxm, 182/185 xlix, 95/96 cxm,

185/186;

cxvm,

1975 vi, 109/110 ; cxxv, 77/78 cxxxvi, .60/61 LXXXVIII, 423/424 CXLVII, I26/127 V, 124

INDEX

1342

LOCORVM

21

SCRIPTVRAE

Ieremias :

Isaias :

45,

S.

LXXXV, 205/206

17,

5

xxx,

222/224;

46, 1

CXXXI, 92/93

288;

46, 10

XXXII, 213/214

lxxxviii,

48, 4

LXXVII, 536

120/122

*48, 12

lix,

lxxxv, 209/210 ;

LXXXVIII, 423/424

20, 9

48, 22

XCVI, 224

23,

49, 8

CXVIII, 2317/2318

23, 6

lxxiii, 440/442

5i, 17 52, 7

XXII, 172/173

23, 12

XXXIV, 120/1 22

xlvi, 61/62 ; lix, 229/230 ;

23, 23

CXXXVIII, 184/188

CXXXI, 181/182

23, 24

xlix,

52, 10

xcvn, 70 ; cxviii, 2395

52, 15

xvii, 646/647

53,

lxx, 3 60 ; lxxvi, 312/313 ;

1

xcvii,

46;

5

3216/

3217

*25, 11

lxxiii, 440/442 ; cxxxi, 45

245/246 ;

cxxxviii.

XVII, 492/493 lxiv, 6/8 cxxxi, 291

xxxii, 215/216

2

XLIV, 78/80

53, 3 53, 4

XLIV, 78/80

*35, 6-8

53, 7

XXX,

lxviii, 610/611 ; cxxxviii.

cxviii, 2577/2578

26, 18

3°, 9 33, 25

53,

cxvii.

184/188 23, 29

cxviii,

287/

86/87 i

50, 23

cxxxi, 44

lxx, 5/7 XCVII, 140

44/45 51/52;

LXVIII,

100/

102 ; lxxxii, 37/38 ; cxxxi. 56/57;

cxxxviii,

89/90

Threni : *1-4 1, 1

xxiv, 28/31 LXXVI 11, 105/108

11, 194 ; cix, 191/192

1, 12

LXXIII, 185/187

53, 9 54, 1 54, 5

lxviii, 172 ; lxxvii, 936

1, 14

LXXIII, 185/187

LXIV, 330/332

2, 15

LXXVIII, I08/109

432/43 3

2, 20

LXXIX,

56, 10

lxxxi, 88

3,

27

cxviii, 2697/2699

57, 57,

16

LXXVI, I 99/201

3, 28

CXVIII, 2697/2699

21

CXI, 184

3, 44

Cl, 87

58, 1

LXXX, 91/92

4, 20

xxii,

58, 6-9

XXXIV, 269/278

53,

8

LXXI,

200/201

100/101 ;

lxxxvii.

118

58, 9

cxix, 61

60, 18-21

CXXI, 86/92

60, 19

CXVIII, 1559/1560

61, 1

CVI, 263/265

1,

15

L, 194/195

65, 15

LXXI, 319/320

36

XLVII, 235/236

65, 17

lxiv, 245/246 ; xcvii, 166/

3, 3,

38

lxxxi, 39/40 ; xcvii, 56/57

6,

7

*4, 20

Baruch :

167 ; CXLVIII, 122 66, 1

XCVIII,

126/127;

XLI, 157/158

CXXII,

6, 67

78/80;

Ezechiel :

cxxxiv, 299/300 cxxxiv, 300/302

43/44 66, 2

lxxv,

cm,

50/51 ; xci,

681/682 ; cxii, 72/73 ;

cxxi, 15 2/154 66, 24

ix,

294; lxxx,

294/295

Ieremias :

5

XXIV,

n/12;

CXXXVIII,

3, i-3 3, 17

CXVIII, 1817/1820

6, 1

Praef. 1, 40/41

7,

1

Praef. 1, 40/41

12, 1

Praef. 1, 40/41

CVIII, 122/123

!3, 1

Praef. 1, 40/41

18, 21

v, 102/103

18, 22

v, 102/103

18, 23

lv, 202, 203

52

18, 28

xxxi, 297/299

LIX, 216/217

18, 31

l, 251

5, 6

Cl, 337

18, 32

L,

6, 16

cxxvii, 56/58

7, 12

LXXVII, 798

19, 23

xciii, 125/126

7, 7,

13

cxxvi, 77/80

24, 16

CXVIII, 257/258

25

cxxvi, 77/80

34,

10, 9

CXIII, 175/176

14, 22

II, 58/60

37, 5 37, 6

1,

273/274 1,

9

1, 10

!,

J3

L, 41 5/419 L,

415/419;

LXXXVIII,

286/287 ;

CXL,

CXLIV, 166/167

23

CXXXI, 46/48 XCV, 294/298 XCV, 294/298

42/43 ;

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Daniel :

Zacharias :

2, 20

ci, 617/618

6, 12

2, 21

ci, 617/618

12, 10

2>

35

*3.5-15

XLVII, 40/41 Praef. iv, 16/19 xxxvii, 311/313

3, 18

xxxvii, 311/313

13. 7

O M

o' *

9, 20

VII, 349

LII, l8l LII, l8l

3, 2 3. 3 4, 5

743/748

ii, 36

IX,

11, 43

LI, 165/166

12, I

cxvii, 134/135

12, 2

xcv, 298/300

b

12, 7

LI, H8/119

1,

42i/423 I

L,

10, 12

cxxv, 99/100

lxxxvii,

142 ;

vi, 87/90 vi, 87/90 cxxix, 178/180

49 5°

LXXVIII, 52/54

1, 65

LXXVIII, 78/80

1-27

LXXVIII, 52/54

LXXVIII, I33/14O

Matthaeus

Ioel : 2, 20

xxxvi, 649/652

3,

XCVII, 211/213

1, 1

cix, 57/58

1, 25

LXXXVIII,

418/419;

2, 2

11, 154/i

55

*2, 5

XLVii, 95/97

*2, 8

XLVII, I

*2, 9-11

xviii, 21/23

2l/l24

5, 18

VI, 17/19 ; XVIII, 195

8, 11

LVIII, 194/19 5 ; CXLV, 140/

2, 20

xxvi, 261

142

XXVIII, 187

Ionas :

3. 3 3, 4 3. 9

*1, 7

473/474

*3, 16

cxxix, 49/51

3. 17

xxi,

CIX,

89/90 ; cxxn, 86

Amos :

*2, 1

128/129;

2l/22

*1, 2

2, 1

v,

Machabaeorum :

*2,

Oseas :

2

249 ;

3

1,

xxi, 743/748

xxx,

1, 2

CXI, 161

*10, 13

390/391;

Malachias :

cxxxv, 112/113

xxi,

11,

CXLI, 85/86

xxvii, 49/50

7, 9 7, 17 *10, 12

1, 116

LXXXI, l68

i7

3,

1343

CVIII, 307 cxni, 115 LIV, I23/124 II, 178/179 ; XVII, 270/271 ; xx,

LXXXV, 321/322

61/62 ;

xxi,

127/128 ;

xxviii, 154/15 5 ; 207/208 ; xxx, 482/483 ; xxxix, 368/

Michaeas :

5,

2

l, OO

w

6» 3 ^4

369;

cxxxi, 159/161 191/192 ;

LVIII,

cxxxiv,

xliv,

195/196;

253

221

lxxxviii,

279/

280

Nahum :

9

LXV,

231/232;

330/331 ; lxxix, 258/259 ; 289/290;

b

13/14;

lxvii,

XXXVII, 75/76

*4. 2

xxxiv,

267/269;

cviii,

378/380 Habacuc : 1, 8

CI, 88/90

4, 4 4, 7

3, 2

lxv, 90/92 ; lxxvi, 92/93 ;

4, 9

XXII, 77/78

4, 10

4, Sophonias VI, 19/20

b 15

VI, 138

CXLIX, 124/1 2 5

xcvi,

155/156;

XIV, 102/103 LXIV, 157 xxxiii,

3

xxxix.

111/112

xli,

143 ;

lxx,

411 ;

96/97; VI, 176

341/342;

v, 11/12 ; xxiv, 180/181

CXVIII, Zacharias :

CXVIII,

91/92 ;xlviii, 57/58 ; lxxi

5, 4 5, 5

Aggaeus : 1, 1

19

5, 3

1, 14

934/935

2249/2250

lxxxix, 243 ; xci, 109

3, 19

LXXVII,

XIV, 102/103

258/260

lv,

284/285 ;

xcm,

886/887 cxxxiv,

;

281 ; cxxv.

257/258;

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

1344 Matthaeus :

Matthaeus :

*5,

5

XXXIV, 316

IO, 16

xxi, 314/315

5,

6

xxxii, 340/341 ; xli, 66/67

IO, 17

lix, 117/119 ; cxviii, 2979/

IO, 18

cxviii, 2979/2981

10, 19

cxviii, 761/764 ; cxx, 172/

*5, 6

2981

xxxvi, 341

5, 7

vi,

322;

cn,

101/102;

5,

n,392/393 ;xxvi, 184/185 ;

cvm, 236/237 8

5, 10

IO,

307 ; cix, 158/159 ; cxviii.

IO,

11

20 22

CXVIII, 761/764 xvi,

113;

1014/1015

cxviii,

xxxvi, 452/454 ; lix, 282/

2916;

284;

5, 5,

174

xxx, 433/434 ; lxxvi, 306/

xcm,

cxx,

CXXXI,

282/283 J

cxviii, 457/459 ; 887/888 ;

10, 23

2755/2756

lix,

189

XLIII, 192/193

10, 28

CXVIII, 2999/3002

10, 32

CXV, 142/144

XXXII, 21/23

10, 33

CXVIII, 831/832

5, 16

xcv, 170/172

10, 34

XLIV,

5, 17

xviii, 143 ; xxvii, 51/52

12

114;

5, 18

Pracf. x, 25/27

11,

5

cx, 133/135

cxxxi, 348/349

11,6

cx, 133/135

231 ;

5, 33 5, 38

81/82; cxviii,

LXII,

230/

1874/1876

CXLIII,

11, 19

LXVIII, 207/208

11, 25

VII,

lxii, 230/231

351/353;

xxx,

XXIII, 88/89

11, 27

CXXXVIII, 298/299

XXIII, 88/89

11, 28

XLIX,

5. 44

xxxiv,

cxi, 91/92

152;

32 ;

lxxviii,

cxviii,

2020;

233/

11, 29

1318/1319;

2985/2986;

56/57; CXVIII,

lxxvii,

LXXX,

224/226 ;

CXIX,

11, 30

cxviii.

148/

*12, 24

11,113/H4; lix, 156/157; LXVII, 353/354

xxiv,

161/162 ;

149;

cm,

cn,

453/454;

cv.

lxv,

99;

lxviii,

57/58 ; cxviii, 1919/1920

12, 29

lxxvi, 67 ; cxviii, 679/680

12,

6, 8

xxi, 707/708

12, 36

CXVIII, 3203/3204

6, 9

xxvii,

12, 39

LXXXV, 323/324

12, 50

XXI, 553/554

6, 10

XIX,

13, 17

lxviii,

56;

cxxxiv,

231/

CXXXIV,

232/

232 156;

35

233

LXXI, 281/282 CXVII, 41/42

187/189;

cxvii.

281/282

6, 12

cvm, 102/103

6, 13

xxv, 44 ; 53 ; cxviii, 2219

6, 17

cxl, 13 3/134

6, 20

CXXV, 127/1 29

6, 24

xxxix, 195/196;

207 ;

cvm, 397/398

6, 1

100/101 ; cxviii,

6, 25

ci, 608/609

7, 6

xxxvm,

72/73 ;

13, 19

7. 20

VII, 306

7.

cxviii, 1150/115 2

xcvi. 3031

cxviii.

Praef. xv, 19 ; xi, 128/130 cxxv, 108/109 cxx, 81/83 lxxxviii, 152/15 5

9, 2

lxiii, 122/123

9, 6

xxxm, 180/181 CXXXVIII, 410/411

lxviii, 284 xxi, 189 ; lv, 43/44 LXVIII, 284

13, 13,

39

xlviii,

cxviii, 3183/3184 207/208 ;

cxxxix.

23

8, 12

*8, 26

Praef. 115/116

34 35

*13,

7, 29

*8, 24

*13, 24 13, 25

277/278 ; cxxxvi, 92/93

24

151/

1897/1898

1988

184

3. 45

400/

402 ; xcix, 94/95

5> 39 5, 42

234;

216/

217 ; cxlix, 118

5, 19 5, 34

XXIII,

2915/

177/178;

xxxii, 21/23

; cxlix, 63/64

117/119;

1491/1495 ;

13, 42 *13,

43

13,

55

*14, 29

XVII, 606 lxxxviii, 532/533 LXVIII, 209 xcm, 254/255

*14 ,30

xcm, 254/255

*14 ,31

lxv, 213 ; cxxn, 10/11

15, 13

cm, 380/381

15, 19

l, 599/600 ; lxxii, 432

15, 24

XIII, 58/59 ; LVI, 108/109 ;

15, 27

LXVII,

CXVII, 316

LXXXIV, 50/51

9. 13 9. 17 IO, 12

CXVIII, 1441/1444

16, 16

XXXIV, 282/285

16, 17

IO, 13

XXXIV, 282/285

16, 18

l,

476/477

533

xxi,

463/465 ;

xlv,

116/

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Matthaeus :

Matthaeus : 118;

LXXVII,

xcii,

895/896;

69/71 ;

cm,

296;

cvin, 219/220 16, 23

cxxxi, 68/69

17,

2

xcii, 43/44

17,

5

CXXXVIII, 46/47

*17,26

24, 24

ix, 491

24. 31 24, 35

xcv, 317/319 ;cxlvi, 57/59

CXVIII, 2991/2992

19, 14

LXVIII, 413/414; CXII, 17/ 18

19, 16

cxvii, 39

25, 27

19> 17

cxvii,

*18, 12

LXVIII, 108/109 cxviii, 3264/3265

39/40 ;

41 ;

cxviii.

8 10 12 20

19, 21

cxi, 15 3/154

19, 28

ix,

158/159 ;

xcm,

274/275 ;

25, 32

144 XLIX, 132/134 ; LXXXI, 141/

25, 34

cxlix,

127/128

20, l8

lxiii, 91/92

20, 22

cxv, 81

20, 30

lxxvii,

*21, 2

906 ;

21, 9

XVII, 686/687 XIV, 65/66

l6

VIII, 66/67

25, 35

1369; 2003/2004; 2963/ 2965 ; 3247/3248 ; cxxvii, 76/77 ; cxxxi, 382 xlix, 169/170 ; lxxx, 192/

LXVIII, 570/57I

25, 40

xl, 60 ; Lvm, 401/402

LXVIII, 284

25, 4i

ix, 162 ; 292/293 ;xx, 170 ; xxvii,ioo/ioi ;xxxv,252 ;

21, 23

LVIII, 3 11/3 12

21, 25

cxxxviii, 173/174

21, 31

LXXXVI,

21, 33 *21, 33 21, 42 21,

43

193 ; xci, 236/237

94/95

XCIV, 95/96

xlix, 94/95 ; lxvii, 124/ 125 ; lxxv, 164/165 ; lxxix, 268/269; lxxx,

LXVIII, 498/499

22, IO

XLIX, I23/125

22, l6

xvii, 657/658 ; xxxiv, 398/ 399;

LIV,

371/372;

293/294; xcm, 59/60; c, 38 ; cii, 66/67 ; 155 ;

LVII,

29/30 22, 17

cvm, 96/97 ; cx, 95 ; cxi, 124/125 ; cxviii, 2965/ 2966; cxxi, 139; cxxxi,

xxxiv, 398/399 ; Lvii, 118/ 119

22, 21

144; cxxi, 139/140 ix, 157; xxvii, 97/98; 184/186; XXXIII, 262/ 263 ; xxxvni, 321/322 ; l, 336/337; Lvm, 239/240; 405 ; lxiii, 213 ; xcv, 147/148; c, 35/36; CII, 68/69; cx, 97/98 ; cxi, 130/132; cxviii, 1368/

58/59

cxxxn, 23/24

21, 13 21,

cix,

CXLVII, 38/39 1, 401 ; ix, 660; xin, 70

25, 31

215 ;

cx, 64/65 ; cxxi, 135/136 ;

vi, 34/37 CXL, 148/152 CXVIII, 1069

cxi, 105/106 xiv, 135/138 XLIX, 132/134 ; LXXXI, 141/

1303/1304 ; cxxi, 163

cxxxi,

1, 282/283 ! L> 187/188 ; cxviii,2955/2956 jcxxxiv, 241/242 ; cxliv, 237/238

*24, 36 *25, 1 25, 25, 25, 25,

i8, 7

1345

lvii,112/113 ;cxviii,299o/ 2991

22, 32

CXIII, 324/325

22, 37

cxviii,

170/172 ;

cxxxiii.

25, 46 26, 3

27/28 ;

26, 4 26, 22 26, 23

13/15 22, 38

cxxxiii, 160

22, 39

cxxxiii,

22, 40

cxxxiii, 15/16

383 LXIX, 100/101 CXVIII, 1729/1730 cxviii, 1729/1730 LXIII, 28/29

lxxii.

xiv, 93/94 VII, 162/163 LXXVII, 201/203 xv, 190/191 ; xxx, 174/ 175 ; lxxxvii, 68/69;

23, 2

1,156/157 ;cxxxviii,62/63

cvm, 357/358; CXXVI, 75 ; cxxxviii, 334/335 xxi,87/88 5250/251 ;xxvii,

23,

cxviii,H32/ii33 jcxxxiv.

13/15 ;

26, 32 *26, 35

160

22, 43

Praef. 11, 33/34

22, 44

Praef.

11,

33/34;

26, 38

402/403 22,

45 12

Praef. 1, 23/24

26, 39

43/45 ;

211/212 23, *3

lxviii, 108/109

23, 27

Lxvii, 301/302

37 24, 13

LVI, 70/71 ; xc, 90/92

23,

cv, 91

26, 46 *26, 47-50 26, 60 26, 61

lxviii,

105/106;

CVII, I73A74 cxviii, 2752 xviii, 48/49 xxxiv, 228/230 xxxiv, 144/145 ; 228/230

1346

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Matthaeus : 26, 64

Marcus : XXXIV,

222/223 ’

lxii,

LXV,

100/101 26, 65

LXV,

102 ;

LXVIII,

436/

437 26, 66

26, 68

LIV,

179;

Lxvm,

376;

LVI,

182/183;

10, 14

cxviii, 2406/2407

10, 17

cxvii, 39

10, 18

XLIV,

53; CV, 41 ;

39/40 ;

cxxiv,

xxix, 39

108 ; cxlii, 199

LXXVII, 2OI/203

*27> 3 *27, 17

cxviii, 1952/1953

*11, 13

xxxiv, 240/242

CXVIII, 2865/2867

*11, 14

xxxiv, 240/242

10, 21

XXI, 192/195

12, 14

cvm, 39/40

xxv, 105/107

13, 32

ix, 643/645

601/

*13, 32 14, 36

100; cvm, 267 LXVIII, 476/477

14, 4i 15, 26

27, 35

xxi, 466/467

16, 15

xxix, 171/173

27, 37

xx, 28 ; xlvi, 45/46

16, 16

xxix, 171/173

27, 39

cvm, 428/429

16, 17

CXLII, 155/156

27, 40

xxi, 205/206 ; xxix, 40/41 ;

*27. 34

xvi,

290/291 ;

lxiii, 163 ;

xvii,

lxxxvii,

144/

145 ; cvm, 399/4oo

107/

CXLIV, 31/32

602 ; lviii, 91 ; lxiii, 99/

27» 25

59; CXVII,

lviii, 310 ; lxiii, 99

*26, 69-75

*27, i7-23 *27, 24

463 ;

CXXIV, 114

vi, 34/37 CIV, 597 cm, 455/456 LXVII, 495/496

Lucas : *1, 13

cxxxvi, 125/126

27, 4i

xxxiv, 333/335

i, 35

xxi, 245/247 ; LXVII, 295/

27. 42

11, 49/50; in, 148/149; xxi, 201/202 ; xxxiv, 333/

L 38

LXXXV, 118/119

335 ;

liv,

166/167 i

296 ; xcviii, 75/76

67/68 ;

lxiii.

1. 73

XIV, 123/124

Lxvm,

438/

2, 14 2, 29

XXXII, 87/88

xxxix,2 30/2 3 2 ;lxvi,7o/72

439

xcvii, 53/54 ; cxviii, 2189/

27, 43

xxi, 215 ; lxxxvii, 125

27, 45

xxi, 388/390

27> 46

xxx, 484/485 ; xxxvi, 448 ;

2, 29-31 2, 29-32

CXLI, I32

2, 3°

XCVII, 53/54

27. 48

LXVIII, 5/6

2, 35

CIV, 265/266

27. 5i

xxi, 388/390 ; lxxxi, 104/

3, 17

xxix, 208/209

105

4, 21

xxxix, 240/241

27, 54 28, 10

LXXXI, IIO

4, 22

lxviii, 242 ; cvm, 399

6, 30

xl, 47 ; cm, 320

lxxxviii, 12/13

6, 37 6, 38

LVII, 40

LXV, 105/106

28, 16

xxvm, 230/231

28, 18

11,

266/267 ;

xxix,

7, 48

xxxvm, 319

7, 50

XXXII, 112

22/23 ! cxxvi, 75/76

8, 8

XLIX, 160/161

LXXVI,

9, 60

xl, 82 ; cxiv, 141 ; cxviii,

272/273 ;

LXXXIV,

lviii,

365/366

140/141 ;

xc,

251/

IO,

l8

IO, 20

*10,34

1, 10

Praef. 1, 33/35

L 35

LIV. I 32/1 3 3

1, 45

LIV, 133/134

2, 5

CXLII, 150

3. 27

LVIII, 106/107 ; LXVII, 244/

”,

312/313; 323 ;

LXVIII,

5 99/600 ;

CXLVI,

97/99 CXXVII, I 2 5/127 CXVIII, 2284/2285 XXXI, 350/352 XXXI,

350/352; civ,

n, 13

xxxix, 236/237

11,33 12, 6

XVII, 450/451

*12, l8

477 XXXIX,

LXXXVIII, 165

109/

IIO

LVIII, 202/203 5 LXVII, 476/

VI,

3

11, 9 11,10

246 N> OO

xxxvi.

7/8 ;

Marcus :

^4

101/102;

lxxxviii, 386/387 ; xcvm,

252 ; cxxiv, 74/75

8, 33

xxvii, 288/289

I47/148 28, 20

cv, 106

XXI, 552/553 ; XLVIII, 122 ;

28, 13

28, 19

2190

xxxiv, LV,

94; 192 ;

12,

20

LXIV, 271/273 cxxx, 46/48 XLVIII, 76/77

258/260;

CXLV,

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Lucas : 12, 12,

35 47

12, 49 *13, 11-13

Lucas : CXVIII, 1856/1857

cxxxviii,

IV, 73/75

107/108

cm,

142/143 ; cxviii, 1581

XVIII, 311/312

13, 16

cxlv, 155/157

13, 25

CXI, 118/119

13, 32

LXII, 207/208

13. 33 13. 34

LXII, 207/208

14, 11

lxxiv,

236/237 ;

*23,

44

xxxiv, 328/329

*23,

45

xxxiv, 328/329

23, 46

xxx,

90/91 ;

lvi, 224/225 ; cxviii, 2717/

24, 18

LXVIII, 299/3OO

159/160;

CXVIII,

24, 32

cxviii, 2575/2576

24,

39

LXXXI, 170/172

CXVIII, 2030/2033

*24, 42

II, 387/388

i5»

cxlix, 73/74

*24, 47

XLIX, 69/70

*15, 18

cxxxvi, 128/129

*15, 23

cxxxvi, 128/129

Iohannes :

*16, 19 sqq. lxx, 296/297

*16, 24

1, 1

196/200 ; ix,

cxxix, 13 3/134 ; cxxxviii.

cxviii, 510/511

17, 17

LXII, 97/99 ; xcv,

17, 18

lxii, 97/99 ; xcv, 174/176 ;

lxxxv, 11/13

x, 2

lxxi, 401/403 ; cxxix, 133/ X34

174/176 i»

3

LVIII, 237/238

x»

xxxi, 44/45 ; cxviii, 2112/

x, 8

2113

x»

513/

5 9

xxxv, 197/198 CXVIII, 1864/1866 XXXIII,

128/129;

XXXV,

188/189 ; xlviii, 338/339 ;

xxiv, 157

lxxxviii, 199/201 ; cxviii.

LIV, 17

l86i;

civ, 548/549; cv, 604

CXLV, 165/166

X, 152/154

*19, 41

LIV, 57/58 ix,

1, 12

xxxii,

357/

1,

14

165/166;

xxviii, 41/42 ; lxxxi, 121/

37/38;

vm,

15 2/15 3 ;

124;

XL,

xxix,

123/

219/220;

XLV,

105 ; LV, 238/239 ; lxxxvi.

CXVIII, 1536/1537 XX,

CXLII,

122 ; cxxxv, 145

340/341;

358 ; cxviii, 908/909

33

cm,

cxviii, 2121/2113

*19, 12-25

22, 15

405/406;

97/98

lxxxv, 92/93

18, 8

21,

lxxi,

515 ; cxvi, 46/47 ; cxlviii.

18, 1

21, 19

99/100;

1, i-3

cxv, 118/119

19, 10

cxx,

109/110

17, 10

39

51;

401/

137/138;

cxvi,

CXVIII, 1140

18,

LXXI,

8/9;

XXXIII, 384/386 CII, 202/203

18, 19

51/52; cix,

LXXXV, 256/258

17, 5

*18, 14

XLIV, 403;

301/303 ;

16, 26

*18, 13

104/

2718

xc, 90/92

vi,

cxli,

24, 1

14, 26

*16, 23

cxli.

105 ; cxlv, 66

2829/2830 ; cxxx, 18/19

7

1347

LXVIII,

127 ; lxxxviii, 103 ; xcvi.

453/

454; cv, 272/273

129/130 ; xcviii, 132/133 ;

31

LXXIV, 83/86

civ,

22, 32

LXXIV, 83/86

313;

cxviii, 772/773

cxx,

22,

*22, 34-6l

89;

xc, 210/211

1, 16

l,

22, 6l

xxxix, 298 ; L, 355/356

1, 18

CXXXIX,

xxiv, 300/301

1, 26

LXXXI, 36

xxxix, 298 ; L, 355/356

x»

xxiv, 300/301

1,

33 47

1.

5i

22, 62 *22, 62 22, 66

xxxiv, 331

23, 21

VII,

XXI,

300 ;

308/309 ; xxxiv, 407 ; lvt. 140 ; lvii, 120

23,

34

xiv,

;

107

545 23, 42

; lxviii,

23,

43

;

;

lviii, 90

;

cvtii, 45

87/88

lxxiii,

;

257/258 ;

cxlix,

156

222

Praef. 1, 51/54 xxiv, 10 ; xxxi, 69 ; lxxiii.

106/107

458/459

;

Praef.

*2, 9

LXXVII,

*2, 15

LXVIII, 234/236 LXX, 302/304

2, 17

lxviii,

170

7

;

cxviii,

2560/

2561 2, 19

v, 146

364;

lxxiv,

597/598

; 467 ;

lxxvii.

XXXIII,

89/90 ;

2, 16

lxxviii, 236/237

243/244;

civ, 597

*2, 6-11

106/

xxvii,

LXV, 324 1,

;

428/429 ; cxiv, 163/164

303/304 ;

lxiii, 62

cix.

1400/1401

97/98

22, 43

*22, 6l

465/466;

cxviii,

182/183

;

;

xl, 217

xxxiv,

;

lxxxv, 302/303

lxiv,

145/ 129

;

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

1348

Iohannes :

Iohannes :

8, 44

xvi, 216/217 J xvii, 656 ;

2, 21

LXXXV, 304

3. 2 3. 3 3» 13

XXVII, 71/72

xlviii,

L, 226/228

192 ; cxi, 52 ; cxxi, 116 ;

vii, 181/182

3, 18

i,

365 ;

331 ;

xciv,

cxxxiii, 80 ; cxliii, 176

cxxxiv,

258/260

8, 48

xxx, 239

8, 56

lvii,

3. T9

XIII, 112/113

3. 29 3> 31

CXXXI, 186/187

3. 32 4, 7

Praef. iv, 11/12

9, 16

xxx, 238/239

lxi, 117 ; lxviii, 267

9, 27

cvm, 271

4, 10

1, 264/265 ; lxii, 41/43

9, 28

cvm, 272/273

4, 13

xxn,

9, 29

lxviii, 242/243

9,39

xcvi, 50/51

Praef. iv, 11/12

*9, 6

175/177;

xlv,

98/

IO, 7

CXVII, 266/267

xxn, 175/177

10, 11

xiv,

10, 16

lxxvi,

;

xlv, 98/99 ;

254/256;

lxxvii,

280/282 ; cm, 264/265 app.

4, 24 5> 17 5, 19

10, 18

l, 382 ; cxxix, 71

lxi, 49

;

337/338

hi, 119/120 ; xv, 191/192 ;

lxi,

273/274;

LXXI,

lxxx, 119/120 cxxi,

;

48/

266/268 ;

lxiii,

43/45 ; CXLI, 89/90 ;

lxxxv,

44/

155/156;

101/102

10.27

89

;

cxiv, 172/173 xxix, 139/140

;

xciv,

157/159 ;

cxviii,

157/159;

CXVIII,

x936 viii,

;

127/

128

10.28

xciv,

10, 30

1937 cxxxviii, 47/48 ; 97

11, II

LXVII, 260/261

cvm, 338/340

5, 24 5, 26

xcvn,

45 ; lxxxvii, 88/89 ; xcvn,

306/307; 11,

cxlii, 201

321/323 ;

xl, 190/191 ; lvi, 94/95 ; cxxxviii,

;

cxxxi, 386/387

5> 23

144/145 ;

xx, 213/214 ;xxi, 366/367 ;

cxxxi, 388/389 138/139

5, 22

2°4/

203/205

xxv, 204/206

cvm,

civ,

cxlv, 163/165

280/282 ;ciii, 264/265 app.

lxiv,

*5, 2

218/219 >

205 ; cv, 127 ; cxviii, 1725

99 ; lxiv, 254/256 ; lxxvi 1,

4, 14

191/

cvm, 338/

340

*11, l6

5, 27

LXXIV, 65

5, 28

LXVII, 701/702

5. 35

xvii,448/449 ;cxviii,i863/

11, 26 *11, 43 11.48

1864 ; cxxxi, 372/373

CXLVI, 235

cxviii, 2850/2851 CXXII, 10 XIII,

174/175;

XL,

141/

142 ; lxiii, 120/121

5, 43 5> 46

cxvii, 346/348

11.49

XL, 143/144

LXXXIX, 24/25

11, 5°

XX, 192 ; XXXIV, 403/404;

6, 32

IV, 217/218

6, 41

cxlvi 1, 68

12, 24

XL, 143/144 LIX, I98/2OO

6, 44 6, 51

XLIV, 424/425

12.28

hi,

6, 54

xxxm, 173/175

ci, 198/199

;

civ, 533/5 34 ;

95/96;

xvii,

268;

lxxxvtii, 322/232 ; cvm,

cix, 233/

429/430

234

*13, 4

xcn, 60/61

*13, 5

xcn, 60/61

l, 481/482 XL, 202/203 ; LIV, 238/239

13, 27

XVI, 180

7. 38

xcn, 104/105 ; xcvn, 183/

13, 34

XXI, 355/356

184 ; cm, 264/265

14, I

CXVIII, 1045

14.6

OO

6, 64 6, 71

lvi, 169/171

8, 5 8, 11

lvi, 169/171

xxvi,

xxxi, 65

xxxvr, 418/419 ; 675/676 ;

8, 12

XLII, 71/72 ; cxviii, 1862 ;

xxxix, 228/229 ; xlii, 72 ;

II, 341 ;v, 81/82 ; XXV, 61 ; xxx,

361 ;

lxv, 212 ; lxxvi, 268/269 !

8, 17

lxviii, 501/502

LXXXIV,

1, 5/6 ; Lxvii, 4/5 ; lxxxvi,

214 ; CII,

136

39/40; cxviii, 56/57:129;

h>

CXXXVIII, 221

00

231 ;

194/19 5 ;

LXXXV,

236/237 ;

cxvi,

8, 26

CIX, 140

577;

8, 36

IX, 13/14 ; lxxvii, 513/514

53 ; cxxxviii, 92/93 ;cxlv,

8, 39

lxviii, 138/139

219 ;

722 ;

civ,

2621;

128 14, 8

cix, 147

CXXVII,

52/

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Iohannes :

Iohannes :

14, 9

xi, 118 ; cix, 147/148

14, 10

xvi,

*19, 7

lv,

303/304;

219/

220 ; lviii, 147 ; lxii, 224 ; lxvii, 14, 11

lv,

333 ;

cxxn,

219/220 ;

LXII,

224;

19,

9

xxxix, 227/228 ; exxx, 50/

19, 11

xxi, 80/81 ; lxv, 248/249 ;

36/37

lviii,

147 ;

333

LXVII,

15

14, 18

5i lxviii, 548/549 ; LXXXVIII,

;

147/148 ; cm, 216/217

XCVIII, 178/179 lviii,

140;

cxvtii,

888/

14, 20

xvi, 303/304

14, 21

xvii, 32/33 ; xc, 266

14, 27

iv,

247 ;

xlv,

cxviii,

OO

£

xl, 179/180

i9>

LXXV, 31

15

*19, 23

xxviii,

236 ;

246/

lxxi,

5073/3074;

evil,

172/173 ;

95/96

cxxxviii.

LXI, 117

19, 30

vii, 219 ; liv, 304 ; cxviii,

20, 1

xxi, 6/7

20, 17

XXI, I 51/152

20, 27

II, 385/386

1489/1490 ;cxxxi, 102/103

*20, 27

; 137

11, 152 ; xv, 6 xxi, 455/457

19, 28

8 ;

cxxv.

160/161

14, 30

19, 12

19, 19

889

235/236 ;

xvi, 205/206 XXXIX, 226/227

19, 10

cxxxviii, 300/301 14.

1349

LXXXI, 170/172

20, 28

CXLIII, 316

66/67;

20, 29

cv, 245/246

lxviii, 170/171 ; lxxxviii.

*21, II

1,

26/27;

169/170;

15 3/15 4 !

lviii,

XXX,

CL, 206/209

21, 14

cxxxviii, 56/58

cxxxviii, 476/477

21, 15

vm, 195

15, 5

LXXIX, 182/183

21, 17

IX, 650

15, i4

XIV,

21, 18

LXVIII, 54/55

360/361 ;

cxvii,

113/114;

132/133 ;

xxx,

494/

495 15,

15

xiv, 79/80 ; 113/114 ; xxx. 494/495 !

cxxxviii,

Actus Apostolorum :

365/

i» 7

ix, 661/662 ; cxviii, 1454/

84 ;

1,9

cm, 107

145 5

366 15, 16

15, 20

XVII, 351/352 ;

1,11

11,

XL, I36/137

1,16

cvm, 13 2/134

1,20

Praef.

xix,

16, 8

vi, 118/119

16, 15

389 ; xlvi, 89/91

lxiv, 101/102 ; cxviii, 582

16, 7

*16, 12

XXIX,

39/41

cvi,

;

260/262

282

cxviii, 309 11,

251;

vii,

ix,

651;

lxxi,

245/246; 65;

75;

LXXIV, 66/67

;

xn,

12

1,26

xv, 138/139

2» 3

LXXXVIII, 89/91

*2, 3 2,

4

LXXX,

142/143

;

LXXXVIII,

lxvii,

140/141 ;

89/91

17, 1 17, 5

in, 91/92 CXLI, I3I

3, 12

CXLI