Beknopte integrale ziekteleer [6th ed] 978-90-368-1121-7, 978-90-368-1447-8 [PDF]

Zitiervorschau

Paul Bocken

Beknopte integrale ziekteleer

#FLOPQUF
JOUFHSBMF
[JFLUFMFFS

Beknopte integrale ziekteleer

Paul Bocken

#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
)PVUFO

*4#/
 ‰

#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
POEFSEFFM
WBO
4QSJOHFS
.FEJB
#7 0NTMBH
FO
CBTJTPOUXFSQ
CJOOFOXFSL
.BSJqM
-BN
COP
´T)FSUPHFOCPTDI "MMF
SFDIUFO
WPPSCFIPVEFO
/JFUT
VJU
EF[F
VJUHBWF
NBH
XPSEFO
WFSWFFMWPVEJHE
PQHFTMBHFO
JO
FFO
HFBVUPNBUJTFFSE
HFHFWFOTCFTUBOE
PG
PQFOCBBS
HFNBBLU
JO
FOJHF
WPSN
PG
PQ
FOJHF
XJK[F
IFU[JK
FMFLUSPOJTDI
NFDIBOJTDI
EPPS
GPUPLPQJFqO
PG
PQOBNFO
IFU[JK
PQ
FOJHF
BO EFSF
NBOJFS
[POEFS
WPPSBGHBBOEF
TDISJGUFMJKLF
UPFTUFNNJOH
WBO
EF
VJUHFWFS 7PPS
[PWFS
IFU
NBLFO
WBO
LPQJFqO
VJU
EF[F
VJUHBWF
JT
UPFHFTUBBO
PQ
HSPOE
WBO
BSUJLFM
C
"V UFVSTXFU
K
IFU
#FTMVJU
WBO

KVOJ

4UC

[PBMT
HFXJK[JHE
CJK
IFU
#FTMVJU
WBO

BVHVT UVT

4UC

FO
BSUJLFM

"VUFVSTXFU
EJFOU
NFO
EF
EBBSWPPS
XFUUFMJKL
WFSTDIVMEJHEF
WFSHPFEJOHFO
UF
WPMEPFO
BBO
EF
4UJDIUJOH
3FQSPSFDIU
1PTUCVT


,#
)PPGEEPSQ 
7PPS
IFU
PWFSOFNFO
WBO
FFO
HFEFFMUF O
VJU
EF[F
VJUHBWF
JO
CMPFNMF[JOHFO
SFBEFST
FO
BO EFSF
DPNQJMBUJFXFSLFO
BSUJLFM

"VUFVSTXFU
EJFOU
NFO
[JDI
UPU
EF
VJUHFWFS
UF

XFOEFO
4BNFOTUFMMFS T
FO
VJUHFWFS
[JKO
[JDI
WPMMFEJH
CFXVTU
WBO
IVO
UBBL
FFO
CFUSPVXCBSF
VJUHBWF
UF
WFS[PSHFO
/JFUUFNJO
LVOOFO
[JK
HFFO
BBOTQSBLFMJKLIFJE
BBOWBBSEFO
WPPS
ESVLGPVUFO
FO
BOEFSF
POKVJTUIFEFO
EJF
FWFOUVFFM
JO
EF[F
VJUHBWF
WPPSLPNFO /63
 &FSTUF
ESVL
&MTFWJFS%F
5JKETUSPPN
.BBSTTFO
 5XFFEF
ESVL
FFSTUF
UN
EFSEF
PQMBHF
&MTFWJFS
HF[POEIFJET[PSH
.BBSTTFO
 %FSEF
IFS[JFOF
ESVL
&MTFWJFS
HF[POEIFJET[PSH
"NTUFSEBN

 7JFSEF
FO
WJKGEF
ESVL
3FFE
#VTJOFTT
"NTUFSEBN
 7JKGEF
ESVL
UXFFEF
UN
WJFSEF
PQMBHF
3FFE
#VTJOFTT
&EVDBUJPO
"NTUFSEBN
 %F
XJK[JHJOH
WBO
EF
WJKGEF
ESVL
UFO
PQ[JDIUF
WBO
EF
EFSEF
FO
EF
WJFSEF
ESVL
JT
EF
POMJOF UPFWPFHJOH
4UVEJF$MPVE ;FTEF
HFIFFM
IFS[JFOF
ESVL
#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
)PVUFO
 #PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN )FU
4QPPS
 1PTUCVT
 
("
)PVUFO XXXCTMOM

Voorwoord bij de zesde druk

%F
#FLOPQUF
JOUFHSBMF
[JFLUFMFFS
LBO
[JDI
EF
MBBUTUF
KBSFO
WFSIFVHFO
JO
FFO
DPOTUBOUF
CFMBOHTUFMMJOH
%BU
JT
FFO
UFLFO
EBU
IFU
CPFL
UFHFNPFULPNU
BBO
EF
CFIPFGUF
BBO
LFO OJT
.FU
EF[F
[FTEF
ESVL
IPQFO
XF
OPH
CFUFS
BBO
EJF
CFIPFGUF
UF
WPMEPFO
)FU
NPUUP
´VJUMFHHFO
XBU
VJUMFH
OPEJH
IFFGU
FO
CFOPFNFO
XBU
BMMFFO
CFOPFNE
IPFGU
UF
XPSEFOµ
HFMEU
JO
EF[F
VJUHBWF
POWFSNJOEFSE 5PDI
IFCCFO
XF
WFFM
WFSBOEFSE
)FU
CPFL
JT
HSPOEJH
PNHFXFSLU
PN
EF
UPFHBOLFMJKL IFJE
WBO
EF
UFLTU
UF
WFSHSPUFO
%F
MBZPVU
JT
PQFOFS
FO
BGXJTTFMFOEFS
5FLTU
NFU
VJUMFH
UBCFMMFO
NFU
PQTPNNJOHFO
FO
WFSHFMJKLJOHFO
FO
FFO
BBOUBM
NJOENBQT
OPEJHFO
VJU
PN
PQ
WFSTDIJMMFOEF
NBOJFSFO
NFU
EF
JOGPSNBUJF
PN
UF
HBBO
0N
EF
PNWBOH
WBO
IFU
CPFL
CJOOFO
EF
QFSLFO
UF
IPVEFO
JT
FS
NFU
EF
HSPPUTU
NPHFMJKLF
[PSH
FFO
LFV[F
HFNBBLU
WBO
POEFSXFSQFO
PN
VJUHFCSFJE
BBO
EF
PSEF
UF
TUFMMFO
"OEFSF
POEFSXFSQFO
XPSEFO
CFIBOEFME
WJB
LFOOJTDMJQT
JO
EF
EJHJUBMF
WFSTJF
WBO
EJU
CPFL
FO
FFO
BBOUBM
PO EFSXFSQFO
XPSEU
[PXFM
JO
IFU
CPFL
BMT
JO
LFOOJTDMJQT
VJUHFMFHE

Kennisclips (weblectures) %F
WFMF
LFOOJTDMJQT
PPL
XFCMFDUVSFT
HFOPFNE
CJK
EJU
CPFL
[JKO
WPSNHFHFWFO
NFU
CFIVMQ
WBO
TDIFSNPQOBNFT
%F
JOGPSNBUJF
PQ
IFU
TDIFSN
XPSEU
VJUHFMFHE
VJUHF CSFJE
FO
WBO
WPPSCFFMEFO
WPPS[JFO
%F
UPPO[FUUJOH
WBO
EF[F
MFTTFO
JT
FSPQ
HFSJDIU
EF
TUVEFOU
IFU
HFWPFM
UF
HFWFO
CJK
JFNBOE
BBO
UBGFM
UF
[JUUFO
EJF
JFUT
VJUMFHU
%JU
WFSLMBBSU
EBU
EF
WFSUFMUSBOU
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
MFFSTUPG
FO
EF
NPFJMJKLIFJETHSBBE
EBBSWBO
WBSJ FFSU
UVTTFO
FFO
´NFFS
QSPGFTTJPOFMF
FO
NFEJTDIF
NBOJFS
WBO
TQSFLFOµ
FO
FFO
NBOJFS
EJF
CJKWPPSCFFME
PPL
EPPS
QBUJqOUFO
LBO
XPSEFO
CFHSFQFO
7BOVJU
[JKO
SVJNF
POEFS XJKTFSWBSJOH
XFFU
EF
BVUFVS
EBU
WSJKXFM
BMMF
TUVEFOUFO
BBOHFWFO
IFFM
WFFM
UF
IFCCFO
BBO
EFSHFMJKLF
WPSNFO
WBO
VJUMFH %F
WPMHFOEF
BDDFOUWFSTDIVJWJOHFO
UFO
PQ[JDIUF
WBO
EF
WPSJHF
FEJUJFT
[JKO
WBO
CFMBOH …
7BOXFHF
EJWFSTF
UF
WFSXBDIUFO
POUXJLLFMJOHFO
JO
EF
HF[POEIFJET[PSH
FO
NFU
CF USFLLJOH
UPU
EF
SPM
WBO
EF
WFSQMFFHLVOEJHF
[JKO
DPNQMFYF
FO
DISPOJTDIF
BBOEPFOJO HFO
DFOUSBBM
CMJKWFO
TUBBO
[PXFM
TPNBUJTDIF
BMT
QTZDIJBUSJTDIF
%BU
DPSSFTQPOEFFSU
NFU
EF
JOIPVE
WBO
WFFM
DVSSJDVMB
$ISPOJTDIF
BBOEPFOJOHFO
[JKO
FS
PWFSBM
FO
[F
LPNFO
JO
EF
UPFLPNTU
BMMFFO
NBBS
WBLFS
WPPS
8F
IFCCFO
FSWPPS
HFLP[FO
EF[F
BBOEPFOJOHFO
VJUHFCSFJE
UPF
UF
MJDIUFO
;F
XPSEFO
WPPS[JFO
WBO
FFO
DBTVT
FO
WBO
FFO
VJUESVLLFMJKLF
LPQQFMJOH
OBBS
EF
OPSNBMF
BOBUPNJF
FO
GZTJPMPHJF

…
"BOEPFOJOHFO
XBBSWBO
EF
CFTDISJKWJOH
CJOOFO
EF
CFQFSLUF
PNWBOH
WBO
IFU
CPFL
OJFU
WFFM
WFSEFS
LBO
LPNFO
EBO
FFO
PQTPNNJOH
WBO
HFHFWFOT
[JKO
POEFSHFCSBDIU
JO
LFOOJTDMJQT
%F[F
[JKO
WPPSBM
CFEPFME
PN
EF
TUVEFOU
UF
POEFSTUFVOFO
CJK
FFO
EPFMNBUJHF
[PFLPQESBDIU
PQ
JOUFSOFU
FO
PN
JO
IFU
LBEFS
EBBSWBO
BBO
UF
HFWFO
XFMLF
BTQFDUFO
WBO
EF
BBOEPFOJOH
NPHFMJKL
BBOEBDIU
WFSEJFOFO
%F[F
BBOEPFOJO HFO
WJOEU
NFO
JO
EF
UBCFMMFO
BMT
BGTMVJUJOH
WBO
EF
IPPGETUVLLFO

UPU
FO
NFU

%BBSCJK
[BM
BEFRVBUF
CFHFMFJEJOH
FO
DPOUSPMF
EPPS
FFO
EPDFOU
NFU
JOIPVETEFTLVO EJHIFJE
WSVDIUFO
LVOOFO
BGXFSQFO ;PBMT
BMUJKE
JT
FS
WFFM
[PSH
CFTUFFE
BBO
FFO
CFHSJKQFMJKLF
UFLTU
XBBSVJU
EF
IPPGE[B LFO
HPFE
OBBS
WPSFO
LPNFO
FO
EJF
HPFE
TBNFO
UF
WBUUFO
FO
OB
UF
WFSUFMMFO
WBMU
&S
JT
HF[PDIU
OBBS
FFO
PQUJNBBM
FWFOXJDIU
UVTTFO
CFHSJKQFMJKLIFJE
BBO
EF
FOF
LBOU
FO
WPMMFEJHIFJE
FO
EJFQHBOH
WBO
EF
HFQSFTFOUFFSEF
NFEJTDIF
LFOOJT
BBO
EF
BOEFSF
*O
EF
EJHJUBMF
MFFSPNHFWJOH
[JKO
PFGFOTUFMMJOHFO
UF
WJOEFO
CJK
FML
IPPGETUVL
)FU
CFBOU XPPSEFO
IJFSWBO
LBO
FFO
HMPCBMF
JOESVL
HFWFO
WBO
EF
NBUF
XBBSJO
EF
UFLTU
EPPS
EF
TUVEFOU
JT
WFSXFSLU %F
BVUFVS
IPPQU
WBO
IBSUF
EBU
IJK
JO
EF
CVVSU
LPNU
WBO
IFU
SFBMJTFSFO
WBO
EF
CFPPHEF
CFHSJKQFMJKLIFJE
"MT
FS
FSHFOT
WFFM
LFOOJT
CJK
FMLBBS
JT
HFCSBDIU
WBMU
TUFFET
XFFS
PQ
IPFWFFM
FS
OJFU
LBO
XPSEFO
HFXFUFO
%BU
HFMEU
[FLFS
CJOOFO
FFO
CFSPFQTPQMFJEJOH
.PDIUFO
CPFL
FO
LFOOJTDMJQT
TUVEFOUFO
WPMEPFOEF
IFMQFO
PN
[JDI
JO
EF
[JFLUFMFFS
UF
WFSEJFQFO
FO
FSUPF
CJKESBHFO
EBU
TUVEFOUFO
FFO
TPMJEF
LFOOJTCBTJT
WFSXFSWFO
WPPS
WFSEFSF
QSPGFTTJPOFMF
POUXJLLFMJOH
EBO
NBH
IFU
QSPKFDU
HFTMBBHE
XPSEFO
HFOPFNE
%F
WPPSUSFGGFMJKLF
POEFSTUFVOJOH
WBO
EF
LBOU
WBO
EF
VJUHFWFS
FO
EF
CVSFBVSFEBDUJF
NBH
EBBSCJK
OJFU
POWFSNFME
CMJKWFO
%F
BVUFVS
IPVEU
[JDI
BBOCFWPMFO
WPPS
TVHHFTUJFT
FO
FWFOUVFFM
PQHFTQPPSEF
CMJOEF
WMFLLFO
PG
POOBVXLFVSJHIFEFO %ST
)1.
#PDLFO $VMFNCPSH
OBKBBS



Ten geleide

%JU
MFFSCPFL
LSFFH
[JKO
JOWVMMJOH
WPPSBM
PQ
CBTJT
WBO
EF
EBHFMJKLTF
PNHBOH
NFU
EF
POBGHFCSPLFO
FO
BDUVFMF
SFFLT
WSBHFO
WBO
TUVEFOUFO
PQ
BMMF
NPHFMJKLF
UFSSFJOFO
WBO
EF
HF[POEIFJET[PSH
SFDIUTUSFFLT
WBOVJU
IVO
FSWBSJOHFO
BBO
IFU
[JFLCFE
FO
PQ
EF
TUBHFBGEFMJOHFO
%BBSOBBTU
CMJKGU
IFU
OBUVVSMJKL
EF
UBBL
WBO
EF
BVUFVS
OFU
[PBMT
FFO
EPDFOU
[PV
EPFO
EF
POEFSMJOHF
TBNFOIBOHFO
JO
EF
MFFSTUPG
OBBS
WPSFO
UF
IBMFO
UF
WFSIFMEFSFO
FO
BBO
UF
MFSFO /BBTU
EF
SF¿FDUJFWF
WFSNPHFOT
CJK
EF
TUVEFOU
PN
USBOTGFS
UF
GBDJMJUFSFO
JT
FFO
SVJNF
FO
QBSBUF
[JFLUFLVOEJHF
LFOOJT
PONJTCBBS
BMMFFO
BM
PN
USBOTGFS
CFSIBVQU
PQ
HBOH
UF
CSFOHFO
FO
UF
IPVEFO $POTFRVFOU
FO
[P
IFMEFS
NPHFMJKL
QSFTFOUFFSU
IFU
CPFL
EF
WFSCBOEFO
UVTTFO
WFSTUP SJOHFO
TZNQUPNFO
CFQFSLJOHFO
FO
EF
HFWPMHFO
EBBSWBO
WPPS
XBU
EF
QBUJqOU
JO
IFU
NFEJTDI
DJSDVJU
[PBM
UF
XBDIUFO
LBO
TUBBO

Inhoud

Digitaal verder studeren

19

1 &#& &#' &#( &#) &#*

Algemene ziektekundige begrippen c[ZXi^ZWZhig^_Y^c\ZcdcihiZ`^c\hgZbb^c\ c[ZXi^Zh :c`ZaZbZY^hX]ZVheZXiZcW^_bZchZcbZiZZckZghiVcYZa^_`ZWZeZg`^c\ *#(#& DdgoV`ZckVcZZckZghiVcYZa^_`ZWZeZg`^c\ *#(#' 7^_`dbZcYZhiddgc^hhZcXdbdgW^Y^iZ^iZc`lZihWVVg]Z^Y *#(#( A^X]VbZa^_`ZegdWaZbZc :c`ZaZVVciZ`Zc^c\ZcW^_olVc\ZghX]VeZco^Z`iZ *#)#& Idm^XdhZ *#)#' 7ZhiVVcYZY^VWZiZh *#)#( OlVc\ZghX]VehY^VWZiZh

141 &)& &)' &)( &)( &)( &)) &)) &)) &)) &)* &)+ &)+ &)&)&). &). &*%

Ziekten van hart en bloedvaten 8dgdcV^gZ]VgiVVcYdZc^c\Zc/Vc\^cVeZXidg^h!VXjjiXdgdcV^g hncYgddbZc]Vgi^c[VgXi +#&#& @gVchhaV\VYZghiZcdhZ =Vgi[VaZc +#'#& DdgoV`ZcZceVi]d[nh^dad\^Z +#'#' HnbeidbZcZcXdbea^XVi^Zh +#'#( 6VckjaaZcYZY^V\cdhi^Z` +#'#) :c`ZaZkddgWZZaYZckVcWZ]VcYZa^c\ :c`ZaZ]Vgig^ibZhiddgc^hhZc +#(#& 6ig^jbÃWg^aaZgZc +#(#' 9Va^c\kVcYZXVgY^VXdjiejiYddgg^ibZhiddgc^hhZc +#(#( =Vgihi^ahiVcY 9^ZeZkZcZjoZigdbWdhZ +#)#& HnbeidbZc +#)#' Adc\ZbWda^Z :c`ZaZVcYZgZVVcYdZc^c\ZckVc]VgiZcWadZYkViZc^c]Zi`dgi

153

Aandoeningen van de luchtwegen 8DE9ZcVhibV ,#&#& IlZZdcYZgYZaZckVc8DE9 ,#&#' HnbeidbZc ,#&#( KZgaddeZcXdbea^XVi^Zh ,#&#) BZY^XVi^Z

171 &,& &,' &,( &,( &,)

&*( &*( &** &*+ &*. &+% &+% &+& &+& &+' &+' &+( &+) &+) &+*

,#' ,#( 8 -#&

-#'

-#(

-#) -#*

-#+

-#, 9 .#&

.#'

,#&#* Ojjghid[ZcVcYZgZWZ]VcYZa^c\Zc ,#&#+ EVaa^Vi^ZkZ[VhZ ,#&#, 6hi]bVWgdcX]^VaZ EcZjbdc^Z :c`ZaZVcYZgZVVcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\ZcZcYZadc\Zc

&,) &,* &,* &,+ &,-

Aandoeningen van het spijsverteringsstelsel 6XjiZWj^` -#&#& EZg^idc^i^h -#&#' >aZjh/eVgVani^hX]ZcbZX]Vc^hX] -#&#( >clZcY^\ZWadZY^c\Zc -#&#) :gchi^\ZWj^``aVX]iZcodcYZgVXjiZWj^` Had`YVgbVVcYdZc^c\Zc -#'#& >c[ZXi^Zh -#'#' GZÄjmdZhd[V\^i^h -#'#( Had`YVgb`Vc`Zg 9VgbdcihiZ`^c\Zc^cÄVbbVid^gZYVgbo^Z`iZc -#(#& DdgoV`Zc -#(#' HnbeidbZcZcXdbea^XVi^Zh -#(#( 7Z]VcYZa^c\bZibZY^X^_cZc 9^``ZYVgb`Vc`ZgXdadc"ZcgZXijbXVgX^cddb 8]gdc^hX]ZaZkZgVVcYdZc^c\Zc -#*#& 6XjiZaZkZghX]VYZ -#*#' 8]gdc^hX]ZaZkZghX]VYZ -#*#( DcihiVVckVcX^ggdhZ -#*#) EdgiVaZ]neZgiZch^Z -#*#* AZkZg[VaZcYddg`lVVYVVgY^\Zijbdg\gdZ^ -#*#+ :^cYhiVY^jbkVcaZkZg[VaZc/]ZeVi^hX]ZZcXZ[VadeVi]^Z DWZh^iVh -#+#& KdZY^c\Zc]Zia^X]VVbh\Zl^X]i -#+#' DkZg\Zl^X]iZcdWZh^iVh :c`ZaZVcYZgZVVcYdZc^c\ZckVc]Zihe^_hkZgiZg^c\hhiZahZa^c]Zi`dgi

183 &-( &-) &-+ &-&-&-&-&-&-. &-. &-. &.% &.% &.& &.& &.' &.( &.* &.* &.+ &., &., &., &., &.-

Aandoeningen van nieren en urinewegen C^ZgWZhX]VY^\^c\Zcc^Zg[VaZc .#&#& 7ZYgZ^\YZc^Zg[jcXi^Z .#&#' HddgiZcddgoV`Zc .#&#( Hiddgc^hhZc^cYZYddgWadZY^c\kVcYZc^ZgZc .#&#) 6VciVhi^c\kVc]Zic^ZglZZ[hZa .#&#* K

[ZXVVa"dgVaZWZhbZii^c\

WZhbZi\ZXdciVb^cZZgYYg^c`" lViZg!kdZYhZad[`Zj`Zc\ZgZ^

eda^dbnZa^i^h!hVabdcZaaV! ]ZeVi^i^h6

kVcbdZYZgde`^cY!egZcViVVa »kZgi^XVaZigVchb^hh^Z¼

aVVihiZ[VhZolVc\ZghX]Ve!i^_" YZchWZkVaa^c\d[W^_WdghikdZY^c\

]ZeVi^i^h7!=>K!hnÃa^h

k^VZZc^chZXiZcWZZid["hiZZ`

XdciVXibZibVaVg^Vbj\!iZZ`

bVaVg^V!o^Z`iZkVcAnbZ

/B
CFTNFUUJOH
LBO
JFNBOE
IFU
NJDSPPSHBOJTNF
CJK
[JDI
CMJKWFO
ESBHFO
[POEFS
[JFL
UF
XPSEFO
%JU
ESBHFSTDIBQ
XJM
MBOH
OJFU
BMUJKE
[FHHFO
EBU
JFNBOE
CFTNFUUFMJKL
JT
NBBS
IFU
LBO
NFU
QFSJPEFO
XFM
[P
[JKO
*O
EF
QSBLUJKL
CFMBOHSJKL
ESBHFSTDIBQ
JT
FS
POEFS
BOEFSF
CJK
IFQBUJUJT
#
CJK
.34"
FO
TBMNPOFMMB 0G
CFTNFUUJOH
VJUMPPQU
PQ
FFO
JOGFDUJF
IBOHU
BG
WBO
WFSTDIJMMFOEF
GBDUPSFO
UBCFM
 

407Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 2.6

Factoren die bepalen of besmetting uitmondt in infectie

Na besmetting wordt infectie bevorderd door o.a.:

Na besmetting wordt infectie verhinderd door:

™ ]  Zi\gdiZVVciVab^Xgd"dg\Vc^hbZclVVgbZZ YZWZhbZii^c\eaVVihk^cYi ™ YZk^gjaZci^ZkVc]Zib^Xgd"dg\Vc^hbZ ™ WZhX]VY^\^c\kVcYZ]j^Yd[]Ziha^_bka^Zh ™ V[lZo^\]Z^YkVcXdbbZchVaZÄdgV ™ \ZWgZ`VVccZjigdÃZaZ\gVcjadXniZcZcVcYZgZ dcYZgYZaZckVcYZV[lZZg

`gVX]i^\ZVVc\ZWdgZcV[lZZg/ ™ ]  j^YZcha^_bka^ZoZc!bVV\ojjg!ig^a]VVgi_Zh! WaVVhaZY^\^c\!XdbbZchVaZÄdgV!kdaYdZcYZ cZjigdÃZaZ\gVcjadXniZc `gVX]i^\ZkZgldgkZcV[lZZg/ ™ ^bbjc^iZ^iYddgVVclZo^\]Z^YkVcWZhX]Zg" bZcYZVci^hid[[Zc>\GHbZiYVVgW^_ZZcWZlZoZcd[VVccZbZa^_`ZWgdckVc^c[ZXi^Z

(# Zgchi^\ZhZeh^h

™ hZeh^hbZikZghX]^_chZaZckVcdg\VVchX]VYZd[[jcXi^Zhiddgc^hhZc c^ZgZc!]ZghZcZc!hidaa^c\Zcodkddgi

)# hZei^hX]Zh]dX`

™ Zgchi^\ZhZeh^hbZi^cZZchidgiZckVcYZWadZYhdbadde

*O
BMMF
XFFGTFMT
HBBO
EF
LMFJOF
TMBHBEFSUBLKFT
NBYJNBBM
PQFO
TUBBO
FO
EF
IBBSWBBUKFT
HBBO
MFLLFO
%BBSEPPS
[BLU
EF
CMPFEESVL
JO
EF
BPSUB
FO
POUTUBBU
FFO
EJFQF
TIPDL
[JF
QBSBHSBBG
 
0SHBOFO
TUPQQFO
NFU
XFSLFO
NVMUJQFM
PSHBBOEJTGVODUJFTZOESPPN
.0%4 
%F
TIPDL
JT
BM
TOFM
OJFU
NFFS
UF
DPSSJHFSFO
*OUVTTFO
TUPSU
PPL
EF
CMPFETUPM MJOH
JO
#SPOOFO
WBO
TFQTJT
[JKO
CJKWPPSCFFME …
EFDVCJUVTXPOE
PG
BOEFSF
HFuOGFDUFFSEF
XPOE …
QOFVNPOJF …
PQTUJKHFOEF
VSJOFXFHJOGFDUJF
[PBMT
FFO
QZFMPOFGSJUJT
VSPTFQTJT
PG
[FME[BNFS
HBM XFHJOGFDUJF
DIPMBOHJUJT  …
JMFVT …
FSZTJQFMBT …
DFOUSBBMWFOFV[F
PG
BOEFSF
MJKO
MJKOTFQTJT 

2.1.8

Infectiebestrijding en ontstekingsremming

&FO
JOGFDUJF
CFTUSJKEFO
CFUFLFOU
EF
NJDSPPSHBOJTNFO
BBOQBLLFO
"OUJCBDUFSJqMF
NJEEFMFO
POUTUFLJOHTSFNNFST
OPFNFO
[PBMT
OPHBM
FFOT
HFCFVSU
JT
EBBSPN
GFJUFMJKL
POKVJTU
7PPS
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
JOGFDUJFT
EJFOFO
EF
FFSEFSHFOPFNEF
BOUJCBDUFSJqMF
NJEEFMFO
WJSVTSFNNFST
BOUJTDIJNNFMNJEEFMFO
FO[PWPPSU

447Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

&FO
POUTUFLJOH
NFU
[JKO
QJKO
[XFMMJOH
FO
XBSNUF
JT
OVUUJH
BMT
FS
FFO
BBOWBMMFS
JT
&FO
LBQTFM
SPOE
FFO
JO¾MUSBBU
FO
IFU
POUTUBBO
WBO
FFO
BCDFT
[JKO
NBOJFSFO
PN
UF
[PS HFO
EBU
EF
JOGFDUJF
QMBBUTFMJKL
CMJKGU
FO
FFO
WFSIPPHEF
TMJKNQSPEVDUJF
TQPFMU
FWFOUVFMF
NJDSPPSHBOJTNFO
TOFM
XFH 7BO
EF
POUTUFLJOHTWFSTDIJKOTFMFO
IFCCFO
XF
FDIUFS
XFM
MBTU
"MT
EF
PPS[BBL
WPMEPFOEF
CFLFOE
JT
FO
XPSEU
BBOHFQBLU
FO
BMT
FS
HFFO
HFWBBS
WPPS
VJUCSFJEJOH
WBO
EF
JOGFDUJF
NFFS
ESFJHU
LBO
NFO
QJKO
FO
LPPSUT
NFU
FFO
HFSVTU
IBSU
CFTUSJKEFO
&FO
POUTUFLJOH
EPPS
FFO
BMMFSHJF
PG
FFO
BVUPJNNVVO[JFLUF
[POEFS
BBOWBMMFST
JO
EF
CVVSU
[PSHU
BM MFFO
WPPS
PWFSMBTU
FO
SJDIU
NJTTDIJFO
XFM
WFFM
TDIBEF
BBO
%BO
JT
FFO
TUFWJHF
BBOQBL
[FLFS
PQ
[JKO
QMBBUT
[PMBOH
IFU
NJEEFM
OJFU
FSHFS
JT
EBO
EF
LXBBM
4PNT
WFSMPPQU
FFO
POUTUFLJOHTSFBDUJF
CJK
FFO
JOGFDUJF
[P
IFGUJH
FO
NBBLU
IJK
POEFSXFH
[PWFFM
LBQPU
EBU
EBU
PQ
[JDI[FMG
BM
FFO
CFESFJHJOH
WPSNU
%BO
JT
FS
FFO
TUFSL
BSHVNFOU
PN
CFIBMWF
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
EF
CBDUFSJF
PPL
PWFS
UF
HBBO
UPU
LSBDIUJHF
SFNNJOH
WBO
EF
POUTUFLJOH
&FO
CBDUFSJqMF
NFOJOHJUJT
JT
[PµO
TJUVBUJF

NSAID’s %F
UFSN
/4"*%
QSPTUBHMBOEJOFTZOUIFUBTFSFNNFS
JT
EF
BGLPSUJOH
WBO
IFU
&OHFMTF
OPOTUFSPJEBM
BOUJJO¿BNNBUPSZ
ESVH
FFO
POUTUFLJOHTSFNNFS
EJF
HFFO
CJKOJFSTDIPSTIPS NPPO
JT
&FO
/4"*%
SFNU
EF
QSPEVDUJF
TZOUIFTF
WBO
QSPTUBHMBOEJOF
/BBTU
BDFUZM TBMJDZM[VVS
CFTUBBU
EF[F
HSPFQ
NFEJDJKOFO
VJU
NJEEFMFO
[PBMT
DBSCBTBMBBUDBMDJVN
JCVQSPGFO
EJDMPGFOBD
FO
JOEPNFUBDJOF
;F
XFSLFO
UFHFO
QJKO
FO
LPPSUT
FO
JO
IPHF
EPTFSJOH
PPL
UFHFO
EF
[XFMMJOH
#JKXFSLJOHFO
WBO
/4"*%µT
POUTUBBO
EPPS
SFNNJOH
WBO
QSPTUBHMBOEJOF
PQ
BOEFSF
QMBBUTFO
JO
IFU
MJDIBBN
0Q
EJF
NBOJFS
CFTDIBEJHFO
/4"*%µT
IFU
NBBHTMJKNWMJFT
FO
SFNNFO
[F
EF
CMPFETUPMMJOH
&FO
NJEEFM
EBU
EF
NBBH [VVSQSPEVDUJF
SFNU
[PBMT
PNFQSB[PM
LBO
CJK
NFOTFO
NFU
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
PQ
NBBHQSPCMFNFO
EF
NBBH
CFTDIFSNFO
#JK
PVEFSFO
NFU
FFO
BGHFOPNFO
OJFSGVODUJF
LVOOFO
/4"*%µT
OJFSGBMFO
VJUMPLLFO
[JF
QBSBHSBBG
 

Corticosteroïden $PSUJDPTUFSPuEFO
TZOUIFUJTDIF
CJKOJFSTDIPSTIPSNPOFO
[JKO
[FFS
TUFSLF
POUTUFLJOHT SFNNFST
;F
XPSEFO
MJFGTU
BMMFFO
QMBBUTFMJKL
UPFHFEJFOE
PN
[P
XFJOJH
NPHFMJKL
FSWBO
JO
EF
CMPFETPNMPPQ
UFSFDIU
UF
MBUFO
LPNFO
JO
WFSCBOE
NFU
EF
UF
WFSXBDI UFO
CJKXFSLJOHFO
;F
XPSEFO
UPFHFQBTU
BMT
FFO
POUTUFLJOH
WFFM
TDIBEF
CFSPLLFOU
PG
IFU
MFWFO
CFESFJHU
;F
[JKO
EBBSOBBTU
WBBL
FFO
UPFWPFHJOH
BBO
DIFNPUIFSBQJF
CJK
LXBBEBBSEJHF
UVNPSFO
PNEBU
[F
IFMQFO
EF
DFMEFMJOH
UF
SFNNFO
#JK
MBOHEVSJH
PO BGHFCSPLFO
HFCSVJL
JO
IPHF
EPTFSJOHFO
POUTUBBO
FSOTUJHF
CJKXFSLJOHFO
[PBMT
WPM MFNBBOTHF[JDIU
PTUFPQPSPTF
CPUPOULBMLJOH
NFU
BGQMBUUJOH
WBO
XFSWFMT
XBBSEPPS
JFNBOE
PQ
EFO
EVVS
[FMGT
LMFJOFS
LBO
XPSEFO


TQPOUBOF
GSBDUVSFO
CPUCSFVLFO


TQJFSBUSP¾F
TMJOLFO
FO
BGCSBBL
WBO
TQJFSXFFGTFM


IZQFSUFOTJF
IPHF
CMPFEESVL


IZQFSHMZLFNJF
UF
IPHF
CMPFETVJLFSTQJFHFMT


NBBH[XFSFO
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
EVOOF
IVJE
NFU
GFMHFLMFVSEF
POEFSIVJETF
CFTDIBEJHJOHFO
TUSJBF
FO[PWPPSU
#P WFOEJFO
LVOOFO
JOGFDUJFT
UPFTMBBO
FO
[JDI
POHFNFSLU
VJUCSFJEFO
&S
JT
OBNFMJKL
OJFUT
NFFS
XBBSBBO
EF
JOGFDUJF
IFSLFOE
LBO
XPSEFO
%F
POUTUFLJOH
EJF
OPEJH
JT
PN
EF
JOGFDUJF
JO
UF
QFSLFO
LPNU
OJFU
UPU
TUBOE

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 45

-BOHEVSJHF
UPFEJFOJOH
WBO
DPSUJDPTUFSPuEFO
POEFSESVLU
PQ
EFO
EVVS
EF
GVODUJF
WBO
EF
FJHFO
CJKOJFSTDIPST
WBO
EF
QBUJqOU
%JF
IFSTUFMU
[JDI
OB
EF
CFIBOEFMJOH
NBBS
MBOH [BBN
%BBSPN
NPFU
NFO
EF
UPFEJFOJOH
WBO
DPSUJDPTUFSPuEFO
EJF
MBOHEVSJH
TZTUFNJTDI
BMT
UBCMFU
PG
NFU
JOKFDUJFT
JO
IPHF
EPTFSJOHFO
[JKO
UPFHFQBTU
HFMFJEFMJKL
VJUTMVJQFO
BGCPVXFO 
&DIUFS
PPL
OB
JOIBMBUJF
PG
MPLBBM
HFCSVJL
LVOOFO
QSPCMFNFO
POUTUBBO
EPPS
IFU
USBHF
IFSTUFM
WBO
EF
CJKOJFSTDIPST

2.2

Gezwelgroei

kennisclip

BZkg#A#^h,)_VVg#OZ]ZZ[iYZV[\ZadeZcbVVcYZc\ZbZg`iYViYZdciaVhi^c\V[ ZcidZbdZ^a^_``dbiZchdbhoZa[hW^_cVZZclZZ`lZ\Wa^_[i#Hdbh]ZZ[ioZZZc eVVgjjgaVc\lViWj^``gVbeZc#9^Z\VVckVcoZa[dkZg#Kdg^\ZlZZ`lVhZgZZc `aZ^cZ]dZkZZa]Z^YWadZYW^_YZdciaVhi^c\#9VVgkVchX]gd`oZ]Zk^\#9Z]j^hVgih hijjgi]VVgbZiZZcYddgcVVgYZbVV\"YVgbX]^gjg\#:go^_ckZZakgV\ZcdbiZ WZVcilddgYZc#9ZYV\ZcYVVgcVhaVVeibZkg#A#haZX]i#:g\VVikVcVaaZhYddg ]VVg]dd[Y#OZkgVV\io^X]V[lVikddgdcYZgodZ`ZcZgojaaZc`dbZc!lVioZ\VVc YdZcZc]dZ]ZiodkZg]ZZ[i`jccZc`dbZc#HiZa_ZkddgYVi]Zi`Vc`Zg^h#

9Z cdgbVaZ XZaYZa^c\! YZ b^idhZ! odg\i kddg YZ \gdZ^Zc dcil^``Za^c\ kVc ZZc `^cY!kddgYZldcY\ZcZo^c\!kddgYZdcV[\ZWgd`ZcZc^ciZch^ZkZegdYjXi^ZkVc WadZYXZaaZcZckddg]ZikZgkVc\ZckVckZghaZiZcZcYdYZXZaaZc^cdg\VcZc#9Vi aVVihiZ^hkddgVa^cdeeZg]j^YZcha^_bka^ZoZcZZchcZakZgadeZcYegdXZh#>cW^_" kddgWZZaYoZcjllZZ[hZa!o^cij^\XZaaZc!h`ZaZihe^ZglZZ[hZaZc\Zlg^X]ih`gVV`" WZZc^hY^ZkZgkVc\^c\kVcXZaaZcZgc^Zid[cVjlZa^_`h# =Zi9C6^cYZXZa`ZgcWZhijjgiYZXZaYZa^c\]ZZacVjl`Zjg^\#:ZcXZakZgc^Zjli o^X]oZa[^cilZZc^ZjlZXZaaZc#9ZilZZc^ZjlZXZaaZc]ZWWZc]ZioZa[YZ9C6Vah YZddghegdc`Za^_`ZXZa#7^_YZa^c\]djYZcXZaaZco^X]VVcZZceVVgW^dad\^hX]Z heZagZ\Zah# · 9ZXZaYZZaio^X]VaaZZcVahYZXZaaZc^cYZY^gZXiZdb\Zk^c\YVVgk^VheZX^VaZ hid[[Zc\gdZ^[VXidgZcidZhiZbb^c\kddg\ZkZcd[Vah]dgbdcZcaViZclZiZc YVi]ZicdY^\^h# · OdYgV ]Zi YdZa WZgZ^`i ^h! hidei YZ XZaYZa^c\# 9VVgkddg aj^hiZgZc YZ c^ZjlZ XZaaZccVVg]jcdb\Zk^c\# · 9Zc^ZjlZXZaaZc\VVcZgegZX^Zhodj^io^ZcZcegZX^ZhodlZg`ZcVahYZdjYZ XZa# KVV` ^h Zg lZa ZZc `dgi! dcg^_e ijhhZchiVY^jb# :Zc aZkZgXZa kZgc^Zjli o^X]oZa[^cilZZaZkZgXZaaZc!Y^ZZZghicd\dcg^_eo^_c!bVVgZkZcaViZgVaaZWZ^ cZiod[jcXi^dcZZaVahYZddghegdc`Za^_`ZXZa#

33

467Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

33

· 9Zc^ZjlZXZaaZcldgYZcc^ZiV\gZhh^Z[iZ\ZcdkZg]Zidba^\\ZcYZlZZ[hZa# · 9Zc^ZjlZXZaaZcWa^_kZc^c]ZilZZ[hZao^iiZclVVgoZi]j^h]dgZc# · :ZcXZaY^Zdciheddgi!]djYideiZWZhiVVck^VZZcegdXZhYViVedeidhZ]ZZi# 7^_VedeidhZ]Z[iZZcXZao^X]oZa[de#=^_adhideZcaVVi\ZZchedgZccV#:g dcihiVVi\ZZcdcihiZ`^c\hgZVXi^Z#=ZildgYidd`lZa\Zegd\gVbbZZgYZXZa" YddY\ZcdZbY#9ZVVcl^_o^c\Zckddg]dZZZcXZaYVikddgZa`VVg`g^_\i!o^iiZc ^c]Zi9C6#I"anb[dXniZc`jccZcbZg`ZcYViZZcWZeVVaYZXZa^hdciheddgY# O^_`jccZcYZdciheddgYZXZaZgidZYl^c\Zco^X]oZa[iZkZgc^Zi^\Zc#

#JK
FFO
HF[XFM
[JU
FS
FSHFOT
JO
IFU
MJDIBBN
HFFO
SFN
NFFS
PQ
EF
DFMEFMJOH
&FO
BOEFS
XPPSE
WPPS
FFO
HF[XFM
JT
UVNPS
%SJF
WSBHFO
CFQBMFO
PG
FFO
UVNPS
EF
HF[POEIFJE
XFM
PG
OJFU
FSOTUJH
JO
HFWBBS
CSFOHU 
8BBS
[JU
EF
UVNPS 
)PF
HSPPU
JT
EF
UVNPS 
)PF
FSH
NJTESBHFO
EF
DFMMFO
JO
EF
UVNPS
[JDI
0G
FFO
UVNPS
HPFEBBSEJH
PG
LXBBEBBSEJH
JT
IBOHU
BG
WBO
IFU
BOUXPPSE
PQ
EF
EFSEF
WSBBH 5VNPSDFMMFO
[JKO
POUTQPPSEF
MJDIBBNTDFMMFO
*O
UBCFM

TUBBO
LFONFSLFO
WBO
IFU
HFESBH
WBO
HPFEBBSEJHF
FO
LXBBEBBSEJHF
HF[XFMMFO
)FU
HBBU
FSPN
BBO
XFMLF
TQFMSF HFMT
EF
DFMMFO
[JDI
XFM
FO
BBO
XFMLF
[F
[JDI
OJFU
IPVEFO

2.2.1

Definities en ziekteproces

Goedaardig en kwaadaardig &FO
HPFEBBSEJHF
UVNPS
OPFNU
NFO
PPL
XFM
CFOJHOF
,BOLFS
JT
FFO
BOEFS
XPPSE
WPPS
LXBBEBBSEJHF
UVNPS
*O
QMBBUT
EBBSWBO
TQSFFLU
NFO
PPL
WBO
FFO
NBMJHOF
UVNPS
PG
FFO
NBMJHOJUFJU *O
UBCFM

TUBBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
NBOJFSFO
XBBSPQ
UVNPSDFMMFO
LVOOFO
POUTQPSFO
&FO
HPFEBBSEJHF
UVNPS
HFIPPS[BBNU
OPH
FFO
CFFUKF
BBO
EF
TQFMSFHFMT
)JK
HSPFJU
BMT
FFO
TUFFET
HSPUFS
XPSEFOEF
LOPCCFM
%F[F
NBOJFS
WBO
HSPFJFO
IFFU
FYQBOTJFG
%F
PNHFWJOH
LPNU
FSEPPS
POEFS
ESVL
UF
TUBBO
%F
LOPCCFM
CMJKGU
SFEFMJKL
MPT
MJHHFO
WBO
EF
PNHFWJOH
4PNT
[JU
FS
[FMGT
FFO
LBQTFM
PNIFFO
FFO
XFFGTFMMBBHKF
BMT
HSFOT
NFU
EF
PNHFWJOH
%F
UXFF
CFMBOHSJKLTUF
SFEFOFO
XBBSPN
FFO
HPFEBBSEJHF
UVNPS
EF
HF[POEIFJE
LBO
HBBO
CFESFJHFO
[JKO
EF
PNWBOH
FO
EF
QMBBUT
%F
PQMPQFOEF
ESVL
MFJEU
UPU
TZNQUPNFO
FO
XPSEU
PQ
EFO
EVVS
MFWFOTCFESFJHFOE
BMT
IFU
[JFLUFQSPDFT
JO
EF
TDIFEFMIPMUF
[JU
&FO
HPFEBBSEJHF
UVNPSNBTTB
EJF
UF
HSPPU
XPSEU
LBO
EF
OPSNBMF
XFSLJOH
WBO
FFO
PSHBBO
FSH
IJOEFSFO
&FO
EFSEF
SFEFO
JT
EBU
FFO
HPFEBBS EJHF
UVNPSDFM
OB
WFSMPPQ
WBO
UJKE
PPL
LXBBEBBSEJH
LBO
XPSEFO
EPPS
OPH
WFSEFS
UF
POUTQPSFO

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 47

"MT
UVNPSDFMMFO
EF
PNHFWJOH
LBQPU
HBBO
NBLFO
JT
EF
UVNPS
LXBBEBBSEJH
,XBBEBBS EJHF
DFMMFO
NJTESBHFO
[JDI
OJFU
BMMFFO
PQ
EF[F
NBBS
PPL
PQ
BOEFSF

NBOJFSFO
%F
UV NPS
HSPFJU
EXBST
EPPS
EF
PNSJOHFOEF
XFFGTFMT
IFFO
UVTTFO
EF
DFMMFO
EPPS
FO
IPVEU
[JDI
EBBSCJK
OJFU
BBO
EF
HSFO[FO
WBO
FFO
PSHBBO
%JU
IFFU
JOWBTJFWF
HSPFJ
*OWBTJFWF
HSPFJ
JT
IFU
GVOEBNFOUFMF
LFONFSL
WBO
LXBBEBBSEJHIFJE
LBOLFS
%F
CJKCFIPSFOEF
WFSOJFMJOH
WBO
IFU
XFFGTFM
XPSEU
PPL
XFM
XFFGTFMEFTUSVDUJF
HFOPFNE
)FU
WFSTDIJM
UVTTFO
BBOHFUBTU
FO
HF[POE
XFFGTFM
JT
NFU
IFU
CMPUF
PPH
OJFU
UF
[JFO
)FU
HF[XFM
WSFFU
HFNBLLFMJKL
[FOVXFO
BOEFSF
PSHBOFO
FO
HSPUF
CMPFEWBUFO
BBO
,XBBEBBSEJHF
DFMMFO
LVOOFO
HBBO
[XFSWFO
[JDI
FMEFST
OFTUFMFO
FO
EBBS
EPPSHBBO
NFU
IVO
WFSXPFTUFOEF
NBOJFS
WBO
HSPFJFO
%F
DFMMFO
WBO
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
UVNPS
EF
QSJNBJSF
UVNPS
WJOEFO
XF
UFSVH
JO
MZNGFLMJFSFO
JO
EF
CVVSU
SFHJPOBMF
MZNGF LMJFSFO
FO
EBBSOB
PPL
WFSEFS
XFH
PQ
BGTUBOE
%F
UVNPSFO
BMT
HFWPMH
WBO
VJUHF[XPS WFO
LBOLFSDFMMFO
OPFNFO
XF
VJU[BBJJOHFO
PG
NFUBTUBTFO
)FU
QSPDFT
XBBSNFF
EBU
HFCFVSU
IFFU
VJU[BBJFO
NFUBTUBTFSFO
PG
NFUBTUBTFWPSNJOH 6JU[BBJJOHFO
POUTUBBO
BMMFFO
BMT
FS
FFSTU
JOWBTJFWF
HSPFJ
JT
)FU
PNHFLFFSEF
JT
OJFU
XBBS
JOWBTJFWF
HSPFJ
CFUFLFOU
OJFU
BMUJKE
EBU
FS
PPL
VJU[BBJJOHFO
POUTUBBO Tabel 2.8

Het normale gedrag van cellen en het ontsporen van tumorcellen

Biologische spelregels bij celdeling

Gehoorzaamt een cel van een goedaardige tumor hieraan?

Gehoorzaamt een cel van een kwaadaardige tumor hieraan?

8ZaaZcaj^hiZgZccVVgh^\cVaZcj^iYZdb\Zk^c\d[YZaZc cdY^\^h#

cZZ!YZaZc\VVide Z^\Zc]dji_Z

cZZ!YZaZc\VVide Z^\Zc]dji_Z

C^ZjlZXZaaZchideeZcbZiYZaZcVahYZdb\Zk^c\oZ\i YVi]Zi\ZcdZ\^h#

cZZ!c^ZihkVc VVcigZ``Zc

cZZ!c^ZihkVcVVc" igZ``Zc

C^ZjlZXZaaZcaViZcYZdb\Zk^c\]ZZa#

_VZg^hlZaYgj` deYZdb\Zk^c\

C::!c^ZihbZZiZ bV`Zc

C^ZjlZXZaaZcWa^_kZco^iiZclVVgoZo^_cdcihiVVcZc \VVcc^ZiolZgkZc#

_V

C::!c^Zih]djYiYZ XZaiZ\ZcdeZZceVVg j^iodcYZg^c\ZccV

C^ZjlZXZaaZccZbZcYZi^_Ydbj^iiZg^_eZc!dbYZ`Zc" bZg`ZciZ`g^_\ZckVc]ZilZZ[hZalVVgoZi]j^h]dgZc#

bZZhiValZa

cZZ!c^Zi»^ciZgZh" hVci¼

C^ZjlZXZaaZc\VVcc^ZiodbVVghid[[ZcW^_k#]dgbdcZc bV`ZclVVgc^Zidb\ZkgVV\Y^h#

_V

\ZZc\VgVci^Z

C^ZjlZXZaaZc\ZkZc\ZZch^\cVaZcV[kddgYZVVcaZ\kVc aVc\c^ZiVai^_Y c^ZjlZWadZYkViZcVc\^d\ZcZhZ#

aVc\c^ZiVai^_Y

C^ZjlZXZaaZcgZeVgZgZc[dji_Zh^c]Zi9C6Y^ZW^_YZ XZaYZa^c\o^_c\ZbVV`i#

dcWZ`ZcY!bVVg kg^_lZaoZ`Zgb^c" YZg\dZY

cZZ

DciheddgYZc^ZjlZXZaaZcaj^hiZgZccVVgYZV[lZZgI" anb[dXniZcZcdcYZg\VVcVedeidhZ#

hdbh!ZZcWZZi_Z

cZZ!YZXZa]ddgiYVi c^ZibZZgd[lZZic^Zi bZZg]dZ]ZibdZi

487Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Veelvoorkomende benamingen (PFEBBSEJHF
HF[XFMMFO
IFCCFO
OBNFO
[PBMT
MJQPPN
BEFOPPN
¾CSPPN
QPMJFQ
NZ PPN
PG
NFOJOHFPPN &FO
DBSDJOPPN
JT
LBOLFS
WBO
CFEFLLFOE
XFFGTFM
JO
PQQFSIVJE
PG
TMJKNWMJF[FO
&FO
BEFOPDBSDJOPPN
CFTUBBU
VJU
NBMJHOF
LMJFSDFMMFO
%F
UFSN
DBSDJOPNB
JO
TJUV
$*4
XJM
[FHHFO
EBU
FS
DFMMFO
JO
CFEFLLFOE
XFFGTFM
[JKO
HFWPOEFO
NFU
IFFM
WFSEBDIUF
LFONFS LFO
FS
JT
FDIUFS
HFFO
JOWBTJFWF
HSPFJ
UF
[JFO
%F
CBTBMF
NFNCSBBO
IFU
MBBHKF
XBBS
EF
DFMMFO
WBO
CFEFLLFOE
XFFGTFM
PQ
SVTUFO
JT
OPH
IFFM
*O
IFU
CFEFLLFOE
XFFGTFM
[FMG
LPNU
HFFO
CMPFE
FO
FS
POUTUBBU
HFFO
MZNGF
EVT
VJU[BBJFO
JT
OJFU
BBO
EF
PSEF
[JF
WFSEFSPQ 
*T
IFU
OV
XFM
PG
HFFO
LBOLFS
%BU
JT
FFO
NPFJMJKLF
WSBBH
´EF
DFMMFO
[JFO
FS
LXBBEBBSEJH
VJU
NBBS
FS
JT
HFFO
JOWBTJFWF
HSPFJ
8F
NPFUFO
XFM
BBOOFNFO
EBU
EJF
JOWBTJF
FS
XFM
PPJU
HBBU
LPNFO
%BU
SPFQU
WSBHFO
PQ
(BBU
EJF
JOWBTJF
LPNFO
;P
KB
PQ
XFMLF
UFSNJKO
8BU
[JKO
EF
WPPSEFMFO
FO
XBU
[JKO
EF
SJTJDPµT
WBO
´PQMFUUFOE
BGXBDIUFOµ
XBUDIGVM
XBJUJOH
FO
IPF
WFSIPVEFO
EJF
[JDI
UPU
EF
NPHFMJKLF
TDIBEF
EPPS
WFSWPMHPOEFS[PFL
CFIBOEFMJOH
FO
PPL
EF
POHFSVTUIFJE
0Q
EJU
UFSSFJO
[JKO
OPH
WFFM
BOUXPPSEFO
POCFLFOE &FO
TBSDPPN
JT
LBOLFS
WBO
FFO
WBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
CJOE
FO
TUFVOXFFGTFMT
(MJPNFO
[JKO
LXBBEBBSEJHF
HF[XFMMFO
WBO
IFU
TUFVOXFFGTFM
JO
IFU
DFOUSBMF
[FOVX TUFMTFM
IFSTFOUVNPSFO 
,XBBEBBSEJHF
UVNPSHSPFJ
JO
IFU
CFFONFSH
IFFU
MFVLFNJF
LXBBEBBSEJHF
UVNPSHSPFJ
JO
MZNGFXFFGTFM
OPFNFO
XF
FFO
MZNGPPN

2.2.2

Oorzaken van kanker

,BOLFS
LPNU
IFU
NFFTUF
WPPS
JO
XFFGTFMT
NFU
WFFM
DFMEFMJOHFO
%BU
[JKO
CJKWPPSCFFME
IFU
CFFONFSH
IFU
CFEFLLFOEF
XFFGTFM
JO
EF
PQQFSIVJE
NFMLHBOHFO
FO
TMJKNWMJF[FO
FO
LMJFSXFFGTFM
WBO
MVDIUXFHUBLLFO
TUFNCBOEFO
EJLLF
EBSN
CMBBT
CBBSNPFEFS IBMT
FO
QSPTUBBU
&MLF
DFMEFMJOH
IPVEU
IFU
SJTJDP
WBO
FFO
%/"GPVU
JO
&FO
DFM
SFQB SFFSU
[PµO
GPVU
EPPSHBBOT
$FMMFO
WBO
WPMXBTTFOFO
FO
PVEFSFO
EJF
BM
WFFM
EFMJOHFO
BDIUFS
EF
SVH
IFCCFO
MVLU
EBU
TUFFET
TMFDIUFS
%BU
JT
FFO
WBO
EF
SFEFOFO
EBU
LBOLFS
NFU
EF
KBSFO
UPFOFFNU %F
POUXJLLFMJOH
WBO
FFO
HF[POEF
DFM
UPU
LBOLFSDFM
WFSHU
OPHBM
XBU
TUBQQFO
)FU
LBO
KBSFO
EVSFO
WPPSEBU
EF[F
BMMFNBBM
HF[FU
[JKO
*O
IFU
%/"
TUBQFMU
[JDI
GPVU
PQ
GPVU
%JF
GPVUFO
LPNFO
EPPS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
FSGFMJKLF
BBOMFH
FO
PNHFWJOHTGBDUPSFO
[PBMT
UFFS
JO
UBCBLTSPPL
7PPSCFFMEFO
WBO
CFLFOEF
FYPHFOF
LBOLFSWFSXFLLFOEF
DBS DJOPHFOF
JOWMPFEFO
TUBBO
JO
UBCFM

$BSDJOPHFOF
JOWMPFEFO
CFTDIBEJHFO
%/"
FO
MPLLFO
[P
LBOLFS
VJU "MT
IFU
%/"
WBO
FFO
DFM
FFONBBM
WFFM
GPVUFO
CFWBU
HBBU
EJF
DFM
[JDI
PQ
BMMFSMFJ
GSPOUFO
NJTESBHFO
0NEBU
CJK
EF
DFMEFMJOH
NJUPTF
IFU
%/"
OBVXLFVSJH
HFLPQJ FFSE
XPSEU
LPNFO
BMMF
GPVUFO
UFSFDIU
JO
EF
OJFVXF
DFMMFO
)FU
JT
WPPS
FFO
UVNPS DFM
OJFU
NPHFMJKL
EF
PNHFLFFSEF
SPVUF
UF
WPMHFO
FO
XFFS
OPSNBBM
HFESBH
UF
HBBO
WFSUPOFO
)FU
XFUFOTDIBQQFMJKL
POEFS[PFL
OBBS
EJU
TPPSU
NFDIBOJTNFO
LPNU
TUBQ
WPPS
TUBQ
WFSEFS
NFU
BG
FO
UPF
LMFJOFSF
FO
HSPUFSF
TVDDFTTFO
EJF
WPPS
QBUJqOUFO
CSVJLCBBS
[JKO

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 49

Tabel 2.9

Exogene en endogene oorzaken van kanker

Voorbeelden van exogene oorzaken

Endogene factoren, binnen in de cel (voorbeeld)

kZgb^_YWVVg/ ™ iZZg^ciVWV` ™ VaXd]da ™ jk"higVa^c\ ™ VhWZhi ™ hiZg`VVc\ZWgVcYkdZYhZa

idZ\ZcdbZcVVciVa[djiZc^c]Zi9C6ZcYVVgYddg/ ™ idZ\ZcdbZc\ZkdZa^\]Z^Ykddg\gdZ^[VXidgZc=:G'$cZj ™ idZ\ZcdbZcegdYjXi^ZkVc\gdZ^[VXidgZc^ci"' ™ dckdaYdZcYZgZbdeYZXZaYZa^c\ ™ c^ZibZZg^chiVVio^_cidiVedeidhZe*( ™ c^ZibZZg^chiVVidb9C6iZgZeVgZgZc7G86"\Zc

bdZ^a^_`Zgd[c^ZiiZkZgb^_YZc/ ™ hdbb^\ZX]gdc^hX]Z^c[ZXi^Zh! bZZhiVak^gjh ™ XnidhiVi^XV

Va\ZbZZcW^_kZgdjYZg^c\\ZaYi/hiZZYhb^cYZgkVV`YZ [djiZc^c]ZiZ^\Zc9C6`jccZcgZeVgZgZc

Oncogenen, groeifactoren en tumorsuppressor-genen "M
IFU
HFIPPS[BNF
HFESBH
WBO
FFO
DFM
XPSEU
WPPSHFTDISFWFO
EPPS
TQFDJBMF
TUVLLFO
%/"
TQFDJBMF
HFOFO
%JF
HFOFO
NPFUFO
FS
XFM
[JKO
nO
[F
NPFUFO
CSVJLCBBS
[JKO
%F
DFM
NPFU
EF
DPEF
WBO
IFU
%/"
JO
EF[F
HFOFO
LVOOFO
PN[FUUFO
JO
EF
CJKCFIPSFOEF
BDUJFT
&FO
HFO
EBU
WPPSTDISJKGU
IPF
FFO
DFM
EF
NJUPTF
PQ
HBOH
LBO
CSFOHFO
LBO
UF
TUFSL
HBBO
XFSLFO
°
OFU
[P
TUFSL
BMT
WPPS
EF
HFCPPSUF
UPFO
FS
WFFM
EFMJOHFO
OPEJH
XBSFO
%BU
UF
TUFSL
XFSLFOEF
HFO
XPSEU
EBBSNFF
FFO
[PHFOPFNE
PODPHFO
&FO
BOEFS
WPPSCFFME
JT
EBU
FFO
DFM
UF
HFWPFMJH
XPSEU
WPPS
TJHOBMFO
PN
UF
HBBO
EFMFO
[PHFOPFNEF
HSPFJGBDUP SFO
&FO
HFO
EBU
UJKEFOT
EF
FNCSZPOBMF
POUXJLLFMJOH
BMMFFO
NBBS
IFFM
FWFO
JO
HFCSVJL
XBT
WPPS
EF
JOOFTUFMJOH
FO
EF
BBOMFH
WBO
EF
QMBDFOUB
LBO
JO
FFO
UVNPSDFM
PQOJFVX
XBLLFS
XPSEFO
%BO
CFTDIJLU
EF
UVNPSDFM
PQFFOT
PWFS
JO¾MUSBUJFWF
FJHFOTDIBQQFO
&FO
DFM
CFTDIJLU
PPL
PWFS
HFOFO
PN
EF
DFMEFMJOH
PQ
UJKE
UF
TUPQQFO
PG
JO
CFEXBOH
UF
IPVEFO
PG
PN
EF
DFM
UPU
BQPQUPTF
UF
CSFOHFO
%JU
[JKO
EF
UVNPSTVQQSFTTPSHFOFO
"MT
JO
[PµO
HFO
JFUT
LBQPU
HBBU
XPSEU
IFU
POCSVJLCBBS
%F
SFN
PQ
EF
DFMEFMJOH
WBMU
XFH
PG
EF
DFM
XPSEU
´POTUFSGFMJKLµ
%F
BGOBNF
WBO
IFU
WFSNPHFO
PN
%/"
UF
SFQBSFSFO
JT
FFSEFS
BM
HFOPFNE


2.2.3

Ontstaan van uitzaaiingen en routes van uitzaaien

7JFS
EJOHFO
[PSHFO
WPPS
IFU
POUTUBBO
WBO
FFO
VJU[BBJJOH
NFUBTUBTF
¾HVVS
 
&FSTU
HBBO
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO
JOWBTJFG
HSPFJFO
%BO
MBUFO
[F
MPT
FO
HBBO
[F
[XFSWFO
PN
FSHFOT
BOEFST
JO
IFU
MJDIBBN
WBTUF
HSPOE
POEFS
EF
WPFUFO
LSJKHFO
5FO
TMPUUF
HBBO
[F
EBBS
WFSEFS
NFU
IFU
BBOSJDIUFO
WBO
WFSOJFMJOHFO
)FU
FFSTUF
FO
MBBUTUF
[JKO
FJHFO TDIBQQFO
EJF
BMMF
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO
CF[JUUFO
)FU
UXFFEF
EF
[XFSGOFJHJOH
XJTTFMU
QFS
UZQF
LBOLFS
)FU
EFSEF
PG
IFU
FFO
UVNPSDFM
MVLU
PN
FSHFOT
JO
FFO
PSHBBO
WFS EFSPQ
´UF
MBOEFOµ
IBOHU
BG
WBO
GBDUPSFO
XBBSPWFS
OPH
IFFM
WFFM
POCFLFOE
JT
"MT
EF
DFM
OFSHFOT
UFSFDIU
LBO
JT
IFU
NFU
IFN
BGHFMPQFO
8FM
XFUFO
XF
EBU
CFQBBMEF
TPPSUFO

LBOLFS
WFFM
HFNBLLFMJKLFS
OBBS
IFU
FOF
PSHBBO
VJU[BBJFO
EBO
OBBS
IFU
BOEFSF
;P

IFCCFO
QSPTUBBULBOLFSDFMMFO
FFO
HSPUF
OFJHJOH
PN
CPUNFUBTUBTFO
UF
WPSNFO

507Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

A

B

C E BM

E BM

Figuur 2.4 Stappen bij het uitzaaien van een kwaadaardige tumor. A. Eerst is er infiltratieve groei, door de basale membraan (BM) heen. Kwaadaardige cellen komen in contact met bloedvaten (BV) en/of lymfevaten (LV). Zo kunnen ze gaan zwerven. B. Een zwervende kwaadaardige cel hecht zich elders aan de binnenbekleding (endotheel, E) van een bloedvat, dringt door de basale membraan (BM) heen en infiltreert in het weefsel. C. De tumorgroei gaat verder. Er is een metastase ontstaan.

#JK
VJU[BBJFO
[JKO
FS
EF
WPMHFOEF
SPVUFT
WPPS
EF
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO …
WJB
MZNGFWBBUKFT
OBBS
EF
MZNGFLMJFSFO
JO
EF
CVVSU
EF
SFHJPOBMF
MZNGFLMJFSFO
GJHVVS
 
&S
[JKO
TUFFET
IPPHVJU
FFO
QBBS
MZNGFLMJFSFO
EJF
BMT
FFSTUF
XPSEFO
CFSFJLU
%JF
MZNGFLMJFSFO
IFUFO
EF
TDIJMEXBDIULMJFSFO
JO
IFU
&OHFMT
EF
TFOUJOFM
OP EFT 
.FU
FFO
TQFDJBMF
BBOQBL
[JKO
EF[F
LMJFSFO
PQ
UF
TQPSFO
FO
UF
CFPPSEFMFO
PQ
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO
%F[F
TDIJMEXBDIUQSPDFEVSF
JT
PQ
EJU
NPNFOU
HBOHCBBS
CJK
CPSTULBOLFS
FO
NFMBOPPN …
WBOVJU
EF
SFHJPOBMF
MZNGFLMJFSFO
OBBS
EF
CMPFETPNMPPQ
FO
FFO
PSHBBO
PQ
BGTUBOE
%F
MZNGPHFOF
NFUBTUBTF
JT
HFWPMHE
EPPS
FFO
IFNBUPHFOF
NFUBTUBTF
*O
FFO
MZNGF LMJFS
IFFGU
FFO
LXBBEBBSEJHF
DFM
BMMF
LBOT
PN
JO
EF
CMPFETUSPPN
EPPS
UF
ESJOHFO
&S
JT
EBBS
OBNFMJKL
HFFO
CBSSJoSF
NFU
EF
CMPFETUSPPN
.FUBTUBTFO
PQ
BGTUBOE
NBLFO
LBOLFS
CJKOB
BMUJKE
POHFOFFTMJKL …
EJSFDU
EPPSESJOHFO
JO
EF
CMPFETUSPPN
%BO
POUTUBBU
FS
FFO
EJSFDU
IFNBUPHFOF
NFUBTUBTFSJOH
PQ
BGTUBOE
)PF
TOFM
EBU
HFCFVSU
IBOHU
BG
WBO
EF
TPPSU
LBOLFS …
WJB
MJDIBBNTIPMUFT
FO
EBO
OFFSTUSJKLFO
PQ
CVJLWMJFT
MPOHWMJFT
PG
IFSTFOWMJF[FO
;P
POUTUBBO
QFSJUPOJUJT
DBSDJOPNBUPTB
NFU
QJKO
FO
WPDIUPQIPQJOH
JO
EF
CVJLIPMUF
BTDJUFT


QMFVSJUJT
DBSDJOPNBUPTB
NFU
QJKO
FO
QMFVSBWPDIU
FO
NFOJOHJUJT
DBSDJOP NBUPTB
NFU
BMMFSMFJ
HFWPMHFO  …
WFSTMFFQU
XPSEFO
EPPS
IFU
JOTUSVNFOUBSJVN
PG
EF
IBOETDIPFO
WBO
EF
PQFSBUFVS
UJKEFOT
FFO
EJBHOPTUJTDIF
PG
PQFSBUJFWF
QSPDFEVSF
$FMMFO
LVOOFO
CJK
FFO
PQFSBUJF
PG
FFO
QVODUJF
MPTMBUFO
JO
IFU
HFCJFE
WBO
EF
JOHSFFQ
FO
UFSFDIULPNFO
JO
EF
PNHF WJOH
JO
EF
PQFSBUJFXPOE
PG
JO
FFO
QVODUJFLBOBBM
%BU
[JKO
FOUNFUBTUBTFO

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 51

Figuur 2.5 Regionale lymfeklieren in hals, oksels, liezen, buikholte en borstholte.

#JK
VJU[BBJJOHFO
WJB
EF
CMPFETUSPPN
¾HVVS

NBBLU
IFU
VJU
XBBS
EF
BEFS
VJU
IFU
UVNPSHFCJFE
IFFO
MPPQU
FO
XBBS
EBU
CMPFE
WPPS
IFU
FFSTU
FFO
OFUXFSL
WBO
IBBS WBUFO
UFHFOLPNU
%BU
XPSEU
OBNFMJKL
EF
QMBBUT
XBBS
FFO
[XFSWFOEF
DFM
IFU
FFSTU
´BBO
MBOE
LBO
HBBOµ
%BSNUVNPSFO
[BBJFO
WBBL
VJU
OBBS
EF
MFWFS
WJB
EF
QPPSUBEFS

MFWFSNFUBTUBTFO
5VNPSFO
VJU
EF
OJFSFO
EF
IVJE
EF
CMBBT
FO
BMMFSMFJ
BOEFSF
PS HBOFO
[BBJFO
WJB
EF
IPMMF
BEFST
FFSTU
VJU
OBBS
EF
MPOHFO
MPOHNFUBTUBTFO
-POHUV NPSFO
[BBJFO
IFNBUPHFFO
VJU
OBBS
IFU
IFMF
MJDIBBN
%F
MPOHBEFST
CSFOHFO
FFO
LXBBEBBSEJHF
DFM
JO
EF
BPSUB
%BBSOB
LBO
EF
DFM
PWFSBM
UFSFDIULPNFO
WBBL
JO
IFS TFOFO
MFWFS
OJFSFO
PG
CJKOJFSFO

527Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

A

B

C

Figuur 2.6 Hematogene patronen, schematische weergave van de metastaseringsstappen.

2.2.4

Vroege symptomen bij kanker

4QFDJ¾FLF
BMBSNTJHOBMFO
LVOOFO
XJK[FO
PQ
LBOLFS
)FU
XJM
OJFU
[FHHFO
EBU
IFU
LBO LFS
JT
NBBS
[F
OFHFSFO
JT
OJFU
WFSTUBOEJH
7FSEBDIUF
TZNQUPNFO
EJF
JO
FFO
SFMBUJFG
WSPFH
TUBEJVN
LVOOFO
XJK[FO
PQ
UVNPSHSPFJ
[JKO …
POCFHSFQFO
FO
UPFOFNFOEF
TUPPSOJTTFO
JO
EF
USBOTQPSUGVODUJF
WBO
IFU
NBBH EBSNLBOBBM
TMJLTUPPSOJTTFO
WFSBOEFSJOHFO
JO
IFU
EFGFDBUJFQBUSPPO  …
BBOIPVEFOEF
IFFTIFJE
PG
IPFTUFO
EVJEFMJKL
MBOHFS
EBO
CJK
FFO
MVDIUXFHJOGFDUJF
IPPSU
FFO
QBBS
XFLFO  …
CMPFE
JO
VSJOF
POUMBTUJOH
PG
TQVUVN …
POCFHSFQFO
WPDIU
VJU
EF
UFQFM
UFQFMVJUWMPFE


WPPSBM
FFO[JKEJH …
LOPCCFM
JO
EF
CPSTU
PG
PQWBMMFOE
WFSBOEFSFOEF
IVJEWMFL …
POHFXJME
HFXJDIUTWFSMJFT
WBO
NFFS
EBO

JO
FFO
IBMG
KBBS …
MBOHEVSJHF
FO
UPFOFNFOEF
QJKO
XBBS
HFFO
WFSLMBSJOH
WPPS
JT %BBSOBBTU
[JKO
VJU
FSWBSJOH
BOEFSF
BMBSNTJHOBMFO
CFLFOE
5XFF
WBO
EF
WFMF
WPPSCFFMEFO
EBBSWBO
[JKO
WBHJOBBM
CMPFEWFSMJFT
CJK
FFO
WSPVX
OB
EF
NFOPQBV[F
FO
IFU
PQUSFEFO
WBO
WFSTDIJMMFOEF
MPOHPOUTUFLJOHFO
BDIUFS
FMLBBS
[FLFS
BMT
JFNBOE
MBOH
IFFGU
HFSPPLU

Een scala van problemen %F
WFMF
QSPCMFNFO
CJK
LXBBEBBSEJHF
UVNPSFO
UBCFM

FO
¾HVVS

[JKO
UPF
UF
TDISJKWFO
BBO
POEFS
BOEFSF …
EF
JO¾MUSBUJFWF
HSPFJ

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 53

B

A

Figuur 2.7 Links: tumor bij de ingang van de long, met uitbreiding in de lymfeklieren bij de toegang tot de long (de hilusklieren). Rechts: tumor aan de rand van de long, leidt vaak pas later tot symptomen.

…
EF
VJU[BBJJOHFO …
BMHFNFOF
MJDIBNFMJKLF
HFWPMHFO
WBO
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
HSPUF
IPFWFFMIFEFO
UV NPSXFFGTFM …
EF
CJKXFSLJOHFO
WBO
EF
CFIBOEFMJOH
OBBTU
EF
JOHSJKQFOEF
HFWPMHFO
WBO
FFO
HSPUF
PQFSBUJF
[JKO
FS
OPH
EF
CJKXFSLJOHFO
WBO
DIFNPUIFSBQJF
FOPG
SBEJPUIFSBQJF

CFTUSBMJOH  Tabel 2.10 Veelvoorkomende problemen bij kwaadaardige gezwellen en hun metastasen Problemen egdWaZbZcYddg ^cÃaigVi^ZkZ\gdZ^

egdWaZbZcVah \Zkda\kVcj^ioVV^" ^c\Zc

Gevolgen cVVg]j^YdeeZgkaV`

jaXjhkdgb^c\

cVVgdeeZgkaV`kVcha^_bka^Zh

WadZYkZga^Zh^chejijb!dciaVhi^c\!jg^cZ! XdciVXiWadZY^c\

^cYZlVcYkVcZZc\gddiWadZYkVi

aZkZchWZYgZ^\ZcYZWadZY^c\

^cZZcoZcjl

cZjgdeVi]^hX]Ze^_cWdkZcdeVaWZ" hiVVcYZcdX^XZei^ZkZe^_c

]ZghZcbZiVhiVhZc

cZjgdad\^hX]Zj^ikVa!Ze^aZeh^Z!kZg" ]dd\YZ^cigVXgVc^…aZYgj`

aZkZgbZiVhiVhZc

kZgdcigZ^c^\^c\kVc]ZiWadZY!dcigZ\ZaYZ hid[l^hhZa^c\

WdibZiVhiVhZcÃ\jjg'#-

`cV\ZcYZe^_c»hcVX]ihZceVi]dad\^" hX]ZhedciVcZ[gVXijgZc

33

547Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 2.10 Vervolg

33 Problemen

Gevolgen adc\bZiVhiVhZc

kZghiddgYZkZci^aVi^Z!ecZjbdc^ZoZaY" oVVb/WadZY^c\h\ZkVVg

bZiVhiVhZc^ceaZjgVd[eZg^idcZjb

e^_c0de]de^c\kVceaZjgVkdX]i!dcihiVVc kVcVhX^iZh

dkZg^\Za^X]VbZ" a^_`ZegdWaZbZc

j^iejii^c\!a^X]VbZa^_`Zc\ZZhiZa^_` XVX]Zm^Z Z[[ZXiZckVcVWcdgbVaZ eVgVcZdeaVhi^hX]ZhncYgdbZc!W^_k#Xnid" XZaegdYjXiZc `^cZcWddYhX]VeeZghid[[Zc^cYZV[lZZg kZgddgoV`Zc`ddgih0]neZgXVaX^…b^Z

bd\Za^_`ZW^_lZg" `^c\ZckVcXnidhiV" i^XVZcWZhigVa^c\

hcZaYZaZcYZlZZ[hZahldgYZc \ZgZbY

]VVgj^ikVa!e^_c^cbdcY!had`YVgb! YVgbha^_bka^Zh0dcYZgYgj``^c\WZZc" bZg\!]j^YaZihZa!haZX]iZldcY\ZcZo^c\! dckgjX]iWVVg]Z^Y

VcYZgZkZZakddg`dbZcYZ W^_lZg`^c\Zc

b^hhZa^_`]Z^Y!WgV`Zc!oZcjlVVciVhi^c\ cZjgdeVi]^Z

Figuur 2.8 Botmetastasen bij prostaatcarcinoom (scintigrafie, isotopenscan).

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 55

2.2.5

Diagnostiek

*O
IPPGETUVL

TUBBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
WSBHFO
CJK
BBOWVMMFOEF
EJBHOPTUJFL
%JF
WSBHFO
HFMEFO
PPL
WPPS
HF[XFMMFO
7PPSPQ
TUBBU
EF
WSBBH
PG
EF
UVNPS
HPFEBBSEJH
PG
LXBBE BBSEJH
JT
.FUFFO
EBBSOB
LPNU
EF
WSBBH
OBBS
EF
VJUCSFJEJOH
IFU
TUBEJVN )FU
BOUXPPSE
PQ
EF
WSBBH
PG
JFUT
HPFEBBSEJH
PG
LXBBEBBSEJH
JT
LPNU
WPPSU
VJU
POEFS [PFL
WBO
DFMMFO
FO
XFFGTFM
POEFS
EF
NJDSPTDPPQ
#JK
DZUPMPHJTDI
POEFS[PFL
WBO
TQVUVN
PG
FFO
VJUTUSJKLKF
LBO
EF
QBUIPMPPH
WFSUFMMFO
PG
EF
DFMMFO
HFOPFH
UJKE
IFCCFO
HFOPNFO
PN
VJU
UF
SJKQFO
$FMMFO
NFU
UF
WFFM
IBBTU
PN
[JDI
PQOJFVX
UF
HBBO
EFMFO
CMJKWFO
POSJKQ
FO
FS
JT
OJFU
NFFS
HPFE
UF
[JFO
CJK
XFML
XFFGTFM
[F
FJHFOMJKL
IPSFO
%F[F
DFMMFO
IFCCFO
HFFO
EVJEFMJKLF
XFFGTFMLFONFSLFO
NFFS
FO
IFUFO
EBO
BUZQJTDIF
DFMMFO ,XBBEBBSEJHF
HF[XFMMFO
[JKO
UF
IFSLFOOFO
BBO
IVO
JOWBTJFWF
HSPFJ
0N
UF
LVOOFO
CFPPSEFMFO
PG
EBBSWBO
TQSBLF
JT
JT
FFO
CJPQTJF
OPEJH
%BU
IFFU
IJTUPQBUIPMPHJTDI
PO EFS[PFL
)FU
XFFGTFM
XPSEU
WFSLSFHFO
WJB
FFO
QVODUJF
WJB
FFO
FOEPTDPQJF
PG
UJKEFOT
FFO
PQFSBUJF
"MT
EF
DFMMFO
JO
IFU
CJPQU
FSVJU[JFO
BMTPG
[F
BMMFFO
NBBS
IBBTU
IFCCFO
PN
TOFM
PQOJFVX
UF
EFMFO
EBO
IFFU
EF
UVNPS
POHFEJGGFSFOUJFFSE
%F
DFMMFO
OFNFO
EF
UJKE
OJFU
PN
UF
SJKQFO
FS
[JKO
BCOPSNBBM
WFFM
NJUPTFT
UF
[JFO
FO
EF
[JDIUCBSF
DISP NPTPNFO
WFSUPOFO
WFFM
CSFVLFO
PG
BOEFSF
WSFFNEF
BGXJKLJOHFO
%JU
[JKO
NFFTUBM
PPL
BHSFTTJFWF
UVNPSFO
;F
IFCCFO
FFO
IPHF
NBMJHOJUFJUTHSBBE
;PµO
UVNPS
OPFNU
NFO
TPNT
BOBQMBTUJTDI
´EF
WPSN
WBO
EF
DFMMFO
JT
[P
POSJKQ
[F
MJKLFO
XFM
FNCSZPOBBMµ
;P
TUFMU
EF
QBUIPMPPH
WBTU
PG
FFO
UVNPS
HPFEBBSEJH
PG
LXBBEBBSEJH
JT 4UFFET
CFMBOHSJKLFS
XPSEU
IFU
POEFS[PFL
OBBS
EF
NBOJFS
XBBSPQ
EF
LXBBEBBSEJHF
DFM MFO
GVODUJPOFSFO
PG
IVO
%/"
JO
PSEF
JT
XFMLF
FJXJUUFO
[F
NBLFO
PG
EJF
FJXJUUFO
OPS NBBM
XFSLFO
FO
PG
FS
FFO
WFSIPPHEF
HFWPFMJHIFJE
JT
WPPS
IPSNPOFO
FO
HSPFJGBDUPSFO
"OUXPPSEFO
PQ
EF[F
WSBHFO
LVOOFO
EF
NPHFMJKLIFJE
PQFOFO
WPPS
HFTQFDJBMJTFFSEF
CFIBOEFMJOHFO
NFU
TQFDJBMF
NFEJDJKOFO
UFHFO
LBOLFS
PODPMZUJDB 
#JK
FFO
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
XPSEU
NFUFFO
PPL
EF
UXFFEF
WSBBH
HFTUFME
´*O
XFML
TUB EJVN
JT
EF
[JFLUF µ
)FU
BOUXPPSE
PQ
EJF
WSBBH
IFFGU
ESJF
POEFSEFMFO

)PF
HSPPU
JT
IFU
HF[XFM
FO
IPF
WFS
JT
IFU
JO
EF
XBOE
WBO
IFU
PSHBBO
FO
JO
EF
PNHFWJOH
EPPSHFHSPFJE 
;JKO
FS
MZNGFLMJFSFO
BBOHFUBTU
EPPS
NFUBTUBTFO
FO
[P
KB
IPFWFFM
)PF
NFFS
LMJFSFO
[JKO
BBOHFUBTU
EFT
UF
HSPUFS
IFU
SJTJDP
EBU
FS
PPL
NFUBTUBTFO
PQ
BGTUBOE
[JKO
PG
HBBO
LPNFO  
;JKO
FS
NFUBTUBTFO
PQ
BGTUBOE %F
BOUXPPSEFO
PQ
EF[F
WSBHFO
XPSEFO
HFWPOEFO
NFU
POEFS
BOEFSF
FFO
PQFSBUJF
FO
NFU
CFFMEWPSNFOE
POEFS[PFL
[PBMT
.3*
FO
1&5TDBO


2.2.6

Mogelijke behandelingen

&FO
DVSBUJFWF
CFIBOEFMJOH
IFFGU
BMT
EPFM
PN
BMMF
LXBBEBBSEJHF
UVNPSDFMMFO
UF
EPEFO
[P
BHSFTTJFG
BMT
OPEJH
JT
NBBS
NFU
[P
XFJOJH
NPHFMJKL
TDIBEF
BBO
EF
QBUJqOU "MT
EBU
EPFM
OJFU
IBBMCBBS
JT
CJKWPPSCFFME
WBOXFHF
MBUF
POUEFLLJOH
PG
WBOXFHF
EF
BBSE
WBO
EF
UVNPS
WFSTDIVJGU
EF
EPFMTUFMMJOH
SJDIUJOH
LXBMJUFJU
WBO
MFWFO
FO
BMT
EBU
FSJO
[JU
´MFFG CBSF
UJKEµ
XJOOFO


567Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

0G
JFNBOE
JO
TUBBU
JT
WBO
FFO
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
UF
HFOF[FO
IBOHU
BG
WBO
WFSTDIJM MFOEF
EJOHFO …
*T
PQFSBUJF
[JOWPM
#JK
NFUBTUBTFO
PQ
BGTUBOE
LPNU
EJU
NFUFFO
JO
IFU
HFESBOH
"M MFFO
JO
VJU[POEFSJOHTHFWBMMFO
[PBMT
CJK
EJLLFEBSNLBOLFS
NFU
nnO
FOLFMF
VJU[BBJ JOH
PQ
FFO
CFSFJLCBSF
QMBBUT
JO
EF
MFWFS
PG
EF
MPOH
LBO
FFO
PQFSBUJFWF
BBOQBL
WBO
EJF
NFUBTUBTF
UPU
HFOF[JOH
MFJEFO …
*T
WPMMFEJHF
PQFSBUJFWF
WFSXJKEFSJOH
NPHFMJKL
%BU
IBOHU
BG
WBO
EF
QMBBUT
FO
EF
NBUF
WBO
EPPSHSPFJ
WBO
EF
UVNPS …
,BO
EF
QBUJqOU
EJF
PQFSBUJFWF
JOHSFFQ
EPPSTUBBO
FO
JT
IFU
SFTVMUBBU
OB
EF
PQFSBUJF
BDDFQUBCFM …
-VLU
IFU
PN
NFUBTUBTFO
UF
EPEFO
EJF
XF
OV
OJFU
[JFO
NBBS
XBBSWBO
XF
NPFUFO
BBOOFNFO
EBU
[F
FS
LVOOFO
[JKO
%BU
HFCFVSU
NFU
BBOWVMMFOEF
CFIBOEFMJOH
[PBMT
CFTUSBMJOH
FO
PODPMZUJDB %F
UFSN
BEKVWBOUF
CFIBOEFMJOH
JT
FFO
WFS[BNFMOBBN
WPPS
BMMFSMFJ
OJFUDIJSVSHJTDIF
CFIBOEFMJOHFO
NFU
HFOF[JOH
BMT
EPFM
UBCFM
 
"MMF
LBOLFSDFMMFO
EJF
OB
EF
PQFSBUJF
LVOOFO
[JKO
BDIUFSHFCMFWFO
NPFUFO
XPSEFO
HFEPPE
PG
IVO
BBOUBM
NPFU
[P
TUFSL
XPS EFO
UFSVHHFESPOHFO
EBU
MBOHEVSJHF
[JFLUFWSJKF
PWFSMFWJOH
NPHFMJKL
JT
&FO
BEKVWBOUF
CFIBOEFMJOH
WPPSBGHBBOE
BBO
FFO
PQFSBUJF
CJKWPPSCFFME
CFTUSBMFO
WwwS
FFO
PQFSBUJF
PN
EF
UVNPS
LMFJOFS
FO
EBBSEPPS
PQFSBCFM
UF
NBLFO
IFFU
OFPBEKVWBOU
&FO
PQFSBUJF
JT
EF
CFMBOHSJKLTUF
TUBQ
PN
EF
UVNPS
UF
WFSXJKEFSFO
MJFGTU
JO
[JKO
HFIFFM
%F
WSBBH
PG
EBU
HFMVLU
JT
XPSEU
OB
EF
PQFSBUJF
WPPSHFMFHE
BBO
EF
QBUIPMPPH
"MT
JO
IFU
PQFSBUJFQSFQBSBBU
EF
UVNPS
IFMFNBBM
EPPS
HF[POE
XFFGTFM
PNHFWFO
JT
FO
FS
HFFO
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO
JO
IFU
TOJKWMBL
[JUUFO
´EF
TOJKWMBLLFO
[JKO
TDIPPOµ
´UVNPSWSJKµ


JT
EF
PQFSBUJF
XBU
EBU
CFUSFGU
HFTMBBHE
%F
FFSTUF
TUBQ
SJDIUJOH
HFOF[JOH
JT
HF[FU
Tabel 2.11 Adjuvante behandelingen Naam

Omschrijving (voorbeeld)

j^ilZcY^\ZgVY^d" i]ZgVe^Z

^ciZch^ZkZhigVa^c\YddYiZkZcijZZaVX]iZg\ZWaZkZc`lVVYVVgY^\ZXZaaZc^c]Zi deZgVi^Z\ZW^ZY!hdbhegZkZci^Z[hX]ZYZaWZhigVa^c\W^_WgdcX]jhXVgX^cddb

WgVX]ni]ZgVe^Z

^clZcY^\ZWZhigVa^c\bZigVY^dVXi^ZkZhid[[Zc>g^Y^jb"&'*W^_egdhiVViXVgX^cddb

X]Zbdi]ZgVe^Z

YdYZckVc`lVVYVVgY^\ZXZaaZcbZiXnidhiVi^XV

]dgbddci]ZgVe^Z

\ZWgj^`bV`ZckVcYZgZVXi^ZkVc`lVVYVVgY^\ZXZaaZcde\ZhaVX]ih]dgbdcZc Vci^"dZhigd\ZcZcW^_Wdghi`Vc`Zg!]dgbdcVaZi]ZgVe^ZW^_egdhiVVi`Vc`Zg

Vc\^d\ZcZhZ gZbbZc

WZhig^_YZckVcYZcZ^\^c\kVc`lVVYVVgY^\ZXZaaZcdbZ^\ZcWadZYkViZcVVc iZaZ\\ZcWZkVX^ojbVWW^_Y^``ZYVgb`Vc`Zg

^bbjcdi]ZgVe^Z

YZV[lZZghi^bjaZgZcdb`lVVYVVgY^\ZXZaaZcVVciZeV``Zc^ciZg[Zgdc"Va[V Zc^ciZgaZj`^cZ"'W^_anb[dbZc

]neZgi]Zgb^Z

bZib^Xgd\dakZceaVVihZa^_`YZiZbeZgVijjgod]dd\bV`ZcYVi`lVVYVVg" Y^\ZXZaaZcYddY\VVcZc]Zidba^\\ZcYZlZZ[hZaWa^_[iaZkZcgVY^d[gZfjZciZ VWaVi^ZkVcijbdglZZ[hZa^cYZaZkZg

\gdZ^[VXidgZc

bZY^XVi^ZdbZZchcZa]ZghiZakVc]ZiWZZcbZg\iZWZkdgYZgZccVX]Zbd" i]ZgVe^Z!cVV[lZ\^c\kVcYZbd\Za^_`ZcVYZaZcZed…i^cZ!Ãa\gVhi^b

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 57

2.3

Hart- en vaatziekten

kennisclip

9]g#7#^h+)_VVg#=^_^hh^cYhoZh_VVgWZ`ZcYbZiY^VWZiZhbZaa^ijhineZ'#CVY^Z dciYZ``^c\egdWZZgYZ]^_iZhideeZcbZigd`Zc#=^_gdd`icjilVVa[h^\VgZiiZceZg YV\#9Vi^hidX]ZZchij`b^cYZgYVcVaY^Z_VgZcYVVgkddg#9]g#7#WZbZg`ih^cYh ZZc_VVge^_c^co^_cgZX]iZg`j^iW^_]ZiadeZc!ZZcbdZZcolVVg\ZkdZa#OZ`ZgVah ]^_hcZabdZiadeZcd[Vah]^_igVeeZcdebdZi#6ah]^_ZkZchi^ahiVVi!oV`iYZe^_c#

9ZlVcYkVcZZchaV\VYZgWZhiVVikVcW^ccZccVVgWj^iZcj^iYZW^ccZcWZ`aZY^c\! ]Ziendotheel!ZZcb^YYZahiZaVV\!YZmedia!bZikZZaZaVhi^hX]ZkZoZahZclVi \aVYYZhe^ZgZc!ZcYZadventitia!ZZcaVV\_ZW^cYlZZ[hZaVahdb]jaa^c\#=ZiZcYd" i]ZZa^hW^_YZ\ZWddgiZ]ZaZbVVa\aVY#9VikZgVcYZgi^cYZaddekVc]ZiaZkZc# HaV\VYZghkVcYZ\gdiZWadZYhdbaddekZgkdZgZcojjghid[g^_`WadZYcVVgdg\VcZc# 9ZY^VbZiZgkVcYZVdgiVZcYZdg\VVchaV\VYZgh^h\gddi\ZcdZ\dbWadZYbZi \ZbV`YddgiZaViZc#=ZiWadZY`dbibZi\ZcdZ\Ygj`ZchcZa]Z^YW^_]Zidg\VVc VVc#:Zc\ZodcYZhaV\VYZg\VgVcYZZgiYVi]Zidg\VVcdd`W^_\gdiZ^cheVcc^c\! Vah]ZikZZaojjghid[cdY^\]ZZ[i!\ZZcaVhi]ZZ[ikVcojjghid[\ZWgZ`#

)BSU
FO
WBBU[JFLUFO
[JKO
EF
PQ
FFO
OB
HSPPUTUF
EPPETPPS[BBL
JO
/FEFSMBOE
OB
LBO LFS
%F
HFWPMHFO
WBO
$7"
IBSUJOGBSDU
FO
BOEFSF
WBBU[JFLUFO
LVOOFO
IFFM
FSOTUJH
[JKO
&FO
EFFM
WBO
EJF
QSPCMFNFO
JT
UF
WPPSLPNFO
FFO
BOEFS
EFFM
JT
EBU
OJFU

2.3.1

Definities, ziekteproces en complicaties

#JK
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
XPSEU
EF
CJOOFOCFLMFEJOH
WBO
TMBHBEFST
WBO
EF
HSPUF
CMPFETPNMPPQ
SVX
FO
SBGFMJH
0Q
EF
SVXF
QMFLLFO
IPQFO
[JDI
WFUUFO
PQ
NFU
DBMDJVN
%BU
JT
BUIFSPTDMF SPTF
¾HVVS
 
;P
POUTUBBO
POFGGFOIFEFO
BUIFSPNBUFV[F
QMBRVFT
*O
EF
TMBHBEFSXBOE
POUTUBBU
FFO
TUFSJFMF
POUTUFLJOHTSFBDUJF
FO
EF
XBOE
WFSIBSEU
%BU
IFFU
BSUFSJPTDMFSPTF
%F
TMBHBEFS
XPSEU
IJFSEPPS
HFMFJEFMJKL
OBVXFS
%F
BMHFNFOF
OBBN
WPPS
FFO
WFSOBV XJOH
JT
FFO
TUFOPTF
%PPS
EF[F
TMBHBEFSWFSOBVXJOH
BSUFSJqMF
TUFOPTF
OFFNU
EF
NBYJ NBMF
IPFWFFMIFJE
[VVSTUPGSJKL
CMPFE
BG
EJF
JO
FFO
CFQBBME
UJKETCFTUFL
IFU
XFFGTFM
LBO
CFSFJLFO
"MT
EF
[VVSTUPGCFIPFGUF
JO
IFU
XFFGTFM
CJKWPPSCFFME
FFO
TQJFS
HSPUFS
JT
EBO
IFU
[VVSTUPGBBOCPE
POUTUBBU
FS
FFO
SFMBUJFG
HFCSFL
BBO
[VVSTUPG
;VVSTUPGHFCSFL
JO
FFO
XFFGTFM
IFFU
JTDIFNJF
#JK
HFCSFL
BBO
[VVSTUPG
TDIBLFMFO
EF
DFMMFO
PWFS
PQ
FFO
BOEFSF
WPSN
WBO
FOFSHJFPQXFLLJOH
%BBSCJK
POUTUBBU
NFML[VVS
EBU
QJKO[JOUVJHKFT
QSJLLFMU
0N
EBU
UF
LVOOFO
SFHJTUSFSFO
NPFU
IFU
XFFGTFM
XFM
PWFS
QJKO[JOUVJHKFT
CF TDIJLLFO
[JF
QBSBHSBBG
 
%F[F
QJKO
XPSEU
VJUHFMPLU
EPPS
JOTQBOOJOH
FO
IFFM
LFO NFSLFOE
EF
QJKO
[BLU
JO
SVTU
%BU
JT
LFONFSLFOE
WPPS
QJKO
BMT
HFWPMH
WBO
TMBHBEFSWFS OBVXJOH
CJK
BOHJOB
QFDUPSJT
[JF
QBSBHSBBG

FO
DMBVEJDBUJP
JOUFSNJUUFOT


587Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Figuur 2.9 De binnenbekleding van een kransslagader (coronairarterie) zit vol met cholesterol: atherosclerose. De plaque zorgt voor een ernstige stenose.

%F
DIPMFTUFSPM
FO
EF
POUTUFLJOHTSFBDUJF
WBO
EF
WBBUXBOE
CMJKWFO
FFO
QPPT
EPPS
FOEPUIFFM DFMMFO
BGHFEFLU
%F
WFUNBTTB
LBO
EBBS
FDIUFS
EPPSIFFO
CSFLFO
.FUFFO
XPSEU
EBBS
EF
CMPFETUPMMJOH
BDUJFG
&S
POUTUBBU
FFO
TUPMTFM
FFO
USPNCVT
CJOOFO
JO
IFU
CMPFEWBU
%BU
IFFU
USPNCPTF
*O
EJU
HFWBM
JT
IFU
FFO
TMBHBEFS
EBBSPN
IFFU
IFU
IJFS
BSUFSJqMF
USPNCPTF
&FO
EFFM
WBO
IFU
TUPMTFM
LBO
MPTMBUFO
NFU
EF
CMPFETUSPPN
NFFHFWPFSE
XPSEFO
FO
WFSEFSPQ
FFO
LMFJOFSF
TMBHBEFSUBL
UPUBBM
BGTMVJUFO
%BU
MPTMBUFO
FO
WFSEFSPQ
WBTUMPQFO
WBO
FFO
TUPM TFMUKF
IFFU
FFO
FNCPMJF
;PXFM
BSUFSJqMF
USPNCPTF
BMT
FFO
FNCPMJF
TMVJU
FFO
TMBHBEFS
IFMF NBBM
BG
)FU
EFFM
WBO
IFU
MJDIBBN
IFU
XFFGTFM
PG
PSHBBO
XBBS
IFU
CMPFE
OBBSUPF
PQ
XFH
XBT
LSJKHU
WJB
EJF
TMBHBEFS
IFMFNBBM
HFFO
[VVSTUPG
NFFS
%F
QJKO
WFSEXJKOU
OJFU
JO
SVTU
&S
[BM
PQ
LPSUF
UFSNJKO
CJOOFO
FFO
QBBS
VVS
OFDSPTF
POUTUBBO
)FU
BGHFTUPSWFO
XFFGTFM
XPSEU
PQHFSVJNE
FO
WFSWBOHFO
EPPS
FFO
MJUUFLFO
*O
FFO
PSHBBO
EVT
JOXFOEJH
OPFNFO
XF
FFO
EFSHFMJKL
MJUUFLFO
FFO
JOGBSDU
*TDIFNJTDIF
OFDSPTF
WBO
FFO
EFFM
WBO
FFO
MFEFNBBU
IFFU
HBOHSFFO
;PXFM
JOGBSDUFO
BMT
HBOHSFFO
[JKO
IFU
HFWPMH
WBO
UPUBMF
JTDIFNJF 0Q
TPNNJHF
QMBBUTFO
POUTUBBU
NFFS
FO
FFSEFS
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
EBO
PQ
BOEFSF
QMBBUTFO
*O
UBCFM

FO
PPL
JO
¾HVVS

TUBBO
EF
QMBBUTFO
EJF
PQWBMMFOE
WBBL
HF USPGGFO
XPSEFO
NFU
EF
BBOEPFOJOHFO
EJF
EBBSCJK
IPSFO
7PPSBM
PQ
QMBBUTFO
XBBS
FFO
TMBHBEFS
FFO
WPSLTQMJUTJOH
IFFGU
FFO
CJGVSDBUJF
POUTUBBU
WFFM
WFSLBMLJOH Tabel 2.12

Plaatsen met slagaderverkalking

Slagaders

Aandoeningen en problemen

Zie paragraaf

`gVchhaV\VYZghXdgdcV^gkViZc

Vc\^cVeZXidg^h!bndXVgY^c[VgXi]Vgi^c[VgXi

+#&

]VahhaV\VYZgh!haV\VYZgW^_]ZghZc" hiVbVgiZg^VWVh^aVg^h

8K6!]ZghZc^c[VgXi

&'#&

WZ``ZchaV\VYZgh!a^ZhhaV\VYZgh!Wd" kZcWZZchaV\VYZghVgiZg^V[ZbdgVa^h! `c^ZhaV\VYZgVgiZg^Vedea^iZV

XaVjY^XVi^d^ciZgb^iiZch!VXjiZV[haj^i^c\^c ZZcWZZchaV\VYZg!\Vc\gZZc

+#* 33

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 59

33

Slagaders

Aandoeningen en problemen

Zie paragraaf

c^ZghaV\VYZgVgiZg^VgZcVa^h

gZcdkVhXjaV^gZ]neZgiZch^Z

(#+

Wj^`VdgiVVdgiVVWYdb^cVa^h

VcZjgnhbVkVcYZWj^`VdgiV!VXjiZV[haj^" i^c\^cZZcWZZchaV\VYZg

o^Z]^ZgcV

YVgbhaV\VYZgkZZab^cYZgkVV`! bVVgoZZgZgchi^\

bZhZciZg^VaZigdbWdhZbZiYVgbcZXgdhZ ZcVXjiZWj^`

-#&

Figuur 2.10

Plaatsen waar opvallend vaak slagaderverkalking ontstaat.

Aneurysma van de aorta "BOUBTUJOH
WBO
EF
BPSUB
JO
EF
CVJL
EPPS
BUIFSPTDMFSPTF
HBBU
WBBL
HFQBBSE
NFU
FFO
HFMFJ EFMJKL
UPFOFNFOEF
WFSXJKEJOH
WBO
EF[F
HSPUF
TMBHBEFS
UPU
NFFS
EBO
BOEFSIBMG
LFFS
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
EJBNFUFS
&FO
EFSHFMJKLF
WFSXJKEJOH
WBO
FFO
TMBHBEFS
OPFNU
NFO
FFO
BOFVSZTNB
JO
EJU
HFWBM
WBO
EF
CVJLBPSUB
7PPSBM
FSGFMJKLF
BBOMFH
FO
IPHF
CMPFEESVL
TQFMFO
CJK
IFU
POUTUBBO
FFO
SPM
%F
WFSXJKEJOH
[BM
UPFOFNFO
FO
LBO
POPQHFNFSLU
CMJKWFO
/BBSNBUF
IFU
BOFVSZTNB
WBO
EF
CVJLBPSUB
HSPUFS
XPSEU
TUJKHU
IFU
SJTJDP
PQ
FFO
SVQUVVS
FFO
TDIFVSJOH
%F
TMBHBEFSMJKLF
CMPFEJOH
BMT
HFWPMH
WBO
FFO
SVQUVVS
MPPQU
JO
FFO
HSPPU
EFFM
WBO
EF
HFWBMMFO
EPEFMJKL
BG
*O
EF
WFSXJKEJOH
[JU
WBBL
HFTUPME
CMPFE
WBTUHFQMBLU
BBO
EF
XBOE
7BO
EBBSVJU
LBO
FFO
FNCPMJF
FFO
TMBHBEFS
OBBS
FFO
WPFU
BGTMVJUFO
"OFVSZTNBµT
LVOOFO
PQ
WPMXBTTFO
MFFGUJKE
PPL
JO
EF
TMBHBEFS
BDIUFS
EF
LOJF
POUTUBBO
FO
JO
EF
BPSUB
JO
EF
CPSTUIPMUF
0Q
BOEFSF
QMBBUTFO
[JKO
[F
BBOHFCPSFO
CJKWPPSCFFME
JO
EF
[PHFOPFNEF
DJSLFM
WBO
8JMMJT
BBO
EF
POEFSLBOU
WBO
EF
IFSTFOFO

607Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Collaterale circulatie $PMMBUFSBMFO
[JKO
TMBHBEFSUBLKFT
EJF
BMT
FFO
TPPSU
TMVJQSPVUF
UPDI
OPH
XBU
[VVSTUPG
CSFO HFO
OBBS
EPPS
JTDIFNJF
CFESFJHE
XFFGTFM
BMT
EF
FJHFOMJKLF
TMBHBEFS
WFSOBVXE
JT
%F[F
DPMMBUFSBMFO
HSPFJFO
VJU
POEFS
JOWMPFE
WBO
DISPOJTDI
HFCSFL
BBO
[VVSTUPG
)FU
EVVSU
MBOH
WPPSEBU
FS
HFOPFH
WBO
EF[F
UBLKFT
HFWPSNE
[JKO
"MT
FS
FFO
UPUBMF
BGTMVJUJOH
POUTUBBU
LVO OFO
EF[F
DPMMBUFSBMFO
EF
TDIBEF
CFQFSLFO
FO
EF
OFDSPTF
TPNT
VJUTUFMMFO
PG
WFSIJOEFSFO

2.3.2

Oorzaken en risicofactoren

4MBHBEFSWFSLBMLJOH
POUTUBBU
EPPS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
WFSTDIJMMFOEF
GBDUPSFO
*O
UBCFM

XPSEU
FFO
WFSTDIJM
HFNBBLU
UVTTFO
GBDUPSFO
EJF
WPPS
FFO
EFFM
XFM
FO
GBDUPSFO
EJF
OJFU
UF
CFuOWMPFEFO
[JKO Tabel 2.13 Factoren bij het ontstaan van slagaderverkalking Aard van de factoren

Voorbeelden

iZWZ‰ckadZYZc

gd`Zc iZ]dd\X]daZhiZgda\Z]VaiZiZ]dd\A9A!bZiZZcaVV\=9A Y^VWZiZhbZaa^ijhineZ' ]d\ZWadZYYgj`

c^ZiiZWZ‰ckadZYZc

aZZ[i^_Y \ZhaVX]i Zg[Za^_`ZVVcaZ\

2.3.3

Diagnostiek en therapie

&S
JT
BOUXPPSE
OPEJH
PQ
EF
WPMHFOEF
WSBHFO 
*T
FS
nnO
TUFOPTF
PG
[JKO
FS
NFFS
FO
XBBS
[JUUFO
[F

)PF
FSOTUJH
[JKO
EF
TUFOPTFO 
;JKO
FS
DPMMBUFSBMFO 
)PF
FSOTUJH
JT
IFU
[VVSTUPGHFCSFL 
;JKO
FS
SJTJDPGBDUPSFO
PN
UF
CFuOWMPFEFO 7PPS
EF
FFSTUF
ESJF
WSBHFO
[JKO
FS
POEFS[PFLFO
[PBMT
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
BOHJPHSB¾F
IFU
BGCFFMEFO
WBO
CMPFEWBUFO
¾HVVS

FO
EVQMFYEPQQMFSFDIPHSB¾F
NPHFMJKL
%F
WJFSEF
WSBBH
LBO
NFU
TDJOUJHSB¾F
XPSEFO
CFBOUXPPSE %F
CFIBOEFMJOH
WBO
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
CFTUBBU
VJU …
IFU
BBOQBLLFO
WBO
PPS[BLFO
FO
SJTJDPGBDUPSFO
BMT
EBU
NPHFMJKL
JT
[POEFS
BM
UF
HSPUF
OBEFMFO …
IFU
WFSXJKEFO
WBO
FSOTUJHF
TUFOPTFO
FO
UPUBMF
BGTMVJUJOHFO
EPPS
EPUUFSFO
FO
TUFOU QMBBUTJOH …
IFU
SFNNFO
WBO
EF
TUPMMJOH
WPPSBM
IFU
BBO
FMLBBS
QMBLLFO
WBO
USPNCPDZUFO …
FFO
PQFSBUJFWF
JOHSFFQ
PN
FFO
WFSTUPQUF
TMBHBEFS
WBO
CJOOFO
PQ
UF
SVJNFO
FOEBS UFSJqDUPNJF


PG
FFO
CZQBTTPQFSBUJF

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 61

Figuur 2.11 Arteriogram van de aorta. Door een dunne katheter, die is opgeschoven via de rechter arteria femoralis, wordt een vloeibaar contrastmiddel ingespoten. De foto toont een aorta zonder afwijkingen.

*O
EF[F
QBSBHSBBG
TQSBLFO
XF
PWFS
BSUFSJqMF
USPNCPTF
5SPNCPTF
FO
FNCPMJF
WBOVJU
EF
BEFST
IFU
WFOFV[F
TZTUFFN
IFCCFO
FFO
BOEFSF
BDIUFSHSPOE
;JF
QBSBHSBBG


2.4

Allergische aandoeningen

kennisclip #JK
FFO
BMMFSHJF
WFSPPS[BBLU
EF
BGXFFS
POUTUFLJOHTWFSTDIJKOTFMFO
BMT
SFBDUJF
PQ
FFO
TUPG
EJF
GFJUFMJKL
HFFO
LXBBE
LBO
UBCFM
 
%JF
TUPG
OPFNU
NFO
FFO
BMMFSHFFO
&S
[JKO
WFSTDIJMMFOEF
UZQFO
UZQF
BMMFSHJF
JT
EF
CFLFOETUF
¾HVVS
 
%BBSCJK
TQFMFO
*H&
FFO
TQFDJBBM
TPPSU
BOUJMJDIBNFO
NFTUDFMMFO
FO
IJTUBNJOF
EF
IPPGESPM
%F
FSO TUJHTUF
UZQF
SFBDUJF
JT
EF
BOBGZMBDUJTDIF
SFBDUJF
7SJKXFM
NFUFFO
OB
DPOUBDU
NFU
FFO
TUPG
WJB
WPFETFM
JOTQVJUJOH
PG
FFO
XFTQFOTUFFL
POUTUBBO
FFO
[XBBS
HFWPFM
CJK
IFU
BEFNFO
BEFNOPPE
[XFMMJOH
WBO
EF
TUFNCBOEFO
FO
WFSLSBNQJOH
WBO
MVDIUXFHUBL KFT
TPNT
HFWPMHE
EPPS
CMPFEESVLEBMJOH
FO
TIPDL
%BBSBBO
WPPSBGHBBOE
WFSUPPOU
EF
IVJE
OFUFMSPPT
VSUJDBSJB


QMBUUF
[XFMMJOHFO
4PNT
JT
FS
[XFMMJOH
JO
FO
PN
EF
NPOE
FO
LFFM
BOHJPPFEFFN 
)FU
TMBDIUPGGFS
XPSEU
NJTTFMJKL
FO
NPFU
CSBLFO
%F
TIPDL
LBO


627Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

PPL
POUTUBBO
[POEFS
EBU
FS
IVJE
PG
MVDIUXFHTZNQUPNFO
BBO
WPPSBGHBBO
*OKFDUJF
NFU
BESFOBMJOF
JT
OPPE[BLFMJKL
0WFSHFWPFMJHIFJE
WPPS
FFO
TUPG
JO
EF
WPFEJOH
[POEFS
EBU
EF
BGXFFS
FSCJK
CFUSPLLFO
JT
IFFU
JOUPMFSBOUJF

Figuur 2.12 Type 1-allergie. Mestcellen zijn bezaaid met IgE (in de vorm van Y), een speciaal soort antilichamen. Een allergeen kan twee IgE-deeltjes met elkaar ‘kortsluiten’, waarna de mestcel histamine loslaat (in de tekening de onderkant van de cel). Histamine zorgt voor ontstekingsverschijnselen, zoals jeuk en kortademigheid. Tabel 2.14

Voorbeelden van aandoeningen met een duidelijke allergische component

Reactie uitgelokt door blootstelling aan

Aandoeningen

WZhiVcYYZaZckVcYZkdZY^c\

VVc\ZWdgZcZXoZZb!VcV[naVXi^hX]ZgZVXi^Z

j^ilZgehZaZckVcYZ]j^hhid[b^_i

Vhi]bVWgdcX]^VaZ

Y^ZgZc]VgZc

]dd^`ddgihVaaZg\^hX]Zg^c^i^h!Vhi]bVWgdcX]^VaZ

WadZ^ZcYZeaVciZcZcWadZbZc

cZiZagddhjgi^XVg^V!»\VaWjaiZc¼!]dd^`ddgih!Vhi]bVWgdcX]^VaZ

]Va["ZYZabZiVVac^``Za!aViZm

XdciVXiZXoZZb

\ZcZZhb^YYZaZcVci^W^di^XV

VaaZgaZ^VcYZgZ]j^YgZVXi^Zh!Wjai_ZhZckaZ`_Zh0VcV[naVXi^" hX]ZgZVXi^ZZch]dX`

`^eeZcZ^l^i!lZheZchiZZ`

VcV[naVXi^hX]ZgZVXi^Z/Vc\^d"dZYZZbZch]dX`

2.5

Auto-immuunziekten

kennisclip #JK
FFO
BVUPJNNVVO[JFLUF
LPNU
IFU
BGXFFSTZTUFFN
JO
IFU
HFXFFS
UFHFO
MJDIBBNTFJ HFO
BOUJHFOFO
PQ
EF
DFMMFO
WBO
EF
FJHFO
XFFGTFMT
FO
PSHBOFO
%F
OPSNBMF
WFSESBBH [BBNIFJE
WBO
EF
MZNGPDZUFO
UFO
PQ[JDIUF
WBO
IFU
FJHFO
MJDIBBN
WFSEXJKOU
)FGUJHF
FO
MBOHEVSJHF
POUTUFLJOHFO
FO
CFTDIBEJHJOHFO
[JKO
IFU
HFWPMH


KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 63

&FO
QBBS
WPPSCFFMEFO
WBO
BVUPJNNVVO[JFLUFO …
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF
 …
FFO
BBOUBM
TDIJMELMJFS[JFLUFO …
NVMUJQFMF
TDMFSPTF …
QFSOJDJFV[F
BOFNJF …
SFVNBUPuEF
BSUSJUJT
TQPOEZMJUJT
BOLZMPQPFUJDB

2.6

Andere soorten ziekten

kennisclip

2.6.1

Congenitale aandoeningen

$POHFOJUBMF
BBOEPFOJOHFO
[JKO
BBOEPFOJOHFO
EJF
WBOBG
EF
HFCPPSUF
BBOXF[JH
[JKO
EVT
BBOHFCPSFO
&S
JT
EBO
JFUT
NJTHFHBBO
NFU
EF
POUXJLLFMJOH
WBO
IFU
POHFCPSFO
LJOE
JO
EF
CBBSNPFEFS
%F
PPS[BBL
EBBSWBO
LBO
MJHHFO
JO
IFU
FSGFMJKLIFJETNBUFSJBBM
PG
JO
FFO
TDIBEF MJKLF
JOWMPFE
EJF
IFU
LJOE
WJB
EF
QMBDFOUB
CFSFJLUF
7BBL
JT
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
FFO
DPOHF OJUBMF
BBOEPFOJOH
NFUFFO
EVJEFMJKL
TPNT
EVVSU
IFU
MBOH
WPPSEBU
EF[F
XPSEU
WBTUHFTUFME
&FO
BOEFSF
PPS[BBL
WBO
BBOHFCPSFO
[JFLUF
JT
TDIBEF
EJF
JT
POUTUBBO
UJKEFOT
EF
CFWBMMJOH


2.6.2

Erfelijke en familiaire aandoeningen

8F
OPFNFO
FFO
BBOEPFOJOH
FSGFMJKL
PG
HFOFUJTDI
BMT
EJF
LPNU
EPPS
FFO
TUPPSOJT
JO
FFO
WBO
EF
HFOFO
CJK
FFO
WBO
EF
PVEFST
PG
BMMFCFJ
EF
PVEFST
UBCFM
 
"MT
HFWPMH
EBBSWBO
LBO
IFU
LJOE
NFFTUBM
OJFU
HFOPFH
BBONBLFO
WBO
FFO
CFQBBME
FJXJU
NFFTUBM
FFO
FO[ZN
&SGFMJKLF
BBOEPFOJOHFO
IFCCFO
FFO
HSPUF
IFSIBMJOHTLBOT
CJK
FFO
WPMHFOE
LJOE &FO
LMJOJTDIHFOFUJTDI
DFOUSVN
CFTDIJLU
PWFS
TQFDJBMF
EJBHOPTUJTDIF
NFUIPEFO
PN
EF
CPVX
WBO
DISPNPTPNFO
¾HVVS

FO
EF
QSFDJF[F
TBNFOTUFMMJOH
WBO
IFU
%/"
JO
LBBSU
UF
CSFOHFO
%BBS
LBO
NFO
FFO
FSGFMJKLIFJETBEWJFT
JOXJOOFO
&FO
BBOEPFOJOH
XBBSWBO
IFU
EVJEFMJKL
JT
EBU
EJF
JO
TPNNJHF
GBNJMJFT
WFFM
WBLFS
WPPS LPNU
EBO
JO
BOEFSF
GBNJMJFT
OPFNU
NFO
GBNJMJBJS
&S
JT
FDIUFS
OJFU
nnO
FSGFMJKLF
FJHFOTDIBQ
EJF
EBU
CFQBBMU
NBBS
FFO
WFS[BNFMJOH
WBO
WFSTDIJMMFOEF
QMBBUTFO
PQ
IFU
%/"
%F
FSGFMJKLIFJE
TQFFMU
FFO
SPM
NBBS
OJFU
JO
EJF
NBUF
EBU
XF
IFU
FFO
HFOFUJTDIF
FSGFMJKL
PWFSESBBHCBSF
BBOEPFOJOH
OPFNFO Tabel 2.15

Voorbeelden van erfelijke en familiaire aandoeningen

Erfelijke aandoeningen

Familiaire aandoeningen

[Zcna`Zidcjg^ZE@J

]d\ZWadZYYgj`]neZgiZch^Z

he^ZgYnhigdÃZkVc9jX]ZccZ

Y^VWZiZhbZaa^ijhineZ'

Xnhi^hX]ZÃWgdhZ

haV\VYZgkZg`Va`^c\

ZZc`aZ^cYZZakVcYZ\ZkVaaZckVcWdghi`Vc`Zg

Vhi]bVWgdcX]^VaZ

edanedh^hXda^

dWZh^iVh

o^Z`iZkVc=jci^c\idc

647Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Figuur 2.13 Schema van menselijke chromosomen met kenmerkend bandpatroon; elk bandje komt overeen met een groot aantal genen.

Deficiënties &FO
EFGJDJqOUJF
GJHVVS

UBCFM

JT
FFO
UFLPSU
BBO
FFO
TUPG
EJF
JFNBOE
WJB
EF
WPFEJOH
NPFU
PQOFNFO
%F
PPS[BLFO
LVOOFO
IFFM
WFSTDIJMMFOE
[JKO
*O
HSPUF
EFMFO
WBO
EF
XFSFME
JT
IPOHFS
FFO
HSPPU
QSPCMFFN
"OEFSF
QSPCMFNFO
LVOOFO
[JKO …
WBO
FFO
TQFDJ¾FLF
TUPG
[JU
FS
POWPMEPFOEF
JO
EF
WPFEJOH
JPEJVN
FO
WFSTDIJMMFOEF
WJUBNJOFT
[JKO
EBBS
WPPSCFFMEFO
WBO …
EF
PQOBNF
WBO
FFO
CFMBOHSJKLF
TUPG
JO
IFU
MJDIBBN
JT
WFSTUPPSE
CJK
DISPOJTDI
CSBLFO
BOPSFYJB
OFSWPTB
BMDPIPMJTNF
FO
EF
[JFLUF
WBO
$SPIO
ESFJHFO
EJWFSTF
UFLPSUFO …
EF
TUPG
JT
XFM
PQHFOPNFO
NBBS
IFU
MJDIBBN
NBBLU
IFN
OJFU
BDUJFG
EBU
HFMEU
CJKWPPSCFFME
WPPS
EF
BDUJWFSJOH
WBO
WJUBNJOF
%
EPPS
VWTUSBMJOH
JO
[POMJDIU

KZghX]^aaZcYZhddgiZco^Z`iZc 65

…
IFU
UFLPSU
JT
FFO
HFWPMH
WBO
FFO
UF
HSPPU
WFSMJFT
#JKWPPSCFFME
EPPS
CMPFEWFSMJFT
SBBLU
IFU
MJDIBBN
JK[FS
LXJKU
%PPS
OPSNBBM
UF
FUFO
LSJKHU
JFNBOE
IFU
UFLPSU
OJFU
BBOHFWVME

2 vezels, mineralen en sommige vitamines (groente en fruit)

1 koolhydraten (brood, pasta, aardappels)

3 eiwitten, mineralen en vitamines (vlees, vis, peulvruchten, melk en melkproducten, eieren)

4 vetzuren en vitamines (olie, margarine, noten)

Figuur 2.14 Schijf van vier. Een gevarieerde voeding voorkomt tekorten.

Tabel 2.16

Deficiënties

Deficiëntie

Aandoeningen als gevolg daarvan

^dY^jb

higjbV!]nedi]ngZd‰Y^Z

^_oZg

VcZb^Z

i]^Vb^cZ

hncYgddbkVc@dghV`dk!]Vgi[VaZc

k^iVb^cZ7&'

VcZb^Z!edancZjgdeVi]^Z!\ZXdbW^cZZgYZhigZc\o^Z`iZ!Xd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc

[da^jbojjg

VcZb^Z

k^iVb^cZ9

gVX]^i^h

k^iVb^cZ@

hidaa^c\hhiddgc^hhZc

kZoZah

dWhi^eVi^Z

Degeneratieve aandoeningen %F[F
UFSN
[FHU
OJFU
JFUT
PWFS
EF
PPS[BLFO
WBO
EF
BBOEPFOJOH
NBBS
PWFS
XBU
FS
NFU
FFO
XFFGTFM
HFCFVSU
%FHFOFSBUJFG
CFUFLFOU
EBU
FS
WFSMJFT
WBO
XFFGTFM
JT
PG
BDIUFSVJU HBOH
JO
EF
LXBMJUFJU
FSWBO
8FFGTFMWFSMJFT
OPFNFO
XF
BUSP¾F
CJKWPPSCFFME
WBO
EF
IVJE
TQJFSFO
PG
IFSTFOXFFGTFM
"DIUFSVJUHBOH
JO
BMHFNFOF
LXBMJUFJU
WBBL
NFU
TUBQF MJOH
WBO
BGWBMTUPGGFO
OPFNU
NFO
WPPSBM
EFHFOFSBUJF


667Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Iatrogene aandoeningen &FO
JBUSPHFOF
BBOEPFOJOH
IFFGU
BMT
PPS[BBL
NFEJTDI
IBOEFMFO
7PPSCFFMEFO
[JKO
DPNQMJDBUJFT
CJK
EJBHOPTUJTDI
POEFS[PFL
PG
FFO
PQFSBUJFWF
JOHSFFQ
FO
CJKXFSLJOHFO
PG
TDIBEF
EPPS
NFEJDBUJF
PG
CFTUSBMJOH
)FU
LBO
HBBO
PN
FFO
GPVU
NBBS
PPL
PN
FFO
SJTJDP
EBU
HFBDDFQUFFSE
NPFTU
XPSEFO
PN
FFO
ESJOHFOE
OPPE[BLFMJKLF
CFIBOEFMJOH
UF
LVOOFO
MBUFO
EPPSHBBO
%F
XFUUFMJKLF
CFTDIFSNJOH
WBO
EF
QBUJqOU
IJFSCJK
JT
POEFS XFSQ
WBO
EF
8(#0

Intoxicatie &FO
JOUPYJDBUJF
JT
FFO
WFSHJGUJHJOH
%JF
LBO
QFS
POHFMVL
[JKO
POUTUBBO
PG
BMT
HFWPMH
WBO
SJTLBOU
HFESBH
"MDPIPM
FO
ESVHT
[PBMT
()#
FO
95$
[JKO
EBBS
WPPSCFFMEFO
WBO
&MLF
TUPG
LBO
FFO
WFSHJG
XPSEFO
BMT
NFO
FS
UF
WFFM
WBO
OFFNU
%BU
HFMEU
[FMGT
WPPS
XBUFS

Psychogene aandoeningen %F
PPS[BBL
WBO
FFO
QTZDIPHFOF
BBOEPFOJOH
XPSEU
HF[PDIU
JO
FFO
TBNFOTQFM
WBO
QTZ DIPMPHJTDIF
GBDUPSFO
%BBSCJK
WBMU
UF
EFOLFO
BBO
USBVNBUJTDIF
HFCFVSUFOJTTFO
QTZ DIPUSBVNB


DISPOJTDIF
PWFSCFMBTUJOH
FO
[FFS
POHVOTUJHF
LFONFSLFO
WBO
EF
SFMBUJFT
EJF
JFNBOE
POEFSIPVEU


Trauma #JK
USBVNB
IFFGU
FFO
WPSN
WBO
HFXFME
PQ
IFU
MJDIBBN
JOHFXFSLU
)FU
MFUTFM
JT
JOXFO EJH
VJUXFOEJH
PG
CFJEF
&FO
POHFWBM
JO
IFU
WFSLFFS
JO
EF
XPPOPNHFWJOH
PG
UJKEFOT
TQPSUCFPFGFOJOH
OJFNBOE
EPPSTUBBU
IFU
MFWFO
[POEFS
FFO
TDISBN
WFSTUVJLJOH
PG
GSBDUVVS


Voedinggerelateerde aandoeningen &S
JT
TUFFET
NFFS
BBOEBDIU
WPPS
EF
SPM
WBO
WPFEJOH
CJK
IFU
POUTUBBO
WBO
WFSTDIJMMFOEF
BBOEPFOJOHFO
#FIBMWF
EF
EVJEFMJKLF
JOWMPFE
WBO
UF
WFFM
WPFEJOH
FO
HFCSFL
BBO
CF XFHJOH
XPSEU
FS
PPL
HFEBDIU
BBO
MPX
HSBEF
JO¿BNNBUJPO
[BDIU
TNFVMFOEF
POUTUF LJOHTBDUJWJUFJU
WBOVJU
IFU
WFUXFFGTFM
FO
BBO
WPFEJOH
HFSFMBUFFSEF
WFSBOEFSJOHFO
JO
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
EF
EBSN¿PSB
IFU
NJDSPCJPPN


EJF
BBOEPFOJOHFO
VJUMPLLFO
PG
WFSFSHFSFO
Tabel 2.17 Enkele voorbeelden van aandoeningen die verderop in dit boek of in kennisclips aan bod komen Aandoening

Voorbeelden

YZ\ZcZgVi^Z[

VgigdhZ!o^Z`iZkVcEVg`^chdc!o^Z`iZkVc6ao]Z^bZg

^Vigd\ZZc

\Zkda\ZckVcX]Zbdi]ZgVe^Z!^bbjcdhjeegZhh^Z!WZhigVa^c\!hZeh^h

^cidm^XVi^Z

bZiVaXd]da!bZieVgVXZiVbda

ehnX]d\ZZc

YZegZhh^Z!Vc\hihiddgc^h!eZghddca^_`]Z^Yhhiddgc^h

igVjbV

c^Zi"VVc\ZWdgZc]ZghZcaZihZa!j^ilZcY^\ZZc^clZcY^\ZldcYZc

kdZY^c\\ZgZaViZZgY

dWZh^iVhZcYZ\Zkda\ZcYVVgkVc!Y^VWZiZhineZ'

3

Lichamelijke symptomen

%JU
IPPGETUVL
HBBU
PWFS
MJDIBNFMJKLF
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
XBBS
[F
WBOEBBO
LPNFO
FO
XBU
EF
HFWPMHFO
LVOOFO
[JKO
1TZDIJTDIF
TZNQUPNFO
LPNFO
UFS
TQSBLF
WBOBG
IPPGETUVL

*O
IPPGETUVL

TUPOE
BM
VJUHFMFHE
XBU
XF
CFEPFMFO
NFU
TVCKFDUJFWF
FO
PCKFDUJFWF
TZNQUPNFO
*O
IPPGETUVL

LXBNFO
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
EPPS
POUTUFLJOH
HF[XFMHSPFJ
FO
TMBHBEFSWFSOBVXJOH
UFS
TQSBLF
,FOOJT
WBO
TZNQUPNFO
JT
PN
WFSTDIJMMFOEF
SFEFOFO
CFMBOHSJKL
WPPS
EF
WFSQMFFHLVO EJHF
[PSH
…
4ZNQUPNFO
TUBBO
JO
WFSCBOE
NFU
EF
CFQFSLJOHFO
EJF
EF
QBUJqOU
FSWBBSU
7PPS
IFU
BDIUFSIBMFO
WBO
EF
TVCKFDUJFWF
TZNQUPNFO
FO
EF
JOUFOTJUFJU
FSWBO
JT
FFO
HFTQSFL
NFU
EF
QBUJqOU
PONJTCBBS
8BU
EF
QBUJqOU
WFSUFMU
JT
EF
SFBMJUFJU
FO
WPSNU
IFU
HFHF WFO
WBO
XBBSVJU
HFXFSLU
XPSEU
…
/JFVX
POUTUBOF
TZNQUPNFO
HFTJHOBMFFSE
FO
HFSBQQPSUFFSE
EPPS
FFO
WFSQMFFHLVO EJHF
LVOOFO
XJK[FO
PQ
FFO
DPNQMJDBUJF
PG
LVOOFO
BBOMFJEJOH
[JKO
UPU
FFO
OJFVXF
EJBHOPTF
&FO
TZNQUPPN
EBU
IFFM
LFONFSLFOE
JT
WPPS
FFO
CFQBBMEF
BBOEPFOJOH
OPFNFO
XF
TQFDJ¾FL
"BO
EBU
TZNQUPPN
JT
EF
[JFLUF
BM
SFEFMJKL
CFUSPVXCBBS
UF
IFSLFOOFO
;P
JT
FFO
TOFMMF
FO
PQQFSWMBLLJHF
BEFNIBMJOH
SFEFMJKL
TQFDJ¾FL
WPPS
FFO
MPOHPOUTUFLJOH
4ZNQUPNFO
EJF
EPPS
WFFM
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
BBOEPFOJOHFO
LVOOFO
XPSEFO
VJUHF MPLU
OPFNFO
XF
BTQFDJ¾FL
;F
QBTTFO
CJK
WFFM
[JFLUFO "BOEPFOJOHFO
LVOOFO
TZNQUPPNBSN
PG
[FMGT
TZNQUPPNMPPT
WFSMPQFO
)FQBUJUJT
$
CJKWPPSCFFME
CFHJOU
POPQWBMMFOE
*FNBOE
XPSEU
CJKOB
OPPJU
HFFM
JDUFSJTDI


PPL
BM
TUBBU
EJU
JO
IFU
PG¾DJqMF
SJKUKF
WBO
TZNQUPNFO
CJK
IFQBUJUJT
*O
EJU
TPPSU
HFWBMMFO
XJM
EF
BGXF[JHIFJE
WBO
TZNQUPNFO
OJFU
[FHHFO
EBU
EF
BBOEPFOJOH
FS
OJFU
JT
)FU
PNHFLFFSEF
LPNU
PPL
WPPS
FFO
TZNQUPPN
EBU
NFO
CFTMJTU
[PV
WFSXBDIUFO
JT
FS
OJFU
%F
BGXF[JHIFJE
WBO
[PµO
LFONFSLFOE
FO
CFMBOHSJKL
TZNQUPPN
JT
EBO
BBOMFJEJOH
WPPS
EF
BSUT
PN
EF
WFSNPFEFMJKLF
EJBHOPTF
UF
IFSPWFSXFHFO

Stoornis en compensatiemechanisme: twee oorzaken van symptomen &FO
TZNQUPPN
LPNU
NFFTUBM
EPPS
EF
[JFLUF
[FMG
%F
QJKO
FO
[XFMMJOH
CJK
SFVNBUPuEF
BSUSJUJT
[JKO
FFO
VJUJOH
WBO
EF
POUTUFLJOH
CJK
EF[F
[JFLUF
%F
QJKO
´SPOEPNµ
CJK
FFO
CPUTUVL
JT
FFO
SFDIUTUSFFLT
HFWPMH
WBO
EF
CPUCSFVL


P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_3, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

687Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

7BBL
QSPCFFSU
IFU
MJDIBBN
FFO
TUPPSOJT
UF
DPSSJHFSFO
PG
UF
WPPSLPNFO
EBU
EF
TUPPSOJT
FSHFS
XPSEU
1JKO
JT
EBBS
IFFM
OVUUJH
CJK
;VVSTUPGHFCSFL
JO
IFU
CMPFE
MFJEU
UPU
FFO
WFS TOFMEF
BEFNIBMJOH
FO
FFO
TOFMMFSF
IBSUXFSLJOH
%JF
DPSSFDUJF
JT
TPNT
IFU
FFSTUF
XBU
POT
PQWBMU
%JU
TPPSU
QPHJOHFO
PN
CBMBOTWFSTUPSJOHFO
PQ
UF
WBOHFO
OPFNFO
XF
DPN QFOTBUJFNFDIBOJTNFO
)FU
MJDIBBN
QSPCFFSU
FFO
NJTTFS
POHFEBBO
UF
NBLFO
%PPS
FFO
TZNQUPPN
UF
CFTUSJKEFO
EBU
FJHFOMJKL
FFO
DPNQFOTBUJFNFDIBOJTNF
JT
IFMQFO
XF
EF
QBUJqOU
WBO
EF
XBM
JO
EF
TMPPU


Symptomen kunnen belangrijke gevolgen hebben 4ZNQUPNFO
[JKO
FFO
TJHOBBM
WBO
FFO
TUPPSOJT
)FU
TJHOBBM
[FMG
CJKWPPSCFFME
FFO
TOFMMF
IBSUTMBH
LBO
OBEFMFO
IFCCFO
PG
JFNBOE
JO
HFWBBS
CSFOHFO
;P
[BM
LPPSUT
[PXFM
EF
BEFN IBMJOH
BMT
EF
IBSUXFSLJOH
WFSTOFMMFO
)FU
MJDIBBN
IFFGU
OBNFMJKL
NFFS
[VVSTUPG
OPEJH
7PPS
FFO
WFSEFS
HF[POE
JFNBOE
JT
EBU
HFFO
FOLFM
QSPCMFFN
&FO
WFS[XBLUF
FO
TMFDIU
EPPS CMPFEF
IBSUTQJFS
LBO
FDIUFS
KVJTU
EBO
JO
HSPUF
QSPCMFNFO
LPNFO
UPU
IBSUGBMFO
BBO
UPF


Het woord ‘ernstig’ kan dubbelzinnig zijn %F
JOUFOTJUFJU
WBO
EF
QJKO
OPFNFO
XF
PPL
XFM
EF
FSOTU
WBO
EF
QJKO
%F
JOUFOTJUFJU
WBO
EF
EVJ[FMJHIFJE
OPFNFO
XF
PPL
XFM
EF
FSOTU
WBO
EF
EVJ[FMJHIFJE
%BO
IFCCFO
XF
IFU
PWFS
EF
NBUF
XBBSJO
IFU
TZNQUPPN
[FMG
BBOMFJEJOH
JT
UPU
FFO
FMMFOEJH
HFWPFM
PG
UPU
CFQFSLJOHFO
´)PF
JT
IFU
NFU
EF
QJKO µ
´%JF
JT
JOUVTTFO
NJOEFS
FSHµ %F
WFSXBSSJOH
ESFJHU
BMT
NFO
FJHFOMJKL
EFOLU
BBO
EF
FSOTU
WBO
EF
NPHFMJKLF
PPS[BBL
WBO
IFU
TZNQUPPN
-JDIUF
CVJLQJKO
LBO
FFO
FSOTUJHF
PPS[BBL
IFCCFO
HFMVLLJH
IPPHTU
[FMEFO
FO
WBO
EF
[JFLUF
WBO
.nOJoSF
XPSEU
JFNBOE
WSFTFMJKL
EVJ[FMJH
NBBS
EF
BBO EPFOJOH
JT
SFMBUJFG
POTDIVMEJH
-JDIUF
EVJ[FMJHIFJE
LBO
EF
EJSFDUF
WPPSCPEF
[JKO
WBO
FFO
IBSUTUJMTUBOE
&O
OV
OJFU
NFUFFO
IFU
FSHTUF
EFOLFO


3.1

Pijn

kennisclip 1JKO
JT
FFO
MJDIBNFMJKL
HFWPFM
FO
FFO
FNPUJF
UFHFMJKL
)FU
JT
FFO
POBBOHFOBNF
FSWB SJOH
EJF
JO
WFSCBOE
TUBBU
NFU
CFTUBBOEF
PG
ESFJHFOEF
TDIBEF
BBO
IFU
MJDIBBN
PG
EJF
PQ
EJF
NBOJFS
HFWPFME
XPSEU
%F
CSPO
WBO
EF
QJKO
LBO
PQ
EF
QMFL
XBBS
IFU
QJKO
EPFU
BBOXF[JH
[JKO
NBBS
EBU
IPFGU
OJFU

3.1.1

Acute pijn

"DVUF
QJKO
NFU
FFO
MJDIBNFMJKL
CSPO
LBO
BMMFFO
POUTUBBO
JO
XFFGTFMT
NFU
QJKO[JO UVJHKFT
UBCFM
  ,JKLFOE
OBBS
EF
QBUIPGZTJPMPHJF
[JKO
FS
[FT
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
QJKO
UF
POEFS TDIFJEFO 
/PDJDFQUJFWF
QJKO
POUTUBBU
BMT
CJK
XFFGTFMTDIBEF
PG
POUTUFLJOH
TUPGGFO
WSJKLPNFO
EJF
QJKO[JOUVJHKFT
QSJLLFMFO
,BMJVN
VJU
EPEF
DFMMFO
FO
TUPGGFO
[PBMT
QSPTUBHMBOEJOF
CSBEZLJOJOF
FO
IJTUBNJOF
CJK
POUTUFLJOHFO
[PSHFO
WPPS
EJF
QSJLLFMJOH


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 69

Tabel 3.1

Weefsels en organen met en zonder pijnzintuigjes

Weefsels en organen met pijnzintuigjes

Weefsels en organen zonder pijnzintuigjes

™ ]j^Y ™ ha^_bka^ZoZc ™ he^ZgZch`ZaZi!lVcYkVc]daaZdg\V" cZc!]Vgihe^Zg ™ \Zlg^X]ih`VehZah ™ Wdika^Zh ™ ]ddgcka^ZhZcW^cYlZZ[hZakVc]Zidd\ ™ Wj^`ka^Zh!Wdghika^Zh!]ZghZcka^ZoZc ™ lVcYkVcWadZYkViZchaV\VYZgh

™ ]ZghZcZc!gj\\ZcbZg\ZccZika^Zh ™ eZg^[ZgZoZcjlZc ™ `gVV`WZZc ™ WdilZZ[hZakg^_lZa ™ lZZ[hZaeVgZcX]nbkVcaZkZg!c^ZgZc!VakaZZh`a^Zg! b^ai!adc\WaVVh_Zh!]dgbddc`a^ZgZcZcodkddgi


*TDIFNJTDIF
QJKO
POUTUBBU
EPPS
[VVSTUPGHFCSFL
JO
FFO
XFFGTFM
PG
FFO
PSHBBO
NFU
QJKO [JOUVJHKFT
)FU
HFWPSNEF
NFML[VVS
MBDUBBU
QSJLLFMU
QJKO[JOUVJHKFT
"MT
FFO
TMBH BEFSWFSOBVXJOH
EF
PPS[BBL
JT
LPNU
EF
QJKO
PQ[FUUFO
CJK
JOTQBOOJOH
FO
[BLU
EF[F
XFFS
JO
SVTU
#JK
FFO
TMBHBEFSBGTMVJUJOH
LPNU
EF
QJKO
TQPOUBBO
PQ
FO
[BLU
EF[F
OJFU
;JF
IJFSPWFS
QBSBHSBBG

FO

"OEFSF
WPPSCFFMEFO
WBO
JTDIFNJTDIF
QJKO
[JKO
BM MFEBBHTF
TQJFSQJKO
NBBS
PPL
EF
QJKO
CJK
FFO
DPNQBSUJNFOUTZOESPPN
FFO
LOFMMFOE
WFSCBOE
PG
FFO
EPPS
FFO
POHFWBM
CFTDIBEJHEF
TMBHBEFS 
,PMJFLQJKO
POUTUBBU
EPPS
WFSLSBNQJOH
WBO
EF
HMBEEF
TQJFSDFMMFO
JO
EF
XBOE
WBO
TPN NJHF
PSHBOFO
NFU
QFSJTUBMUJFL
EBSNFO
HBMXFHFO
FO
VSJOFMFJEFST
,PMJFLQJKO
IFFGU
FFO
LSBNQFOE
LBSBLUFS
EF
QJKO
LPNU
JO
HPMWFO
FO
HBBU
PQ
FO
BG
%F
QBUJqOU
XPSEU
NJTTFMJKL
FO
FS
JT
CFXFHJOHTESBOH
EF
QBUJqOU
JT
SVTUFMPPT
FO
SPMU
WBO
EF
QJKO
0PL
XFFqO
[JKO
LSBNQFO
NBBS
CJK
EF
CBBSNPFEFS
TQSFLFO
XF
OJFU
WBO
QFSJTUBMUJFL 
/FVSPQBUIJTDIF
QJKO
JT
IFU
HFWPMH
WBO
[FOVXBBOUBTUJOH
%JF
QSJLLFMU
EF
[FOVXWF[FMT
EJSFDU
[POEFS
EBU
EBBS
[JOUVJHKFT
WPPS
OPEJH
[JKO
7BBL
JT
EF
QJKO
UJOUFMFOE
QBSFT UIFTJFqO


PG
CSBOEFOE
FO
TDIJFUFOE
/PSNBMF
BBOSBLJOH
PG
FFO
TUSBBMUKF
XBUFS
LBO
QJKO
EPFO
%BU
IFFU
BMMPEZOJF
7FSTUFSLUF
QJKOHFXBBSXPSEJOH
CJK
HFSJOHF
TDIBEF
IFFU
IZQFSFTUIFTJF
PG
IZQFSBMHFTJF
0PS[BLFO
[JKO
CJKWPPSCFFME
HPSEFMSPPT
JOHSPFJ
WBO
FFO
UVNPS
USBVNB
PG
QPMZOFVSPQBUIJF
CJK
EJBCFUFT

3BEJDVMBJSF
QJKO
POUTUBBU
EPPS
QSJLLFMJOH
WBO
FFO
[FOVXXPSUFM
JO
IFU
XFSWFMLBOBBM
PG
JO
EF
PQFOJOH
UVTTFO
EF
XFSWFMT
XBBS
EF
[FOVXXPSUFM
IFU
XFSWFMLBOBBM
WFSMBBU
%F
TDIJFUFOEF
QJKO
TUSBBMU
VJU
JO
FFO
HFCJFE
EBU
IPPSU
CJK
FFO
OJWFBV
WBO
EF
CFUSFGGFOEF
[FOVXXPSUFM
FFO
EFSNBUPPN
)FU
HBBU
HFQBBSE
NFU
FFO
EPPG
HFWPFM
FO
UJOUFMJOHFO
JO
EBU
HFCJFE
3BEJDVMBJSF
QJKO
LPNU
CJKWPPSCFFME
EPPS
FFO
IFSOJB
WBO
FFO
UVTTFO XFSWFMTDIJKG
PG
VJUHFCSFJEF
BSUSPTF
WBO
EF
XFSWFMLPMPN
NFU
WFSTNBMMJOH
WBO
FFO
UVT TFOXFSWFMTDIJKG 
'BOUPPNQJKO
JT
QJKO
JO
FFO
MJDIBBNTEFFM
EBU
FS
OJFU
NFFS
JT
PG
EBU
OJFU
NFFS
WJB
[FOV XFO
FO
[FOVXCBOFO
JO
WFSCJOEJOH
TUBBU
NFU
EF
HSPUF
IFSTFOFO
)FU
JT
FFO
QJKOMJKLF
VJUJOH
WBO
FFO
GBOUPPN
&FO
GBOUPPN
JT
FFO
HFXBBSXPSEJOH
JFUT
JO
IFU
CFXVTU[JKO
EBU
EPPS
IFU
CSFJO
BVUPNBUJTDI
HFDSFqFSE
XPSEU
BMT
FS
HFFO
QSJLLFMJOH
NFFS
VJU
FFO
CFQBBME
MJDIBBNTEFFM
LPNU
´4QJFHFMUIFSBQJFµ
LBO
EJU
CFXVTU[JKO
CFuOWMPFEFO
&FO
VJUHFLJFOEF
PQTUFMMJOH
WBO
TQJFHFMT
EPFU
IFU
WPPSLPNFO
BMTPG
FFO
POUCSFLFOEF
BSN
XFM
UF
[JFO
JT
PPL
BM
JT
IFU
FFO
HFTQJFHFME
CFFME
WBO
EF
XFM
BBOXF[JHF
BSN
'BOUPPNQJKO
LBO
IJFS
HVOTUJH
PQ
SFBHFSFO

707Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

/BBTU
EF[F
[FT
TPPSUFO
[JKO
FS
NPFJMJKL
UF
WFSLMBSFO
QJKOTZOESPNFO
[PBMT
NJHSBJOF
USJHFNJOVTOFVSBMHJF
FO
DFOUSBMF
OFVSPQBUIJTDIF
QJKO 1JKO
EJF
POUTUBBU
JO
FFO
JOXFOEJH
PSHBBO
XPSEU
WBBL
HFWPFME
PQ
FFO
LFONFSLFOEF
QMBBUT
BBO
IFU
MJDIBBNTPQQFSWMBL
;P
LBO
QJKO
PQ
EF
CPSTU
EPPS
JTDIFNJF
JO
EF
IBSU TQJFS
PPL
HFWPFME
XPSEFO
JO
EF
BSNFO
&FO
QJKOMJKLF
HBMCMBBT
XPSEU
PPL
JO
EF
SVH
UVTTFO
EF
TDIPVEFSCMBEFO
HFWPFME
´IFU
USFLU
EBBS
OBBSUPFµ
%F
QMBBUT
WBO
EF
QJKO
WFS XJKTU
OBBS
IFU
PSHBBO
IFU
IFFU
EBBSPN
SFGFSSFE
QBJO
BGHFMFJEF
QJKO
4PNT
[JU
EF
QJKO
BMMFFO
NBBS
JO
EBU
BGHFMFJEF
HFCJFE
FO
OJFU
PQ
EF
QMFL
CJK
IFU
PSHBBO
XBBS
KF
IFN
[PV
WFSXBDIUFO

3.1.2

Observeren van pijn

7PPS
IFU
JO
LBBSU
CSFOHFO
WBO
QJKO
CJK
FFO
QBUJqOU
JT
EF
BGLPSUJOH
"-5*4
FFO
OVUUJH
IVMQNJEEFM "
%F
"BSE
WBO
EF
QJKO
JT
CFMBOHSJKL
%JF
LBO
CJKWPPSCFFME
TDIFSQ
EPG
[FVSFOE
TUF LFOE
CSBOEFOE
UJOUFMFOE
LMPQQFOE
CPSFOE
LSBNQFOE
PG
ESVLLFOE
[JKO -
%F
-PLBMJTBUJF
WBO
EF
QJKO
BG
FO
UPF
JT
EJF
QSFDJFT
BBO
UF
XJK[FO
BOEFSF
LFSFO
OJFU
)JFSCJK
IPPSU
PPL
EF
VJUTUSBMJOH
WBO
EF
QJKO 5
)FU
5JKETWFSMPPQ
HFFGU
BBOXJK[JOHFO
PWFS
EF
PPS[BBL
*
%F
*OUFOTJUFJU
WBO
EF
QJKO
JT
EF
TVCKFDUJFWF
CFMFWJOH
.FO
PCTFSWFFSU
PPL
EF
CFQFS LJOHFO
BMT
HFWPMH
WBO
EF
QJKO
,BO
EF
QBUJqOU
OJFU
TMJLLFO
PG
MPQFO
-JHU
JFNBOE
EPPETUJM
4
*O
4BNFOIBOH
NFU
XFMLF
TJUVBUJFT
FO
GBDUPSFO
XPSEU
QJKO
FSHFS
PG
NJOEFS
FSH Tabel 3.2

Enkele voorbeelden van bijzondere en alarmerende pijn

Begrip/beeld

Kenmerken (niet volledig)

Oorzaken o.a.

eZg^idcZVaZeg^``Za^c\ Wj^`ka^Zheg^``Za^c\

o^ZeVgV\gVV[-#'

eZg^idc^i^h

eaZjgVeg^``Za^c\

hX]ZgeZe^_cY^ZkVhio^iVVc]ZiVYZbZcZc Y^Ze^cVYZbZcWZaZbbZgi

eaZjg^i^h

eZg^XVgYeg^``Za^c\

hX]ZgeZXdchiVciZe^_cVX]iZgWdghiWZZc!eV" i^…cio^iW^_kddg`ZjgkddgdkZg0dkZgZZc`dbhi bZieaZjgVeg^``Za^c\

eZg^XVgY^i^h

bZc^c\ZVaZeg^``Za^c\

]dd[Ye^_c!cZ`e^_cj^ihigVaZcY^cgj\ZcVaaZ aZYZbViZc0`^c`VcbZibdZ^iZdeYZWdghi! ]dd[Y`VclZaYgVV^Zc

bZc^c\^i^h

Vc\^cVeZXidg^h

o^ZeVgV\gVV[+#&

`gVchhaV\VYZgkZgcVjl^c\

]Vgi^c[VgXi

o^ZeVgV\gVV[+#&

`gVchhaV\VYZgV[haj^i^c\

^clZcY^\ZWadZY^c\

ecZjbdi]dgVm

hjWVgVX]cd‰YVaZWadZY^c\

1JKO
OFFNU
UPF
EPPS
BOHTU
FFO[BBNIFJE
FFO
HFWPFM
WBO
WFSMBUFOIFJE
WFSWFMJOH
WFS NPFJEIFJE
PO[FLFSIFJE
PWFS
EF
[JFLUF
FO
NPFJ[BNF
BDDFQUBUJF
1JKO
XPSEU
JOUFOTFS
OBBSNBUF
IJK
MBOHFS
EVVSU
1JKO
XPSEU
TUFSLFS
BMT
EF
PNHFWJOH
BMMFFO
NBBS
BBOEBDIU
WPPS
KF
IFFGU
BMT
KF
QJKO
IFCU
FO
BOEFST
OJFU

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 71

3.1.3

Analgetica

"OBMHFUJDB
[JKO
NFEJDJKOFO
PN
QJKO
UF
CFTUSJKEFO
&S
[JKO
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
;JF
UBCFM

WPPS
FFO
BBOUBM
FJHFOTDIBQQFO Tabel 3.3 Eigenschappen van analgetica Medicatie bij pijn

Toepassing

Enkele bijwerkingen

eVgVXZiVbda

cdX^XZei^ZkZe^_c

lZ^c^\W^_lZg`^c\Zc

e^_cZc`ddgih

dkZgYdh^hWZhX]VY^\iYZaZkZg

cdX^XZei^ZkZe^_c

^gg^iVi^ZbVV\ha^_bka^Zh! kZgigVV\YZWadZYhidaa^c\! c^Zg[VaZc

CH6>9¼h0eZg^[ZgZVcVa\Zi^XV ™ acetylsalicylzuur ™ ibuprofen ™ diclofenac

e^_cZc`ddgih!o^ZeVgV\gVV['#&#,

de^ViZc!XZcigVaZVcVa\Zi^XV ™ morfine ™ fentanyl

e^_cY^Zc^ZigZV\ZZgideZZckdjY^" \Zgb^YYZaZc!kddgVacdX^XZei^ZkZ e^_cZcijbdge^_c

dWhi^eVi^Z!b^hhZa^_`]Z^Y! _Zj`!hZYVi^Z!YZa^g^jb

Vci^"Ze^aZei^XV ™ carbamazepine ™ gabapentinZ

cZjgdeVi]^hX]Ze^_c

d#V#kZghj[Ãc\

ad`VaZVcZhi]Zi^XV ™ lidocaïne

`aZ^cZ^c\gZeZc0eaVVihZa^_` YgjeeZah!\Za

^gg^iVi^Z!dkZg\ZkdZa^\]Z^Y

Vci^YZegZhh^kV ™ amitriptylinZ

cZjgdeVi]^hX]Ze^_c

d#V#Ygd\ZbdcY!dWhi^eVi^Z

Vci^ehnX]di^XV ™ haloperidol

Xd"VcVa\Zi^Xjb

higVb\ZkdZa!kZghj[Ãc\

3.1.4

Chronische pijn

1JKO
EJF
OJFU
XFHHBBU
WFSMJFTU
PQ
EFO
EVVS
[JKO
BMBSNGVODUJF
#JK
LXBBEBBSEJHF
HF[XFMHSPFJ
JT
EF
CSPO
WBO
EF
QJKO
VJUFJOEFMJKL
OJFU
UF
CFuOWMPFEFO
)FU
LPNU
PPL
WPPS
EBU
FFO
QJKOCSPO
JO
IFU
MJDIBBN
OJFU
NFFS
UF
WJOEFO
PG
WSJKXFM
[FLFS
WFSEXFOFO
JT
%F
QJKOXBBSOFNJOH
IFFGU
[JDI
WFSBOLFSE
JO
EF
TUSVDUVVS
WBO
EF
IFSTFOWFSCJOEJOHFO
%BBS
IFFGU
OJFNBOE
PN
HFWSBBHE
NBBS
UPDI
JT
IFU
HFCFVSE
%F
QJKO
JT
SFqFM
NBBS
OJFU
NFFS
[P
HFNBLLFMJKL
UF
WFS LMBSFO
;PXFM
EF
MJDIBNFMJKLF
EF
OFVSPMPHJTDIF
EF
FNPUJPOFMF
BMT
EF
TPDJBMF
BTQFDUFO
WBO
EF
QJKO
NPFUFO
CJK
EF
CFIBOEFMJOH
WBO
DISPOJTDIF
QJKO
XPSEFO
CFUSPLLFO
PN
TVDDFT
UF
LVOOFO
CPFLFO
&FO[JKEJHF
BBOEBDIU
WPPS
EF
MJDIBNFMJKLF
LBOU
IFMQU
JFNBOE
OJFU
WFSEFS

3.2

Koorts, hyperthermie en hypothermie

kennisclip ,PPSUT
GFCSJT
JT
FFO
LFSOUFNQFSBUVVS
CPWFO
EF

$
BMT
HFWPMH
WBO
FFO
IPHFSF
JOTUFM XBBSEF
WBO
IFU
UFNQFSBUVVSDFOUSVN
JO
EF
IZQPUIBMBNVT
&FO
UFNQFSBUVVS
UVTTFO


727Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

EF
 
FO

$
OPFNU
NFO
WFSIPHJOH
TVCGFCSJFM 
3FDUBMF
NFUJOH
JT
FFO
HPFEF
BG TQJFHFMJOH
WBO
EF
LFSOUFNQFSBUVVS
.FUJOH
CJK
IFU
USPNNFMWMJFT
TUBBU
CFLFOE
BMT
CF USPVXCBBS
CJK
WPMXBTTFOFO
,PPSUT
JT
FFO
PCKFDUJFG
TZNQUPPN
IFU
HBBU
HFQBBSE
NFU
SJMMFSJHIFJE
BMT
TVCKFDUJFG
TZNQUPPN
FO
NFU
POEFS
BOEFSF
CMFFLIFJE
LMBQQFSUBOEFO
FO
QPMTWFSTOFMMJOH 7PPSCFFMEFO
WBO
TUPGGFO
EJF
IFU
UFNQFSBUVVSDFOUSVN
PQ
FFO
IPHFSF
TUSFFGUFNQFSB UVVS
LVOOFO
JOTUFMMFO
QZSPHFOFO


[JKO
UPYJOFO
WBO
NJDSPPSHBOJTNFO
FO
TPNNJHF
DZUPLJOFO
[PBMT
5/'BMGB
EJF
WSJKLPNFO
CJK
POUTUFLJOHFO
;F
XFSLFO
WJB
FFO
UVTTFO TUBQ
WBO
QSPTUBHMBOEJOFO
JO
EF
IZQPUIBMBNVT
1SPTUBHMBOEJOFO
WFSIPHFO
EF
TUSFFG XBBSEF
WBO
EF
MJDIBBNTUFNQFSBUVVS
%BU
WFSLMBBSU
EF
LPPSUTXFSFOEF
XFSLJOH
WBO
NFEJDJKOFO
EJF
EF
BBONBBL
WBO
QSPTUBHMBOEJOF
SFNNFO 7BOBG
IFU
NPNFOU
EBU
EF
IZQPUIBMBNVT
FFO
IPHFSF
UFNQFSBUVVS
WFSMBOHU
WBO
IFU
MJ DIBBN
POUTUBBU
FS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
FYUSB
XBSNUFQSPEVDUJF
FO
FYUSB
CFTQBSJOH
PQ
XBSNUFWFSMJFT
3JMMFO
FO
LMBQQFSUBOEFO
NPFUFO
WPPS
XBU
FYUSB
XBSNUF
[PSHFO
&YUSB
CFTQBSJOH
PQ
IFU
XBSNUFWFSMJFT
XPSEU
CFSFJLU
EPPS
WBTPDPOTUSJDUJF
JO
EF
IVJE
FFO
WFSOBVXJOH
WBO
LMFJOF
CMPFEWBBUKFT
+F
XPSEU
EBO
CMFFL
FO
SJMMFSJH
%PPS
EBU
MBBUTUF
USFL
KF
XBU
FYUSBµT
BBO
PG
HB
KF
MJFWFS
POEFS
EF
XPM "MT
EF
IZQPUIBMBNVT
FFO
PONJEEFMMJKLF
TUFSLFSF
UFNQFSBUVVSTUJKHJOH
BGEXJOHU
FFO
LPPSUTQJFL
NPOEU
EBU
VJU
JO
FFO
´LPVEF
SJMMJOHµ
%BBSCJK
SJMU
FO
TDIVEU
EF
QBUJqOU
JO UFOTJFG
FO
POCFIFFSTCBBS
%JU
WFSTDIJKOTFM
BTTPDJqSFO
XF
NFU
CBDUFSJqNJF
FO
TFQTJT %PPS
IFU
IFSTUFM
WBO
EF
LPPSUTFOEF
[JFLUF
XPSEU
EF
UFNQFSBUVVS
XFFS
OPSNBBM
%PPS
FFO
UPFOBNF
WBO
EF
EPPSCMPFEJOH
WBO
EF
IVJE
SBBLU
IFU
MJDIBBN
[JKO
XBSNUF
LXJKU
-VDIUJHF
LMFEJOH
IFMQU
FO
[XBSF
EFLFOT
LVOOFO
NBBS
CFUFS
XFH
5PFHFOPNFO
USBO TQJSBUJF
WFSMBBHU
EF
UFNQFSBUVVS
WFSEFS
)FU
JT
OJFU
[P
EBU
USBOTQJSFSFO
UPU
HFOF[JOH
MFJEU
NBBS
BOEFSTPN
EF
HFOF[JOH
MFJEU
UPU
USBOTQJSFSFO #JK
QBUJqOUFO
NFU
FSOTUJHF
BMHFNFOF
TQJFSBUSP¾F
POUCSFLFO
SJMMFO
FO
LPPSUT
#JK
IFFM
PVEF
QBUJqOUFO
POUTUBBU
CJK
FFO
FSOTUJHF
JOGFDUJF
FWFO
HFNBLLFMJKL
FFO
EBMJOH
WBO
EF
UFNQFSBUVVS
BMT
FFO
TUJKHJOH
)FU
MJDIBBN
IFFGU
EBO
OJFU
NFFS
HFOPFH
SFTFSWFT
WPPS
FYUSB
XBSNUFQSPEVDUJF

3.2.1

Oorzaken van koorts

,PPSUTPQXFLLFOEF
TUPGGFO
LPNFO
WSJK
CJK …
EF
TUPGXJTTFMJOH
WBO
CBDUFSJqO
*OGFDUJFT
EJF
PQQFSWMBLLJH
CMJKWFO
IPFWFO
HFFO
LPPSUT
UF
WFSPPS[BLFO
"MT
FS
LPPSUT
CJK
LPNU
CFTUBBU
EF
LBOT
EBU
EF
JOGFDUJF
PQ
EBU
NPNFOU
EF
EJFQUF
JO
HBBU
JOWBTJFG
XPSEU …
POUTUFLJOHFO
$ZUPLJOFO
FO
QSPTUBHMBOEJOFO
[JKO
EBBSCJK
BDUJFG
)FU
LBO
FFO
JOGFD UJF
[JKO
NBBS
PPL
FFO
BMMFSHJF
FFO
BDUJFG
BVUPJNNVVOQSPDFT
PG
IFU
PQSVJNFO
WBO
OFDSPTF
CJK
FFO
JOGBSDU
PG
HBOHSFFO …
VJUHFCSFJEF
NFUBTUBTFO
MFVLFNJF
FO
MZNGPNFO
UVNPSLPPSUT  …
IFU
PQSVJNFO
WBO
IFNBUPNFO
OB
FFO
JOXFOEJHF
CMPFEJOH …
CJK
USBOTGVTJF
FFO
MJDIUF
UFNQFSBUVVSWFSIPHJOH
LBO
WFSPPS[BBLU
XPSEFO
EPPS
SF MBUJFG
POTDIVMEJHF
WFSTDIJMMFO
UVTTFO
EF
HFHFWFO
FSZUSPDZUFO
FO
EF
POUWBOHFS
&FO
LPVEF
SJMMJOH
NFUFFO
OB
TUBSU
WBO
EF
USBOTGVTJF
JT
FFO
UFLFO
WBO
FFO
[FFS
FSOTUJHF


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 73

USBOTGVTJFSFBDUJF
EPPS
FFO
´NJTNBUDIµ
UVTTFO
EPOPS
FO
POUWBOHFS
%F
JODPNQBUJCJ MJUFJU
POWFSFOJHCBBSIFJE
WBO
EF
CMPFEHSPFQBOUJHFOFO
MFJEU
UPU
BDVUF
BGCSBBL
WBO
FSZUSPDZUFO
IFNPMZTF 
0PL
LBO
FS
FFO
BDVUF
BMMFSHJTDIF
BOBGZMBDUJTDIF
SFBDUJF
[JKO 4PNT
JT
LPPSUT
POWFSLMBBSCBBS
%BU
OPFNU
NFO
GFCSJT
FDJ
F
DBVTB
JHOPUB  &FO
WFSIPPHEF
MJDIBBNTUFNQFSBUVVS
[POEFS
EBU
EF
IZQPUIBMBNVT
EBBS
QMBOOFO
WPPS
IBE
LPNU
WPPS
CJK
FFO
UF
TOFMMF
TDIJMELMJFSXFSLJOH
)FU
LPNU
PPL
WPPS
CJK
[VJHFMJOHFO
CJK
VJUESPHJOH
)FU
LJOE
LBO
[JKO
XBSNUF
OJFU
LXJKU
XBOU
IFU
LBO
OJFU
USBOTQJSFSFO

3.2.2

Directe en indirecte gevolgen van koorts

,PPSUT
LVOOFO
XF
OVUUJH
OPFNFO
PNEBU
NJDSPPSHBOJTNFO
CJK
EF
IPHF
UFNQFSBUVVS
OFU
XBU
NJOEFS
TOFM
EFMFO
5FHFMJKLFSUJKE
[JKO
FS
BBOXJK[JOHFO
EBU
FFO
IPHFSF
UFNQF SBUVVS
XJUUF
CMPFEDFMMFO
BDUJWFFSU ,PPSUT
[PSHU
FSWPPS
EBU
FFO
BBOUBM
PSHBOFO
FO
PSHBBOTZTUFNFO
FYUSB
CFMBTU
XPSEU
;JF
UBCFM
 Tabel 3.4

Gevolgen van koorts

Factor

Extra belasting voor

Merkt men door

Ongewenst, bijvoorbeeld bij

idZ\ZcdbZcojjg" hid[WZ]dZ[iZkVcVaaZ lZZ[hZah

VYZb]Va^c\

^ciZch^ZkZgVYZbZc

8DE9!cZjgdbjhXjaV^gZ VVcYdZc^c\Zc6AH!BH! he^ZgYnhigdÃZ

]VgilZg`^c\

edahkZghcZaa^c\/&%ZmigV haV\ZceZgb^cjjieZg \gVVYiZbeZgVijjgkZg" ]d\^c\

]Vgi[VaZc

idZcVbZhX]VYZYgZ^\i

gZXZci]Vgi^c[VgXi

lZZ[hZahY^ZbZi ^hX]Zb^Z`VbeZc

gZXZci]Vgi^c[VgXi

gZXZci]ZghZc^c[VgXi YZXjW^ijh

W^_YVa^c\kVcYZiZb" eZgVijjg/ZmigVWadZY g^X]i^c\]j^Y

]VgilZg`^c\

kdX]ikZga^ZhZccZ\V" i^ZkZkdX]iWVaVch 3(*%baeZg\gVVY eZgZibVVa

c^ZgZc

edahkZghcZaa^c\

]Vgi[VaZc gZXZci]Vgi^c[VgXi

da^\jg^Z

c^Zg[VaZc

idZ\ZcdbZcegdYjXi^Z c^ZgZc kVcV[kVa^cYZXZaaZc

hiZg`\ZXdcXZcigZZgYZ jg^cZ

c^Zg[VaZc

kZghidg^c\^clZg`^c\ kVcoZcjlXZaaZc

WgZ^ci]VaVbjh

YZa^g^jb

kddgVaW^_djYZgZc

WgZ^c^cdcil^`" `Za^c\

`ddgihXdckjah^Z `ddgihhij^eZc

`^cYZgZcijhhZc%!*Zc *_VVg

747Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

,PPSUT
JT
UF
CFTUSJKEFO
NFU
QBSBDFUBNPM
FO
NFU
/4"*%µT
7FSEFS
CFTUBBO
FS
WFSTDIJM MFOEF
NBOJFSFO
PN
IFU
PQXBSNFO
FO
IFU
BGLPFMFO
WBO
IFU
MJDIBBN
UF
POEFSTUFVOFO

3.2.3

Hyperpyrexie en hyperthermie

&FO
JOTUFMUFNQFSBUVVS
WBO
EF
IZQPUIBMBNVT
CPWFO
EF
 
$
IFFU
PPL
XFM
IZQFSQZ SFYJF
#JK
JOGFDUJFT
LPNU
EJU
WSJKXFM
OPPJU
WPPS
&S
[VMMFO
JO
EF
IZQPUIBMBNVT
TUPGGFO
BDUJFG
XPSEFO
EJF
FFO
WFSEFSF
TUJKHJOH
JO
EF
XFH
TUBBO
&FO
HFWBBSMJKL
IPHF
UFNQFSB UVVS
CPWFO
EF

$
IFFU
IZQFSUIFSNJF
%BBSCJK
POUTUBBU
PWFSBM
WFSTQSFJE
TDIBEF
BBO
DFMMFO
PNEBU
FJXJUUFO
FFO
EFSHFMJKLF
UFNQFSBUVVS
OJFU
[PNBBS
WFSESBHFO
#JK
IZQFS UIFSNJF
JT
FS
FFO
FSOTUJHF
GVODUJFTUPPSOJT
JO
EF
IZQPUIBMBNVT
EJF
EF
SFHFMJOH
WBO
EF
UFNQFSBUVVS
PONPHFMJKL
NBBLU
#JK
IZQFSQZSFYJF
JT
FS
HFFO
TQSBLF
WBO
FFO
EFSHFMJKLF
TUPPSOJT
FO
SFHFMU
EF
IZQPUIBMBNVT
EBU
EF
UFNQFSBUVVS
OJFU
VJU
EF
IBOE
MPPQU 0PS[BLFO
WBO
FFO
IZQFSUIFSNJF
LVOOFO
[JKO …
USBVNB …
UVNPSHSPFJ
JO
PG
CJK
UIBMBNVT …
IFSTFOCMPFEJOH …
IJUUFCFSPFSUF …
CJKXFSLJOH
WBO
NFEJDBUJF
CJKWPPSCFFME
TPNNJHF
BOFTUIFTJFNJEEFMFO
PG
BOUJQTZ DIPUJDB
%JU
CFSVTU
PQ
FFO
FSGFMJKLF
PWFSHFWPFMJHIFJE
WPPS
EF[F
NJEEFMFO

3.2.4

Hypothermie

)ZQPUIFSNJF
JT
POEFSLPFMJOH
WBO
IFU
MJDIBBN
.FFTUBM
JT
FS
FFO
UF
TUFSLF
BGLPFMJOH
WBO
CVJUFOBG
CJKWPPSCFFME
CJK
ESFOLFMJOHFO
CJK
VJUHBBOTQVCMJFL
POEFS
JOWMPFE
PG
CJK
QBUJqOUFO
PQ
EF
0,
0PL
PVEFSFO
EJF
TUJM
[JUUFO
JO
FFO
JFUT
UF
GSJTTF
PNHFWJOH
LVO OFO
FSOTUJH
BGLPFMFO
%F
QFSTPPO
XPSEU
TMBQFSJH
FO
PQWBMMFOE
SVTUJH
BEFNU
NJOEFS
FO
IFFGU
FFO
USBHF
QPMT
*+TLPVEF
IBOEFO
WFSTUFSLFO
IFU
WFSNPFEFO
&S
LBO
JOUVTTFO
XFM
EFHFMJKL
TQSBLF
[JKO
WBO
FFO
FSOTUJHF
JOGFDUJF
4PNT
JT
EF
PPS[BBL
FFO
WFFM
UF
USBHF
TDIJMELMJFS #JK
POEFSLPFMJOH
JT
BMDPIPM
VJU
EFO
CP[F
%BU
HFFGU
FWFO
FFO
XBSNFS
HFWPFM
NBBS
IFU
WFSTUFSLU
KVJTU
EF
BGLPFMJOH
0QXBSNFO
WBO
FFO
POEFSLPFMEF
QBUJqOU
EJFOU
MBOH[BBN
FO
NFU
CFMFJE
UF
HFTDIJFEFO

3.3

Algemene symptomen

#FIBMWF
LPPSUT
[JKO
FS
PPL
BOEFSF
TZNQUPNFO
EJF
UF
NBLFO
IFCCFO
NFU
IFU
BMHFNFFO
GVODUJPOFSFO

3.3.1

Algehele malaise en vermoeidheid

%F
BMHFIFMF
NBMBJTF
CJK
FFO
WJSVTJOGFDUJF
[BM
JFEFSFFO
XFM
FFOT
HFWPFME
IFCCFO
%JU
CF SPFSEF
HFWPFM
EXJOHU
UPU
SVTU
7PPS
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
FFO
JOGFDUJF
FO
WPPS
IFU
IFSTUFM


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 75

LPNU
EBU
HPFE
VJU
&SOTUJHF
NBMBJTF
[FLFS
JO
DPNCJOBUJF
NFU
IPHF
LPPSUT
XPSEU
´UPYJTDI
[JFL
[JKOµ
HFOPFNE
%BU
LBO
IPSFO
CJK
FFO
TFQTJT
PG
FFO
FQJHMPUUJUJT


Vermoeidheid *FEFSFFO
XFFU
WBO
[JDI[FMG
XBU
OPSNBMF
WFSNPFJEIFJE
JT
)FU
LBO
PPL
MFLLFS
[JKO
BMT
KF
FSBBO
UPF
LVOU
HFWFO
7FSNPFJEIFJE
JT
FFO
TZNQUPPN
BMT
FS
TJHOBMFO
[JKO
[PBMT …
FFO
BGHFOPNFO
HFWPFM
WBO
FOFSHJF
WPPS
BDUJWJUFJUFO
EF
FOFSHJF
JT
UF
TOFM
PQ …
BGHFOPNFO
TQJFSLSBDIU
WPPSBM
JO
HSPUFSF
TQJFSHSPFQFO
WBO
TDIPVEFS
SVH
FO
CPWFOCFFO …
FFO
BGHFOPNFO
VJUIPVEJOHTWFSNPHFO
WBOXFHF
LPSUBEFNJHIFJE
[JF
EZTQOFV  …
FFO
BGHFOPNFO
QTZDIJTDI
VJUIPVEJOHTWFSNPHFO
WBBL
NFU
DPODFOUSBUJFTUPPSOJT TFO
IJFSUPF
LBO
NFO
PPL
EF
CVJUFOTQPSJHF
TMBQFSJHIFJE
PWFSEBH
SFLFOFO 7FSTDIJMMFOEF
PNTUBOEJHIFEFO
LVOOFO
FSWPPS
[PSHFO
EBU
FFO
QBUJqOU
[JKO
WFSNPFJE IFJE
OJFU
POEFSLFOU
PG
OBBS
EF
BDIUFSHSPOE
ESJOHU
%BU
HFCFVSU
CJKWPPSCFFME
CJK
POU SFNNJOH
FO
FVGPSJF
CJK
CJQPMBJSF
TUPPSOJTTFO


CJK
FSOTUJHF
BOHTU
PG
EPPS
FFO
POU TQPPSEF
NPUJWBUJF
CJK
WFSTMBWJOH
%BBSCJK
HBBU
JFNBOE
WPPSCJK
BBO
IFU
TJHOBBMLBSBLUFS
WBO
WFSNPFJEIFJE
EBU
VJUSVTUFO
FFO
HPFE
JEFF
[PV
[JKO
PG
EBU
MVLU
HFXPPO
OJFU
0G
WFSNPFJEIFJE
[JFLFMJKL
XPSEU
TUBBU
WPPSBM
JO
WFSCBOE
NFU …
EF
TOFMIFJE
XBBSNFF
IFU
PQUSFFEU
HFSJOHF
JOTQBOOJOH
MFJEU
UPU
WFSNPFJEIFJE
EJF
NFO
WBO
[JDI[FMG
OJFU
LFOU …
EF
JOUFOTJUFJU
FSWBO
EF
WFSNPFJEIFJE
CFMFNNFSU
CBTBMF
EBHFMJKLTF
EJOHFO
IFU
WFS FSHFSU
CFTUBBOEF
BOHTU
WFSFSHFSU
QJKO
HBBU
PWFS
JO
TPNCFSIFJE
7BO
MFVLF
EJOHFO
LPNU
IFU
OJFU
NFFS
IFU
WFSWVMMFO
WBO
SPMMFO
FO
UBLFO
FO
IFU
CFWSFEJHFO
WBO
CF IPFGUFO
LPNFO
JO
IFU
HFESBOH
6JUSVTUFO
JT
OJFU
FFOT
NFFS
MFLLFS
*O
EF
WPMLTNPOE
XPSEU
EBU
WBBL
CVSOPVU
HFOPFNE
&FO
EFQSFTTJF
MJHU
PQ
EF
MPFS &S
[JKO
WFFM
WFSTDIJMMFOEF
PPS[BLFO
WBO
WFSNPFJEIFJE
JO
XJMMFLFVSJHF
WPMHPSEF …
MBOHEVSJHF
FSOTUJHF
PWFSCFMBTUJOH …
BGXFFSSFBDUJFT
NFU
UPFHFOPNFO
BDUJWJUFJU
WBO
TPNNJHF
DZUPLJOFO
7PPSBM
5/'BMGB
JT
CFSVDIU
IFU
JT
POEFS
BOEFSF
BDUJFG
CJK
EJWFSTF
BVUPJNNVVOBBOEPFOJOHFO …
NFEJDBUJF …
UVNPSHSPFJ …
TMFDIUF
WPFEJOHTUPFTUBOE …
BOFNJF …
WFSWVJMJOH
WBO
IFU
JOXFOEJHF
NJMJFV
CJK
VSFNJF
MFWFSGVODUJFTUPPSOJTTFO
FO
TUBQF MJOH
WBO
LPPMTUPGEJPYJEF
CJK
$01% …
TUPPSOJTTFO
JO
EF
FMFLUSPMZUFO
NFU
TQJFS[XBLUF
BMT
HFWPMH
&FO
HFWBBSMJKLF
IZQFS LBMJqNJF
LPOEJHU
[JDI
CJKWPPSCFFME
BBO
NFU
TQJFS[XBLUF
´JL
LPN
EF
USBQ
OJFU
NFFS
PQµ 
0PL
FFO
IZQFSDBMDJqNJF
LBO
FFO
PPS[BBL
[JKO …
$01%
FO
IBSUGBMFO
NFU
[PXFM
FFO
HFCSFL
BBO
GZTJFL
VJUIPVEJOHTWFSNPHFO
BMT
TOFMMF
QTZDIJTDIF
WFSNPFJCBBSIFJE …
QPTUPQFSBUJFG
WPPSBM
OB
HSPUF
JOHSFQFO
JO
CJKWPPSCFFME
CPSTU
PG
CVJL
PG
WBOXFHF
BBOEPF OJOHFO
NFU
POHFXJTTF
B¿PPQ
NFU
EF
CJKCFIPSFOEF
BOHTU
FO
MBOHEVSJHF
PO[FLFSIFJE

767Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

…
IPSNPOBMF
BBOEPFOJOHFO
WPPSBM
FFO
UF
TOFMMF
PG
UF
USBHF
TDIJMELMJFSXFSLJOH
PG
FFO
UFLPSU
BBO
DPSUJTPM …
BBOEPFOJOHFO
NFU
DPHOJUJFWF
BDIUFSVJUHBOH
[PBMT
EFNFOUJF …
JO
IFU
LBEFS
WBO
FFO
DISPOJTDIF
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJT
TDIJ[PGSFOJF …
TUFNNJOHTTUPPSOJT
BOHTUTUPPSOJT
BBOQBTTJOHTTUPPSOJT
PG
FSOTUJHF
BBOEBDIUTUF LPSUTUPPSOJT …
POUUSFLLJOH
WBO
TUJNVMFSFOEF
QTZDIPBDUJFWF
TUPGGFO …
OFVSPNVTDVMBJSF
BBOEPFOJOHFO
.4
"-4
TQJFSEZTUSP¾F
IFU
CFHJO
WBO
IFU
TZO ESPPN
WBO
(VJMMBJO#BSSn  …
JOBDUJWJUFJU …
BOEFSF
PPS[BLFO

Cachexie $BDIFYJF
JT
FSOTUJHF
MJDIBNFMJKLF
FO
QTZDIJTDIF
VJUQVUUJOH
&S
JT
FFO
[FFS
TMFDIUF
WPF EJOHTUPFTUBOE
FO
VJUHFCSFJEF
BUSP¾F
WBO
TQJFSFO
FO
WFUXFFGTFM
EF
QTZDIJTDIF
WFS NPFJCBBSIFJE
JT
[FLFS
[P
FSH
#FIBMWF
CJK
HFNFUBTUBTFFSEF
UVNPSFO
LPNU
IFU
PPL
WPPS
CJK
POEFS
BOEFSF
$01%
IBSUGBMFO
"-4
FO
QSPHSFTTJFWF
WPSNFO
WBO
EFNFOUJF
$BDIFYJF
POEFSNJKOU
EF
XFFSTUBOE
FO
WFSIPPHU
IFU
EFDVCJUVTSJTJDP
"DUJWJUFJUFO
FO
TPDJBMF
DPOUBDUFO
PPL
CF[PFL
NPFUFO
[PSHWVMEJH
HFQMBOE
FO
HFEPTFFSE
XPSEFO

Bestrijden van vermoeidheid *OBDUJWJUFJU
[BM
WFSNPFJEIFJE
FFSEFS
WFSTUFSLFO
EBO
WFSIFMQFO
FO
JT
EBBSPN
FFO
HSPUF
WBMLVJM
/PH
HSPUFS
JT
EF
HBQFOEF
BGHSPOE
WBO
EF
TUJNVMFSFOEF
NJEEFMFO
&SOTUJHF
WFSNPFJEIFJE
JO
EF
QBMMJBUJFWF
GBTF
JT
TPNT
UJKEFMJKL
UF
CFTUSJKEFO
NFU
EFYBNFUIBTPO


3.3.2

Gebrek aan eetlust en ongewild gewichtsverlies

"OPSFYJF
JT
EF
BMHFNFOF
OBBN
WPPS
FFO
HFCSFL
BBO
FFUMVTU
%F
FFUTUPPSOJT
BOPSFYJB
OFSWPTB
JT
EBBS
FFO
CJK[POEFSF
WPSN
WBO
(FCSFL
BBO
FFUMVTU
JT
FFO
BMHFNFFO
POUTUF LJOHTWFSTDIJKOTFM
NBBS
LPNU
WPPSBM
PPL
WPPS
JO
IFU
LBEFS
WBO
POEFS
BOEFSF …
BBOEPFOJOHFO
WBO
NBBH
EBSNFO
MFWFS
FO
OJFSFO …
UVNPSHSPFJ …
IBSUGBMFO
NFU
EBBSEPPS
PFEFFN
WBO
EF
MFWFS …
CJKXFSLJOH
WBO
NFEJDJKOFO …
OJFSGBMFO …
WFSBOEFSJOH
JO
EF
TNBBL
NPHFMJKL
EPPS
NFEJDBUJF
DIFNPUIFSBQJF
EJHPYJOF
PG
CFTUSBMJOH …
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
[PXFM
EFQSFTTJF
BMT
CJQPMBJSF
TUPPSOJT  7PPS
BCOPSNBBM
POHFXJME
HFXJDIUTWFSMJFT
IPVEFO
XF
JO
EF
QSBLUJKL
FFO
HSFOTXBBSEF
BBO
WBO

WBO
IFU
MJDIBBNTHFXJDIU
JO
FFO
NBBOE
FO

JO
FFO
IBMG
KBBS
%F
BSUT
LBO
WSBHFO
OBBS
IPF
SVJN
EF
LMFEJOH
[JU
%F
PPS[BLFO
IJFSWBO
LPNFO
TUFSL
PWFSFFO
NFU
EF
PPS[BLFO
WBO
BOPSFYJF
%BBS
LPNU
FDIUFS
FFO
BBOUBM
TPPSUFO
PPS[BLFO
CJK
EJF
OJFU
QFS
TF
WPPS
BOPSFYJF
HFMEFO

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 77

…
UF
XFJOJH
FUFO
EPPS
QTZDIPTPDJBMF
PNTUBOEJHIFEFO
[FMGWFSXBBSMP[JOH
CJK
CJKWPPS CFFME
EFNFOUJF
PG
WFSTMBWJOHT[JFLUFO
EF¾DJqOUJFT
ESFJHFO …
UF
MBOH
UF
WFFM
HFUSBJOE …
HFCSFLLJHF
WFSUFSJOH
FO
TMFDIUF
PQOBNF
WBO
WPFEJOHTTUPGGFO
EPPS
TMFDIU
GVODUJP OFSFOEF
BMWMFFTLMJFS
PG
[JFLUFO
WBO
EF
EVOOF
EBSN
DPFMJBLJF
[JFLUF
WBO
$SPIO
LPSUFEBSNTZOESPPN  …
BGCSBBL
WBO
TQJFS
FO
WFUXFFGTFM
JO
EF
BBOMPPQ
OBBS
NBOJGFTUF
EVJEFMJKL
NFSLCBSF
EJBCFUFT
UZQF
 …
EFIZESBUJF
EPPS
WFSTDIJMMFOEF
PPS[BLFO
UF
TUFSLF
POUXBUFSJOH
CJK
IBSUGBMFO
PG
FSO TUJHF
IZQFSHMZLFNJF
CJK
POUSFHFMEF
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF
 …
BOEFSF
PPS[BLFO
WBO
FFO
LBUBCPMF
UPFTUBOE
FFO
TJUVBUJF
XBBSJO
EF
BGCSBBL
WBO
XFFGTFM
TOFMMFS
HBBU
EBO
EF
PQCPVX
)FU
TUSFTTIPSNPPO
DPSUJTPM
TQFFMU
EBBSJO
FFO
SPM
CJKWPPSCFFME
UJKEFOT
FFO
EFQSFTTJF
0PL
FFO
UF
TOFM
XFSLFOEF
TDIJMELMJFS
LBO
JFNBOE
EPFO
WFSNBHFSFO

Gevolgen van gewichtsverlies ;FLFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
JT
POHFXJME
HFXJDIUTWFSMJFT
FFO
TMFDIU
UFLFO
FO
FFO
SJTJDPGBDUPS
WPPS
POEFS
NFFS
WBMMFO
FFO
IFVQGSBDUVVS
EFDVCJUVT
FO
FFO
BGHFOPNFO
BGXFFS
NFU
JOGFDUJFT
BMT
HFWPMH


Behandeling van gebrek aan eetlust /BBTU
WPPS
EF
IBOE
MJHHFOEF
NPHFMJKLIFEFO
[PBMT
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
EF
PPS[BLFO
IFU
BBOUSFLLFMJKL
PQEJFOFO
WBO
NBBMUJKEFO
FO
IFU
WFSSJKLFO
WBO
IFU
EJFFU
JT
IFU
NPHFMJKL
EF
FFUMVTU
UF
WFSIPHFO
NFU
CFIVMQ
WBO
QSPHFTUFSPOBDIUJHF
NFEJDBUJF
PG
NFU
EFYB NFUIBTPO
0PL
JO
EF
QBMMJBUJFWF
GBTF
WBO
FFO
[JFLUF
LBO
FFO
EFSHFMJKLF
CFIBOEFMJOH
QPTJUJFG
CJKESBHFO
BBO
EF
FSWBSFO
LXBMJUFJU
WBO
MFWFO
&S
JT
EBO
HFFO
FOLFM
FGGFDU
PQ
IFU
MJDIBBNTHFXJDIU
UF
WFSXBDIUFO

3.3.3

Slaapstoornissen

4MBQFO
JT
FFO
GZTJPMPHJTDIF
EBMJOH
WBO
IFU
CFXVTU[JKO
XBBSVJU
JFNBOE
UF
XFLLFO
JT
&FO
OPSNBMF
TMBBQPQCPVX
NFU
EJFQF
TMBBQGBTFO
BGHFXJTTFME
NFU
MJDIUFSF
TMBBQ
FO
QFSJPEFO
NFU
TOFMMF
PPHCFXFHJOHFO
FO
ESPPNBDUJWJUFJU
3&.TMBBQ


[PSHU
WPPS
IFSTUFM
[PXFM
MJDIB NFMJKL
BMT
QTZDIJTDI
)FU
TMBQFO
XPSEU
HFSFHFME
WBOVJU
EF

VVSTLMPL
JO
EF
IZQPUIBMB NVT
NFU
IVMQ
WBO
IFU
IPSNPPO
NFMBUPOJOF
VJU
EF
QJKOBQQFMLMJFS
FO
EF
IFSTFOTUBN &FO
UPFHFOPNFO
TMBBQCFIPFGUF
FO
TMBQFSJHIFJE
LVOOFO
FFO
HFWPMH
[JKO
WBO
OPSNBMF
WFSNPFJEIFJE
NBBS
LVOOFO
PPL
FFO
CFXVTU[JKOTEBMJOH
BBOLPOEJHFO %F
OPSNBMF
TMBBQ
LBO
WFSTUPPSE
XPSEFO
EPPS
BMMFSMFJ
BMMFEBBHTF
QSJLLFMT
FO
PPL
EPPS
[JFLFMJKLF
QSJLLFMT
0Q
IPHF
MFFGUJKE
WFSCSPLLFMU
IFU
TMBBQQBUSPPO
NFU
NJOEFS
CF IPFGUF
BBO
OBDIUSVTU
FO
UPFOFNFOEF
CFIPFGUF
BBO
TMBBQ
PWFSEBH
"G
FO
UPF
TMFDIU
TMBQFO
JT
IFFM
OPSNBBM
%F
SFMBUJF
UVTTFO
EF
TMBBQEVVS
FO
EF
NBUF
WBO
VJUHFSVTU
XBLLFS
XPSEFO
JT
[XBL
8F
TQSFLFO
WBO
TMBBQTUPPSOJTTFO
BMT
WFSNJOEFSE
GVODUJPOFSFO
PWFSEBH
XPSEU
UPFHFTDISFWFO
BBO
MBOHEVSJH
HFTUPPSEF
TMBBQ
'BDUPSFO
EJF
EF
TMBBQ
WFSTUPSFO
[JKO
POEFS
UF
CSFOHFO
JO
FFO
WBO
EF
WPMHFOEF
DBUFHPSJFqO

787Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

…
MJDIBNFMJKLF
LMBDIUFO
[PBMT
QJKO
KFVL
LPSUBEFNJHIFJE
NJTTFMJKLIFJE
EJBSSFF
OZD UVSJF
&FO
FQJMFQUJTDIF
BBOWBM
UJKEFOT
EF
TMBBQ
WFSTUPPSU
EF
TMBBQ
EF
SFTU
WBO
EF
OBDIU
0OEBOLT
EBU
JFNBOE
FFO
CFXVTU[JKOTEBMJOH
IFFGU
JT
VJUSVTUFO
FS
OJFU
CJK
%BU
NFSLU
EF
QBUJqOU
EBBHT
EBBSOB …
QTZDIPTPDJBMF
[PSHFO
QJFLFSFO
FO
BOHTU
#JK
TPNNJHF
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
IP SFO
LFONFSLFOEF
TMBBQQSPCMFNFO …
PWFSNBUJH
HFCSVJL
WBO
DBGFuOF
BMDPIPM
FO
OJDPUJOF …
FYUFSOF
GBDUPSFO
BMT
HFMVJE
MJDIU
FFO
UF
XBSNF
TMBBQPNHFWJOH …
UFMFWJTJF
NPCJFMF
UFMFGPPO
PG
MBQUPQ
BBO
MBUFO
UPU
WMBL
WPPS
IFU
TMBQFO
HBBO
0PL
µT
OBDIUT
PQ
EF
UFMFGPPO
LJKLFO
IPF
MBBU
IFU
JT
WFSTUPPSU
IFU
TMBQFO
HSPOEJH %F
NFFTU
HFCSVJLUF
TMBBQNJEEFMFO
EF
CFO[PEJB[FQJOFO
EBOLFO
IVO
FGGFDU
BBO
EF
TOFMIFJE
XBBSNFF
WFSTVG¾OH
TFEBUJF
JOUSFFEU
"MT
IFU
HPFE
JT
[JKO
[F
TOFM
XFFS
VJU HFXFSLU
;F
POEFSESVLLFO
EF
EJFQFSF
TMBBQGBTFO
[PEBU
JFNBOE
OJFU
FDIU
VJUHFSVTU
[BM
PQTUBBO
/B
POBGHFCSPLFO
HFCSVJL
POUTUBBU
TOFM
HFXFOOJOH
#JK
UF
BCSVQU
TUPQQFO
USFEFO
POUXFOOJOHTWFSTDIJKOTFMFO
PQ
FO
LVOOFO
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
TMBBQQSPCMFNFO
WFSTUFSLU
UFSVHLFSFO
%BU
IFFU
FFO
SFCPVOEFGGFDU
%BBSPN
JT
IFU
CFUFS
BMT
EF[F
NJE EFMFO
BMMFFO
JODJEFOUFFM
FO
LPSUEVSFOE
XPSEFO
HFCSVJLU


3.4

Symptomen van de ademhaling

kennisclip 8F
CFTQSFLFO
EZTQOFV
CFOBVXEIFJE
LPSUBEFNJHIFJE


IPFTUFO
FO
TUSJEPS
FFO
IPPS CBSF
BEFNIBMJOH


BEFNEFQSFTTJF
FO
BEFNTUJMTUBOE

3.4.1

Kortademigheid: dyspneu

%F
CFTUVSJOH
WBO
EF
BEFNIBMJOH
WBOVJU
EF
IFSTFOTUBN
EF
CJKESBHF
WBO
NJEEFOSJG
UVTTFOSJCTQJFSFO
FO
MPOHWMJF[FO
FO
EF
FMBTUJDJUFJU
WBO
EF
MPOHCMBBTKFT
[JKO
POEFSXFSQ
WBO
EF
BOBUPNJF
FO
EF
GZTJPMPHJF &S
[JKO
UXFF
TPPSUFO
SFEFOFO
PN
JFNBOE
CFOBVXE
PG
LPSUBEFNJH
UF
OPFNFO
,PSUBEF NJHIFJE
LBO
NFO
[FMG
WPFMFO
FO
NFO
LBO
IFU
CJK
FFO
BOEFS
TJHOBMFSFO
FO
PCTFSWFSFO
,PSUBEFNJHIFJE
JT
JO
EF
FFSTUF
QMBBUT
FFO
TVCKFDUJFG
TZNQUPPN
*FNBOE
NFSLU
EBU
IFU
BEFNFO
IFN
NFFS
NPFJUF
LPTU
)JK
JT
CJK
BMMFEBBHTF
BDUJWJUFJUFO
TOFMMFS
CVJUFO
BEFN
EBO
OPSNBBM
%BU
IFFU
LPSUBEFNJH
CJK
JOTQBOOJOH
EZTQOFV
EµFGGPSU
/PH
FSHFS
JT
EF
LPSUBEFNJH IFJE
JO
SVTU
%JU
HFWPFM
LBO
FFO
HSPUF
LXFMMJOH
XPSEFO
NFU
EBBSCJK
BOHTU
PN
UF
TUJLLFO
0PL
JFNBOE
BOEFST
LBO
EF
UPFHFOPNFO
NPFJUF
NFU
BEFNFO
TJHOBMFSFO
FO
PCTFSWF SFO
%BBSPN
JT
LPSUBEFNJHIFJE
PPL
FFO
PCKFDUJFG
TZNQUPPN
4PNT
HFCSVJLU
FFO
QB UJqOU
IFU
XPPSE
CFOBVXEIFJE
PPL
PN
BBO
UF
HFWFO
EBU
IJK
QJKO
IFFGU
PG
FFO
ESVLLFOE
HFWPFM
PQ
EF
CPSTU
%BBSPN
JT
IFU
XPPSE
LPSUBEFNJHIFJE
QSFDJF[FS &S
[JKO
UXFF
TPPSUFO
PCTFSWBUJFT
CJK
LPSUBEFNJHIFJE
%F
FFSTUF
JT
CFEPFME
PN
EF
JO UFOTJUFJU
WBO
EF
CFOBVXEIFJE
JO
LBBSU
UF
CSFOHFO
%F
UXFFEF
TPPSU
MFWFSU
NPHFMJKL
BBOXJK[JOHFO
PQ
WPPS
EF
PPS[BBL
FSWBO


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 79

Tabel 3.5 Kenmerken en oorzaken van kortademigheid Kenmerken van dyspneu

Aanwijzing voor

Kan gepaard gaan met

VYZb[gZfjZci^Z3'%"'* eZgb^cjjiiVX]necZj! deeZgkaV``^\

ecZjbdc^ZeVgV\gVV[,#'0 o^Zdd`H>GHiVWZa'#,

]dZhiZc hejijb `ddgih`ddgihe^Z`e^_c!kVhiVVcYZ VYZb]Va^c\ XZcigVaZXnVcdhZ kZghX]^_chZaZckVcXdbea^XVi^Zh/ ·YZa^g^jbeVgV\gVV[&-#& ·Vig^jbÃWg^aaZgZceVgV\gVV[+#(

W^_^cheVcc^c\YnhecZj Y¼Z[[dgi

]Vgi[VaZceVgV\gVV[+#'

]Vgig^ibZhiddgc^hhZc

VYZb[gZfjZci^Z]dd\! idZcVbZW^_eaVia^\\Zc dgi]decZj

VXjjiidZ\ZcdbZc]Vgi[VaZc! Vhi]bVXVgY^VaZ

VVckVah\Zl^_h!bZi e^ZeZcYZ!kZgaZc\YZZc \Z[dgXZZgYZj^iVYZb^c\

Vhi]bVWgdcX]^VaZ eVgV\gVV[,#&

]dZhiZc

VVckVah\Zl^_h!hcZaZcY^Ze

]neZgkZci^aVi^Z

i^ciZa^c\Zc^c]VcYZcZcgdcYYZbdcY

dZYZZbdeVcYZgZeaVVihZc eg^``Za]dZhi XnVcdhZ iZ`ZcZckVcXdbea^XVi^Z/adc\dZYZZb/ gdoZ!hX]j^bZcYhejijb

bdZ^a^_`deiZ]dZhiZcha^_b

Ygj``ZcY\ZkdZadeYZWdghi eVc^Z` Zb[nhZZbeVgV\gVV[,#& ]ZaZi^_YZZckZgaZc\YZZc hdbhe^ZeZcYZj^iVYZb^c\! idZcVbZW^_^cheVcc^c\

idckdgb^\ZWdghi`Vh

^cVYZbZcYdZie^_c

V[]Vc`Za^_`kVcddgoVV`

ecZjbdi]dgVmeVgV\gVV[,#(

XnVcdhZ egdYjXi^ZkZ]dZhi

eaZjg^i^heVgV\gVV[,#( g^W`cZjo^c\!WdibZiVhiVhZc

%F
JOUFOTJUFJU
WBO
EF
LPSUBEFNJHIFJE
LBO
XPSEFO
CFPPSEFFME
BBO
EF
IBOE
WBO
EF
WPMHFOEF
PCTFSWBUJFT …
XBU
EF
QBUJqOU
FSPWFS
WFSUFMU …
[FFS
HFSJOHF
JOTQBOOJOH
NBBLU
JFNBOE
CFOBVXE
PG
JFNBOE
JT
JO
SVTU
CFOBVXE …
BOHTUWFSTDIJKOTFMFO …
UPFHFOPNFO
BEFNIBMJOHTGSFRVFOUJF
UPU
NFFS
EBO

BEFNIBMJOHFO
QFS
NJOVVU …
OJFU
BMMFFO
TOFM
NBBS
PPL
PQWBMMFOE
EJFQ
BEFNFO …
OBBS
BEFN
IBQQFO
FO
EBBSEPPS
OBVXFMJKLT
FFO
QBBS
XPPSEFO
BDIUFS
FMLBBS
LVOOFO
TQSFLFO …
HFCSVJL
WBO
IVMQBEFNIBMJOHTTQJFSFO
TQJFSFO
JO
OFL
FO
TDIPVEFST
EJF
BMMFFO
CJK
UPFHFOPNFO
BEFNFO
BDUJFG
[JKO
NFU
FFO
LFONFSLFOEF
IPVEJOH
XBBSCJK
JFNBOE
PQ
EF
IBOEFO
TUFVOU
FO
EF
TDIPVEFST
¾YFFSU
PN
EF[F
TQJFSFO
HPFE
UF
LVOOFO
CFOVUUFO

807Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

…
JOUSFLLJOHFO
WBO
EF
IVJE
POEFS
JO
EF
IBMT
PG
CJK
EF
POEFSTUF
SJCCFO
UJKEFOT
JOBEF NJOH
WPPSBM
CJK
LMFJOF
LJOEFSFO
JT
EJU
HPFE
UF
[JFO
TPNT
TBNFO
NFU
OFVTWMFVHF MFO
IFU
BVUPNBUJTDI
NFFCFXFHFO
WBO
EF
OFVTWMFVHFMT
NFU
IFU
BEFNFO …
UBDIZDBSEJF
FFO
UPFHFOPNFO
IBSUTMBHGSFRVFOUJF …
DFOUSBMF
DZBOPTF
FFO
CMBVXF
WFSLMFVSJOH
JO
IFU
HFMBBU
SPOE
EF
NPOE
WBO
EF
UPOH "OEFSF
PCTFSWBUJFT
SPOE
IFU
BEFNFO
EJF
NPHFMJKL
IFMQFO
CJK
IFU
[PFLFO
OBBS
FFO
PPS[BBL
[JKO …
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
CJKHFMVJEFO
CJK
IFU
BEFNFO
TUSJEPS
[JF
WFSEFSPQ  …
PQWBMMFOEF
NPFJUF
FO
PPL
QJFQFO
CJK
IFU
VJUBEFNFO
WBBL
TBNFO
NFU
FFO
IPFTU QSJLLFM
EBU
IPPSU
CJKWPPSCFFME
CJK
BTUNB
PG
$01% …
TOFMMF
UPFOBNF
WBO
EF
LPSUBEFNJHIFJE
CJK
QMBU
MJHHFO
PSUIPQOFV
PG
BBOWBM
WBO
LPSUBEFNJHIFJE
FOJHF
UJKE
OB
IFU
HBBO
TMBQFO
PG
SVTUFO
XBBSCJK
SFDIUPQ
LPNFO
IFMQU
EJU
IFFU
BTUINB
DBSEJBMF
FO
LPNU
WPPS
CJK
IBSUGBMFO …
PQQFSWMBLLJH
BEFNFO
NBBS
XFM
IFFM
TOFM
FFO
UBDIZQOFV


CJKWPPSCFFME
CJK
FFO
QOFVNPOJF …
IPFTUFO
FWFOUVFFM
NFU
TQVUVN
[JF
WFSEFSPQ  …
BBOXF[JHIFJE
WBO
QJKO
HFLPQQFME
BBO
EF
BEFNIBMJOH
PG
QJKO
EJF
EJFQ
EPPSBEF NFO
FO
IPFTUFO
CFMFNNFSU …
BM
PG
OJFU
TZNNFUSJTDI
VJU[FUUFO
WBO
EF
CPSTULBT
CJKWPPSCFFME
QJKO
LBO
FSWPPS
[PS HFO
EBU
FFO
EFFM
WBO
EF
SJCCFO
OJFU
NFFCFXFFHU …
IFU
OJFU
OBBS
WPSFO
LPNFO
WBO
EF
CVJL
CJK
JOBEFNJOH
LBO
XJK[FO
PQ
QJKO
EPPS
QFSJUPOFBMF
QSJLLFMJOH

Zuurstofsaturatiemeting en andere metingen #PWFOHFOPFNEF
PCTFSWBUJFT
LVOOFO
XPSEFO
POEFSTUFVOE
NFU
NFUJOHFO
%F
[VVS TUPGTBUVSBUJF
LPSUXFH
EF
TBUVSBUJF
JT
IFU
QFSDFOUBHF
IFNPHMPCJOF
EBU
[VVSTUPG
CJK
[JDI
IFFGU
/PSNBBM
JT
EBU

PG
NFFS
JO
BSUFSJFFM
CMPFE
%BU
QFSDFOUBHF
OFFNU
BG
CJK
TUPPSOJTTFO
JO
EF
WFOUJMBUJF
TUPPSOJTTFO
JO
EF
EJGGVTJF
WBO
[VVSTUPG
PG
BMT
FS
HFCJFEFO
JO
EF
MPOHFO
[JKO
XBBS
XFM
CMPFE
LPNU
NBBS
HFFO
WFSTF
MVDIU
[JF
WFSEFSPQ 
%F[F
NFUJOH
LBO
EF
CFPPSEFMJOH
WBO
EF
LPSUBEFNJHIFJE
[FMG
OPPJU
WFSWBOHFO
.FU
FFO
QJFLTUSPPNNFUFS
LBO
JFNBOE
NFU
CJKWPPSCFFME
BTUNB
UIVJT
[FMG
TOFM
FO
SFEFMJKL
CFUSPVXCBBS
WBTUTUFMMFO
IPF
FSH
EF
VJUBEFNJOH
CFMFNNFSE
JT
#JK
CMPFEHBTBOBMZTF
XPSEFO
WFSTDIJMMFOEF
NFUJOHFO
HFEBBO
EJF
UF
NBLFO
IFCCFO
NFU
EF
HBTXJTTFMJOH
POEFS
BOEFSF
IFU
IFNPHMPCJOFHFIBMUF
EF
Q0
EF
[VVSTUPGTQBOOJOH
JO
IFU
CMPFE


EF
Q$0

EF
LPPMTUPGEJ PYJEFTQBOOJOH
JO
IFU
CMPFE


EF
Q)
EF
[VVSHSBBE
WBO
IFU
QMBTNB
FO
EF
TBUVSBUJF

Pathofysiologie van dyspneu (figuur 3.1) )FU
BEFNDFOUSVN
JO
EF
IFSTFOTUBN
SFHFMU
EF
TOFMIFJE
FO
EF
EJFQUF
WBO
IFU
BEFNFO
#JK
FFO
HF[POEF
QFSTPPO
CFQBBMU
WPPSBM
MJDIBNFMJKLF
JOTQBOOJOH
IFU
$0HFIBMUF
WBO
IFU
CMPFE
FO
EBBSNFF
EF
QSJLLFM
PN
UF
BEFNFO
%BU
WFSBOEFSU
BMT
JFNBOE
[JFL
XPSEU
%BO
XPSEU
FFO
WFSMBHJOH
WBO
IFU
[VVSTUPGHFIBMUF
WBO
IFU
CMPFE
BM
HBVX
FFO
CFMBOH SJKLF
GBDUPS
)ZQPYFNJF
JT
FFO
UF
MBBH
[VVSTUPGHFIBMUF
WBO
IFU
CMPFE

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 81

hypoxemie door stoornis in de ventilatie

andere oorzaken

dyspneu


pijn 
angst 
paniekaanval

Figuur 3.1

hypoxemie door stoornis in de diffusie

toename van hoeveelheid zuur in plasma


verstarring wand borstkas 
hogere druk in longslagader

Oorzaken van dyspneu.

0PL
FFO
HFEBBMEF
Q)
WBO
IFU
QMBTNB
JT
FFO
FYUSB
QSJLLFM
WPPS
IFU
BEFNFO
&FO
UFWFFM
BBO
[VSF
TUPGGFO
JO
IFU
CMPFE
[PSHU
WPPS
FFO
UPFOBNF
WBO
EF
BEFNIBMJOH
%BU
[JFU
NFO
CJK
FFO
UPFOBNF
WBO
EF
QSPEVDUJF
WBO
LPPMTUPGEJPYJEF
PG
BOEFSF
[VSF
TUPGGFO
%F
WFS[VSJOH
WBO
IFU
QMBTNB
IFFU
BDJEPTF
*O
EJF
TJUVBUJF
QSPCFFSU
IFU
MJDIBBN
IFU
PWFSTDIPU
BBO
[VVS
JO
IFU
QMBTNB
VJU
UF
BEFNFO
JO
EF
WPSN
WBO
$0
#JK
TIPDL
JT
FS
FFO
HSPUF
QSPEVDUJF
WBO
NFML[VVS
CJK
FFO
EJBCFUJTDIF
LFUPBDJEPTF
[JKO
FS
LFUPOFO
EJF
[JDI
BMT
[VVS
HFESBHFO
%F
UPFOBNF
WBO
IFU
BEFNFO
CJK
LFUPBDJEPTF
IFFU
,VTTNBVM BEFNIBMJOH
5FO
EFSEF
TQFMFO
[JOUVJHKFT
JO
EF
MPOHFO
EF
XBOE
WBO
EF
CPSTULBT
FO
EF
MPOH TMBHBEFS
FFO
SPM
%F[F
[JOUVJHKFT
SFHJTUSFSFO
CJKWPPSCFFME
EF
LSBDIU
EJF
EF
TQJFSFO
MFWFSFO
EF
NBUF
XBBSJO
EF
MPOHFO
PQFO
XPSEFO
HFUSPLLFO
FO
FFO
UPFHFOPNFO
CMPFEESVL
JO
EF
MPOHTMBHBEFS
%F[F
JOGPSNBUJF
XPSEU
JO
IFU
BEFNDFOUSVN
WFS XFSLU
FO
CFQBBMU
NFEF
IFU
FSWBSFO
WBO
LPSUBEFNJHIFJE
FO
IFU
UPFOFNFO
WBO
EF
BEFNBSCFJE
5FO
TMPUUF
[BM
PPL
BOHTU
IFU
BEFNFO
JOUFOTJWFSFO
%BU
WPFMU
POBBOHFOBBN
FO
CFESFJ HFOE
)JFS
LBO
FFO
WJDJFV[F
DJSLFM
POUTUBBO
NFU
FFO
QBOJFLBBOWBM
BMT
HFWPMH #FIBMWF
CPWFOHFOPFNEF
WJFS
NFDIBOJTNFO
[JKO
FS
OPH
BOEFSF
EJF
UPU
EZTQOFV
MFJEFO …
FFO
UF
MBBH
IFNPHMPCJOFHFIBMUF
BOFNJF 
EJU
[PSHU
FSWPPS
EBU
IFU
CMPFE
NJOEFS
[VVSTUPG
LBO
WFSWPFSFO …
FFO
UPFHFOPNFO
[VVSTUPGCFIPFGUF
WBO
XFFGTFMT
[PBMT
CJK
LPPSUT
PG
FFO
UF
TOFMMF
XFSLJOH
WBO
EF
TDIJMELMJFS …
BGHFOPNFO
[VVSTUPGWPPS[JFOJOH
JO
EF
XFFGTFMT
IZQPYJF
CJK
TIPDL
%JU
HBBU
TBNFO
NFU
NFML[VVSQSPEVDUJF …
QJKO
JO
EF
CPSTULBTXBOE
PG
JO
EF
CVJL
EJF
IFU
EJFQ
EPPSBEFNFO
JO
EF
XFH
TUBBU %F
WFOUJMBUJF
EF
MVDIUWFSWFSTJOH
JO
EF
MPOHCMBBTKFT
JT
CJK
FFO
BBOUBM
BBOEPFOJOHFO
POWPMEPFOEF
%F
MVDIUTUSPPN
LBO
CFMFNNFSE
[JKO
EF
BEFNIBMJOH
UF
[XBL
EF
MVDIU
LPNU
CJKWPPSCFFME
OJFU
PWFSBM
JO
EF
MPOHFO
PG
EF
FMBTUJDJUFJU
WBO
EF
MPOHCMBBTKFT
JT
BG HFOPNFO
UBCFM
 
%BBSEPPS
POUTUBBU
EF
IZQPYFNJF
FO
PPL
EF
TBUVSBUJF
EBBMU
&FO
BOEFS
TPPSU
PPS[BBL
WPPS
IZQPYFNJF
JT
FFO
CFMFNNFSJOH
JO
EF
EJGGVTJF
WBO
[VVS TUPG
EF
CFXFHJOH
WBO
[VVSTUPGNPMFDVMFO
WBOVJU
EF
MVDIU
JO
EF
MPOHCMBBTKFT
OBBS
EF
IFNPHMPCJOF
JO
EF
FSZUSPDZUFO
UBCFM
 
0WFSWVMEF
IBBSWBBUKFT
JO
EF
MPOHCMBBTKFT


827Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 3.6

Afname in ventilatie en diffusie van zuurstof als oorzaak van kortademigheid

Oorzaken van afgenomen ventilatie: de lucht in de longblaasjes wordt niet genoeg ververst WZaZbbZg^c\]dd\^cYZajX]ilZ\Zc

olZaa^c\kVchigdiiZc]dd[Y$higdiiZc`aZe_Z higjbV kZgha^``^c\ ha^_bde]de^c\ ijbdgbVhhV^c]ZibZY^Vhi^cjb

WZaZbbZg^c\aVV\^cYZajX]ilZ\Zc

WgdcX]^i^h VhibV"VVckVa WgdcX]^da^i^h ijbdg\gdZ^

\ZWgZ`VVcZaVhi^X^iZ^i^cYZadc\WaVVh_Zh

Zb[nhZZb

kZga^ZhkVcadc\WaVVh_ZhYddghVbZckadZ^Zc

Zb[nhZZb

V[\ZcdbZche^Zg`gVX]i

j^iejii^c\ he^Zgo^Z`iZc 6AH

e^_cY^ZY^ZeVYZbZcWZaZbbZgi

WdibZiVhiVhZc^cYZg^WWZc!adc\ka^ZhbZiVhiVhZc ecZjbdi]dgVm`aVeadc\

kZghiVgg^c\kVcYZlVcYkVcYZWdghi`Vh

hedcYna^i^hVc`nadedZi^XV!]d\ZaZZ[i^_Y

hiddgc^h^cd[ijhhZcYZadc\ka^ZoZc

ecZjbdi]dgVm ]nYgdi]dgVmkdX]iijhhZcYZadc\ka^ZoZc

dckdaYdZcYZWZlZ\^c\^c]Zib^YYZcg^[

VhX^iZh!dWZh^iVh YlVghaVZh^ZiZg]dd\iZkVcYZcZ` WZhX]VY^\^c\b^YYZcg^[oZcjl e^_cedhideZgVi^Z[!Wj^`ka^Zheg^``Za^c\

Oorzaken van afgenomen diffusie: zuurstof komt maar moeilijk bij de hemoglobine terecht b^cYZg\gddideeZgkaV`^cYZadc\WaVVh_Zh WZhX]^`WVVgkddgY^[[jh^Z

Zb[nhZZb idZhiVcYcVadWZXidb^Zd[ecZjbdcZXidb^Z ViZaZXiVhZhVbZckdjlZckVcadc\WaVVh_Zh ijbdg\gdZ^

^cÃaigVViZcejhkdgb^c\

ecZjbdc^Z ijWZgXjadhZ

lViZg^c]ZilZZ[hZa

]Vgi[VaZc Vhi]bVXVgY^VaZ adc\dZYZZb

kdgb^c\kVcW^cYlZZ[hZa

adc\ÃWgdhZ

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 83

NFU
EBBSCJK
XBU
PFEFFN
[PSHFO
FSWPPS
EBU
[VVSTUPG
MBOHFS
POEFSXFH
JT
5FHFMJKLFS UJKE
[PSHFO
[F
WPPS
FYUSB
HFXJDIU
JO
EF
XBOE
WBO
EF
MPOHCMBBTKFT
%BU
CFUFLFOU
PQ
[JKO
CFVSU
EBU
FS
CJK
IFU
JOBEFNFO
FYUSB
LSBDIU
NPFU
XPSEFO
PQHFCSBDIU 4UPPSOJTTFO
JO
EF
WFOUJMBUJF
FO
TUPPSOJTTFO
JO
EF
EJGGVTJF
LVOOFO
IBOE
JO
IBOE
HBBO
#JK
FNGZTFFN
JT
FS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
POWPMEPFOEF
WFOUJMBUJF
EPPS
WFSTMBQQJOH
WBO
EF
MPOHCMBBTKFT
NFU
EBBSCJK
FFO
BGHFOPNFO
PQQFSWMBL
WPPS
EF
EJGGVTJF
EPPS
IFU
TB NFOTNFMUFO
WBO
EJF
MPOHCMBBTKFT
#JK
IBSUGBMFO
WPSNU
IFU
FYUSB
XBUFS
JO
EF
XBOE
WBO
EF
MPOHCMBBTKFT
FO
JO
EF
IBBSWBBUKFT
FFO
CFMFNNFSJOH
WPPS
EF
EJGGVTJF
WBO
[VVSTUPG
UFHFMJKLFSUJKE
[PSHU
EF
PWFSWVMMJOH
WBO
EF
IBBSWBBUKFT
WPPS
FFO
FYUSB
FO
WFSNPFJFOE
HFXJDIU
EBU
CJK
JO
FO
VJUBEFNJOH
WFSQMBBUTU
NPFU
XPSEFO

Gevolgen van kortademigheid #JK
LPSUBEFNJHIFJE
POUTUBBU
BOHTU
&FO
LPSUBEFNJHF
QBUJqOU
MBBU
NFO
EBBSPN
OJFU
BM MFFO
#JK
QBUJqOUFO
EJF
MBOHEVSJH
LPSUBEFNJH
[JKO
WFSEJFOU
EF
WPDIUCBMBOT
FYUSB
BBOEBDIU
7JB
EF
JOUFOTJFWF
BEFNIBMJOH
SBBLU
EF
QBUJqOU
CFIPPSMJKL
WFFM
XBUFS
LXJKU
FO
[FMG
PQ
UJKE
ESJOLFO
LPNU
FS
JO
[PµO
TJUVBUJF
OJFU
WBO
[FLFS
OJFU
BMT
JFNBOE
XBU
JO
EF
XBS
SBBLU
EPPS
HFCSFL
BBO
[VVSTUPG
&SOTUJHF
FO
MBOHEVSJHF
EZTQOFV
QVU
JFNBOE
VJU
%F
BEFNIBMJOHT TQJFSFO
XPSEFO
NJOEFS
LSBDIUJH
"MT
JOUVTTFO
EF
CFMFNNFSJOH
JO
EF
WFOUJMBUJF
PG
EJGGVTJF
POWFSBOEFSE
HSPPU
JT
[BM
EF
TJUVBUJF
WFSTMFDIUFSFO
NFU
UPFOFNFOE
[VVSTUPGHFCSFL
&S
POUTUBBU
EBO
FFO
SFTQJSBUPJSF
JOTVG¾DJqOUJF
XBBSCJK
CFBEFNJOH
OPPE[BLFMJKL
JT %F
CBMBOT
UVTTFO
[VVSTUPGBBOCPE
FO
[VVSTUPGCFIPFGUF
JO
EF
IBSUTQJFS
LBO
OBEFMJH
CF JOWMPFE
XPSEFO
)FU
IBSU
NPFU
TOFMMFS
TMBBO
FO
[JDI
NFFS
JOTQBOOFO
NBBS
EPPS
IFU
[VVSTUPGHFCSFL
NPFU
EF
IBSUTQJFS
IFU
[JFO
UF
SFEEFO
NFU
NJOEFS
[VVSTUPG
%BU
LBO
IBSUSJUNFTUPPSOJTTFO
FO
IBSUGBMFO
VJUMPLLFO
PG
WFSFSHFSFO

Bestrijden van kortademigheid 7PPSPQ
TUBBU
IFU
BBOQBLLFO
WBO
EF
PPS[BLFO
;VVSTUPGUIFSBQJF
CFWPSEFSU
EF
EJGGVTJF
FO
LBO
IZQPYFNJF
CFTUSJKEFO
&FO
MBHF
EPTFSJOH
NPS¾OF
EFNQU
EF
BEFNIBMJOH
FO
LBO
[P
QBMMJBUJFG
FFO
HFWFDIU
PN
MVDIU
WFS[BDIUFO

3.4.2

Hoesten, sputum en stridor

kennisclip 0N
HPFE
UF
LVOOFO
IPFTUFO
NPFU
JFNBOE
HFOPFH
TQJFSLSBDIU
IFCCFO
SFDIUPQ
LVO OFO
[JUUFO
HFFO
QJKO
IFCCFO
BBO
EF
CPSTULBTXBOE
UVNPSHSPFJ
FO
TUFNCBOEFO
IFC CFO
PN
UF
TMVJUFO
%JF
TMVJUJOH
NPFU
IFMQFO
PN
HFOPFH
ESVL
PQ
UF
CPVXFO
WPPS
EF
FYQMPTJFWF
VJUBEFNJOH
)PFTUFO
XPSEU
PQHFXFLU
EPPS
QSJLLFMJOH
JSSJUBUJF
WBO
EF
MVDIUXFHFO
FSHFOT
UVTTFO
EF
LFFM
IFU
TUSPUUFOIPPGE
FO
EF
MPOHCMBBTKFT
JO
#JK
FFO
QSPEVDUJFWF
IPFTU
XPSEU
TQVUVN
PQHFIPFTU
*O
IFU
CFHJO
JT
TMJKN
IFMEFS
MBUFS
XPSEU
EBU
HFFM
PG
HSPFO
BMT
HFWPMH
WBO
XBU
XJUUF
CMPFEDFMMFO
EPFO
(SPFO
TMJKN
JT
PQ
[JDI[FMG
HFFO
SFEFO
WPPS
FFO
BOUJCJPUJDVN

847Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 3.7

Kenmerken van ademhaling, hoest en sputumvorming

Kenmerk

Kan gezien worden bij

]ZaYZgd[\gdZckZg`aZjgYha^_bde]dZhiZc

k^gVaZd[WVXiZg^…aZWgdcX]^i^h\ZZckZghX]^aiZo^Zc

\gdiZ]dZkZZa]ZYZc\Za^\!Wgj^chejijbde]dZhiZc

adc\VWXZh!WgdcX]^…XiVh^Z

hX]j^bZcY!lViZg^\!bZiWadZYW^_bZc\^c\]dZhiZc

adc\dZYZZb

WadZYde]dZhiZc

`Vc^cX^YZciZZa\ZWZjgZc0bd\Za^_`ijWZgXj" adhZ!ijbdg\gdZ^

Ygd\Zeg^``Za]dZhi

W^_lZg`^c\68:"gZbbZgh!ijbdg\gdZ^!VhibV

]ddgWVgZ^cVYZb^c\

higjbV!ha^_bde]de^c\!ajX]ie^_ekZgcVjl^c\! Ze^\adii^i^h

]ddgWVgZj^iVYZb^c\

VVckVaVhibVWgdcX]^VaZ

VYZbYZegZhh^Z

]nedi]Zgb^Z!dkZgYdhZg^c\de^ViZc!hiVgiojjg" hid[i]ZgVe^ZW^_aVc\Yjg^\8DE9!^c`aZbb^c\ YddgiZ]d\ZYgj`^cYZhX]ZYZa]daiZ

VXjiZVYZbhi^ahiVcYVXjiZVecZj

]Vgihi^ahiVcY

hcjg`ZcZcdcgjhi^\haVeZcbZi`dgiZeZg^dYZc kVcVYZbhi^ahiVcY

haVVeVecZj

eZg^dYZckVcVYZbhi^ahiVcY!V[\Zl^hhZaYbZi ]neZgkZci^aVi^Z/8]ZncZ"Hid`Zh"VYZb]Va^c\

]d\ZaZZ[i^_Y!]Vgi[VaZc!egdWaZbZc^c]ZghZchiVb

]neZgkZci^aVi^ZW^_\ZYVVaYWZljhio^_c!bZiodZi^\Z\Zjg

@jhhbVja"VYZb]Va^c\W^_Y^VWZi^hX]Z`ZidVX^YdhZ

&FO
TUSJEPS
JT
FFO
IPPSCBSF
BEFNIBMJOH
&FO
TUSJEPS
CJK
IFU
JOBEFNFO
IPPSU
CJK
FFO
CFMFNNFSJOH
IPPH
JO
EF
MVDIUXFHFO
FFO
TUSJEPS
CJK
IFU
VJUBEFNFO
IPPSU
CJK
FFO
CFMFNNFSJOH
EJFQ
JO
EF
MPOHFO
)ZQFSWFOUJMBUJF
JT
IFU
UF
JOUFOTJFG
UF
TOFM
FO
UF
EJFQ
BEFNFO
)FU
LBO
POEFSEFFM
[JKO
WBO
FFO
QBOJFLBBOWBM

3.4.3

Afwijkend of afgenomen ademen

&FO
BEFNEFQSFTTJF
JT
FFO
UF
PQQFSWMBLLJHF
FO
UF
USBHF
BEFNIBMJOH
NFU
NJOEFS
EBO
BDIU
BEFNIBMJOHFO
QFS
NJOVVU
7BBL
JT
FS
TQSBLF
WBO
FFO
WFSHJGUJHJOH
CJKWPPSCFFME
NFU
FFO
PQJBBU
&FO
BQOFV
JT
FFO
BEFNTUJMTUBOE
#JK
WPMXBTTFOFO
JT
FFO
BDVVU
PQ USFEFOEF
BEFNTUJMTUBOE
IFU
HFWPMH
WBO
FFO
TUJMTUBOE
WBO
EF
CMPFETPNMPPQ
&S
LBO
POSFHFMNBUJH
TOVSLFOE
BEFNFO
[JKO
HBTQJOH 
%BU
TUBBU
HFMJKL
BBO
BEFNTUJMTUBOE $IFZOF4UPLFTBEFNIBMJOH
¾HVVS

JT
FFO
QBUSPPO
WBO
UFSVHLFSFOEF
BQOFV
BGHFXJT TFME
NFU
BEFNFO
EBU
UPF
FO
XFFS
BGOFFNU
)FU
LBO
XJK[FO
PQ
QSPCMFNFO
NFU
EF
CMPFE WPPS[JFOJOH
JO
EF
IFSTFOTUBN
)FU
XPSEU
WBBL
JO
WFSCBOE
HFCSBDIU
NFU
EF
TUFSWFOTGBTF
NBBS
EBU
WFSCBOE
JT
OJFU
TUFSL
%JU
QBUSPPO
WBO
BEFNIBMJOH
LPNU
PPL
POEFS
BOEFSF
PNTUBOEJHIFEFO
WPPS


Figuur 3.2 Perioden van ademstilstand, afgewisseld met hyperventilatie: CheyneStokes-ademhaling.

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 85

3.5

Afwijkende polskenmerken

"BO
FMLF
TMBHBEFS
JT
FFO
´QPMTµ
UF
WPFMFO
4PNNJHF
TMBHBEFST
[JKO
EPPS
EF
IVJE
IFFO
UF
WPFMFO
&FO
BOEFS
XPPSE
JT
QVMTBUJF
)FU
WPFMFO
WBO
EF
QPMT
TUBOEBBSE
CJK
IFU
QPMT HFXSJDIU
WFSUFMU
JFUT
PWFS
EF
IBSUTMBHGSFRVFOUJF
EF
SFHFMNBBU
WBO
EF
IBSUXFSLJOH
FO
EF
LSBDIU
WBO
EF
QPMTHPMG
%BBSNFF
LBO
NFO
PQ
IFU
TQPPS
LPNFO
WBO
BGXJKLJOHFO
JO
EF
IBSUXFSLJOH
FO
WBO
FFO
BGHFOPNFO
CMPFETUSPPN
JO
EF
TMBHBEFS
*O
UBCFM

TUBBO
EF
NFFTU
WPPSLPNFOEF
XBBSOFNJOHFO
WBO
BGXJKLJOHFO
BBO
EF
QPMT
EBU
OPFNFO
XF
PPL
BGXJKLFOEF
QPMTLFONFSLFO Tabel 3.8

Afwijkende polskenmerken

Afwijking in

Term

Criteria

]VgihaV\[gZfjZci^Z

iVX]nXVgY^Z

^cgjhibZZg3&%%eZgb^cjji

WgVYnXVgY^Z

1*%haV\ZceZgb^cjji

gZ\ZabVVi

^ggZ\jaV^gZedah

eVjoZhijhhZcYZhaV\Zcdc\Za^_`0dcgZ\ZabVi^\

kjaa^c\

^cZfjVaZedah

`gVX]ikVcYZedahl^hhZaieZghaV\0dc\Za^_`bVi^\

haZX]i\ZkjaY

edahldgYihaZX]iZgkdZaWVVg

3.5.1

Afwijkingen in de hartslagfrequentie

&FO
QBUJqOU
NFU
IBSULMPQQJOHFO
QBMQJUBUJFT
WPFMU
FFO
UF
TOFMMF
TPNT
POSFHFMNBUJHF
IBSUXFSLJOH
EJF
POBBOHFOBBN
JT
PG
FFO
IBSU
EBU
´PWFSTMBBUµ
"GXJKLJOHFO
JO
EF
IBSU TMBH
[JKO
PPL
BMT
PCKFDUJFG
TZNQUPPN
UF
PCTFSWFSFO
&FO
UBDIZDBSEJF
UBCFM

LBO
IFFM
WFSTDIJMMFOEF
PPS[BLFO
IFCCFO
0QXJOEJOH
FO
BOHTU
QJKO
FFO
UF
WPMMF
CMBBT
IZQPHMZLFNJF
BMMFNBBM
[JKO
IFU
FGGFDUFO
WBO
BESFOB MJOF
5BDIZDBSEJF
JT
FFO
WBO
EF
WFSTDIJKOTFMFO
CJK
FFO
4*34
[JF
QBSBHSBBG
 
#MPFE ESVLEBMJOH
CJK
TIPDL
NBBLU
FFO
TUFFET
TOFMMFSF
IBSUTMBH
OPEJH
NBBS
EF
WVMMJOH
WBO
EF
QPMT
HBBU
EBBSCJK
BDIUFSVJU
,PG¾F
FO
OJDPUJOF
WFSHJGUJHFO
IFU
MJDIBBN
NFU
FFO
UBDIZ DBSEJF
BMT
VJUJOH
,PPSUT
WFSTOFMU
EF
IBSUTMBH
[VVSTUPGHFCSFL
NBBLU
FFO
UBDIZDBSEJF
OPPE[BLFMJKL
FFO
UF
IBSE
XFSLFOEF
TDIJMELMJFS
WFSIPPHU
EF
IBSUTMBHGSFRVFOUJF
&FO
UBDIZDBSEJF
IPPSU
CJK
FFO
MPOHFNCPMJF
%F[F
MJKTU
JT
OJFU
WPMMFEJH
0PL
IFU
IBSU
[FMG
LBO
EF
PPS[BBL
WBO
EF
UBDIZDBSEJF
[JKO
CJKWPPSCFFME
BUSJVN¾CSJMMFSFO
QBSBHSBBG

PG
BOEFSF
TUPPSOJTTFO
JO
EF
QSJLLFMWPSNJOH
EJF
EF
GSFRVFOUJF
PQKBHFO &FO
UBDIZDBSEJF
WPSNU
FFO
CFMBTUJOH
WPPS
EF
IBSUTQJFS
%F
[VVSTUPGCFIPFGUF
WBO
EF
IBSUTQJFS
OFFNU
UPF
FO
EF
EJBTUPMF
XPSEU
WBOXFHF
EF
TOFMIFJE
JOHFLPSU
NFFS
EBO
EF
TZTUPMF
%F
EJBTUPMF
JT
EF
GBTF
XBBSJO
IFU
[VVSTUPGSJKLF
CMPFE
WBO
CVJUFO
OBBS
CJOOFO
EJFQ
JO
EF
PQ
EBU
NPNFOU
POUTQBOOFO
IBSUTQJFS
LBO
EPPSESJOHFO
UPU
WMBL
POEFS
IFU
FOEPDBSE
EF
CJOOFOCFLMFEJOH 
5JKEFOT
EF
TZTUPMF
JT
FS
WPPS
IFU
CMPFE
JO
EF
LSBOTTMBH BEFSUBLKFT
HFFO
EPPSLPNFO
BBO
JO
EF
TUSBL
HFTQBOOFO
IBSUTQJFS
%BBSPN
LBO
FFO
UB DIZDBSEJF
CJK
WFSOBVXEF
LSBOTTMBHBEFST
JTDIFNJF
WBO
EF
IBSUTQJFS
FO
QJKO
PQ
EF
CPSTU
WFSPPS[BLFO
TPNT
BOEFSF
SJUNFWFSTUPSJOHFO
FO
FFO
UPFOBNF
WBO
IBSUGBMFO &FO
CSBEZDBSEJF
UBCFM

JT
FFO
OPSNBBM
WFSTDIJKOTFM
CJK
HPFE
HFUSBJOEF
EVVSTQPS UFST
PNEBU
EF
HSPUF
IPFWFFMIFJE
CMPFE
QFS
IBSUTMBH
IFU
TMBHWPMVNF
JO
SVTU
FFO
HPFE


867Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

IBSUNJOVVUWPMVNF
HBSBOEFFSU
7FSEFS
IPPSU
FFO
CSBEZDBSEJF
CJK
IZQPUIFSNJF
CJK
FFO
WFFM
UF
USBHF
TDIJMELMJFSXFSLJOH
CJK
WFSHJGUJHJOHFO
[PBMT
NFU
EJHPYJOF
FO
CJK
TUPPSOJTTFO
JO
EF
QSJLLFMWPSNJOH
FO
QSJLLFMHFMFJEJOH
JO
IFU
IBSU
%PPS
FFO
WFFM
UF
USBHF
IBSUTMBH
WPFMU
JFNBOE
[JDI
JO
SVTU
BG
FO
UPF
EVJ[FMJH
%F
QBV[FT
UVTTFO
EF
TMBHFO
EVSFO
EBO
UF
MBOH
PN
HFEVSFOEF
EF
MBOHF
EJBTUPMF
EF
EPPSCMPFEJOH
WBO
EF
IBMTTMBHBEFST
PQ
QFJM
UF
IPVEFO

3.5.2

Onregelmatige hartwerking

#JK
JFEFSFFO
LBO
FS
XFM
FFOT
FFO
FYUSB
TMBH
UVTTFO
EF
OPSNBMF
TMBHFO
EPPS
LPNFO
&S
LPNU
FFO
TMBH
´UF
WSPFHµ
%BU
IFFU
FFO
QSFNBUVVS
DPNQMFY
PVEF
UFSN
FYUSBTZTUPMF 
%F
CSPO
EBBSWBO
LBO
FSHFOT
JO
EF
IBSUCPF[FN
[JUUFO
)FU
JT
POTDIVMEJH
FO
XPSEU
JO
EF
IBOE
HFXFSLU
EPPS
BOHTU
LPG¾F
FO
OJDPUJOF
"OEFSF
POSFHFMNBUJHIFEFO
IPSFO
XFM
CJK
FFO
IBSU[JFLUF
[PBMT …
BUSJVN¾CSJMMFSFO
NFU
FFO
UPUBBM
JSSFHVMBJSF
FO
JOFRVBMF
QPMT …
QSFNBUVSF
WFOUSJDVMBJSF
DPNQMFYFO
17$µT 
FYUSB
TMBHFO
NFU
FFO
CSPO
JO
EF
LB NFST
FFO
FOLFM
17$
XPSEU
WBBL
HF[JFO
FO
XPSEU
BMT
POTDIVMEJH
CFTDIPVXE
FFO
BBOUBM
17$µT
OB
FMLBBS
LBO
[PSHXFLLFOE
[JKO …
CMPLLBEF
JO
EF
BUSJPWFOUSJDVMBJSF
HFMFJEJOH
"7LOPPQ
FO
CVOEFM
WBO
)JT 
PN
EF
UXFF
PG
ESJF
TMBHFO
WBMU
FS
FFO
TMBH
XFH
XBBSCJK
FS
XFM
´EPPSHFUFMEµ
LBO
XPSEFO

3.5.3

Afwijkingen in de vulling

1MBBUTFO
XBBS
QVMTBUJFT
WBO
TMBHBEFST
UF
WPFMFO
[JKO
[JKO
XFFSHFHFWFO
JO
¾HVVS

&FO
TMFDIU
HFWVMEF
NPFJMJKL
UBTUCBSF
[PHFIFUFO
ESBBEWPSNJHF
QPMT
IPPSU
CJK
TIPDL
&FO
XFFL
BBOWPFMFOEF
QPMT
LBO
QBTTFO
CJK
FFO
FSOTUJHF
BPSUBLMFQWFSOBVXJOH
&FO
TUSBL
HFTQBOOFO
QPMTTMBH
LBO
IPSFO
CJK
JOLMFNNJOH
WBO
EF
IFSTFOTUBN
%BU
JT
FFO
ESVLQPMT
[JF
QBSBHSBBG
  &FO
XJTTFMFOEF
WVMMJOH
JT
NFFTUBM
IFU
HFWPMH
WBO
SJUNFTUPPSOJTTFO
[PBMT
BUSJVN¾CSJM MFSFO
PG
QSFNBUVSF
WFOUSJDVMBJSF
DPNQMFYFO


3.5.4

Ritmestoornissen en hartminuutvolume (cardiac output)

#FIBMWF
IFU
[VVSTUPGUFLPSU
JO
EF
IBSUTQJFS
EPPS
FFO
UBDIZDBSEJF
JT
FS
OPH
FFO
NPHFMJKL
OBEFFM
OBNFMJKL
FFO
TUFSLF
EBMJOH
WBO
IFU
TMBHWPMVNF
0OEBOLT
EF
HFTUFHFO
GSFRVFOUJF
EBMFO
IFU
IBSUNJOVVUWPMVNF
EF
DBSEJBD
PVUQVU
FO
EF
CMPFEESVL
%VJ[FMJHIFJE
FO
POXFM
XPSEFO
TZODPQF
CJK
FFO
SJUNFTUPPSOJT
[JKO
[FFS
TFSJFVT
UF
OFNFO
TUPPSOJTTFO
EJF
ESJO HFOE
NPFUFO
XPSEFO
VJUHF[PDIU
[FLFS
NFU
CFXVTU[JKOTWFSMJFT
FO
WBMMFO
DPMMBCFSFO 
&FO
EFSHFMJKLF
EBMJOH
WBO
IFU
IBSUNJOVVUWPMVNF
LBO
PPL
EPPS
FFO
CSBEZDBSEJF
LPNFO

3.5.5

Artsen voelen pulsaties ook op andere plaatsen

0N
FFO
JOESVL
UF
LSJKHFO
WBO
EF
LSBDIU
WBO
EF
CMPFETUSPPN
PQ
BOEFSF
QMBBUTFO
FO
PN
FFO
BBOXJK[JOH
UF
LSJKHFO
WPPS
FWFOUVFMF
TMBHBEFSWFSOBVXJOH
WPFMFO
BSUTFO
PPL
OBBS
QVMTBUJFT
PQ
BOEFSF
QMBBUTFO
7PPSBM
WFSTDIJMMFO
UVTTFO
MJOLT
FO
SFDIUT
[FLFS


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 87

BMT
BBO
nnO
LBOU
CJKWPPSCFFME
FFO
WPFU
LPVE
CMFFL
PG
WFSMBNE
JT
FO
QJKO
EPFU
JT
EF[F
JOGPSNBUJF
CFMBOHSJKL

Figuur 3.3 Andere plaatsen, naast de polsgewrichten, waar pulsaties te voelen zijn.

3.5.6

Circulatiestilstand

"GXF[JHF
IBSUBDUJF
FFO
IBSUTUJMTUBOE
XBBSEPPS
EF
CMPFETPNMPPQ
TUJMTUBBU
IFFU
PPL
XFM
´LMJOJTDI
EPPEµ
;FFS
FSOTUJHF
IFSTFOTDIBEF
EPPS
[VVSTUP¿PPTIFJE
IFSTFOBOPYJF
FO
PWFSMJKEFO
WPMHFO
EBO
CJOOFO
NJOVUFO
)FU
CFXVTU[JKO
WFSEXJKOU
WPMMFEJH
CJOOFO
[PµO
UJFO
TFDPOEFO
FO
FS
JT
BQOFV
NFU
HBTQJOH
;JF
WFSEFS
QBSBHSBBG


3.6

Afwijkingen in de bloeddruk

%F
OPSNBMF
SFHFMJOH
WBO
EF
CMPFEESVL
JT
FFO
TBNFOTQFM
WBO …
EF
IBSUXFSLJOH
WPPSBM
EF
LSBDIU
WBO
EF
MJOLFSLBNFS …
EF
OJFSXFSLJOH
WPPSBM
IFU
WFSNPHFO
PN
WJB
OBUSJVNSFUFOUJF
IFU
CMPFEWPMVNF
UF
SFHFMFO …
EF
QFSJGFSF
WBBUXFFSTUBOE *O
EJU
SFHFMNFDIBOJTNF
TQFMFO
EF
IPSNPOFO
WBO
IFU
SFOJOFBOHJPUFOTJOFBMEPTUFSPO TZTUFFN
3""4


EF
ESVL[JOUVJHKFT
JO
EF
IBMTTMBHBEFST
IFU
BVUPOPNF
[FOVXTUFMTFM
FO
BESFOBMJOF
FFO
SPM

887Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

&FO
XBBSEF
WBO

PWFS

NN)H

PWFS
 
L1B
LJMPQBTDBM
JT
FFO
OPSNBMF
BS UFSJqMF

CMPFEESVL
CJK
WPMXBTTFOFO
.FU
EF
MFFGUJKE
LBO
EF
CMPFEESVL
MJDIU
TUJKHFO
#JK
LJOEFSFO
IPPSU
EF
CMPFEESVL
EVJEFMJKLFS
MBHFS
UF
[JKO
%F
WSBBH
JT
IPFWFFM
EF
CMPFE ESVL
NBH
TUJKHFO
PQ
IPHFSF
MFFGUJKE
7PPSBM
FFO
UPFHFOPNFO
SJTJDP
PQ
FFO
$7"
JT
EBBS CJK
FFO
CFMBOHSJKL
BSHVNFOU
NFU
EBBSUFHFOPWFS
EF
SJTJDPµT
WBO
FFO
CFIBOEFMJOH
NFU
NFEJDJKOFO
WPPSBM
WBMQBSUJKFO
)FU
WFSIBBM
EBU
EF
CMPFEESVL
TUBOEBBSE
MJOLT
NPFU
XPSEFO
HFNFUFO
IPPSU
UIVJT
JO
IFU
SJKL
EFS
GBCFMFO
&FO
WFSTDIJM
UVTTFO
MJOLT
FO
SFDIUT
WBO
NBYJNBBM

NN)H
LBO
OPS NBBM
[JKO
$POUSPMFT
XPSEFO
BMUJKE
HFEBBO
BBO
EF
LBOU
NFU
EF
IPPHTUF
HFNFUFO
XBBSEF

3.6.1

Hypertensie

kennisclip )ZQFSUFOTJF
JT
FFO
UF
IPHF
CMPFEESVL
&FO
XBBSEF
IPHFS
EBO

PWFS

CFTDIPVXFO
XF
WPPS
FFO
WPMXBTTFOF
BMT
UF
IPPH
#JK
IZQFSUFOTJF
JT
EF
CMPFEESVL
UFMLFOT
WFSIPPHE
XBOOFFS
EF[F
NFU
UVTTFOQP[FO
WBO
FOLFMF
XFLFO
IFSIBBMEFMJKL
JO
SVTU
XPSEU
HFNFUFO
[PXFM
[JUUFOE
BMT
MJHHFOE 
&FO
UF
IPHF
ESVL
SJDIU
PQ
LPSUF
UFSNJKO
BMMFFO
TDIBEF
BBO
BMT
IJK
FYUSFFN
IPPH
XPSEU
%BU
IFFU
NBMJHOF
IZQFSUFOTJF
%F
EJBTUPMJTDIF
ESVL
JT
EBBSCJK
IPHFS
EBO

NN)H
FS
[JKO
UFLFOFO
WBO
FFO
UF
IPHF
ESVL
JO
EF
TDIFEFM
FO
CMPFEJOHFO
JO
IFU
OFUWMJFT
&S
CFTUBBU
FSOTUJHF
IPPGEQJKO
FO
IFSTFOGVODUJFT
SBLFO
WFSTUPPSE -JDIUF
UPU
NBUJHF
IZQFSUFOTJF
WFSPPS[BBLU
CJK
EF
NFFTUF
NFOTFO
HFFO
OPFNFOTXBBS EJHF
LMBDIUFO
PPL
HFFO
IPPGEQJKO
.PFIFJE
FO
IBSULMPQQJOHFO
LPNFO
FFSEFS
WBO
EF
PPS[BBL
WBO
EF
IZQFSUFOTJF
EBO
EPPS
EF
IZQFSUFOTJF
[FMG
)ZQFSUFOTJF
SJDIU
PQ
EFO
EVVS
FDIUFS
XFM
TDIBEF
BBO subjectieve symptomen: alleen klachten bij extreem hoge bloeddrukwaarden

oorzaken: "
erfelijke aanleg "
overgewicht "
overmatige stress "
alcoholmisbruik "
stenose nierslagader "
bijwerking medicijnen: 
prednison


  



hypertensie

toegenomen risico op: "
CVA (bloedig en onbloedig) "
hartfalen "
nierschade "
slagaderverkalking

Figuur 3.4 Hypertensie.

aanpak: "
oorzaken wegnemen "
leefwijze wijzigen "
diuretica "
bètablokkers "
ACE-remmers "
'artanen' "
vaatverwijders "
andere middelen

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 89

3.6.2

Hypotensie en collaps

)ZQPUFOTJF
JT
FFO
UF
MBHF
CMPFEESVL
&FO
UF
MBHF
CMPFEESVL
JO
IFU
LBEFS
WBO
TIPDL
XPSEU
JO
QBSBHSBBG

CFTDISFWFO
)ZQPUFOTJF
LBO
JFNBOE
EVJ[FMJH
NBLFO
FO
LBO
MFJEFO
UPU
WBMQBSUJKFO
FO
CFXVTU[JKOTWFSMJFT
)FU
POXFM
XPSEFO
NFU
CFXVTU[JKOTWFS MJFT
NFFTUBM
LPSUEVSFOE
IFFU
FFO
TZODPQF
FO
IFU
JO
FMLBBS
[BLLFO
FO
WBMMFO
XPSEU
FFO
DPMMBQT
HFOPFNE
EF
QBUJqOU
DPMMBCFFSU &FO
WBTPWBHBMF
DPMMBQT
¿BVXWBMMFO
JT
IFU
HFWPMH
WBO
FFO
POUSFHFMJOH
WBO
EF
SF ¿FY
XBBSNFF
EF
CMPFEESVL
JO
TUBOE
XPSEU
HFIPVEFO
BMT
NFO
SFDIUPQ
TUBBU
%BU
LBO
LPNFO
EPPS
CJKWPPSCFFME
FFO
TDISJLSFBDUJF
PG
EPPS
MBOHEVSJH
TUJMTUBBO
JO
EF
XBSNUF
7FSXJKEJOH
WBO
BEFST
JO
TLFMFUTQJFSFO
FO
CVJL
[PSHU
WPPS
FFO
BGOBNF
WBO
EF
IPFWFFMIFJE
CMPFE
EJF
WJB
EF
IPMMF
BEFST
UFSVHLFFSU
OBBS
IFU
IBSU
.FO
TQSFFLU
JO
EJU
WFSCBOE
PPL
XFM
PWFS
FFO
EBMJOH
WBO
EF
WFOFV[F
SFUVSO
%F
OPSNBMF
SFBDUJF
WBO
IFU
IBSU
PQ
EF
CMPFEESVLEBMJOH
FFO
WFSTOFMMJOH
WBO
EF
XFSLJOH
XPSEU
QFS
POHFMVL
WFSWBOHFO
EPPS
FFO
WFSUSBHJOH
FFO
CSBEZDBSEJF
#JOOFO
FOLFMF
NJOVUFO
LFFSU
IFU
CFXVTU[JKO
UFSVH
&FO
BBOWBM
WBO
IZQPUFOTJF
OB
IFU
SFDIUPQ
LPNFO
IFFU
PSUIPTUBUJTDIF
IZQPUFOTJF
%F
QBUJqOU
WBMU
[PNBBS
.PHFMJKLF
PPS[BLFO
WBO
EF[F
CMPFEESVLEBMJOH
[JKO …
[FOVXBBOUBTUJOH
EPPS
EJBCFUFT
NFMMJUVT …
MBOHEVSJHF
CFESVTU …
POEFSWVMMJOH
WBO
EF
DJSDVMBUJF
CJKWPPSCFFME
EPPS
EFIZESBUJF …
OFVSPMPHJTDIF
BBOEPFOJOHFO
[PBMT
EF
[JFLUF
WBO
1BSLJOTPO …
FFO
CJKXFSLJOH
WBO
CMPFEESVLWFSMBHFOEF
NFEJDJKOFO
PG
CJKWPPSCFFME
BOUJQTZ DIPUJDB
%F[F
BBOWBMMFO
LVOOFO
IFFM
WFSSBEFSMJKL
JOFFOT
UPFTMBBO
PPL
BM
JT
JFNBOE
BM
FFO
NJ OVVU
HFMFEFO
PQHFTUBBO
FO
BBO
EF
XBOEFM
HFHBBO
;F
LVOOFO
UPU
UJFO
NJOVUFO
EVSFO
)FU
HFWBBS
WBO
CMPFEESVLEBMJOH
FO
WBMMFO
JT
PPL
EF
SFEFO
EBU
NFO
OJUSPHMZDFSJOFQSF QBSBUFO
NFEJDBUJF
POEFS
EF
UPOH
CJK
BOHJOB
QFDUPSJT
CFTMJTU
OJFU
NBH
UPFEJFOFO
CJK
JFNBOE
EJF
TUBBU

3.6.3

Shock

kennisclip 4IPDL
JT
FFO
JOFFOTUPSUJOH
WBO
EF
CMPFETPNMPPQ
%F
CMPFETPNMPPQ
LBO
BMMF
XFFGTFMT
OJFU
NFFS
WBO
HFOPFH
CMPFE
WPPS[JFO
%BU
HFCSFL
MFJEU
UPU
JTDIFNJF
EJF
DFMMFO
LBQPU
NBBLU
%F
LSBDIU
BDIUFS
EF
CMPFETUSPPN
POUCSFFLU
%BU
JT
UF
[JFO
FO
UF
WPFMFO
BBO
LPVEF
FYUSFNJUFJUFO
FO
BBO
FFO
WFSUSBBHEF
DBQJMMBSZ
SF¾MM
OB
ESVL
PQ
EF
IVJE
PG
PQ
EF
OBHFM
[BM
IFU
CMPFE
UF
MBOH[BBN
JO
EF
IBBSWBBUKFT
UFSVHLFSFO
%F
OPSNBMF
SPEF
LMFVS
LPNU
OJFU
CJOOFO
UXFF
TFDPOEFO
UFSVH
&S
[JKO
XFM
FFO
QBBS
TPPSUFO
TIPDL
XBBSCJK
EJU
JO
IFU
CFHJO
BOEFST
JT
%F
CMPFEESVL
JO
EF
BPSUB
[BM
HBBO
EBMFO
4PNT
HBBU
EBU
TOFM
BOEFSF
LFSFO
XBU
MBOH[BNFS


907Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Verschillende soorten shock &S
[JKO
EJWFSTF
TPPSUFO
FO
PPS[BLFO
WBO
TIPDL
UBCFM
 
#JK
FFO
IZQPWPMFNJTDIF
TIPDL
JT
FS
[PµO
HSPPU
UFLPSU
BBO
CMPFEWPMVNF
EBU
FFO
HPFEF
EPPSCMPFEJOH
OJFU
NFFS
HFHBSBOEFFSE
JT
$PNQFOTBUJF
WBO
EJU
WPMVNFUFLPSU
EPPS
WFSTOFMEF
IBSUXFSLJOH
FO
UPFOBNF
WBO
EF
QFSJGFSF
WBBUXFFSTUBOE
WBTPDPOTUSJDUJF
JT
VJUFJOEFMJKL
POWPMEPFOEF #JK
FFO
DBSEJBMF
PPL
XFM
DBSEJPHFOF
TIPDL
TDIJFU
EF
QPNQXFSLJOH
WBO
IFU
IBSU
FSOTUJH
UFLPSU
[PEBU
EF
CMPFETUSPPN
JO
EF
BPSUB
POWPMEPFOEF
LSBDIU
FO
TOFMIFJE
NFFLSJKHU #JK
FFO
PCTUSVDUJFWF
TIPDL
JT
FS
FFO
[P
HSPUF
CFMFNNFSJOH
WBO
EF
CMPFETUSPPN
FS HFOT
JO
EF
HSPUF
CMPFEWBUFO
EJDIU
CJK
IFU
IBSU
EBU
EF
CMPFETPNMPPQ
OJFU
LBO
XPSEFO
HFIBOEIBBGE #JK
FFO
EJTUSJCVUJFWF
TIPDL
JT
FS
FFO
UPUBBM
WFSLFFSEF
WFSEFMJOH
WBO
IFU
CMPFE
PWFS
IFU
UPUBMF
WBBUCFE
EF
TMBHBEFST
IBBSWBBUKFT
FO
BEFST
BMT
HFWPMH
WBO
FYUSFNF
WBBUWFSXJK EJOH
WBTPEJMBUBUJF
JO
BMMFSMFJ
XFFGTFMT
%F
UXFF
WPPSOBBNTUF
PPS[BLFO
EBBSWBO
[JKO
FFO
TFQTJT
FO
FFO
BDVUF
BMMFSHJTDIF
BOBGZMBDUJTDIF
SFBDUJF
*O
IFU
CFHJO
JT
EF
IVJE
WBO
EF
QBUJqOU
EBBSCJK
FFSEFS
SPPE
EBO
CMFFL
%BBSPN
IFFU
EBU
PPL
XFM
FFO
´SPEF
TIPDLµ
)JFSCJK
JT
FS
FFSTU
FFO
GBTF
WBO
UPFHFOPNFO
IBSUXFSLJOH
FO
UPFHFOPNFO
IBSUNJOVVU WPMVNF
FFO
IZQFSEZOBNJTDIF
GBTF
%BU
NBBLU
FDIUFS
QMBBUT
WPPS
FFO
EFNQJOH
WBO
EF
IBSUXFSLJOH
FO
FFO
BGOBNF
WBO
EF
EPPSCMPFEJOH Tabel 3.9 Soorten en oorzaken van shock Soorten shock

Wat is het kernprobleem?

Voorbeelden van oorzaken

j^ilZcY^\Zd[^clZcY^\ZWadZY^c\

igVjbV

hypovolemische shock YddgWadZYkZga^Zh

kadZ^ZccVYZWZkVaa^c\Äjmjh gjeijjgkVcVcZjgnhbVVdgiVZ! aZkZg!b^ai YVgbWadZY^c\gZXiVVa Zgchi^\ZcZjhWadZY^c\Ze^hiVm^h WZ``Zc[gVXijjg edhideZgVi^Z[ YddgkZga^ZhVVc eaVhbVkdajbZ

kZgYl^_cZckVckdX]ij^iYZ X^gXjaVi^Z/j^ilZcY^\d[^clZcY^\

^aZjh!eZg^idc^i^h!YZ]nYgVi^ZW^_k# Yddg]neZg\an`Zb^Z!WgVcYldcYZc

YddghX]VYZVVcYZ ]Vgihe^Zg

V[\ZcdbZcXdcigVXi^Z`gVX]i i^_YZchhnhidaZ

]Vgi^c[VgXi!igVjbVXdcijh^Z

Yddghiddgc^hhZckVcYZ WadZYhigddb^c]Zi]Vgi

WadZYhigddbic^Zi‚‚c`Vcide

VXjiZVdgiV`aZe^chj[ÃX^…ci^Z

WadZY`Vc]Zi]VgibdZ^a^_`^c i^_YZchYZY^VhidaZ

iVbedccVYZVVclZo^\]Z^YkVc WadZYd[kdX]i^c]Zi]VgioV`_Z

Wad``VYZ^cYZ\gdiZkViZckaV`W^_ ]Zi]Vgi

bVhhVaZadc\ZbWda^Z

WadZY`VcYZWdghi]daiZc^Zij^i

heVcc^c\hecZjbdi]dgVm

cardiogene shock

obstructieve shock

33

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 91

33

Soorten shock

Wat is het kernprobleem?

Voorbeelden van oorzaken

hZei^hX]Zh]dX`

bVhhVaZdcihiZ`^c\hgZVXi^ZbZi kVVikZgl^_Y^c\kVhdY^aViVi^Z

o^ZeVgV\gVV['#&#,kddgWgdccZc kVchZeh^h

VcV[naVXi^hX]Zh]dX`

VaaZg\^hX]ZgZVXi^ZaZ^Yiidi kVVikZgl^_Y^c\dkZgVa

kdZY^c\hWZhiVcYYZaZc

distributieve shock

bZY^XVi^Z hiZZ`kVc^chZXi

cZjgd\ZcZh]dX`

lZ\kVaaZckVcYZ^ckadZYkVcYZ hnbeVi]^XjhdeYZhe^Zgidcjh^c YZkVVilVcY

VXjiZ[VhZkVcZZcYlVghaVZh^Zidi oZhlZ`ZccVigVjbV he^cVaZVcZhi]Zh^Z hncYgddbkVc6

bZiZkZcl^X]ihhiddgc^hhZc! YgVV^Yj^oZa^\]Z^YZccnhiV\bjh

geprikkeld door bron vanuit

Xdbbdi^dXZgZWg^ ]ZghZchX]jYY^c\

WgZ^c

kZg]dd\YZ^cigVXgVc^…aZYgj`

bZiegd_ZXi^ZaWgV`Zc

Vc\hihiddgc^h

i^_YZchd[bZiZZccVYZbVVai^_Y

V[`ZZg

eaVhbV/a^X]VVbhZ^\Zchid[

ZZihiddgc^h

hdbhoZa[de\ZlZ`i

olVc\ZghX]Veh]dgbddc

kddgVa¼hdX]iZcYh!kddgW^_\VVcY

hid[l^hhZa^c\hV[kVa

`ZidcZcW^_Y^VWZi^hX]Z`ZidVX^YdhZ

bZY^XVi^Z!kddgVa X]Zbdi]ZgVe^Z

X]Zbdi]ZgVe^Z`ZciilZZ[VhZc/ kgdZ\!W^ccZc')jjgZcaVVibZiWZ\^c d[YjjgkddgW^_YZZZghiZ')jjg

jgZb^Z eaVhbV/hid[j^ib^a^Zj kdZY^c\

^cidm^XVi^Zh

Gevolgen van braken %F
FSOTU
WBO
IFU
CSBLFO
XPSEU
WBTUHFTUFME
BBO
EF
IBOE
WBO
DSJUFSJB
BMT
IFU
BBOUBM
LFSFO
IPF
MBOH
IFU
BM
BBOIPVEU
FO
WPPSBM
PG
IFU
MVLU
PN
JFUT
CJOOFO
UF
IPVEFO
WPPSBM
WPDIU 7FFMWVMEJH
CSBLFO
CFTDIBEJHU
IFU
UBOEHMB[VVS
FO
JT
TMFDIU
WPPS
EF
WPFEJOHTUPFTUBOE
FO
EF
WPDIUCBMBOT
5BOEFOQPFUTFO
NFUFFO
OB
IFU
PWFSHFWFO
UBTU
IFU
HMB[VVS
OPH
NFFS
BBO
.FO
LBO
CFUFS
FFSTU
EF
NPOE
TQPFMFO
PG
LBVXHPN
NFU
DBSCBNJEF
LBVXFO
%PPS
DISPOJTDI
WFSMJFT
WBO
[VVS
VJU
EF
NBBH
SBBLU
EF
Q)
WBO
IFU
QMBTNB
POUSFHFME
FO
POUTUBBU
FFO
NFUBCPMF
BMLBMPTF
6JU[POEFSMJKL
IFGUJH
CSBLFO
LBO
FFO
TDIFVS
JO
EF
TMPLEBSN
WFSPPS[BLFO
.JTTFMJKLIFJE
LBO
NFU
BOUJFNFUJDB
XPSEFO
CFTUSFEFO


3.8.3

Veranderd defecatiepatroon en obstipatie

&FO
OPSNBBM
EFGFDBUJFQBUSPPO
IFFGU
FFO
BBOUBM
LFONFSLFO …
FFO
GSFRVFOUJF
WBO
UXFFNBBM
QFS
EBH
UPU
UXFFNBBM
QFS
XFFL …
FFO
EPPSHBBOT
WSJK
HFNBLLFMJKLF
QBTTBHF …
FFO
FJHFO
JOEJWJEVFFM
QBUSPPO
EBU
FFO
HFXPPOUF
JT
HFXPSEFO
#JK
PCTUJQBUJF
WFSTUPQQJOH
MBBU
EF
EFGFDBUJF
UF
MBOH
PQ
[JDI
XBDIUFO
FO
EF
POUMBTUJOH
JT
EBO
PPL
UF
IBSE
HFXPSEFO
PN
FFO
HFNBLLFMJKLF
FO
QJKOMP[F
QBTTBHF
NPHFMJKL
UF
NBLFO
)PF
MBOHFS
GFDFT
JO
EF
EJLLF
EBSN
CMJKGU
EFT
UF
NFFS
XBUFS
FSBBO
XPSEU
POU USPLLFO
&S
[JKO
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
PPS[BLFO
WBO
PCTUJQBUJF

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 99

&FO
HFCSFLLJHF
QFSJTUBMUJFL
LBO
IFU
HFWPMH
[JKO
WBO
HFCSFL
BBO
WF[FMT
HFCSFL
BBO
CFXFHJOH
FO
CFESVTU
)FU
LBO
PPL
LPNFO
EPPS
UVNPSHSPFJ
PG
[FOVXBBOUBTUJOH
CJK
EJBCFUFT
NFMMJUVT
PG
FFO
CJKXFSLJOH
[JKO
WBO
PQJBUFO
FO
BOEFSF
NFEJDBUJF
)FU
XPSEU
WFSTUFSLU
EPPS
MBOHEVSJH
POBGHFCSPLFO
HFCSVJL
WBO
MBYFSFOEF
NJEEFMFO 0CTUJQBUJF
LBO
LPNFO
EPPS
IFU
POEFSESVLLFO
WBO
IFU
HFWPFM
WBO
BBOESBOH
WBO XFHF
BOHTU
WPPS
EF
QJKO
PG
QFSTFO %PPS
PCTUJQBUJF
LPNU
JFNBOE
BM
HBVX
JO
FFO
WJDJFV[F
DJSLFM
UFSFDIU
)FU
PQHFCMB[FO
HFWPFM
CJK
PCTUJQBUJF
WFSNJOEFSU
EF
FFUMVTU
%F
QBTTBHF
WBO
UF
IBSEF
GFDFT
[PSHU
OPHBM
FFOT
WPPS
FFO
¾TTVSB
BOJ
FFO
¾TTVVS
FFO
MJKOWPSNJH
XPOEKF
%BU
TQSJOHU
UFMLFOT
XFFS
PQFO
NFU
BMT
HFWPMH
[PWFFM
QJKO
EBU
EBU
XFFS
UPU
VJUTUFM
WBO
EF
EFGFDBUJF
MFJEU
1FSTFO
WBOXFHF
EF
WFSTUPQQJOH
JT
VJU
EFO
CP[F
CJK
QBUJqOUFO
NFU
CJKWPPSCFFME
FFO
SFDFOUF
TVCBSBDIOPuEBMF
CMPFEJOH
PG
QFSTPOFO
EJF
FFO
PQFSBUJF
BBO
IFU
OFUWMJFT
IFC CFO
POEFSHBBO

Andere veranderingen die met obstipatie samenhangen &FO
WFSBOEFSJOH
JO
IFU
EFGFDBUJFQBUSPPO
JT
[FLFS
CPWFO
EF
MFFGUJKE
WBO

KBBS
FFO
TJHOBBM
EBU
FS
NPHFMJKL
FFO
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
JO
EF
EJLLF
EBSN
BBO
IFU
HSPFJFO
JT -JOUWPSNJHF
TNBMMF
GFDFT
XPSEU
WFSPPS[BBLU
EPPS
FFO
WFSOBVXJOH
BBO
IFU
FJOEF
WBO
IFU
4WPSNJH
EFFM
WBO
EF
EJLLF
EBSN
IFU
TJHNPuE


JO
IFU
SFDUVN
FO
JO
IFU
BOBMF
LBOBBM
BMMFNBBM
QMBBUTFO
XBBS
LBOLFS
OPHBM
FFOT
POUTUBBU &SOTUJHF
PCTUJQBUJF
NFU
WFSTUFFOEF
POUMBTUJOH
GFDPMJFUFO
LBO
MFJEFO
UPU
FFO
NFDIB OJTDIF
JMFVT
7FSEFS
LBO
EF
EBSNJOIPVE
EJF
NBBS
OJFU
WPPSCJK
EF
WFSTUPQQJOH
LPNU
HBBO
SPUUFO
)FU
POUTUBOF
WPDIU
LBO
XFM
QBTTFSFO
FO
MPPQU
EF
BOVT
VJU
[POEFS
EBU
EF
QBUJqOU
EBU
LBO
UFHFOIPVEFO
&S
JT
FFO
TPPSU
XBUFSEVOOF
EJBSSFF
%BU
IFFU
TDIJKOEJ BSSFF
SPUUJOHTEJBSSFF
PG
QBSBEPYBMF
EJBSSFF 
%JU
QSPCMFFN
LBO
XPSEFO
PQHFMPTU
EPPS
EF
PPS[BBL
UF
WFSXJKEFSFO )FSIBBMEFMJKLF
MP[F
BBOESBOH
TPNT
QJKOMJKL
UFOFTNJ
BE
BOVN
LBO
IPSFO
CJK
FFO
TUFWJHF
JOGFDUJF
NBBS
LBO
PPL
FFO
TJHOBBM
[JKO
WBO
SFDUVNDBSDJOPPN
*FNBOE
WPFMU
BBOESBOH
NBBS
POEBOLT
BMMF
UJKE
EJF
IJK
OFFNU
LPNU
FS
HFFO
POUMBTUJOH

3.8.4

Diarree

kennisclip #JK
EJBSSFF
¾HVVS

JT
EF
POUMBTUJOH
EVO
FO
GSFRVFOUFS
EBO
OPSNBBM
#JK
WFSTOFMEF
EBSNQBTTBHF
JT
FS
UF
XFJOJH
UJKE
WPPS
EF
EVOOF
EBSN
PN
IFU
WFMF
XBUFS
WPPSBM
VJU
BMMF
TQJKTWFSUFSJOHTTBQQFO
XFFS
JO
IFU
CMPFE
PQ
UF
OFNFO
4PNT
JT
IFU
EBSNTMJKN WMJFT
UF
[JFL
PN
XBUFS
PQ
UF
OFNFO
FO
UFO
TMPUUF
[JKO
FS
BBOEPFOJOHFO
XBBSCJK
EF
EBSN
XBUFS
BGTDIFJEU
&S
JT
FFO
WFSTDIJM
UVTTFO
BDVUF
FO
DISPOJTDIF
EJBSSFF
.BMBC TPSQUJF
CFUFLFOU
TMFDIUF
PQOBNF
WBO
WPFEJOHTTUPGGFO
EPPS
FFO
TMFDIUF
WFSUFSJOH
PG
EPPS
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
EBSNTMJKNWMJFT
%F
WPFEJOHTTUPGGFO
LPNFO
JO
EF
EJLLF
EBSN
FO
IPVEFO
EBBS
XBUFS
WBTU
EPPS
NJEEFM
WBO
PTNPTF
%F
POUMBTUJOH
LBO
OPH
WFFM
WFU
CFWBUUFO
FO
EBBSEPPS
IFFM
QMBLLFSJH
XPSEFO
FO
HSJKTBDIUJH
WFSLMFVSFO
%BU
IFFU
TUFBUPSSPF


1007Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

)FU
WPPSOBBNTUF
EJSFDUF
OBEFMJHF
HFWPMH
WBO
EJBSSFF
JT
EF
OFHBUJFWF
WPDIUCBMBOT
NFU
IFU
SJTJDP
WBO
VJUESPHJOH
EFIZESBUJF 
%BU
HFMEU
WPPSBM
WPPS
[VJHFMJOHFO
FO
[FFS
PVEF
NFOTFO
CJK
XJF
TOFMMFS
EFIZESBUJF
UPFTMBBU

#
z
 

#
co
cesa

acuut

ectie #


 
 #
 
!
#
 ’

#

ca #
Clostridium difficile

  






#
coeliakie #
  eatitis #
k ! oom

 ee  





 
    e’)


 
 
"
 

co
cesa chisch

Figuur 3.6 Oorzaken van acute en chronische diarree.

#JK
JOGFDUJFV[F
EJBSSFF
JT
EF
IZHJqOF
IFU
BMMFSCFMBOHSJKLTUF
%JBSSFF
EPPS
FFO
WFSTUP SJOH
WBO
EF
EBSN¿PSB
CJK
BOUJCJPUJDBHFCSVJL
[BM
WBBL
TQPOUBBO
PWFSHBBO
OB
B¿PPQ
WBO
EF
LVVS
4ZNQUPNBUJTDIF
CFTUSJKEJOH
WBO
EF
EVOOF
POUMBTUJOH
JT
BMMFFO
UF
PWFSXF HFO
BMT
FS
HFFO
CBDUFSJqMF
CPPTEPFOFST
NFU
EF
EJBSSFF
XPSEFO
VJUHFTDIFJEFO


3.8.5

Rectaal (anaal) bloedverlies

#MPFE
CJK
EF
POUMBTUJOH
[BM
[FLFS
BMBSNFSFO
BMT
IFU
UFONJOTUF
UF
[JFO
JT
#MPFE
CJK
EF
POUMBTUJOH
LBO
FS
PQ
WFSTDIJMMFOEF
NBOJFSFO
VJU[JFO …
)FU
CMPFE
[JU
BMMFFO
BBO
IFU
XDQBQJFS
PG
IFU
XBTIBOEKF
EF
CSPO
JT
EBO
NFFTUBM
FFO
BBNCFJ
PG
FFO
¾TTVVS …
&S
JT
BBOESBOH
FO
CJK
EF
EFGFDBUJF
LPNU
FS
BMMFFO
EPOLFS
PG
IFMEFSSPPE
CMPFE
PG
FFSTU
CMPFE
FO
EBO
POUMBTUJOH
PG
FS
JT
FFSTU
POUMBTUJOH
FO
EBO
FFO
TDIFVU
CMPFE
%BO
[JU
EF
CSPO
WBO
EF
CMPFEJOH
JO
IFU
SFDUVN
PG
NPHFMJKL
IFU
TJHNPuE …
)FU
CMPFE
[JU
EPPS
EF
POUMBTUJOH
HFNFOHE
HFWMPDIUFO
FO
IFU
MFLU
FS
NPHFMJKL
VJU
%F
CSPO
WBO
EF
CMPFEJOH
[JU
EBO
IPHFSPQ
JO
EF
EJLLF
EBSN …
.FMFOB
JT
[XBSUF
LMFWFSJHF
UFFSBDIUJHF
POUMBTUJOH
BMT
HFWPMH
WBO
FFO
CMPFEJOH
UFS
IPPHUF
WBO
NBBH
FO
EVPEFOVN
)FU
JK[FS
JO
EF
IFNPHMPCJOF
[PSHU
OB
EF
JO XFSLJOH
WBO
EBSNCBDUFSJqO
WPPS
FFO
[XBSUF
WFSLMFVSJOH
%F
HFVS
JT
NPFJMJKL
UF
CFTDISJKWFO
NBBS
HSJGU
[JDI
JO
KF
HFIFVHFO
BMT
KF
IFN
PPJU
IFCU
XBBSHFOPNFO
)FU
CMPFE
IFFGU
EPPS
PTNPTF
XBUFS
HFCPOEFO
XBU
EF
POUMBTUJOH
EVOOFS
NBBLU
FO
[PSHU
WPPS
FFO
HSPUFS
WPMVNF
EBO
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
CMPFEJOH
;XBSUF
POUMBTUJOH


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 101

NBBS
EBO
OJFU
EVO
NBBS
KVJTU
UF
IBSE
XPSEU
WFSPPS[BBLU
EPPS
JK[FSIPVEFOEF
NF EJDBUJF
TUBBMUBCMFUUFO 
.FU
PDDVMU
CMPFEWFSMJFT
CFEPFMFO
XF
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
SPEF
CMPFEDFMMFO
JO
EF
POU MBTUJOH
EJF
NFU
IFU
CMPUF
PPH
OJFU
UF
[JFO
[JKO
.FU
FFO
MBCPSBUPSJVNUFTU
LVOOFO
[F
XFM
XPSEFO
HFWPOEFO
NBBS
EF
UFTU
MBBU
EF
PPS[BBL
WBO
IFU
CMPFEWFSMJFT
OJFU
[JFO
0PS[BLFO
LVOOFO
WBSJqSFO
WBO
CMPFEFOE
UBOEWMFFT
PG
FFO
BWPOEKF
TUBQQFO
NFU
FFO
UF
IPHF
BMDPIPMDPOTVNQUJF
UPU
EBSNLBOLFS ,JKLFOE
OBBS
EF
IJFSWPPS
HFOPFNEF
VJUJOHTWPSNFO
WBO
WPPSBM
[JDIUCBBS
CMPFE
LP NFO
EF
WPMHFOEF
PPS[BLFO
BMT
NPHFMJKLIFJE
OBBS
WPSFO …
POUTUFLJOHFO
EPPS
FFO
NFFTUBM
CBDUFSJqMF
JOGFDUJF
EZTFOUFSJF
PG
FFO
BVUPJN NVVOBBOEPFOJOH
[PBMT
DPMJUJT
VMDFSPTB …
UVNPSHSPFJ
HPFEBBSEJH
QPMJFQ
PG
LXBBEBBSEJH
DBSDJOPPN
JO
DPMPO
PG
SFDUVN  …
XPOEKF
BBO
EF
BOVT
PG
BBNCFJFO …
UPFHFOPNFO
CMPFEJOHTOFJHJOH
CJKWPPSCFFME
CJK
PWFSEPTFSJOH
WBO
PSBMF
BOUJTUPM MJOH
NFU
FFO
EPPSHFTDIPUFO
*/3 7PPS
NFMFOB
HFMEFO
FFO
VMDVT
QFQUJDVN
FO
FFO
CMPFEJOH
VJU
WBSJDFT
JO
EF
NBBHLPFQFM
EPPS
QPSUBMF
IZQFSUFOTJF
BMT
CFMBOHSJKLF
PPS[BBL

3.8.6

Icterus (geelzucht)

kennisclip *DUFSVT
HFFM[VDIU
JT
FFO
HFMF
WFSLMFVSJOH
WBO
EF
IVJE
FO
IFU
PPHXJU
EPPS
FFO
UF
IPPH
CJMJSVCJOFHFIBMUF
WBO
QMBTNB
FO
XFFGTFMWPDIU
0N
EF
WFSLMFVSJOH
UF
CFPPSEFMFO
NPFU
NFO
CJK
EBHMJDIU
LJKLFO
FO
OJFU
CJK
LVOTUMJDIU
#JMJSVCJOF
IFU
OPSNBMF
BGCSBBLQSPEVDU
WBO
IFNPHMPCJOF
EJFOU
IFU
MJDIBBN
UF
WFSMBUFO
#JK
JDUFSVT
JT
FS
TQSBLF
WBO
FFO
PG


galwegobstructie 

 
   e 

 


     

 
     er

icterus

te sterke aanmaak van bilirubine bij hemolyse 
r  
  
  

Figuur 3.7 Drie soorten oorzaken van icterus.

leverziekte 
   
 

   

1027Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

NFFS
TUPPSOJTTFO
JO
EF
BBONBBL
WBO
CJMJSVCJOF
EF
WFSXFSLJOH
FSWBO
JO
EF
MFWFS
FO
EF
VJUTDIFJEJOH
FSWBO
WJB
EF
HBM
#JMJSVCJOF
[FMG
JT
BMMFFO
HJGUJH
WPPS
QBTHFCPSFOFO
FO
UF
WSPFH
HFCPSFOFO
%BO
LBO
FS
IFSTFOCFTDIBEJHJOH
POUTUBBO
LFSOJDUFSVT 

3.9

Symptomen van nieren en urinewegen

%F
TZNQUPNFO
EJF
[JKO
UPF
UF
TDISJKWFO
BBO
GVODUJFTUPPSOJTTFO
JO
EF
OJFSFO
FO
VSJOF XFHFO
[JKO
UF
WFSEFMFO
JO …
BGXJKLJOHFO
JO
EF
IPFWFFMIFJE
HFQSPEVDFFSEF
VSJOF …
BGXJKLJOHFO
JO
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
EF
VSJOF …
BGXJKLJOHFO
JO
EF
MP[JOH
WBO
EF
VSJOF
NJDUJFTUPPSOJTTFO *O
EF[F
QBSBHSBBG
CFTQSFLFO
XF
PPL
TUPPSOJTTFO
JO
EF
WPDIUCBMBOT

3.9.1

Afwijkingen in de hoeveelheid geproduceerde urine

%F
ESVL
JO
EF
BBOWPFSFOEF
TMBHBEFSUKFT
WBO
EF
OJFSMJDIBBNQKFT
WPSNU
EF
ESJKWFOEF
LSBDIU
BDIUFS
EF
VSJOFQSPEVDUJF
%JF
ESVL
IBOHU
BG
WBO
EF
BSUFSJqMF
CMPFEESVL
FO
WBO
EF
XJKEUF
WBO
EF
OJFSTMBHBEFS
%F
OJFSFO
SFHFMFO
IFU
DJSDVMFSFOE
CMPFEWPMVNF
EPPS
OBUSJVN
FO
WPDIUSFUFOUJF
%BU
XPSEU
XFFSTQJFHFME
JO
EF
IPFWFFMIFJE
HFQSPEVDFFSEF
VSJOF
UBCFM
 
%F
IPSNPOFO
WBO
IFU
SFOJOFBOHJPUFOTJOFBMEPTUFSPOTZTUFFN
3""4
[JKO
EBBSCJK
BDUJFG
CFUSPLLFO
7JB
EF
XFSLJOH
PQ
EF
HFLSPOLFMEF
CVJTKFT
FO
WFS[BNFMCVJTKFT
CFQBBMU
PPL
IFU
B71
WBTPQSFTTJOF
IFU
BOUJEJVSFUJTDI
IPSNPPO
VJU FJOEFMJKL
EF
IPFWFFMIFJE
VSJOF
EJF
IFU
OJFSCFLLFO
CFSFJLU Tabel 3.13

Afwijkingen in de hoeveelheid geproduceerde urine

Term

Definitie

Oorzaken

da^\jg^Z

V[cVbZkVcYZjg^cZegdYjXi^Zidi b^cYZgYVc)%%"*%%baeZgZibVVa

YZ]nYgVi^ZÃ\jjg(#-ZcVcYZgZddgoV`Zc kVcWadZYYgj`YVa^c\

Vcjg^Z

\ZZccdZbZchlVVgY^\Z jg^cZegdYjXi^Z1*%baeZgZibVVa

h]dX`

edanjg^Z

hiZg`idZ\ZcdbZcjg^cZegdYjXi^Z gj^bbZZgYVc'aeZgZibVVa

\ajXdhjg^Z\ajXdhZ^cYZjg^cZW^_ ]neZg\an`Zb^Z

VXjjiZcX]gdc^hX]c^Zg[VaZc

VXjjiZcX]gdc^hX]c^Zg[VaZc

edanY^eh^ZdkZgbVi^\ZkdX]i^ccVbZ iZ`dgiVVc69=/Y^VWZiZh^ch^e^Yjh \ZWgj^`Y^jgZi^XV W^_lZg`^c\kVca^i]^jb ]ZghiZa[VhZkVcVXjjic^Zg[VaZc

.FU
NJOEFS
EBO

NM
VSJOF
QFS
FUNBBM
LVOOFO
EF
OJFSFO
OJFU
NFFS
BMMF
BGWBM
VJU
IFU
CMPFE
WFSXJKEFSFO
;P
TUFSL
LVOOFO
[F
VSJOF
OJFU
DPODFOUSFSFO
%BBSCJK
[JKO
PVEFSFO


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 103

FO
LJOEFSFO
LXFUTCBBSEFS
EBO
BOEFSFO
PNEBU
IVO
OJFSFO
NJOEFS
HPFE
JO
TUBBU
[JKO
EF
VSJOF
OBBS
CFIPFGUF
UF
DPODFOUSFSFO
%F
WFSWVJMJOH
WBO
IFU
QMBTNB
EJF
EBBSEPPS
POUTUBBU
IFFU
VSFNJF
%F
HFWPMHFO
WBO
VSFNJF
XPSEFO
CFTQSPLFO
JO
QBSBHSBBG
 kennisclip

toegenomen vochtverlies 
diarree 
gluc

yurie 
 
ko 

onvoldoende intake 
verward

  
en 
 
 





en

dehydratie

complicaties o.a. 
delier 
nierfalen

CVA 
shock

symptomen 
dorst 
  
dheid 
o 
er
 
 

re ko 
sneller


re 

gewichtsverlies later 
dro 
n 
 
  
zuigelingen 

 
 
n 
 ke
ontanel

Figuur 3.8 Oorzaken, symptomen en complicaties van dehydratie.

3.9.2

Afwijkingen in de samenstelling van de urine

5BCFM

HFFGU
FFO
LMFJO
PWFS[JDIU
WBO
BGXJKLJOHFO
JO
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
EF
VSJOF
)FU
HBBU
PN
CFTUBOEEFMFO
EJF
OPSNBBM
OJFU
JO
EF
VSJOF
UF
WJOEFO
[JKO
%F[F
BGXJKLJOHFO
[JKO
TPNT
NFU
IFU
CMPUF
PPH
UF
[JFO
JO
BOEFSF
HFWBMMFO
JT
MBCPSBUPSJ VNPOEFS[PFL
OPEJH
%BU
[JKO
FJHFOMJKL
HFFO
TZNQUPNFO
NBBS
XF
OPFNFO
[F
JO
EJU
WFSCBOE
UPDI Tabel 3.14 Afwijkingen in de samenstelling van de urine Afwijking

Gebruikte term

Mogelijke oorzaken

gdYZWadZYXZaaZc^cYZjg^cZ

]ZbVijg^Z

bZie^_c/jg^cZlZ\^c[ZXi^Z!hiZZc^cjgZiZg d[WaVVh0igVjbVVVcjgZi]gV odcYZge^_c/hidaa^c\hhiddgc^h!\ZolZa\gdZ^ ^cc^ZgZc!jg^cZlZ\Zcd[egdhiVVi

l^iiZWadZYXZaaZc^c]Zijg^cZhZY^bZci

aZj`dXnijg^Z

jg^cZlZ\^c[ZXi^Zh

ejh^cYZjg^cZ

enjg^Z

jg^cZlZ\^c[ZXi^Zh

\ajXdhZ^cYZjg^cZ

\ajXdhjg^Z

]neZg\an`Zb^Z

`ZidcZc^cYZjg^cZ

`Zidcjg^Z

Y^VWZi^hX]Z`ZidVX^YdhZ

Z^l^i^cYZjg^cZ

egdiZ‰cjg^Z

c^Zg[VaZc!W^_k#YddgY^VWZiZh cZ[gdi^hX]hncYgddb

1047Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

)FNBUVSJF
LBO
NFU
IFU
CMPUF
PPH
UF
IFSLFOOFO
[JKO
BBO
EF
SP[F
UPU
SPEF
WFSLMFVSJOH
%BU
IFFU
NBDSPTDPQJTDIF
IFNBUVSJF
#JK
NJDSPTDPQJTDIF
IFNBUVSJF
[JKO
EF
SPEF
CMPFE DFMMFO
BMMFFO
POEFS
EF
NJDSPTDPPQ
UF
[JFO
BMT
EF
VSJOF
HFDFOUSJGVHFFSE
JT
FO
IFU
PWFS CMJKWFOEF
TFEJNFOU
XPSEU
POEFS[PDIU
%F
FSZUSPDZUFO
LVOOFO
PPL
WFSQBLU
[JUUFO
JO
LMFJOF
DJMJOEFST
%BU
[JKO
NFU
CMPFE
HFWVMEF
BGHJFUTFMUKFT
WBO
OJFSCVJTKFT
BMT
FS
TDIBEF
BBO
IFU
OJFSNFSH
JT
POUTUBBO

3.9.3

Afwijkingen in de urinelozing

9Z WaVVh ]ZZ[i ilZZ [jcXi^Zh# IZc ZZghiZ ]Zi i^_YZa^_` dehaVVc kVc jg^cZ! iZc ilZZYZ ]Zi o^X]oZa[ ]ZaZbVVa aZZ\bV`Zc W^_ ]Zi eaVhhZc! odYVi Zg \ZZc jg^cZ VX]iZgWa^_[i#=Zi]ZaZegdXZhkVcjg^cZde]djYZcZc\dZYZjg^cZado^c\kZg\iZZc j^i\Z`^ZcYZhVbZclZg`^c\ijhhZc/ ™ o^cij^\_Zh^cYZWaVVhlVcY0 ™ \dZYlZg`ZcYZoZcjlZckVcZccVVg]Zigj\\ZcbZg\0 ™ hcZaaZkZgW^cY^c\Zc^c]Zigj\\ZcbZg\cVVgYZ]ZghZcZcZciZgj\0 ™ ]Zg`Zcc^c\kVc]Zi\ZkdZakVcVVcYgVc\^cYZ\gdiZ]ZghZcZc0 ™ ZZcZ[ÃX^…ciV[haj^ibZX]Vc^hbZkVcYZjgZi]gVYddgWZ``ZcWdYZbhe^ZgZc0 ™ Z  Zc\dZYlZg`ZcYZWZhijg^c\YddgYZ]ZghZchiVb]Ziedci^ZcZb^Xi^ZXZcigjb kddgZZc\dZYZgZhZgkd^g[jcXi^ZZc]Zide\Vc\WgZc\ZckVc]ZieaVhhZc0 ™ kdaYdZcYZ`gVX]i^cYZWaVVhhe^ZgbjhXjajhYZigjhdg0 ™ ZZcdcWZaZbbZgYZeVhhV\ZkVcYZjg^cZ#

.FU
EF
UFSN
NJDUJFTUPPSOJTTFO
XPSEFO
BMMFSMFJ
QSPCMFNFO
NFU
EF
VSJOFMP[JOH
BBOHF EVJE …
%ZTVSJF
CFUFLFOU
QJKO
PG
FFO
CSBOEFSJH
HFWPFM
UJKEFOT
EF
VSJOFMP[JOH …
1PMMBLJTVSJF
JT
IFU
EPFO
WBO
GSFRVFOUF
LMFJOF
QMBTKFT
%BU
XJKTU
PQ
SFUFOUJF
[JF
WFS EFS 
%ZTVSJF
FO
QPMMBLJTVSJF
TBNFO
XJK[FO
PQ
FFO
VSJOFXFHJOGFDUJF …
4USBOHVSJF
JT
EF
DPNCJOBUJF
WBO
FSOTUJHF
LSBNQFOEF
QJKO
XBBSOB
JFNBOE
IFU
QMBT TFO
OJFU
LBO
POEFSESVLLFO
FS
LPNFO
FDIUFS
NBBS
FFO
QBBS
ESVQQFMT
"MT
IFU
EBBS CJK
OJFU
MVLU
PN
EF
VSJOF
PQ
UF
IPVEFO
TQSFLFO
XF
WBO
JNQFSBUJFWF
NJDUJFESBOH
0PL
IJFS
JT
FFO
JOGFDUJF
NFFTUBM
EF
CPPTEPFOFS …
*ODPOUJOFOUJF
JT
POHFXJME
VSJOFWFSMJFT
)FU
WFSMJF[FO
WBO
VSJOF
CJK
ESVLWFSIPHJOH
JO
EF
CVJL
EPPS
IPFTUFO
OJF[FO
PG
QFSTFO
LBO
POUTUBBO
EPPS
WFS[XBLLJOH
FO
WFS[BLLJOH
QSPMBQT
WBO
EF
CFLLFOCPEFN
WPPSBM
BMT
EF
BOBUPNJF
FSWBO
OB
IFU
CBSFO
WBO
FFO
LJOE
WFSBOEFSE
JT
%JU
IFFU
TUSFTTJODPOUJOFOUJF
6SHFJODPOUJOFOUJF
CFUFLFOU
EBU
EF
QBUJqOU
HFFO
LBOT
NFFS
LSJKHU
PN
PQ
UJKE
IFU
UPJMFU
UF
CFSFJLFO
BMT
FFONBBM
IFU
HFWPFM
WBO
BBOESBOH
JT
POUTUBBO
%PPS
PWFSNBUJHF
QSJLLFMJOH
WBO
IFU
TMJKNWMJFT
PG
EPPS
FFO
POUSFNNJOH
WBO
EF
SF¿FY
EJF
EF
CMBBTTQJFS
TUJNVMFFSU
JT
EF
CMBBT
UF
BDUJFG
/BBTU
JOGFDUJFT
LBO
FS
PPL
FFO
OFVSPMPHJTDIF
PPS[BBL
[JKO
[PBMT
CFTDIBEJHJOH
WBO
IFU
SVHHFONFSH
CJK
.4

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 105

…
6SJOFSFUFOUJF
JT
IFU
BDIUFSCMJKWFO
WBO
VSJOF
OB
IFU
VSJOFSFO
3FUFOUJF
MPLU
VSJ OFXFHJOGFDUJFT
VJU
%F
BDIUFSHFCMFWFO
IPFWFFMIFJE
OPFNU
NFO
IFU
SFTJEV
3FUFO UJF
FO
SFTJEV
IFCCFO
EF
OFJHJOH
PN
UPF
UF
OFNFO
#JK
FFO
PWFSWPMMF
CMBBT
MPPQU
VSJOF
NFU
CBDUFSJqO
UFSVH
SJDIUJOH
OJFSCFLLFO
FO
EF
VSJOFXFHJOGFDUJF
TUJKHU
PQ
#PWFOEJFO
WFSMJFTU
EF
CMBBT
UFMLFOT
[PNBBS
PG
CJK
IFFM
HFSJOHF
JOTQBOOJOH
LMFJOF
TDIFVUKFT
VSJOF
NFU
NBBS
FFO
NJOJNBBM
HFWPFM
WBO
BBOESBOH
%JU
JT
FFO
PWFS MPPQCMBBT
NFU
ESVQQFMJODPOUJOFOUJF
%F
SFUFOUJF
LBO
BDVVU
UPUBBM
XPSEFO
CJKWPPS CFFME
CJK
QSPTUBBUWFSHSPUJOH
#FIBMWF
EBU
FS
OJFSGBMFO
POUTUBBU
CFTUBBU
FS
HFWBBS
WPPS
FFO
CMJKWFOEF
CFTDIBEJHJOH
WBO
EF
[JOUVJHKFT
JO
EF
CMBBTXBOE
WFSTMBQQJOH
WBO
EF
CMBBTTQJFS
FO
IFU
WFSEXJKOFO
WBO
EF
NJDUJFSF¿FY
%F
SFUFOUJF
JT
EBO
CMJK WFOE
%F
PPS[BLFO
WBO
VSJOFSFUFOUJF
[JKO
EJWFST
CFEMFHFSJHIFJE
FFO
VJUHFCSFJEF
[FOVXBBOUBTUJOH
EPPS
EJBCFUFT
NFEJDJKOFO
EJF
BMT
CJKXFSLJOH
EF
CMBBTTQJFS
MB UFO
WFSTMBQQFO
QSPTUBBUWFSHSPUJOH
FFO
MJUUFLFO
JO
EF
QMBTCVJT
EPPS
MFUTFM
NFU
BMT
HFWPMH
EBBSWBO
FFO
WFSOBVXJOH
TUFOPTF
PG
PPL
XFM
VSFUISBTUSJDUVVS
HFOPFNE
FO[PWPPSU
…
.FU
EF
UFSN
OZDUVSJF
XPSEU
CFEPFME
EBU
JFNBOE
WPPSBM
PPL
µT
OBDIUT
VSJOF
NPFU
MP[FO
*O
EF
FFSTUF
QMBBUT
LBO
FS
TQSBLF
[JKO
WBO
FFO
UPFOBNF
WBO
EF
VSJOFQSPEVDUJF
µT
OBDIUT
NFFS
EBO
PWFSEBH
%BU
LPNU
EPPS
EF
UFSVHLFFS
WBO
PFEFFNWPDIU
JO
EF
CMPFETPNMPPQ
%BU
WPDIU
IFFGU
[JDI
BMT
HFWPMH
WBO
IBSUGBMFO
PWFSEBH
JO
EF
CFOFO
WFS[BNFME
7BOBG
IFU
NPNFOU
EBU
JFNBOE
HBBU
MJHHFO
LPNU
IFU
UFSVH
JO
EF
DJSDVMBUJF
&S
LBO
FDIUFS
PPL
TQSBLF
[JKO
WBO
QPMZVSJF
%BBSOBBTU
LBO
SFUFOUJF
CJKWPPSCFFME
PQ
CBTJT
WBO
QSPTUBBUWFSHSPUJOH
PG
QJKO MJKLF
BBOESBOH
EPPS
FFO
VSJOFXFHJOGFDUJF
[PSHFO
WPPS
UPFHFOPNFO
UPJMFUHBOH
µT
OBDIUT


3.10

Neurologische symptomen

%F
HSPUF
WFSTDIFJEFOIFJE
BBO
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
BMT
HFWPMH
WBO
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
[FOVXTUFMTFM
TUFMMFO
XF
JO
EF[F
QBSBHSBBG
BBO
EF
PSEF
BBO
EF
IBOE
WBO
FFO
BBOUBM
PWFS[JDIUFO

3.10.1

Uitvalsverschijnselen en prikkelingsverschijnselen

#JK
FFO
BBOEPFOJOH
WBO
IFU
[FOVXTUFMTFM
WFSEXJKOU
FS
NFFTUBM
FFO
GVODUJF
HFEFFM UFMJKL
PG
IFMFNBBM
*FNBOE
LBO
JFUT
OJFU
NFFS
PG
OJFU
NFFS
[P
HPFE
BMT
FFSTU
%JU
CFUSFGU
CJKWPPSCFFME
EF
NPUPSJFL
EF
XBBSOFNJOH
PG
EF
UBBM
0NEBU
FS
JFUT
BGOFFNU
PG
WFSEXJKOU
OPFNFO
XF
IFU
OFVSPMPHJTDIF
TZNQUPPN
PQ
EBU
NPNFOU
FFO
VJUWBMT WFSTDIJKOTFM
4PNT
[JKO
EF
TZNQUPNFO
FDIUFS
IFU
CFTUF
UF
CFHSJKQFO
BMT
FFO
POUSFN NJOH
WBO
FFO
WBO
EF
QSPDFTTFO
JO
IFU
[FOVXTUFMTFM
°
BMTPG
FFO
POEFSEFFM
WBO
EF
XBBSOFNJOH
PG
EF
NPUPSJFL
POBBOHFQBTU
FO
[POEFS
HPFEF
DPOUSPMF
EPPSTDIJFU
JO
[JKO
XFSLJOH
5JOUFMJOHFO
QJKO
TQBTUJDJUFJU
FO
USFNPS
CFWFO
[JKO
WPPSCFFMEFO
WBO
[VMLF
QSJLLFMJOHTWFSTDIJKOTFMFO

1067Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

3.10.2

Gedaald bewustzijn en coma

kennisclip &FO
BMFSUF
QFSTPPO
NFU
FFO
IFMEFS
CFXVTU[JKO
SFBHFFSU
BMT
KF
DPOUBDU
NFU
IFN
NBBLU
FO
IBOEFMU
TQPOUBBO
PG
PQ
WFS[PFL
&FO
MJDIU
HFEBBME
CFXVTU[JKO
VJU
[JDI
WBBL
JO
FFO
EFMJSJVN
[JF
IPPGETUVL
 
"MT
IFU
CFXVTU[JKO
WFSEFS
EBBMU
XPSEU
JFNBOE
TMBQFSJH
NBBS
IJK
LBO
OPH
HFXFLU
XPSEFO
FO
JT
JO
TUBBU
UPU
DPOUBDU
[JK
IFU
WFSXBSE
#JK
FFO
EJFQFS
HFEBBME
CFXVTU[JKO
JT
HFFO
DPOUBDU
NFFS
UF
NBLFO
#JK
PCTFSWBUJFT
EJFOU
NFO
PQ
UF
TDISJKWFO
XBU
JFNBOE
DPODSFFU
EFFE
PQ
FFO
BGHFTQSPLFO
QSJLLFM
.FO
OPFNU
JFNBOE
DPNBUFVT
CFXVTUFMPPT
BMT
IJK
EF
PHFO
OJFU
PQFOU
PPL
OJFU
PQ
WFS[PFL
FO
FWFONJO
CJK
IFU
UPFEJFOFO
WBO
FFO
TUFSLF
QJKOQSJLLFM
[PBMT
ESVL
PQ
IFU
OBHFMCFE
PG
PQ
EF
[FOVXUBL
JO
EF
CPWFOSBOE
WBO
EF
PPHLBT
%F
&.7TDPSF
XPSEU
CFTQSPLFO
JO
QBSBHSBBG


Oorzaken &S
[JKO
OPHBM
XBU
PPS[BLFO
WBO
HFEBBME
CFXVTU[JKO
FO
DPNB
%F
NFFTUF
EBBSWBO
[JKO
JO
FFO
WBO
UXFF
DBUFHPSJFqO
POEFS
UF
CSFOHFO 
;POEFS
EBU
FS
BBOXJK[JOHFO
[JKO
WPPS
MPLBMF
TDIBEF
JO
HSPUF
IFSTFOFO
PG
IFSTFO TUBN
JO
EF[F
DBUFHPSJF
WBMMFO
POEFS
BOEFSF °
CMPFEESVLEBMJOH
TUFSL
BGHFOPNFO
IBSUNJOVVUWPMVNF
FO
IBSUTUJMTUBOE °
IZQPYFNJF
EPPS
QSPCMFNFO
JO
EF
BEFNIBMJOH °
CJK
NFOTFO
NFU
EJBCFUFT
NFMMJUVT
IZQPHMZLFNJF °
J
OUPYJDBUJFT
NFU
FYPHFOF
TUPGGFO
PG
EPPS
TUPPSOJTTFO
JO
EF
TUPGXJTTFMJOH
BDJEPTF
VSFNJF  °
FSOTUJH
POUSFHFMEF
NJOFSBMFO
FO
XBUFSIVJTIPVEJOH 
.FU
BBOXJK[JOHFO
WPPS
FFO
WFSTUPSJOH
JO
EF
IFSTFOXFSLJOH °
FQJMFQUJTDIF
BBOWBM °
$7" °
WFSIPHJOH
WBO
EF
ESVL
JO
EF
TDIFEFMIPMUF °
NFU
NFOJOHFBMF
QSJLLFMJOH 0OHFBDIU
EF
PPS[BBL
JT
IFU
WBO
MFWFOTCFMBOH
EBU
NFO
EF
BEFNXFH
WSJKNBBLU
FO
WSJK
IPVEU
EPPS
FFO
LJOMJGU
PG
TUBCJFMF
[JKMJHHJOH
SFLFOJOH
IPVEFOE
NFU
NPHFMJKLF
QSPCMF NFO
JO
EF
IBMTXFSWFMLPMPN
;P
OPEJH
WPMHU
JOUVCBUJF
0Q
FML
HFXFOTU
NPNFOU
NPFU
EF
BEFNIBMJOH
LVOOFO
XPSEFO
PWFSHFOPNFO

3.10.3

Krachtsverlies en veranderingen in spiertonus en reflexen

kennisclip ,SBDIUTWFSMJFT
WFSMBNNJOH
FO
FFO
CFXFHJOH
XFM
XJMMFO
NBLFO
NBBS
OJFU
PQ
HBOH
LSJKHFO
[JKO
WPPSCFFMEFO
WBO
NPUPSJTDIF
VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO
%F[F
HBBO
WBBL


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 107

HFQBBSE
NFU
WFSBOEFSJOHFO
JO
EF
TQJFSTQBOOJOH
EF
UPOVT
FO
EF
SF¿FYFO
EF
CF XFHJOHFO
EJF
EPPS
FFO
QSJLLFM
XPSEFO
VJUHFMPLU
[POEFS
EBU
PG
WPPSEBU
NFO
EJF
QSJLLFM
WPFMU Tabel 3.15 Termen met betrekking tot krachtsverlies en veranderingen in spiertonus en reflexen Met betrekking tot de kracht eVgZhZ

`gVX]ihkZga^Zh!\ZWgZ`VVcVVchijg^c\

eVgVanhZ

kdaaZY^\`gVX]ihkZga^Zh

]Zb^eVgZhZ

`gVX]ihkZga^ZhVVc‚‚ca^X]VVbh]Za[iaZYZbViZc!\ZaVVi!gdbe!^cYZbdcY

eVgVeVgZhZ

`gVX]ihkZga^ZhWZcZYZc‚‚cc^kZVjkVc]Zigj\\ZcbZg\

iZigVeVgZhZ

`gVX]ihkZga^ZhVVcVaaZk^ZgYZaZYZbViZc

Met betrekking tot de spierspanning en de reflexen ]nedidc^ZhaVe

V[\ZcdbZche^ZgheVcc^c\

Vidc^Z

kdaaZY^\dciWgZ`ZckVche^ZgheVcc^c\

]neZgidc^Z

idZ\ZcdbZche^ZgheVcc^c\

VgZÄZm^Z

gZÄZmZco^_cc^ZideiZlZ``Zc!lZg`Zcc^Zi

]neZggZÄZm^Z

iZaZkZcY^\ZgZÄZmZc!W^_a^X]iZeg^``Za^c\

heVhi^X^iZ^i

]neZgidc^ZbZiiZaZkZcY^\ZgZÄZmZcZcdeigZYZckVcheVhbZc/eZg^dYZc lVVg^cYZhe^Zgidcjhe^_ca^_`idZcZZbi

g^\^Y^iZ^i

]neZgidc^Z^cYZkdgbkVchigVb]Z^Y!hi^_[]Z^YdkZg]Zi]ZaZWZlZ\^c\h" igV_ZXi^c]Zi\Zlg^X]i

Andere symptomen [VhX^XjaVi^Zh

hcZaaZ!b^cjhXjaZigZ``^c`_Zh!lZao^X]iWVVgZckdZaWVVg!odcYZgWZlZ" \^c\hgZhjaiVVi/W^_k#W^_6AHdd`^cYZidc\

V[l^_`ZcYZkdZioddagZÄZm

gZÄZmkVc7VW^ch`^W^_hig^_`ZcdcYZgYZkdZi$o^_`VcikVcYZkdZi/\gdiZ iZZchigZ`i!iZcZchegZ^YZc

he^ZgVigdÃZ

ha^c`ZckVche^ZgZc

&SOTUJHF
IZQPUPOJF
OB
FFO
HSPPU
$7"
NBBLU
FFO
[FMGTUBOEJHF
[JUCBMBOT
PONPHFMJKL
%F
DPNCJOBUJF
WBO
QBSFTF
NFU
IZQFSUPOJF
UF
MFWFOEJHF
QFFTSF¿FYFO
FO
BGXJKLFOEF
WPFU[PPMSF¿FYFO
IFFU
PPL
XFM
FFO
QJSBNJEFCBBOTZOESPPN
%F
BGEBMFOEF
[FOVXCBBO
WBOVJU
IFU
CSFJO
OBBS
IFU
SVHHFONFSH
XBBSNFF
EF
IFSTFOTDIPST
EF
TQJFSFO
CFTUVVSU
EF
QJSBNJEFCBBO
JT
HFTUPPSE
&FO
WFSIPPHEF
TQJFSTQBOOJOH
EPPS
FFO
OFVSPMPHJTDIF
BBOEPFOJOH
JT
FFO
WBO
EF
PPS[BLFO
WBO
DPOUSBDUVSFO
"OEFSF
PPS[BLFO
[JKO
TUPPSOJT TFO
JO
EF
IVJE
EF
TQJFS
[FMG
QF[FO
PG
HFXSJDIUFO
&FO
DPOUSBDUVVS
¾HVVS

JT
FFO
CFQFSLJOH
WBO
EF
CFXFHJOHTNPHFMJKLIFEFO
JO
FFO
HFXSJDIU
)FU
HFXSJDIU
[FMG
PG
EF
PNHFWJOH
WBO
IFU
HFXSJDIU
MBBU
OJFU
UPF
EBU
NFO
IFU
HFXSJDIU
IFMFNBBM
LBO
TUSFLLFO
CVJHFO
PG
ESBBJFO
&FO
DPOUSBDUVVS
SBBLU
PQ
EFO
EVVS
HF¾YFFSE
XPSEU
POPNLFFS CBBS
BMT
HFWPMH
WBO
WFSLPSUJOH
WBO
EF
TQJFSFO
SPOEPN
IFU
HFXSJDIU
$POUSBDUVSFO
EPFO
WFFM
QJKO
"MT
FS
IFMFNBBM
HFFO
CFXFHJOH
JO
FFO
HFXSJDIU
NFFS
NPHFMJKL
JT
FFO
WFSTUJKWJOH
WBO
FFO
HFXSJDIU
TQSFLFO
XF
WBO
FFO
BOLZMPTF

1087Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

HUID ) #

 
  n #
"
 
!en

GEWRICHT (artrogeen) #
r $
 #
artr

SPIER ! #
c !oom #
 t

contractuur

PEES  #
trauma

ZENUWSTELSEL (neurogeen) #
 

 

" #


"
 





Figuur 3.9

3.10.4

Oorzaken van contractuurvorming.

Gevoelsstoornissen

kennisclip &FO
BOEFS
XPPSE
WPPS
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
HFWPFM
JT
TFOTJCJMJUFJUTTUPPSOJTTFO
(FWPFMTWFS MJFT
IFFU
IZQFTUIFTJF
)FU
LBO
HBBO
PN
IFU
UBTUHFWPFM
%BU
WFSPPS[BBLU
CFQFSLJOHFO
JO
EF
QSFDJF[F
´¾KOFµ
NPUPSJFL
WPPSBM
JO
EF
WJOHFST
FO
IFU
WPFMU
EPPG
BBO
7FSMJFT
WBO
IFU
HFWPFM
WBO
EF
TUBOE
WBO
IFU
MJDIBBN
FO
EF
MJDIBBNTEFMFO
FO
IFU
NJOEFS
HPFE
SFHJTUSF SFO
WBO
EF
LSBDIU
EJF
EPPS
TQJFSFO
PQ
IFU
TLFMFU
XPSEU
VJUHFPFGFOE
MJDIBBNTHFWPFM
IJOEFSFO
IFU
MPQFO
FO
EF
MPPQ
TUB
FO
[FMGT
[JUCBMBOT
)FU
WFSMJFT
WBO
EF
XBBSOFNJOH
WBO
UFNQFSBUVVS
FO
QJKO
EF
WJUBMF
TFOTJCJMJUFJU
ESBBHU
CJK
BBO
XPOEKFT
CJKWPPSCFFME
BBO
EF
WJOHFST
CJK
IFU
SPLFO
)FU
SBBETFMBDIUJHF
JT
EBU
EF
[FOVXBBOUBTUJOH
EJF
EBBS WPPS
WFSBOUXPPSEFMJKL
JT
[FMG
QJKO
NFU
UJOUFMJOHFO
QBSFTUIFTJFqO
WFSPPS[BBLU
%BU
JT
OFVSPQBUIJTDIF
QJKO
&FO
MJDIBBNTEFFM
XBBSJO
JFNBOE
´OJFUT
WPFMUµ
EPFU
EBO
UPDI
QJKO
&FO
DPNCJOBUJF
WBO
NPUPSJTDIF
VJUWBM
HFWPFMTTUPPSOJTTFO
FO
QJKO
LBO
NFO
UFHFOLP NFO
CJK
[FOVXBBOUBTUJOH
FFO
OFVSPQBUIJF
¾HVVS
 

3.10.5 Coördinatiestoornissen kennisclip 0PL
BM
JT
EF
TQJFSLSBDIU
HPFE
EF
NPUPSJFL
XPSEU
HFIJOEFSE
EPPS
HFCSFLLJHF
TBNFO XFSLJOH
UVTTFO
EF
TQJFSFO
EJF
EF
CFXFHJOH
SFBMJTFSFO
7PPS
EF[F
DPzSEJOBUJF
JT
IFU
OP EJH
EBU
EF
LMFJOF
IFSTFOFO
HPFE
XFSLFO
FO
EBU
FS
HFFO
FOLFMF
WFSUSBHJOH
[JU
JO
EF
WFMF
TOFMMF
WFSCJOEJOHFO
UVTTFO
EF
LMFJOF
IFSTFOFO
EF
HSPUF
IFSTFOFO
FO
IFU
SVHHFONFSH


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 109

motoriek 
paral

rese 
r ex
rdwijnen 
 
 


dwijnt 
spieratr 

enkele oorzaken 
 



xic 

   

ing

 r

zenuwletsel autonome symptomen 
 
 eren 
 

 

gevoel 
 
 

par n 
g  


tast

 


  

Figuur 3.10 Enkele oorzaken en gevolgen van een neuropathie (perifeer zenuwletsel) voor gevoel, beweging en autonome functies.

%BBSNFF
XPSEFO
POFGGFOIFEFO
JO
IFU
WFSMPPQ
WBO
EF
CFXFHJOH
XFHHFXFSLU
IFU
FWFO XJDIU
CMJKGU
CFXBBSE
FO
EF
CFXFHJOH
[JFU
FS
IFFM
´IBOEJHµ
FO
HPFE
HFPFGFOE
VJU
4UPPSOJTTFO
JO
EF
XFSLJOH
WBO
EF
LMFJOF
IFSTFOFO
EPPS
FFO
[JFLUF
[PBMT
.4
PG
FFO
WFSHJGUJHJOH
[PBMT
NFU
BMDPIPM
MFJEFO
UPU
DPzSEJOBUJFTUPPSOJTTFO
&S
JT
XFM
FFO
CFXF HJOH
FO
FS
JT
FFO
IPVEJOH
NBBS
EJF
MBUFO
FSOTUJH
UF
XFOTFO
PWFS
JO
EF
BGXFSLJOH Tabel 3.16

Termen voor uitingen van gebrekkige coördinatie

Uiting van gebrekkige coördinatie

Neurologische term

bdZ^a^_`kZghiVVcWVVghegZ`ZcYddghaZX]idcYZghX]Z^Y`jc" cZcbV`Zc^cbZYZ`a^c`Zgh

YnhVgig^ZYddg\ZWgZ``^\ZVgi^XjaVi^Z

lVc`ZaZkZcl^X]iZc»Ygdc`ZcbVchadde¼

ViVm^Z

YjWWZao^ZcYddghaZX]iZV[hiZbb^c\kVcYZdd\he^ZgZc

Y^eade^Z

egdWaZbZcdb^ZihhcZaZcegZX^ZhiZeV``Zcd[VVciZgV`Zc

»kddgW^_l^_oZc¼

hcZaV[l^hhZaZcYZWZlZ\^c\ZckZgadeZcbdZ^oVVb

YnhY^VYdX]d`^cZhZ

hX]d``ZcYZdd\WZlZ\^c\Zc!idZcZbZcYW^_deo^_`^_`Zc

cnhiV\bjh

WZkZckVcYZ]VcYde]ZibdbZciYVi^ZihldgYiWZZi\ZeV`i

^ciZci^ZigZbdg

3.10.6

Gestoord evenwicht

0O[FLFSIFJE
CJK
IFU
MPQFO
LBO
JFNBOE
FSOTUJH
CFQFSLFO
0PS[BLFO
WBO
FFO
HF TUPPSE
FWFOXJDIU
TUBBO
JO
GJHVVS

)FU
HFWBBS
WBO
FFO
WBMQBSUJK
JT
FS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
BMUJKE
0VEFSFO
EJF
MPQFO
WBMMFO
WBLFS
NBBS
CF[FSFO
[JDI
NJOEFS
PV EFSFO
EJF
OJFU
MPQFO
NBBS
PQFFOT
BBO
EF
XBOEFM
HBBO
WBMMFO
PPL
FO
CSFLFO
NFUFFO
JFUT

1107Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

slecht gevoel in de voeten en tragere reflexen door aantasting van zenuwen )
diabetes )
alcoholisme )
normale veroudering andere )
slecht zien )
angst )
spierzwakte op hoge leeftijd )
afgenomen reactiesnelheid (o.a. benzodiazepinen)

slechte prikkelgeleiding in ruggenmerg )
multipele sclerose )
ernstig vitamine B12-gebrek

gebrekkig evenwicht

stoornis in binnenoor )
ziekte van Ménière

Figuur 3.11

vertraging en rigiditeit )
ziekte van Parkinson )
andere extrapiramidale stoornissen

stoornis in kleine hersenen en hersenstam )
multipele sclerose )
slechte doorbloeding: TIA hersenstam, orthostatische hypotensie

Oorzaken van een gebrekkig evenwicht.

&FO
HPFE
HF[JDIUTWFSNPHFO
LBO
FFO
BBS[FMFOE
FWFOXJDIU
DPNQFOTFSFO
(PFEF
WFS MJDIUJOH
WBO
HBOHFO
FO
USBQQFOIVJ[FO
JT
EBBSPN
IFFM
CFMBOHSJKL
"MT
JFNBOE
FDIUFS
EPPS
IPHF
MFFGUJKE
FO
JFUT
WFSUSBBHEF
QVQJMSF¿FYFO
MBOHFS
WFSCMJOE
XPSEU
CJK
QMPUTF MJOH
GFM
MJDIU
LBO
FFO
WBM
TOFM
WPMHFO
&FO
BGHFOPNFO
FWFOXJDIU
LBO
WPPS
JFNBOE
BBOMFJEJOH
[JKO
PN
EBO
NBBS
OJFU
NFFS
UF
HBBO
MPQFO

3.10.7

Stoornissen in de hogere hersenfuncties

kennisclip #JK
[JFLUF
PG
CFTDIBEJHJOH
WBO
EF
HSPUF
IFSTFOFO
LVOOFO
WFFM
WFSTDIJMMFOEF
GVODUJFT
VJUWBMMFO
;JF
PPL
¾HVVS

&S
POUTUBBO
TUPPSOJTTFO
JO
NPUPSJFL
FO
XBBSOFNJOH
%BBSOBBTU
[JKO
FS
IPHFSF
IFSTFOGVODUJFT
FFO
DPNQMFYF
TBNFOXFSLJOH
WBO
BMMFSMFJ
IFSTFOHFCJFEFO
EJF
FSUPF
MFJEFO
EBU
FFO
NFOT
POEFS
BOEFSF
LBO
DPNNVOJDFSFO
PWFSMFHHFO
SFMBUJFT
LBO
POEFSIPVEFO
FO
EF
BBOQBTTJOHFO
EJF
OPEJH
[JKO
JO
XBU
IJK
EPFU
TOFMMFS
FO
CFUFS
LBO
EPPSWPFSFO
5BCFM

HFFGU
FFO
PWFS[JDIU
WBO
EF
OBNFO
WBO
FFO
BBOUBM
WFSTDIJMMFOEF
TUPPSOJTTFO
JO
EF
IPHFSF
IFSTFOGVODUJFT
%F
QMBBUTBBO EVJEJOHFO
HFWFO
BBO
XFML
EFFM
WBO
EF
IFSTFOFO
JO
JFEFS
HFWBM
HPFE
NPFU
XFSLFO
PN
EF
GVODUJF
HPFE
UF
MBUFO
WFSMPQFO
)FU
XJM
OJFU
[FHHFO
EBU
IFU
EF
FOJHF
QMBBUT
JT
JO
EF
IFSTFOFO
EJF
FSBBO
NFFEPFU Tabel 3.17

Termen voor stoornissen in de hogere hersenfuncties

Term

Korte omschrijving

Plaats

ZmegZhh^ZkZbdidg^hX]Z V[Vh^Z

kZgadgZc\VVckVc]ZikZgbd\ZcdblddgYZcZc o^ccZciZkdgbZchegZ`ZcZchX]g^_kZc

kddg]dd[Yh`lVW a^c`Zg]ZghZc]Za[i

gZXZei^ZkZhZchdg^hX]Z V[Vh^Z

kZgadgZc\VVckVc]ZikZgbd\ZcdblddgYZcZc o^ccZciZdciX^_[ZgZcZciZWZ\g^_eZc

haVVe`lVWa^c`Zg" ]ZghZc]Za[i

\adWVaZV[Vh^Z

kZgadgZc\VVckVcVaaZdcYZgYZaZckVcYZiVVa

a^c`Zg]ZghZc]Za[i

Taalstoornissen

33

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 111

33

Term

Korte omschrijving

Plaats

dckZgbd\ZcdbVVc\ZaZZgYZ]VcYZa^c\Zc]VcYZ" a^c\hkda\dgYZ_j^hij^iiZkdZgZc!odcYZgYViZgZZc kZgaVbb^c\d[XdŽgY^cVi^Zhiddgc^h^h

a^c`Zg]ZghZc]Za[i

Stoornissen in het handelen VegVm^Z

Stoornissen in de waarneming k^hjZaZV\cdh^Z

c^ZibZZgWZ\g^_eZclViZg\Zo^ZcldgYikddg" lZgeZc!iZ`Zc^c\Zc

haVVe`lVWWZc

iVXi^ZaZV\cdh^Z

^Zihc^ZibZZgdeYZiVhi`jccZc]Zg`ZccZc

lVcYWZZc`lVWWZc

V`dZhi^hX]ZV\cdh^Z

YZWZiZ`Zc^hkVc\Zaj^YZcc^ZibZZgdeeV``Zc

haVVe`lVWWZc

egdhdeV\cdh^Z

oZaYoVVbdckZgbd\Zcdb\Zo^X]iZciZ]Zg`ZccZc

haVVe`lVWWZc

k^hjdheVi^VaZhiddgc^hhZc

dckZgbd\ZcdbiZo^Zc]dZdW_ZXiZc^cYZdb\Z" gZX]iZg]ZghZc]Za[i! k^c\o^X]idiZa`VVgkZg]djYZc0c^ZibZZg`jccZc kddgValVcYWZZc" iZ`ZcZcXdchigjXi^Z"VegVm^Z `lVW

Stoornissen in de aandacht ]Zb^cZ\aZXi

dckZgbd\ZcdbVVcYVX]iiZg^X]iZcdeYZ a^c`Zg]Za[ikVc]Zia^X]VVbZclViYVVgiZo^Zc^h0 dckZgbd\ZcdbY^ZVVcYVX]iYVVgkVhiiZ]djYZc

gZX]iZg]ZghZc]Za[i! lVcYWZZc`lVW

kZg]dd\YZVÄZ^YWVVg]Z^Y

hcZaV[\ZaZ^Yo^_c

kddg]dd[Yh`lVWWZc

^cegZci^c\hhiddgc^hhZc

dckZgbd\Zcdbc^ZjlZ^c[dgbVi^ZdeiZhaVVc^c ]Zi\Z]Zj\Zc

haVVe`lVWWZc ]^eedXVbejh

VbcZh^Z

dckZgbd\Zcdbo^X]Y^c\Zcj^i]Zi\Z]Zj\Zc kddgYZ\ZZhiiZ]VaZc

d#V#haVVe`lVWWZc ]^eedXVbejh

Geheugenstoornissen

Stoornissen in zelfervaring en organiseren van gedrag Vcdhd\cdh^Z

\ZZclZZi]ZWWZckVcYZWZeZg`^c\Zc]Zi\Z" igd[[Zca^X]VVbhYZZa

gZX]iZg]ZghZc]Za[i

ZmZXji^ZkZ[jcXi^Zhiddg" c^hhZc

dckZgbd\Zc]ZiaZkZciZdg\Vc^hZgZc!eaVcc^c" \ZciZbV`Zc!iZ]VcYZaZckda\Zcheg^dg^iZ^iZc! [djiZcdeiZhedgZcZcdeiZadhhZc

kddg]dd[Yh`lVWWZc

VeVi]^Z

dckZgbd\Zcdb\ZgVV`iiZldgYZcYddg\ZWZjg" iZc^hhZcZcYVVgcVVgiZ]VcYZaZc

kddg]dd[Yh`lVWWZc

WgVYn[gZc^Z

Va\ZbZcZkZgigV\^c\^c]ZiYZc`ZcZc]Zig^X]" iZckVcYZVVcYVX]i

Va\ZbZcZYZbe^c\ kVc]ZiWgZ^c!kddgVa kddg]dd[Yh`lVWWZc

^bejah^k^iZ^i

dckZgbd\Zcdb^bejahZciZdcYZgYgj``Zc

kddg]dd[Yh`lVWWZc

%PPS
CFTDIBEJHJOH
WBO
EF
HSPUF
IFSTFOFO
LVOOFO
PPL
BOEFSF
QSPCMFNFO
NFU
XBBSOFNFO
POUTUBBO
EJF
OJFU
UPU
EF
IPHFSF
IFSTFOGVODUJFT
XPSEFO
HFSFLFOE
#JK
´IFNJBOPQTJF
SFDIUTµ
JT
JFNBOE
NFU
CFJEF
PHFO
OJFU
JO
TUBBU
EBUHFOF
UF
[JFO
XBU
[JDI
SFDIUT
WBO
IFU
NJEEFO
CFWJOEU
.FU
EF
PHFO
JT
OJFUT
NJT
NBBS
EF
WFSCJOEJOHT CBBO
WBO
EF
EFMFO
WBO
IFU
OFUWMJFT
EJF
WPPS
´SFDIUTµ
CFTUFNE
[JKO
OBBS
EF
TDIPST
WBO
EF
BDIUFSIPPGETLXBC
JO
EF
MJOLFSIFSTFOIFMGU
[JKO
LBQPU
#JK
´IFNJBOPQTJF


1127Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

psychiatrische gevolgen
concentratiestoorniss 


 
e
apathie
impulsiviteit
depress 
t
  
 

CVA trauma tumorgroei infectie andere

grote hersenen

epilepsie
partieel
comple  

gegeneraliseerd

Figuur 3.12

in tegenoverliggende lichaamshelft:
hemipare
 
 
   
  
    

hemi-anopsie hogere hersenfuncties, o.a.
geheugenstoornissen
afasie
apraxie



hemineglect
exe  
  

Enkele oorzaken en verschillende soorten gevolgen van hersenletsel.

MJOLTµ
JT
EF
TJUVBUJF
PNHFLFFSE
BMMFT
XBU
[JDI
MJOLT
WBO
IFU
NJEEFO
CFWJOEU
LBO
OJFU
HF[JFO
XPSEFO
EPPS
CFTDIBEJHJOH
WBO
EF
WFSCJOEJOHTCBOFO
UVTTFO
EF
PHFO
FO
EF
BDIUFSIPPGETLXBC
JO
EF
SFDIUFS
IFSTFOIFMGU
*O
EJU
HFWBM
JT
FS
PPL
WBBL
IF NJOFHMFDU
MJOLT
¾HVVS
  &FO
BOEFS
TPNT
POPQWBMMFOE
TZNQUPPN
JT
WFSMJFT
WBO
SFVLWFSNPHFO
BOPTNJF
%JU
LPNU
CJKWPPSCFFME
CJK
EF
[JFLUF
WBO
1BSLJOTPO
WBBL
WPPS "OEFSF
TQFDJ¾FLF
IPHFSF
IFSTFOGVODUJFTUPPSOJTTFO
LVOOFO
CJK
OJFUBBOHFCPSFO
IFS TFOMFUTFM
PG
EFNFOUJF
POUTUBBO
[PBMT
BMFYJF
OJFU
NFFS
LVOOFO
MF[FO
FO
BDBMDVMJF
OJFU
NFFS
LVOOFO
SFLFOFO 

3.10.8

Extrapiramidale verschijnselen

kennisclip

9^Ze^cYZ\gdiZ]ZghZcZcZc]dd\^cYZ]ZghZchiVba^\\Zc\gdZeZcoZcjlXZaaZc Y^Z! hVbZc bZi YZ ijhhZc]ZghZcZc Zc YZ ]ZghZchX]dgh! dc\ZbZg`i ZZc eVVg dcb^hWVgZdcYZgYZaZckVcYZbdidg^Z`kZgodg\Zc/ & ]ZihedciVVcde\Vc\`dbZckVcWZlZ\^c\ZcZc]Zide\Vc\Wa^_kZckVc]Zg" ]VVaYZWZlZ\^c\Zc0 ' YZhe^ZgZceZg[ZXideheVcc^c\]djYZc!lViaZ^Yiidi\gdiZhdjeaZhhZ0 ( ]ZidcYZgYgj``ZckVcdc\Zg^X]iZ!dcYdZabVi^\ZZmigVWZlZ\^c\Zc#

4UPPSOJTTFO
IJFSJO
OPFNFO
XF
FYUSBQJSBNJEBMF
WFSTDIJKOTFMFO
UBCFM
 
#FTUVEFFS
IJFSWPPS
PPL
QBSBHSBBG


A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 113

Figuur 3.13 Hemineglect links na een CVA in de rechterwandbeenkwab en het geleidelijke herstel ervan, te zien in zelfportretten van een schilder. De linkerkant van het doek kan eerst niet gebruikt worden, omdat de patiënt met de aandacht daar niet heen kan. Er is geleidelijk herstel in de loop van enkele maanden. Linksboven: 2 maanden, rechtsboven: 3,5 maand, linksonder: 6 maanden, rechtsonder: 9 maanden.

Tabel 3.18

Extrapiramidale verschijnselen

Naam

Stoornis

Gevolgen

VgbdZYZVVcWZlZ\^c\Zc

hiddgc^hhZc^cd#V#Xdbbjc^XVi^Z! 69A!^69A!oZa[gZYoVVb]Z^Y

higVb]Z^YZchi^_[]Z^YkVc he^ZgZc

e^_c!kZgbdZ^Y]Z^Y!XdcigVXijgZc! WVaVchhiddgc^hhZc

Stoornis in het spontaan op gang komen en op gang blijven van bewegingen ]ned`^cZh^Z WgVYn`^cZh^Z Stoornis in de spierspanning g^\^Y^iZ^i

33

1147Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 3.18 33

Vervolg

Naam

Stoornis

Gevolgen

]neZg`^cZh^Z

igZbdgWZkZc

kZghiddgiYdZa\Zg^X]iZWZlZ\^c\Zc

X]dgZV

YVchVX]i^\ZWZlZ\^c\hdcgjhi kZgbdZ^ZcYZchi^\bVi^hZgZcY ^c]dd[Y!gdbeZchX]djYZgh

Vi]ZidhZ

WZlZ\^c\hdcgjhi^cedahZc! k^c\Zgh!^c]Zi\ZaVVi

Ynhidc^Z

kZg`gVbe^c\

e^_ca^_`!ha^`egdWaZbZc

VXVi]^h^Z

c^ZiiZkZgYgV\Zc^ccZga^_`Z dcgjhiZcYVVgYddgVahbVVg YZoZa[YZWZlZ\^c\bV`Zc

gVYZaddh]Z^Y!l^eeZcbZiYZWZ" cZc!adeZcdeYZeaVVih!`adeeZc d[haVVcdeYZiV[Za!hiZbkZg]Z[" Ãc\!V\gZhh^Z

Ontstaan van ondoelmatige extra bewegingen: dyskinesieën

3.10.9

Stoornissen van het autonome zenuwstelsel

9Z ilZZ dcYZgYZaZc kVc ]Zi VjidcdbZ oZcjlhiZahZa! YZ hnbeVi]^Xjh Zc YZ eVgVhnbeVi]^Xjh! gZ\ZaZc gZheZXi^ZkZa^_` YVi ]Zi a^X]VVb ^c hiVVi kVc eVgVVi" ]Z^Y`dbiedahhaV\kZghcZaa^c\!WadZYYgj`hi^_\^c\!hcZaaZgZVYZb]Va^c\!b^cYZg WadZY cVVg YVgbZc Zc ]j^Y Zc bZZg cVVg YZ he^ZgZc! gZheZXi^ZkZa^_` idi gjhi `dbiZc]ZghiZaieZg^hiVai^Z`!heZZ`hZakdgb^c\!edahkZgigV\^c\#

#JK
BBOEPFOJOHFO
WBO
EF
IFSTFOTUBN
CJK
CFTDIBEJHJOH
WBO
IFU
SVHHFONFSH
FO
CJK
[FOVX CFTDIBEJHJOH
LVOOFO
BVUPOPNF
WFSTDIJKOTFMFO
PQUSFEFO
&FO
QBBS
WPPSCFFMEFO
[JKO …
PSUIPTUBUJTDIF
IZQPUFOTJF …
ESPHF
PHFO
FO
ESPHF
NPOE
EPPS
BGHFOPNFO
QSPEVDUJF
WBO
TQFFLTFM
FO
USBBO WPDIU …
WFSXJKEJOH
PG
WFSOBVXJOH
WBO
EF
QVQJM
FO
IFU
WFSEXJKOFO
WBO
QVQJMSF¿FYFO

3.10.10 Epileptische verschijnselen kennisclip &QJMFQUJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO
POUTUBBO
BMT
HSPUF
HSPFQFO
IFSTFODFMMFO
FYBDU
HFMJKLUJKEJH
BDUJFG
[JKO
%F
WFSTDIJKOTFMFO
LPNFO
BMT
FFO
BBOWBM
NFU
FFO
QMPUTFMJOH
CFHJO
FO
BMT
IFU
HPFE
JT
FFO
FJOEF
8FMLF
WFSTDIJKOTFMFO
PQUSFEFO
IBOHU
BG
WBO …
XBBS
EF
BCOPSNBMF
BDUJWJUFJU
CFHJOU …
XBBSIFFO
EJF
[JDI
WFSTQSFJEU …
IFU
XFM
PG
OJFU
NFFEPFO
WBO
IFU
TZTUFFN
EJFQ
JO
EF
IFSTFOFO
EBU
EF
IFMEFSIFJE
WBO
IFU
CFXVTU[JKO
SFHFMU

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 115

"BOWBMMFO
XBBSCJK
BMMFFO
FFO
LMFJO
EFFM
WBO
EF
IFSTFOTDIPST
CFUSPLLFO
JT
VJUFO
[JDI
CJKWPPSCFFME
EPPS
SJUNJTDIF
TQJFSTDIPLLFO
FO
BCOPSNBMF
CFMFWJOHFO
PG
XBBS OFNJOHFO
%F
NFFTU
WPPSLPNFOEF
WPSN
JT
FFO
BBOWBM
JO
CFJEF
TMBBQLXBCCFO
EF
DPNQMFYF
QBSUJqMF
BBOWBM
)FU
CFHJOU
NFU
FFO
BVSB
FFO
BQBSU
WPPSHFWPFM
FFO
QBBS
TFDPOEFO
WPPSEBU
HFESBH
FO
CFMFWJOH
HSPOEJH
WFSBOEFSFO
%F
QFSTPPO
MPPQU
TPNT
XBU
SPOE
JT
BGXF[JH
DPOUBDU
NBLFO
JT
OJFU
NPHFMJKL
FO
FS
[JKO
BVUPNBUJTNFO
%BU
[JKO
POHFSJDIUF
CFXFHJOHFO
[PBMT
GSJFNFMFO
BBO
LOPQFO
EJOHFO
PQQBLLFO
FO
UF SVHMFHHFO
FO[PWPPSU
%BU
EVVSU
FFO
QBBS
NJOVUFO
FO
OB
FFO
EJFQF
[VDIU
JT
JFNBOE
FS
XFFS
CJK #JK
FFO
HFHFOFSBMJTFFSEF
BBOWBM
EPFO
BMMF
EFMFO
WBO
EF
HSPUF
IFSTFOFO
NFF
7PPSBM
CJK
LJOEFSFO
[JKO
FS
QFSJPEFO
WBO
LPSUEVSFOEF
BGXF[JHIFJE
BCTFODF
[POEFS
UF
WBMMFO
XBBSCJK
EF
PHFO
XBU
XFHESBBJFO
"OEFSFO
IFCCFO
WBMBBOWBMMFO
XBBSCJK
JOFFOT
BMMF
TQJFSTQBOOJOH
WFSEXJKOU
FO
JFNBOE
WBMU
3FMBUJFG
[FME[BBN
[JKO
NZPDMPOJFqO
TQJFS TDIPLLFO
WBBL
CJK
FFO
TUFSL
HFEBBME
CFXVTU[JKO
%F
NFFTU
WPPSLPNFOEF
HFHFOFSBMJTFFSEF
BBOWBM
JT
EF
UPOJTDIDMPOJTDIF
BBOWBM
EF
HSPUF
BBOWBM
PPL
XFM
JOTVMU
HFOPFNE
%F
BBOWBM
CFHJOU
NFU
QMPUTFMJOH
FO
WPMMFEJH
CFXVTU[JKOTWFSMJFT
NFUFFO
HFWPMHE
EPPS
WPMMFEJHF
WFSLSBNQJOH
WBO
BMMF
TQJFSFO
%BU
JT
EF
UPOJTDIF
GBTF
-VDIU
XPSEU
VJU
EF
MPOHFO
HFQFSTU
XBU
FFO
IBSEF
TDISFFVX
LBO
WFSPPS[BLFO
*FNBOE
CJKU
OPHBM
FFOT
PQ
EF
UPOH
EF
BEFNIBMJOH
TUBBU
TUJM
FO
HFFO
FOLFMF
SF¿FY
LBO
EF
WBM
CSFLFO
/B
FOLFMF
UJFOUBMMFO
TFDPOEFO
HBBU
EJU
PWFS
JO
USFLLJOHFO
DPOWVMTJFT
TUVJQFO
HFOPFNE
%F[F
EPWFO
OB
FOJHF
UJKE
VJU
EF
BEFNIBMJOH
JT
JOUVTTFO
XFFS
PQ
HBOH
FO
VJUFJOEFMJKL
LPNFO
BMMF
TQJFSFO
UPU
SVTU
%BBSOB
[JKO
WFFM
NFOTFO
FFO
QBBS
VVS
TMBQFSJH
PG
WFSTVGU
8BOOFFS
FFO
EFSHFMJKLF
BBOWBM
IFFM
MBOH
EVVSU
PG
BM
FFO
OJFVXF
CFHJOU
WPPSEBU
EF
FFSTUF
HPFE
FO
XFM
JT
BGHFMPQFO
TQSFLFO
XF
WBO
FFO
HFHFOFSBMJTFFSEF
TUBUVT
FQJMFQUJDVT
FFO
TQPFEFJ TFOEF
TJUVBUJF

3.11

Abnormaal bloedverlies

#JK
LMFJOF
XPOEKFT
[PSHU
EF
CMPFETUPMMJOH
FS
WBO[FMGTQSFLFOE
WPPS
EBU
CMPFEWFSMJFT
[P
WFFM
NPHFMJKL
CFQFSLU
CMJKGU
0PL
CJK
FFO
LOFV[JOH
[BM
IFU
IFNBUPPN
EF
CMPFEVJUTUPS UJOH
OJFU
BCOPSNBBM
HSPPU
XPSEFO %BU
XPSEU
BOEFST
BMT
EF
CMPFETUPMMJOH
UF
USBBH
JT
PG
BMT
FFO
TMJKNWMJFT
EPPS
[JFLUF
UF
LXFUTCBBS
JT
FFSEFS
CMPFEU
FO
CPWFOEJFO
NFU
FFO
HFTUPPSEF
CMPFETUFMQJOH
UF
LBNQFO
IFFGU
%BO
POUTUBBO
EPPS
FFO
NJOJNBMF
PPS[BBL
LMFJOFSF
PG
HSPUFSF
CMPFEJOHFO
4PNT
HFCSVJLFO
XF
[FMGT
EF
OBBN
´TQPOUBOF
CMPFEJOHµ &OLFMF
WPSNFO
WBO
CJKOB
TQPOUBBO
BCOPSNBBM
VJUXFOEJH
CMPFEWFSMJFT
PG
FFO
JOXFO EJHF
CMPFEJOH
[JKO …
PQWBMMFOE
MBOH
OBCMPFEFO
WBO
XPOEKFT
CJKWPPSCFFME
CJK
IFU
TDIFSFO
PG
UBOEFO QPFUTFO …
OFVTCMPFEJOH
FQJTUBYJT  …
IFNBUVSJF
[JF
QBSBHSBBG


1167Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

…
CMPFE
CJK
EF
POUMBTUJOH
[JF
QBSBHSBBG
 …
WBHJOBBM
CMPFEWFSMJFT
OBEBU
FFO
WSPVX
EF
NFOPQBV[F
JT
HFQBTTFFSE
[JF
QBSBHSBBG

FO
 …
DPOUBDUCMPFEJOH
EBU
JT
WBHJOBBM
CMPFEWFSMJFT
OB
HFTMBDIUTHFNFFOTDIBQ
PG
FFO
HFNBLLFMJKL
CMPFEFOEF
CBBSNPFEFSNPOE
CJK
JOXFOEJH
POEFS[PFL
[JF

QBSBHSBBG
 …
IFNPQUPq
CMPFEFSJH
TQVUVN
PG
CMPFE
PQIPFTUFO
[JF
QBSBHSBBG
 …
IFNBUFNFTJT
CMPFE
CSBLFO
[JF
QBSBHSBBG
 …
IFNBSUSPTF
CMPFEJOH
JO
FFO
HFXSJDIU …
IFNBUPNFO
JO
EF
TDIFEFMIPMUF
TVCEVSBBM
IFNBUPPN
[JF
QBSBHSBBG
 …
CMPFEJOHFO
JO
IFU
PPH
JO
EF
WPPSTUF
PPHLBNFS
IZQIBFNB
PG
JO
IFU
HMBTBDIUJH
MJDIBBN #JK
WFSPVEFSJOH
JT
IFU
UPU
PQ
[FLFSF
IPPHUF
XFM
OPSNBBM
BMT
CMPFEWBBUKFT
JO
EF
IVJE
LXFUTCBBSEFS
XPSEFO
(FCSVJL
WBO
QSFEOJTPO
LBO
EF
IVJEWBBUKFT
FYUSB
LXFUTCBBS
NBLFO
"OEFSF
PPS[BLFO
WBO
FFO
BCOPSNBMF
CMPFEJOH
PG
IFNBUPPN WPSNJOH
[JKO …
FFO
HFTUPPSEF
TUPMMJOH
EPPS
FFO
[JFLUF
[PBMT
IFNP¾MJF
PG
MFVLFNJF
PG
EPPS
UF
TUFSLF
BOUJTUPMMJOH …
FFO
USBVNB
EBU
JO
FFSTUF
JOTUBOUJF
OJFU
BBO
IFU
MJDIU
XBT
HFLPNFO …
FFO
JOGFDUJF
[PBMT
MPOHUVCFSDVMPTF
CJK
IFNPQUPq …
FFO
HPFEBBSEJH
PG
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
CJKWPPSCFFME
JO
CMBBT
EJLLF
EBSN
FFO
WBO
EF
MVDIUXFHUBLLFO
CBBSNPFEFSIBMT
PG
OFVT …
NJTWPSNJOH
WBO
CMPFEWBBUKFT
CJKWPPSCFFME
JO
FFO
TMJKNWMJFT
IFNBOHJPPN


PG
BO EFST
TQBUBEFST
WBSJDFT


[PBMT
JO
EF
TMPLEBSN
FFO
BOEFS
WPPSCFFME
JT
FFO
BBOHFCP SFO
WBBUNJTWPSNJOH
JO
IFU
CSFJO
BSUFSJPWFOFV[F
NBMGPSNBUJF 

3.12

Huidveranderingen

%F
WFSLMFVSJOH
WBO
EF
IVJE
CJK
CJKWPPSCFFME
POUTUFLJOH
DZBOPTF
JDUFSVT
FO
IZQPWPMF NJTDIF
TIPDL
JT
FFSEFS
BM
BBO
CPE
HFLPNFO
*O
EF[F
QBSBHSBBG
HBBU
IFU
PWFS
BOEFSF
PCTFSWBUJFT
EJF
NFU
CFUSFLLJOH
UPU
EF
IVJE
LVOOFO
XPSEFO
HFEBBO

3.12.1

Jeuk

+FVL
JT
FFO
HFWPFM
EBU
MFJEU
UPU
IFU
WFSMBOHFO
PN
UF
LSBCCFO
+FVL
FO
QJKO
HBBO
XBBS TDIJKOMJKL
VJU
WBO
EF[FMGEF
TPPSU
[JOUVJHKFT
JO
IVJE
FO
TMJKNWMJFT
&S
[JKO
WFFM
WFSTDIJM MFOEF
TPPSUFO
PPS[BLFO
[PBMT …
BMMFSHJF
EJSFDU
IVJEDPOUBDU
HFOFFTNJEEFMFOBMMFSHJF
JFUT
JO
EF
WPFEJOH
…
DPOTUJUVUJPOFFM
FD[FFN

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 117

…
JOGFDUJFT
TDIJNNFMJOGFDUJFT
CFHJO
WBO
HPSEFMSPPT
XBUFSQPLLFO
TDIBBNMVJT
TDB CJqT
FO
BOEFSF …
IFFM
ESPHF
IVJE …
[XBOHFSTDIBQ …
LXBBEBBSEJH
HF[XFMHSPFJ …
HBMXFHPCTUSVDUJF
OJFSGBMFO …
EF
XBBO
EBU
FS
´CFFTUKFTµ
JO
PG
PQ
EF
IVJE
SPOELSVJQFO

3.12.2

Huidturgor

%F
IVJEUVSHPS
JT
EF
WPFMCBSF
TQBOOJOH
JO
EF
MFEFSIVJE
BMT
HFWPMH
WBO
EF
BBOXF[JH IFJE
WBO
WPMEPFOEF
XFFGTFMWPDIU
)FU
XBUFS
UVTTFO
EF
DFMMFO
JO
[PSHU
FSWPPS
EBU
FFO
PNIPPH
HFUSPLLFO
´PQHFOPNFOµ
IVJEQMPPJ
OB
IFU
MPTMBUFO
XFFS
HMBE
XPSEU
0N
WFSXBSSJOH
UF
WPPSLPNFO
NFU
FFO
BGHFOPNFO
FMBTUJDJUFJU
WBO
EF
IVJE
BMT
HFWPMH
WBO
EF
BGOBNF
WBO
FMBTUJTDIF
WF[FMT
PQ
IPHF
MFFGUJKE
JT
IFU
OPEJH
EF
IVJEQMPPJ
PQ
UF
OFNFO
CJK
IFU
TMFVUFMCFFO
FO
OJFU
PQ
EF
IBOESVH
&FO
BGHFOPNFO
IVJEUVSHPS
XPSEU
[JDIUCBBS
EPPSEBU
EF
QMPPJ
CMJKGU
TUBBO
%JU
JT
FFO
UFLFO
WBO
HFWPSEFSEF
EFIZESBUJF

3.12.3

Huidveranderingen

#JK
IFU
PCTFSWFSFO
WBO
IVJEWFSBOEFSJOHFO
JT
IFU
HPFE
PN
FFO
BBOUBM
POEFSEFMFO
UF
CFTDISJKWFO
…
8BBS
PQ
IFU
MJDIBBN
[JU
EF
IVJEBGXJKLJOH
…
)PF
[JFU
EF
BGXJKLJOH
FSVJU
…
;JKO
EF
IVJEWFSBOEFSJOHFO
BMMFNBBM
IFU[FMGEF
PG
OJFU
…
*T
FS
KFVL
[JKO
FS
LSBCFGGFDUFO
UF
[JFO
[PBMT
LSBTTFO &FO
QBBS
WPPSCFFMEFO
WBO
UFSNFO
NFU
CFUSFLLJOH
UPU
IVJEBBOEPFOJOHFO
TUBBO
JO

UBCFM

;JF
WFSEFS
IPPGETUVL
 Tabel 3.19 Termen om huidobservaties te benoemen Omschrijving

Medische term

Kan horen bij o.a.

WaVVh_ZbZi]ZaYZgkdX]i

kZh^`Za

]ZgeZhh^beaZm!]ZgeZhodhiZg

WaVVh_ZbZiigdZWZakdX]i

ejhiZa

VWXZh_Z!W^_k#kVc]VVgldgiZa

j^ihaV\

ZmVci]ZZb

VaaZgaZ^hddgiZc

kaZ`

bVXjaV

kZgdjYZg^c\!aZci^\d

Wjai_Z

eVeZa

ZXoZZb!VaaZg\^Z

hX]^a[Zg^c\

hfjVbZjoZ]j^YkZgVcYZg^c\

hX]^bbZa^c[ZXi^Zh!dd`Candida0ehdg^Vh^h

gddY]Z^Y

Zgni]ZZb

WZ\^ckVcldcYgddh!\dgYZagddh0WZhigVa^c\

1187Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

3.13

Gestoorde wondgenezing

kennisclip

9ZcdgbVaZldcY\ZcZo^c\kVc]j^YZcha^_bka^Zh\VVi^chiVeeZc#9^io^_c/ · WadZY^c\hhiZae^c\ Zc WadZYhidaa^c\ Yddg VX]iZgZZckda\Zch ZZc »`c^_egZVXi^Z¼ kVc WadZYkVVi_Zh ^c YZ ldcYgVcYZc kVhdXdchig^Xi^Z db YZ WadZY^c\ ^c YZ ldcYiZWZeZg`Zc!]ZiVVcZa`VVgeaV``ZckVcWadZYeaVVi_ZhZcYZkdgb^c\ kVc ZZc hidahZa# 9^i aVVihiZ \ZWZjgi bZi ]jae kVc hidaa^c\hZ^l^iiZc! Y^Z j^i" Z^cYZa^_`ZZclZWkVcÃWg^cZYgVYZcbV`ZclVVg^cgdYZWadZYXZaaZcldgYZc \ZkVc\Zc#=ZigZhjaiVVi]^ZgkVc^hZZchidahZabZiYVVgcVZZc`dghi#9^Z`dghi ^hZZghicd\oVX]i!bVVgYgdd\iaViZg^c# · \  ZcZo^c\kVc]ZiW^cYlZZ[hZa^cYZY^ZeiZkVcYZldcYYddg]ZidcihiVVckVc c^Zjl!`dggZa^\Zc\dZYYddgWadZYW^cYlZZ[hZa/\gVcjaVi^ZlZZ[hZa# · k Vcj^i YZ ldcYgVcYZc cVVg Za`VVg idZ \gdZ^Zc kVc ]Zi WZYZ``ZcYZ lZZ[hZa kVcYZdeeZg]j^Y!dcYZgYZ`dghiYddg#9^i^hYZZe^i]Za^hVi^Z# · a ^iiZ`Zckdgb^c\Zc^cYZaddekVclZ`ZcidibVVcYZcYVVgcVhX]gdbeZa^c\ ZgkVc/a^iiZ`ZcgZigVXi^Z#

3.13.1

Mogelijke complicaties bij wondgenezing

%F
DPNQMJDBUJFT
WBO
EJFQF
WFSXPOEJOHFO
[JKO
POEFS
BOEFSF
QFFTMFUTFM
TQJFSMFUTFM
HSPUF
CMPFEJOHFO
[FOVXMFUTFM
FO
MFUTFM
BBO
JOXFOEJHF
PSHBOFO
7FSXPOEJOHFO
NFU
LOFV[JOH
FO
SBGFMJOH
WBO
EF
XPOESBOE
MFJEFO
UPU
JTDIFNJF
JO
EF
XPOESBOEFO
%BBSJO
[BM
JOGFDUJF
PQUSFEFO
7PPSBM
UFUBOVT
JT
CJK
TMFDIU
EPPSCMPFEF
XPOEFO
CFSVDIU
8POEUPJMFU
NFU
IFU
SFJOJHFO
WBO
EF
XPOE
FO
IFU
GBUTPFOFSFO
WBO
EF
XPOESBOEFO
HFWPMHE
EPPS
TMVJUJOH
FO
TUFSJFM
BGEFLLFO
NPFU
PQUJNBMF
WPPSXBBSEFO
TDIFQQFO
WPPS
FFSTUF
HFOF[JOH
"MT
EBU
OJFU
LBO
NPFU
FFO
XPOE
WBOVJU
EF
EJFQUF
´EJDIU
HSB OVMFSFOµ
&FO
PO[JDIUCBBS
MBBHKF
CBDUFSJqO
FFO
CJP¾MN
BBO
IFU
XPOEPQQFSWMBL
LBO
EF
HFOF[JOH
UFHFOIPVEFO
JO
MBOH
CFTUBBOEF
XPOEFO
[PBMT
FFO
VMDVT
DSVSJT
PGXFM
PQFO
CFFO
(FTQFDJBMJTFFSEF
XPOEWFSQMFFHLVOEJHFO
FO
DIJSVSHFO
LVOOFO
IJFSVJU
FFO
VJUXFH
WFS[JOOFO 4PNT
XPSEU
FFO
MJUUFLFO
POUTJFSFOE
HSPPU
CJKWPPSCFFME
CJK
IFU
TMFVUFMCFFO
CPWFO
IFU
CPSTUCFFO
PG
BDIUFS
IFU
PPS
8F
TQSFLFO
EBO
WBO
LFMPuEWPSNJOH
PG
WBO
FFO
IZQFSUSP ¾TDI
MJUUFLFO

3.13.2

Ulcus

&FO
VMDVT
FFO
[XFFS
JT
FFO
XPOE
EJF
OJFU
XJM
HFOF[FO
7FSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
PPS [BLFO
TUBBO
HFOPFNE
JO
¾HVVS

#JKWPPSCFFME
FFO
OJFU
HFOF[FOE
IVJEEFGFDU
LBO
LPNFO
EPPS
FFO
IVJEUVNPS

A^X]VbZa^_`ZhnbeidbZc 119

oedeem in omgeving wondinfectie corpus alienum

diabetes mellitus slagaderverkalking zuurstofgebrek in de wond druk:decubitus

ulcus

slechte voedingstoestand prednison chemotherapie

Figuur 3.14

kwaadaardige gezwelgroei

schadelijke prikkels, o.a. 
bestraling 
gebrek aan rust 
open houden (peuteren)

Enkele oorzaken van een ulcererende wond (ulcus).

4

Medisch handelen

"SUTFO
JO
EF
JOEJWJEVFMF
HF[POEIFJET[PSH
IFCCFO
WFSTDIJMMFOEF
UBLFO
FO
WFSBOUXPPS EFMJKLIFEFO
%F
UFSSFJOFO
XBBSPQ
[JK
[JDI
CFXFHFO
[JKO
POEFS
BOEFSF …
NFEJTDIF
EJBHOPTUJFL
IFU
WBTUTUFMMFO
WBO
XBU
FS
TQFFMU
XFMLF
[JFLUF
FS
FWFOUVFFM
BBOXF[JH
JT …
NFEJTDIF
CFIBOEFMJOH
EBU
CFHJOU
NFU
IFU
WPPSMJDIUFO
FO
IFU
BEWJTFSFO
PNUSFOU
EF
XFOTFMJKLIFJE
WBO
FO
EF
NPHFMJKLIFEFO
WPPS
FFO
CFIBOEFMJOH
%JF
NPFU
BBOTMVJUFO
PQ
EF
EJBHOPTF
FO
PQ
EF
TJUVBUJF
WBO
EF
QBUJqOU
/B
UPFTUFNNJOH
LBO
EF
CFIBOEF MJOH
TUBSUFO
%F[F
LBO
DIJSVSHJTDI
[JKO
PG
NFU
NFEJDJKOFO
GBSNBDPUIFSBQJF 
0PL
SBEJPUIFSBQJF
QTZDIPUIFSBQJF
PG
QBSBNFEJTDIF
CFIBOEFMJOH
JT
NPHFMJKL
%F
CFMBO HFO
WBO
EF
QBUJqOU
CJK
EJBHOPTUJFL
FO
CFIBOEFMJOH
[JKO
HFSFHFME
CJK
XFU
JO
EF
8FU
PQ
EF
HFOFFTLVOEJHF
CFIBOEFMJOHTPWFSFFOLPNTU
8(#0 
…
QSPHOPTF
EBU
JT
FFO
BOUXPPSE
PQ
EF
WSBBH
PG
EF
[JFLUF
[BM
WFSCFUFSFO
PG
HFOF[FO
FO
XBOOFFS
EBU
NBH
XPSEFO
WFSXBDIU
7BBL
JT
FFO
QBUJqOU
POHFSVTU
FO
TPNT
CFIPPS MJKL
BOHTUJH
IFU
[PSHWVMEJH
CFTQSFLFO
WBO
EF
QSPHOPTF
JT
WBO
HSPPU
CFMBOH
FO
WFSHU
WFFM
WBO
EF
WBBSEJHIFEFO
WBO
EF
BSUT …
QSFWFOUJF
JO
EF
TQSFFLLBNFS
EPPS
NJEEFM
WBO
WPPSMJDIUJOH
NPUJWFSFOEF
HFTQSFLT WPFSJOH
FO
BOEFSF
NFUIPEFO %F
SPM
WBO
BSUTFO
PQ
BMMFSMFJ
HFCJFEFO
JO
EF
TQPSU
CJK
WFS[FLFSJOHTBBOHFMFHFOIFEFO
CJK
´XFOTHFOFFTLVOEFµ
FO[PWPPSU
WBMU
CVJUFO
IFU
CFTUFL
WBO
EJU
CPFL


4.1

Medische diagnostiek

0N
WBTU
UF
TUFMMFO
XBU
EF
QBUJqOU
NBOLFFSU
CFTDIJLU
FFO
BSUT
PWFS
WFSTDIJMMFOEF
NF UIPEFO
FO
UFDIOJFLFO
%BU
[JKO
EF
BOBNOFTF
IFU
MJDIBNFMJKL
POEFS[PFL
FO
WFSTDIJM MFOEF
TPPSUFO
BBOWVMMFOE
POEFS[PFL

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_4, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1227Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

4.1.1

Medische anamnese

%F
BOBNOFTF
JT
IFU
HFTQSFL
NFU
EF
QBUJqOU
PWFS
EF
LMBDIUFO
FO
PWFS
EF
BMHFNFOF
HF[POEIFJE
OV
FO
JO
IFU
WFSMFEFO
"BOEBDIU
WFSEJFOFO
EBBSCJK …
EF
BBSE
WBO
EF
LMBDIUFO
FO
CJK
QJKO
EF
QMBBUT …
IFU
WFSMPPQ
JO
EF
UJKE
WBO
EF
LMBDIUFO
BDVVU
MBOH[BBN
POUTUBBO
DPOTUBOU
XJT TFMFOE  …
EF
JOUFOTJUFJU
WBO
EF
LMBDIUFO
EF
CFQFSLJOHFO
EJF
EF
QBUJqOU
UFHFOLPNU
BMT
HFWPMH
FSWBO …
EF
NPHFMJKLF
PPS[BLFO
FO
BBOMFJEJOHFO
PPL
EF
PNTUBOEJHIFEFO
EJF
EF
LMBDIUFO
VJUMPLLFO
PG
WFS[BDIUFO 4PNT
XPSEU
NFU
FFO
USBDUVTBOBNOFTF
EF
XFSLJOH
WBO
BMMF
PSHBBOTZTUFNFO
EPPSHFOP NFO
7FSEFS
JT
JOGPSNBUJF
OVUUJH
PWFS
POEFS
BOEFSF
NFEJDJKOHFCSVJL
MFFGHFXPPOUFO
WSPFHFS
EPPSHFNBBLUF
[JFLUFO
PQFSBUJFT
[JFLUFO
JO
EF
GBNJMJF
XFSL
FO
WSJKF
UJKE
FO
OJFU
UF
WFSHFUFO
WFSCMJKG
JO
IFU
CVJUFOMBOE 4PNT
LBO
EF
QBUJqOU
[FMG
HFFO
CFUSPVXCBSF
CSPO
WBO
JOGPSNBUJF
[JKO
%BO
JT
EF
IFUF SPBOBNOFTF
OPPE[BLFMJKL
IFU
[JFLUFWFSIBBM
[PBMT
FFO
OBBTUF
EBU
WFSUFMU
*O
BOEFSF
HFWBMMFO
JT
IFU
BMT
BBOWVMMJOH
[JOWPM
TPNT
[FMGT
CFTMJTTFOE

4.1.2

Lichamelijk onderzoek

.FU
FFO
MJDIBNFMJKL
POEFS[PFL
WFS[BNFMU
EF
BSUT
BBOXJK[JOHFO
PWFS
POEFS
NFFS
EF
TPPSU
[JFLUF
EF
PNWBOH
FO
VJUCSFJEJOH
FSWBO
FO
TPNT
PWFS
PPS[BLFO
FO
DPNQMJDBUJFT
%F
WPMHFOEF
UFDIOJFLFO
XPSEFO
EBBSCJK
UPFHFQBTU …
JOTQFDUJF
LJKLFO …
BVTDVMUBUJF
CFMVJTUFSFO
WBO
HFMVJEFO
JO
IFU
MJDIBBN
[PBMT
BEFNIBMJOH
TMVJUFO
WBO
IBSULMFQQFO
FWFOUVFFM
XFSWFMJOHFO
JO
EF
CMPFETUSPPN
JO
IBSU
FO
TMBHBEFST
FO
EF
QFSJTUBMUJFL …
QFSDVTTJF
´LMPQQFOµ
IFU
PQXFLLFO
WBO
LMBOLFO
VJU
MJDIBBNTIPMUFT
XBBSCJK
FFO
WJOHFS
PQ
EF
MJDIBBNTXBOE
BMT
LMBOLWFSTUFSLFS
XPSEU
HFCSVJLU
&S
LBO
[P
FFO
JO ESVL
POUTUBBO
PWFS
EF
MVDIUIPVEFOEIFJE
WBO
XBU
FSPOEFS
[JU …
QBMQBUJF
WPFMFO
OBBS
EF
HSPPUUF
WBO
PSHBOFO
OBBS
EJOHFO
EJF
FS
OJFU
IPSFO
UF
[JKO
OBBS
QJKOMJKLF
QMBBUTFO
EF
QPMTLFONFSLFO
EF
QMBBUT
WBO
EF
IBSUQVOU …
BMT
FS
SFEFO
JT
WPPS
FFO
JOXFOEJH
POEFS[PFL
FFO
SFDUBBM
UPVDIFS
JOTQFDUJF
FO
QBM QBUJF
#JK
IVJTBSUTFO
HZOBFDPMPHFO
FO
WFSMPTLVOEJHFO
JT
WBHJOBBM
POEFS[PFL
TQF DVMVNPOEFS[PFL
FO
UPVDIFS
HBOHCBBS %BBSOBBTU
[JKO
FS
OPH
BOEFSF
NFUJOHFO
FO
GVODUJFQSPFWFO
NPHFMJKL
[PBMT
EF
UFNQF SBUVVS
EF
CMPFEESVL
SF¿FYFO
FO
BOEFSF
LMFJOFSF
PSJqOUFSFOEF
POEFS[PFLFO
OBBS
NPUPSJFL
[JOUVJHFO
FO
OFVSPMPHJTDI
GVODUJPOFSFO
%F
LFV[F
WBO
POEFS[PFLFO
IFFGU
WPPSBM
UF
NBLFO
NFU
EF
WFSNPFEFOT
PWFS
EF
PPS[BBL
WBO
EF
LMBDIUFO
EJF
UJKEFOT
EF
BOBNOFTF
[JKO
POUTUBBO

BZY^hX]]VcYZaZc 123

4.1.3

Aanvullende diagnostiek moet antwoord geven op vragen

/B
EF
BOBNOFTF
FO
IFU
POEFS[PFL
LBO
FFO
BSUT
WBBL
BM
FFO
VJUTQSBBL
EPFO
PWFS
XBU
FS
XBBSTDIJKOMJKL
BBO
EF
IBOE
JT
0N
EF¾OJUJFG
WBTU
UF
TUFMMFO
XFMLF
BBOEPFOJOH
FS
JT
NPFUFO
BBOXJK[JOHFO
XPSEFO
PNHF[FU
JO
CFXJK[FO
"MMFSMFJ
POEFS[PFLFO
LVOOFO
EBBSBBO
CJKESBHFO
;F
WFSTDIJMMFO
WBO
FMLBBS
JO
CFXJKTLSBDIU
JO
BBOQBL
JO
CFMBTUJOH
EJF
[F
NFU
[JDI
NFFCSFOHFO
WPPS
EF
QBUJqOU
FO
WPPSBM
XBU
CFUSFGU
EF
TPPSU
WSBBH
EJF
FSNFF
LBO
XPSEFO
CFBOUXPPSE
%F
EJBHOPTF
JT
QBT
SPOE
BMT
FS
FFO
CFWSFEJHFOE
BOUXPPSE
JT
PQ
EF
WPMHFOEF
WSBHFO

8BBS
[JU
IFU
[JFLUFQSPDFT
QSFDJFT 
8BU
TQFFMU
[JDI
EBBS
BG
8BU
WPPS
TPPSU
[JFLUFQSPDFT
JT
FS
HBBOEF
%BU
HFFGU
BBOLOP QJOHTQVOUFO
PN
FFO
UIFSBQJFWPPSTUFM
UF
EPFO 
*T
FS
FFO
QSFDJF[F
WFSPPS[BLFS
BBO
UF
XJK[FO
)FU
BOUXPPSE
PQ
EF[F
WSBBH
JT
CFMBOH SJKL
CJK
JOGFDUJF[JFLUFO
OJFU
BMMFFO
WPPS
EF
CFIBOEFMJOH
NBBS
NFFS
OPH
WPPS
EF
QSFWFOUJF
WBO
WFSTQSFJEJOH 
)PFWFFM
TDIBEF
JT
FS
BM
BBOHFSJDIU
%BU
CFQBBMU
WPPS
FFO
EFFM
EF
QSPHOPTF
(SPUF
TDIBEF
BBO
PSHBOFO
NBBLU
EF
WPPSVJU[JDIUFO
PQ
IFSTUFM
TMFDIUFS 
;JFO
XF
HFFO
CFMBOHSJKLF
[JFLUF
PWFS
IFU
IPPGE %BBSOBBTU
LBO
BBOWVMMFOE
POEFS[PFL
OPEJH
[JKO
PN
BOEFSF
SFMFWBOUF
WSBHFO
UF
CF BOUXPPSEFO 
,VOOFO
EF
PSHBOFO
WBO
EF
QBUJqOU
EF
CFIBOEFMJOH
EJF
XF
WBO
QMBO
[JKO
FJHFOMJKL
XFM
BBO 
4MBBU
EF
CFIBOEFMJOH
BBO
FO
IFSTUFMMFO
EF
PSHBOFO
[JDI 
#MJKWFO
EF
TDIBEFMJKLF
FGGFDUFO
WBO
EF
CFIBOEFMJOH
CJOOFO
EF
QFSLFO 8F
IFCCFO
IFU
IJFS
PWFS
JOEJWJEVFMF
[JFLUFEJBHOPTUJFL
'VODUJPOFMF
EJBHOPTUJFL
PQ
IFU
HFCJFE
WBO
NPUPSJFL
UBBM
FO
[FMGSFE[BBNIFJE
IPSFO
CJK
EF
WFSTDIJMMFOEF
QBSBNF EJTDIF
QSPGFTTJPOBMT
)FU
WBTUTUFMMFO
WBO
ESBBHLSBDIU
FO
ESBBHMBTU
PQ
TPDJBBM
UFSSFJO
NBBLU
POEFS[PFL
EPPS
BOEFSF
EJTDJQMJOFT
OPEJH
0PL
WFSQMFFHLVOEJHF
EJBHOPTUJFL
JT
CFQBMFOE
WPPS
IFU
UF
WPFSFO
CFMFJE

4.1.4

Technieken voor aanvullend onderzoek

Endoscopieën )FU
MJDIBBN
WBO
CJOOFO
CFLJKLFO
LBO
NFU
FFO
FOEPTDPQJF
&ML
NFEJTDI
TQFDJB MJTNF
LFOU
[JKO
FJHFO
UFDIOJFLFO
;P
JT
FFO
PFTPGBHPHBTUSPEVPEFOPTDPQJF
IFU
WBO
CJOOFO
CFLJKLFO
WBO
TMPLEBSN
NBBH
FO
UXBBMGWJOHFSJHF
EBSN
&FO
MBQBSPTDPQJF
JT
IFU
CFLJKLFO
WBO
EF
PSHBOFO
JO
EF
CVJLIPMUF
FO
IFU
CVJLWMJFT
&FO
NFEJBTUJOP TDPQJF
JT
FFO
PQFSBUJF
XBBSCJK
EF
SVJNUF
JO
EF
CPSTUIPMUF
UVTTFO
EF
PSHBOFO
JO
XPSEU
POEFS[PDIU
NFU
TQFDJBMF
BBOEBDIU
WPPS
EF
MZNGFLMJFSFO
CJK
EF
MPOHIJMVT
FO
EF
TQMJUTJOH
WBO
EF
IPPGECSPODIJ
"MMF
TQFDJBMJTNFO
CFTDIJLLFO
PWFS
FFO
FJHFO
UFDIOJFL

1247Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

5JKEFOT
FFO
FOEPTDPQJF
LVOOFO
GJMNPQOBNFT
HFNBBLU
CJPQTJFqO
XPSEFO
HF OPNFO
CMPFEJOHFO
XPSEFO
HFTUFMQU
FO
LMFJOF
FOEPTDPQJTDIF
JOHSFQFO
XPSEFO
WFSSJDIU

Beeldvormend onderzoek

Figuur 4.1 Röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto) in respectievelijk voor-achterwaartse en dwarse richting. De foto’s tonen een normaal beeld van de longen, het hart en het diafragma (middenrif).

8BBS
IFU
OJFU
NPHFMJKL
JT
PN
NFU
FJHFO
PHFO
UF
HBBO
LJKLFO
NPFUFO
BGCFFMEJOHFO
XPSEFO
HFNBBLU #FFMEWPSNFOEF
POEFS[PFLFO
NBLFO
HFCSVJL
WBO
WFSTDIJMMFOEF
UFDIOJFLFO …
SzOUHFOTUSBMJOH
SzOUHFOGPUP
´EPPSMJDIUJOHµ
FO
$5TDBOUFDIOJFLFO …
NBHOFUJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO
.3* …
HFMVJETHPMWFO
FO
EPQQMFSFGGFDU
FDIPHSB¾F
FO
FDIPEPQQMFS
EVQMFYPOEFS[PFL  …
TDBOUFDIOJFLFO
NFU
LMFJOF
IPFWFFMIFEFO
SBEJPBDUJFWF
TUPGGFO
TDJOUJHSB¾F
1&5
FO
41&$5 3zOUHFOPOEFS[PFL
NBBLU
WBBL
HFCSVJL
WBO
SzOUHFODPOUSBTUTUPGGFO
%F[F
TUPGGFO
IPVEFO
SzOUHFOTUSBMJOH
UFHFO
FO
EF
QMBBUTFO
XBBS
EBU
HFCFVSU
[JKO
UF
[JFO
PQ
EF
HFNBBLUF
BGCFFMEJOHFO
)FU
NFFTU
XPSEFO
EF[F
TUPGGFO
HFCSVJLU
CJK
BOHJPHSB¾F
*OKFDUJF
WBO
FFO
DPOUSBTUTUPG
NBBLU
IFU
NPHFMJKL
IFU
WFSMPPQ
FO
EF
WFSUBLLJOHFO
WBO
FFO
TMBHBEFS
UF
MBUFO
[JFO
BSUFSJPHSB¾F


PG
TPNT
WBO
FFO
BEFS
¿FCPHSB¾F 
&FO
DPNCJOBUJF
WBO
BOHJPHSB¾F
NFU
$5TDBO
IFFU
$5BOHJP
&S
CFTUBBU
PPL
.3"
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
BOHJPHSB¾F
NFU
.3*
%F
DPOUSBTUTUPG
WFSBOEFSU
EBO
JFUT
BBO
EF
NBHOFUJTDIF
FJHFOTDIBQQFO
WBO
IFU
CMPFE
%BU
MFWFSU
IFMEFSF
BGCFFMEJOHFO
WBO
EF
CMPFEWBUFO
PQ


BZY^hX]]VcYZaZc 125

Bloedonderzoek &S
LVOOFO
IFFM
WFFM
TUPGGFO
JO
IFU
CMPFE
XPSEFO
HFNFUFO
%F
WSBHFO
EJF
BDIUFS
EJF
CFQBMJOHFO
[JUUFO
LVOOFO
BMT
WPMHU
XPSEFO
JOHFEFFME …
*T
FS
XFFGTFM
JO
FFO
CFQBBME
PSHBBO
CFTDIBEJHE
%BU
JT
TPNT
BBO
IFU
CMPFE
UF
[JFO
7FFM
XFFGTFMT
IFCCFO
IVO
FJHFO
UZQJTDIF
FO[ZNFO
EJF
BMMFFO
CJOOFO
JO
EF
DFM
UIVJTIPSFO
;FLFS
CJK
OFDSPTF
NBBS
TPNT
PPL
BMT
EF
DFMMFO
HFQSJLLFME
[JKO
MFLLFO
EF[F
FO[ZNFO
OBBS
IFU
QMBTNB
;P
XJK[FO
$,.#
FO
USPQPOJOF
PQ
FFO
BBOUBTUJOH
WBO
EF
IBSUTQJFS
XJK[FO
"-"5
"4"5
FO
BOEFSF
FO[ZNFO
PQ
MFWFSDFMCFTDIBEJHJOH
FO
XJKTU
BNZMBTF
PQ
TDIBEF
BBO
EF
BMWMFFTLMJFS …
8FSLU
FFO
PSHBBO
OPH
[PBMT
IFU
IPPSU
&FO
WFSIPPHE
LBMJVN
VSFVN
FO
DSFBUJOJOF
CF UFLFOFO
FFO
TMFDIUF
OJFSGVODUJF
%F[F
TUPGGFO
NPFUFO
OBNFMJKL
EPPS
EF
OJFSFO
VJU
IFU
CMPFE
WFSXJKEFSE
XPSEFO
&FO
WFSIPPHE
CJMJSVCJOF
FO
FFO
WFSMBBHE
BMCVNJOF
LVOOFO
CFUFLFOFO
EBU
EF
MFWFS
OJFU
HPFE
XFSLU
#JMJSVCJOF
NPFU
OPSNBBM
EPPS
EF
MFWFS
XPSEFO
VJUHFTDIFJEFO
FO
BMCVNJOF
XPSEU
EPPS
EF
MFWFS
HFQSPEVDFFSE
&FO
BGOBNF
WBO
FSZUSP DZUFO
MFVLPDZUFO
FO
USPNCPDZUFO
XJKTU
NPHFMJKL
PQ
QSPCMFNFO
JO
IFU
CFFONFSH …
8FML
[JFLUFQSPDFT
JT
FS
BBO
EF
HBOH
0OUTUFLJOHFO
WPPSBM
CJK
JOGFDUJFT
[JKO
UF
[JFO
BBO
MFVLPDZUPTF
FO
FFO
WFSIPPHEF
#4&
FO
$31
"VUPJNNVVO[JFLUFO
FO
WJSVTJO GFDUJFT
[JKO
UF
[JFO
BBO
TQFDJBMF
BOUJMJDIBNFO
0OEFS[PFL
OBBS
BOUJMJDIBNFO
IFFU
TFSPMPHJTDI
POEFS[PFL …
*T
FS
FFO
HFWBBSMJKLF
WFSTUPSJOH
JO
IFU
CMPFE
EJF
NFO
EJSFDU
NPFU
DPSSJHFSFO
4QPFE FJTFOE
[JKO
CJKWPPSCFFME
FFO
WFFM
UF
MBBH
HMVDPTFHFIBMUF
FFO
IZQFSLBMJqNJF
FO
BOEFSF
WFSTUPSJOHFO
JO
EF
NJOFSBMFO
FFO
FYUSFFN
MBBH
)C
FFO
HFCSFL
BBO
USPNCP DZUFO
FO
FFO
WFFM
UF
IPHF
*/3 …
;JKO
FS
SJTJDPGBDUPSFO
WPPS
CFQBBMEF
BBOEPFOJOHFO
&FO
UF
IPPH
DIPMFTUFSPM
JT
EBBS
FFO
WPPSCFFME
WBO

Pathologisch onderzoek )FU
CFLJKLFO
WBO
DFMMFO
POEFS
EF
NJDSPTDPPQ
IFFU
DZUPMPHJF
#FLFOEF
WPPSCFFMEFO
EBBSWBO
[JKO
IFU
VJUTUSJKLKF
WBO
EF
CBBSNPFEFSNPOE
FO
IFU
POEFS[PFL
WBO
TQVUVN
BTDJUFTWPDIU
PG
QMFVSBWPDIU
PQ
BGXJKLFOEF
DFMMFO
7PPS
EF
UXFF
MBBUTUF
POEFS[PFLFO
JT
FFO
QVODUJF
OPEJH
#JK
IJTUPQBUIPMPHJTDI
POEFS[PFL
XPSEFO
HFFO
MPTTF
DFMMFO
NBBS
XFFGTFM
CFPPSEFFME
;JF
WFSEFS
QBSBHSBBG


Functieonderzoek 'VODUJFPOEFS[PFLFO
CFTUBBO
FS
WBO
BMMFSMFJ
PSHBOFO
7BO
TLFMFUTQJFSXFFGTFM
FO
[FOV XFO
&.(


EF
IBSUTQJFS
&$(
FO
IFSTFOXFFGTFM
&&(
LBO
EF
FMFLUSJTDIF
BDUJWJUFJU
HF NFUFO
XPSEFO
7BO
IFU
&&(
[JKO
FS
WFSTDIJMMFOEF
WBSJBOUFO
&FO
MPOHGVODUJFPOEFS[PFL
MBBU
[JFO
IPF
IFU
TUBBU
NFU
EF
JOIPVE
WBO
EF
MPOHFO
EF
IPFWFFMIFEFO
MVDIU
FO
EF
WFS QMBBUTJOH
WBO
MVDIU
6SPEZOBNJTDI
POEFS[PFL
MBBU
BGXJKLJOHFO
JO
EF
XFSLJOH
WBO
EF
CMBBT
[JFO

Erfelijkheidsonderzoek 7BO
TUFFET
NFFS
BBOEPFOJOHFO
[JKO
FS
QMBBUTFO
CFLFOE
CJOOFO
IFU
%/"
EJF
JO
WFSCBOE
TUBBO
NFU
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
PQ
FFO
[JFLUF
TPNT
FFO
IFFM
HSPPU
SJTJDP
%BBSCJK
LBO


1267Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

NBUFSJBBM
VJU
FFO
CJPQTJF
XPSEFO
HFCSVJLU
PG
CMPFEDFMMFO
LVOOFO
FSGFMJKLF
HFIFJNFO
QSJKTHFWFO
%F
POUXJLLFMJOHFO
PQ
EJU
WMBL
HBBO
SB[FOETOFM
%F
TQFDJBMJTUJTDIF
LFOOJT
IJFSWBO
WBMU
CVJUFO
EF
LBEFST
WBO
EJU
CPFL

4.2

Chirurgische behandeling

.FEJTDIF
CFIBOEFMJOHFO
LVOOFO
TOJKEFOE
FO
OJFUTOJKEFOE
[JKO
4OJKEFOE
CFUFLFOU
DIJSVSHJTDI
PQFSBUJFG
"MT
IFU
MJDIBBN
HFPQFOE
XPSEU
WJB
FFO
JODJTJF
JOTOJKEJOH


IFFU
EBU
PPL
XFM
FFO
PQFO
CFIBOEFMJOH
%F
JOHSFFQ
LBO
PPL
FOEPTDPQJTDI
[JKO
PPL
CFLFOE
BMT
FFO
LJKLPQFSBUJF
%F
NBUF
XBBSJO
IFU
MJDIBBN
HFPQFOE
XPSEU
JT
EBBSCJK
[P
LMFJO
EBU
PPL
EF
UFSN
NJOJNBBM
JOWBTJFWF
JOHSFFQ
JO
HFCSVJL
JT
&OLFMF
UFSNFO
CJK
JOHSFQFO
[JKO …
MBQBSPUPNJF
IFU
PQFOFO
WBO
EF
CVJLIPMUF …
UIPSBDPUPNJF
IFU
PQFOFO
WBO
EF
CPSTUIPMUF …
DSBOJPUPNJF
PPL
XFM
USFQBOBUJF
HFOPFNE


IFU
PQFOFO
WBO
EF
TDIFEFMIPMUF …
PTUFPUPNJF
IFU
PQFOFO
WBO
CPUXFFGTFM
PPL
XFM
´CSFLFOµ
PG
´SFDIU[FUUFOµ …
OFDSPUPNJF
IFU
WFSXJKEFSFO
WBO
OFDSPTF
CJKWPPSCFFME
JO
FFO
EFDVCJUVTXPOE …
SFTFDUJF
IFU
XFHOFNFO
WBO
FFO
[JFL
EFFM
WBO
FFO
PSHBBO
*O
BOEFSF
HFWBMMFO
JT
IFU
UPFWPFHTFM
FDUPNJF
JO
HFCSVJL
[PBMT
JO
IFNJDPMFDUPNJF
IFU
WPPS
EF
IFMGU
WFSXJK EFSFO
WBO
EF
EJLLF
EBSN
PG
FOEBSUFSJqDUPNJF
IFU
WFSXJKEFSFO
WBO
EF
WFSLBMLUF
CJOOFOCFLMFEJOH
WBO
FFO
TMBHBEFS …
FYUJSQBUJF
IFU
WPMMFEJH
WFSXJKEFSFO
WBO
FFO
BBOHFUBTU
PSHBBO …
ESBJOBHF
IFU
MBUFO
XFHWMPFJFO
WBO
CJKWPPSCFFME
QVT …
JNQMBOUBUJF
IFU
JOCSFOHFO
WBO
JFUT
WBO
NFUBBM
PG
LVOTUTUPG
CJKWPPSCFFME
FFO
QBDF NBLFS …
EPOPSUSBOTQMBOUBUJF
IFU
JOCSFOHFO
WBO
FFO
PSHBBO
PG
XFFGTFM
WBO
FFO
EPOPS …
BVUPUSBOTQMBOUBUJF
FFO
´BVUPHSBGUµ
IFU
WFSQMBBUTFO
WBO
XFFGTFM
OBBS
FFO
BOEFSF
QMBBUT
CJKWPPSCFFME
FFO
IVJEUSBOTQMBOUBUJF
PG
FFO
HFTUFFMEF
MBQ …
TUPNJF
IFU
DSFqSFO
WBO
FFO
PQFOJOH
OBBS
CVJUFO
[PBMT
FFO
DPMPTUPNJF
PG
FFO
USB DIFPTUPNJF …
SFWBTDVMBSJTBUJF
IFU
IFSTUFMMFO
WBO
EF
BSUFSJqMF
[VVSTUPGWPPS[JFOJOH
JO
FFO
PSHBBO
PG
MFEFNBBU …
BNQVUBUJF
EF
BMHFNFOF
OBBN
WPPS
IFU
XFHOFNFO
WBO
XFFGTFM
BBO
IFU
VJUFJOEF
WBO
FFO
WBO
EF
MFEFNBUFO
NBBS
PPL
CJKWPPSCFFME
EF
FOEFMEBSN
PG
EF
CPSTULMJFS …
QMBTUJFL
FFO
PQFSBUJF
XBBSCJK
EF
WPSN
WBO
FFO
TUSVDUVVS
XPSEU
BBOHFQBTU
[PBMT
FFO
BSUSPQMBTUJFL #FIBMWF
PQFSBUJFG
LBO
FFO
CFIBOEFMJOH
PPL
DPOTFSWBUJFG
[JKO
CJKWPPSCFFME
NFU
FFO
HJQTWFSCBOE
$POTFSWBUJFG
CFUFLFOU
IJFS
NFU
CFIPVE
WBO
MJDIBNFMJKLF
JOUFHSJUFJU &MLF
PQFSBUJF
IFFGU
FFO
PG
NFFS
TQFDJBMF
EPFMTUFMMJOHFO
SFQBSBUJF
WFSXJKEFSJOH
WBO
[JFL
XFFGTFM
OFDSPTF
PG
FFO
BCDFT
IFSTUFMMFO
WBO
EF
EPPSHBOLFMJKLIFJE
FO[PWPPSU
&MLF


BZY^hX]]VcYZaZc 127

PQFSBUJF
HSPPU
PG
LMFJO
WPSNU
VJU
[JDI[FMG
FFO
CFESFJHJOH
WBO
EF
HF[POEIFJE
"GHF[JFO
WBO
EF
TQFDJ¾FLF
HFWBSFO
WBO
FFO
JOHSFFQ
[JKO
FS
WJFS
QSJODJQJqMF
CFESFJHJOHFO 
JOGFDUJFHFWBBS
UJKEFOT
FO
OB
EF
PQFSBUJF
%F
TUFSJMJUFJU
WBO
EF
JOHSFFQ
TQSFFLU
WBO[FMG
1PTUPQFSBUJFWF
JOGFDUJFT
USFGGFO
WPPSBM
EF
PQFSBUJFXPOE
EF
MPOHFO
FO
EF
VSJOFXFHFO 
CMPFEJOHTHFWBBS
*O
IFU
XPOEHFCJFE
LBO
FFO
OBCMPFEJOH
POUTUBBO
%SVL
WBO
POEFS VJU
PQ
EF
XPOE
WFSLMFVSJOH
FO
JO
FSOTUJHFS
TJUVBUJFT
CJK
JOXFOEJHF
CMPFEJOH
FFO
)CEBMJOH
FO
TIPDLWFSTDIJKOTFMFO
WPSNFO
IJFSWPPS
BBOXJK[JOHFO 
QJKO
0WFS
QJKOTUJMMJOH
QPTUPQFSBUJFG
EJFOFO
HPFEF
BGTQSBLFO
UF
XPSEFO
HFNBBLU
PPL
PN
IFSTUFM
UF
CFWPSEFSFO 
WJUBMF
GVODUJFT
LVOOFO
UJKEFOT
FO
OB
EF
PQFSBUJF
WFSTUPPSE
SBLFO
EPPS
QSJLLFMJOH
WBO
IFU
BVUPOPNF
[FOVXTUFMTFM
IFU
BESFOBMJOF
VJU
IFU
CJKOJFSNFSH
PG
CMPFEWFSMJFT %F
UFDIOJFLFO
EJF
EF
BOFTUIFTJTU
UFS
CFTDIJLLJOH
TUBBO
IFCCFO
BMT
EPFM …
QJKOWSJK
NBLFO …
JOEJFO
HFXFOTU
FO
OPEJH
[PSHFO
EBU
EF
QBUJqOU
OJFUT
WBO
EF
PQFSBUJF
NFFNBBLU …
EF
WJUBMF
GVODUJFT
TUBCJFM
IPVEFO
BMMFSFFSTU
EF
[VVSTUPGWPPS[JFOJOH
FO
EF
CMPFEESVL …
TQJFSWFSTMBQQJOH
JOEJFO
OPEJH
%BO
JT
CFBEFNJOH
OPPE[BLFMJKL &OLFMF
WPPSCFFMEFO
WBO
QPTUPQFSBUJFWF
QSPCMFNFO
EJF
UPU
DPNQMJDBUJFT
LVOOFO
MFJEFO
FO
IFU
IFSTUFM
LVOOFO
IJOEFSFO
TUBBO
JO
UBCFM
 Tabel 4.1 Postoperatieve problemen die tot complicaties kunnen leiden Probleem

Toelichting

e^_c

W^_k#dd``ZZae^_cYddg^cijWVi^Z0VcVa\Zi^hX]ZaVYYZgeVgVXZiVbda!de^ViZc e^_c]^cYZgibdW^a^hVi^Z!Y^ZeYddgVYZbZcZc]dZhiZc

b^hhZa^_`]Z^YZcWgV`Zc

aZidebVV\gZiZci^ZZcdciWgZ`ZcYZYVgbeZg^hiVai^Z`0ZmigVg^h^XdW^_ kZghj[Ãc\Vhe^gVi^Z

ldcY^c[ZXi^Z

ldcYkdX]ildgYiigdZWZa!idZcVbZgddY]Z^YZce^_c

da^\jg^Z

kdX]iWVaVchW^_]djYZc

eVgVani^hX]Z^aZjh

o^ZeVgV\gVV[-#&#'

YZa^g^jb

kddgVaW^_djYZgZcZcW^_l^Z^c]ZikZgaZYZcVaZZcedhideZgVi^Z[YZa^g^jb ]VY0o^ZeVgV\gVV[&-#&

Y^ZeZkZcZjoZigdbWdhZ

VaZgide`aVX]iZckVcbdZ\ZkdZa^cWZZc!de\ZoZiWZZc0]dZhiZc0egZ" kZci^ZYddgbdW^a^hZgZcZcVci^hidaa^c\hjWXjiVVc0o^ZeVgV\gVV[+#)

cVWadZY^c\

aZideYgj`kVcdcYZgj^ideYZldcY!l^_`ZcldcYgVcY!kZg`aZjg^c\0 VcYZgZVVcl^_o^c\^h=W"YVa^c\0g^h^Xdde]nedkdaZb^hX]Zh]dX`

]nedhiVi^hX]ZecZjbdc^Z

aZide`ddgih!`dgiVYZb^\]Z^YZc]dZhiZc0[nh^di]ZgVe^ZZcbdW^a^hZgZc lZg`ZcegZkZci^Z[

gZiZci^Z

ad`ijg^cZlZ\^c[ZXi^Zj^i0bdW^a^hZgZc

ViZaZXiVhZ

^c\ZkdjlZc adc\WaVVh_Zh! cVYZaZc kddg ojjghid[decVbZ! WZhig^_" YZcYddg\dZYYddgVYZbZc!bdW^a^hZgZcZc]dZhiZc

YZXjW^ijh

o^ZeVgV\gVV[&+#)

ldcYYZ]^hXZci^Z

l^_`ZckVcldcYgVcYZcYddgd#V#iZ]d\ZYgj`kVcj^iWj^`]daiZ

1287Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

4.3

Farmacotherapie

'BSNBDPUIFSBQJF
JT
CFIBOEFMJOH
NFU
NFEJDJKOFO
%F
MFUUFSMJKLF
CFUFLFOJT
WBO
IFU
XPPSE
´GBSNBDPOµ
JT
´WFSHJGµ
"MMF
NFEJDJKOFO
XPSEFO
FFO
HJG
EPPS
IFU
UPFEJFOFO
BBO
EF
WFSLFFSEF
QFSTPPO
EPPS
FFO
UF
IPHF
EPTJT
EPPS
UPFEJFOJOH
WJB
EF
WFSLFFSEF
SPVUF
PG
EPPS
GPVUJFG
PG
UF
MBOH
CFXBSFO


4.3.1

Farmacologisch actieve stoffen

&FO
NFEJDJKO
IFFGU
JO
EF
FFSTUF
QMBBUT
FFO
XFSLJOH
PNEBU
FS
FFO
GBSNBDPMPHJTDI
BD UJFWF
TUPG
JO
[JU
7BO
EJF
TUPG
[JKO
EF
WPMHFOEF
EJOHFO
CFLFOE …
XBU
EF
DIFNJTDIF
TUSVDUVVS
JT …
EBU
IJK
FFO
PG
NFFS
GZTJPMPHJTDIF
GVODUJFT
LBO
CFuOWMPFEFO …
XFMLF
EPTJT
OPEJH
JT
PN
EJF
JOWMPFE
UF
MBUFO
HFMEFO …
PQ
XFMLF
QMBBUT
JO
IFU
MJDIBBN
IJK
XFSLU .FU
EJU
TPPSU
TUPGGFO
QSPCFSFO
BSUTFO
FFO
SBUJPOFMF
CFIBOEFMJOH
UF
HFWFO
XBBSCJK
FS
FFO
OBUVVSXFUFOTDIBQQFMJKLF
WFSLMBSJOH
JT
WPPS
EF
XFSLJOH
FSWBO 'BSNBDPMPHJTDI
BDUJFWF
TUPGGFO
[JUUFO
PPL
JO
LPG¾F
FOFSHZ
ESJOLT
XJKO
TJHBSFUUFO
ESVHT
FO
FFO
BBOUBM
NJEEFMFO
EJF
CJK
EF
ESPHJTU
UF
LSJKHFO
[JKO
*O
IPNFPQBUIJTDIF
NJEEFMFO
[JUUFO
EJF
TUPGGFO
OJFU

4.3.2

Geneesmiddeleninformatie

*O
IFU
'BSNBDPUIFSBQFVUJTDI
,PNQBT
JT
EF
JOGPSNBUJF
CJK
FML
NJEEFM
POEFSHFCSBDIU
JO
FFO
BBOUBM
POEFSXFSQFO


1. Generieke naam, groepsnaam en samenstelling %F
HFOFSJFLF
OBBN
JT
EF
BMHFNFFO
FSLFOEF
OBBN
XBBSPOEFS
IFU
NJEEFM
PWFS
EF
IFMF
XFSFME
CFLFOE
JT
%F[F
TUBBU
CPWFOBBO
.FEJDJKOFO
EJF
OPH
NBBS
QBT
PQ
EF
NBSLU
[JKO
WBMMFO
POEFS
FFO
QBUFOU
;JK
IFCCFO
FFO
CFTDIFSNEF
NFSLOBBN
%JF
JT
UF
IFSLFOOFO
BBO
IFU
TZNCPPM
ˆ
.FUFFO
EBBSPOEFS
TUBBU
WFSNFME
UPU
XFMLF
HFOFFTNJEEFMFOHSPFQ
IFU
NJEEFM
IPPSU
7BBL
IFCCFO
NJEEFMFO
VJU
EF[FMGEF
HSPFQ
EF[FMGEF
LFONFSLFO
FFO
WFSHFMJKLCBSF
XFS LJOH
FO
CJKXFSLJOHFO
#JK
TBNFOTUFMMJOH
TUBBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
WPSNFO
NFU
EPTFSJOHFO
QFS
UBCMFU
PG
¿BDPO
FO
EF
UPFEJFOJOHTXJK[FO
FWFOUVFFM
NFU
EF
WFSTDIJMMFOEF
GBCSJLBOUFO
%F
UPFEJFOJOHT XJK[F
LBO
MPLBBM
[JKO
PSBBM
PG
QBSFOUFSBBM


2. Advies )JFS
TUBBO
EF
PWFSXFHJOHFO
EJF
EF
BSUT
UFS
IBSUF
NPFU
OFNFO
CJK
IFU
WPPSTDISJKWFO
WBO
IFU
NJEEFM
%F[F
PWFSXFHJOHFO
LPNFO
WBO
FFO
POBGIBOLFMJKLF
DPNNJTTJF
WBO
EFTLVOEJHFO

BZY^hX]]VcYZaZc 129

3. Eigenschappen )JFS
TUBBO
LFONFSLFO
WBO
EF
GBSNBDPMPHJTDI
BDUJFWF
TUPG
%BBSCJK
IPSFO …
FFO
LPSUF
CFTDISJKWJOH
WBO
EF
DIFNJTDIF
TBNFOTUFMMJOH
%JF
LBO
TPNT
CFMBOHSJKL
[JKO
CJKWPPSCFFME
BMT
IFU
XPPSE
´[VVSµ
JO
EF
OBBN
[JU
%BO
ESFJHU
FFO
FUTFOEF
XFS LJOH
CJK
PSBMF
UPFEJFOJOH
NFU
UF
XFJOJH
XBUFS
PG
JO
MJHHFOEF
IPVEJOH …
FFO
CFTDISJKWJOH
WBO
XBBS
JO
IFU
MJDIBBN
EF
TUPG
XFSLU
FO
XBU
IJK
EBBS
EPFU
%BU
IFFU
PPL
XFM
EF
GBSNBDPEZOBNJTDIF
BDUJWJUFJU
EF
FGGFDUFO
CJK
EF
DFMMFO
FO
XFFGTFMT …
LJOFUJTDIF
HFHFWFOT
PPL
XFM
EF
GBSNBDPLJOFUJTDIF
FJHFOTDIBQQFO
HFOPFNE
HBBO
PWFS
IPF
IFU
MJDIBBN
NFU
EF
TUPG
PNHBBU
EF
PQOBNF
WFSTQSFJEJOH
FO
BGCSBBL
WBO
IFU
NJEEFM
7FSEFSPQ
HBBO
XF
EBBSPQ
JO


4. Indicaties #JK
EF
JOEJDBUJFT
TUBBO
EF
BBOEPFOJOHFO
FO
TUPPSOJTTFO
EJF
FFO
SFEFO
LVOOFO
[JKO
PN
EJU
NJEEFM
UF
HFCSVJLFO
#JK
JOEJDBUJFT
IPSFO
EPFMTUFMMJOHFO
%F
CFHSJQQFO
TZNQUP NBUJTDIF
DVSBUJFWF
FO
QSFWFOUJFWF
CFIBOEFMJOH
[JKO
CFOPFNE
JO
QBSBHSBBG

%BBS OBBTU
LBO
CJK
HFOFFTNJEEFMFO
TQSBLF
[JKO
WBO
TVQQMFUJF
FO
TVCTUJUVUJF
4VQQMFUJF
IFU
HFCSVJL
WBO
FFO
TVQQMFNFOU
JT
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
FFO
EF¾DJqOUJF
)FU
UPFEJFOFO
WBO
JK[FS
PG
WJUBNJOFT
JT
FFO
WPPSCFFME
4VCTUJUVUJF
JT
IFU
BBOWVMMFO
WBO
FFO
MJDIBBNTFJHFO
TUPG
FFO
TUPG
EJF
JFNBOE
[FMG
OJFU
NFFS
PG
OJFU
NFFS
HFOPFH
NBBLU
*OTVMJOF
TDIJME LMJFSIPSNPPO
FO
BOEFSF
IPSNPOFO
[JKO
EBBS
WPPSCFFMEFO
WBO %F
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
JOEJDBUJFT
LVOOFO
FMLBBS
PWFSMBQQFO
3FHFMNBUJH
CFTUBBU
FS
CJK
EF
WFSTDIJMMFOEF
TQFDJBMJTNFO
PWFSFFOTUFNNJOH
PWFS
IFU
UPFQBTTFO
WBO
FFO
NJEEFM
WPPS
JFUT
XBBS
IFU
PG¾DJFFM
OJFU
WPPS
HFSFHJTUSFFSE
TUBBU
%BU
IFFU
´PGGMBCFM HFCSVJLµ
%JF
JOGPSNBUJF
LPN
KF
OJFU
JO
IFU
,PNQBT
UFHFO

5. Contra-indicaties &FO
DPOUSBJOEJDBUJF
JT
FFO
SFEFO
PN
FFO
NJEEFM
WPPSBM
OJFU
UPF
UF
QBTTFO
&S
[JKO
TJUV BUJFT
XBBSJO
IFU
NJEEFM
OJFU
WFJMJH
HFOPFH
JT
PN
[PNBBS
UF
HFCSVJLFO
&FO
BSUT
NPFU
EBO
IFFM
HPFEF
SFEFOFO
IFCCFO
PN
IFU
UPDI
WPPS
UF
TDISJKWFO
4PNT
JT
IFU
HFCSVJL
WBO
IFU
NJEEFM
BCTPMVVU
WFSCPEFO
%BU
IFFU
FFO
BCTPMVUF
DPOUSBJOEJDBUJF

6. Zwangerschap en lactatie 7FFM
TUPGGFO
QBTTFSFO
EF
QMBDFOUB
PG
LPNFO
UFSFDIU
JO
EF
NPFEFSNFML
)FU
JT
BCTPMVVU
OJFU
EF
CFEPFMJOH
EBU
HFOFFTNJEEFMFO
IFU
POHFCPSFO
LJOE
CFSFJLFO
&FO
NJEEFM
LBO
UFSBUPHFFO
[JKO
%BU
CFUFLFOU
EBU
IFU
EF
BBOMFH
WBO
EF
GPFUVT
LBO
WFSTUPSFO
0PL
JO
FFO
[VJHFMJOH
IFCCFO
NFEJDJKOFO
OJFUT
UF
[PFLFO
%BBSPN
[JKO
[XBOHFSTDIBQ
FO
IFU
HFWFO
WBO
CPSTUWPFEJOH
FFO
DPOUSBJOEJDBUJF
WPPS
WFFM
NFEJDJKOFO


7. Bijwerkingen %F
NFFTUF
CJKXFSLJOHFO
[JKO
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
IPFWFFMIFJE
WBO
EF
GBSNBDPMPHJTDI
TUPG
JO
IFU
CMPFE
;F
[JKO
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
QMBTNBTQJFHFM
#JKXFSLJOHFO
LVOOFO
EBBSPN
BMUJKE
POUTUBBO
CJK
UF
IPHF
EPTFSJOH
;F
[JKO
EPTJTBGIBOLFMJKL
;F
POUTUBBO
PPL
CJK
UF
USBHF
BGCSBBL
FO
VJUTDIFJEJOH


1307Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

)FU
POUXJLLFMFO
WBO
FFO
BMMFSHJF
TUBBU
MPT
WBO
EF
EPTFSJOH
%F
FSOTU
WBO
EF
SFBDUJF
JT
XFM
EPTJTBGIBOLFMJKL
4PNT
JT
FFO
CJKXFSLJOH
OJFU
UF
WFSLMBSFO
%BU
IFFU
JEJPTZO DSBTJF

8. Interacties 5XFF
GBSNBDPMPHJTDI
BDUJFWF
TUPGGFO
LVOOFO
FMLBBST
FGGFDU
CFuOWMPFEFO
%BU
IFFU
FFO
JOUFSBDUJF
FO
CFUSFGU
[PXFM
EF
HFXFOTUF
XFSLJOH
BMT
EF
CJKXFSLJOHFO
#JK
HFMJKLUJKEJH
HFCSVJL
WBO
[FT
PG
NFFS
NJEEFMFO
JT
FS
WSJKXFM
[FLFS
NJOTUFOT
nnO
POHFXFOTUF
JOUFSBDUJF
)FU
QSBLUJTDIF
CFMBOH
FSWBO
LBO
XJTTFMFO
%F
FOF
LFFS
JT
FS
OBVXFMJKLT
FFO
NFSLCBBS
HFWPMH
EF
BOEFSF
LFFS
CF[PSHU
JOUFSBDUJF
EF
QBUJqOU
POPWFS LPNFMJKLF
QSPCMFNFO &S
[JKO
PPL
JOUFSBDUJFT
UVTTFO
HFOFFTNJEEFMFO
FO
BMDPIPM
ESVHT
FO
CJKWPPSCFFME
DB GFuOF
#FO[PEJB[FQJOFO
FO
BOEFSF
QTZDIPGBSNBDB
WFSUPOFO
CJKWPPSCFFME
TUFSLF
JOUFS BDUJF
NFU
BMDPIPM &FO
JOUFSBDUJF
JT
HVOTUJH
BMT
UXFF
NJEEFMFO
FMLBBST
HFXFOTUF
XFSLJOH
WFSTUFSLFO
%F
DPNCJOBUJF
LSJKHU
EJOHFO
WPPS
FMLBBS
EJF
FFO
NJEEFM
JO
[JKO
FFOUKF
OJFU
MVLLFO
$PNCJOBUJFUIFSBQJFqO
CJK
JOGFDUJFT
FO
CJK
DIFNPUIFSBQJF
[JKO
WSJKXFM
TUBOEBBSE
%F
WFSTUFSLFOEF
XFSLJOH
HFMEU
IFMBBT
PPL
WPPS
CJKXFSLJOHFO
%BU
JT
FFO
POHFXFOTUF
JOUFSBDUJF
)FU
JT
EBBSFOUFHFO
XFFS
HVOTUJH
BMT
IFU
FOF
NJEEFM
EF
CJKXFSLJOHFO
WBO
IFU
BOEFSF
NJEEFM
CFTUSJKEU
;P
POUTUBBO
NJO
PG
NFFS
WBTUF
HFOFFTNJEEFMFODPNCJOBUJFT
[PBMT
NPS¾OF
NFU
FFO
MBYBOT
PG
FFO
QSPUPOQPNQSFNNFS
CJK
POUTUFLJOHTSFNNFST %F
NBOJFSFO
XBBSPQ
EF
JOUFSBDUJFT
POUTUBBO
LVOOFO
WFSTDIJMMFO …
EF
UXFF
NJEEFMFO
XFSLFO
PQ
EF[FMGEF
NBOJFS
PG
XFSLFO
FMLBBS
UFHFO
JO
EF
XFFG TFMT
EBU
JT
FFO
GBSNBDPEZOBNJTDIF
XJTTFMXFSLJOH …
IFU
FOF
NJEEFM
[PSHU
EBU
EF
QMBTNBTQJFHFM
WBO
IFU
BOEFSF
NJEEFM
IPHFS
PG
MBHFS
XPSEU
%BU
JT
FFO
GBSNBDPLJOFUJTDIF
XJTTFMXFSLJOH

9. Waarschuwingen en voorzorgen #JK
WFSTDIJMMFOEF
HFOFFTNJEEFMFO
WFSEJFOFO
TPNNJHF
BTQFDUFO
WBO
EF
XFSLJOH
EF
UPFEJFOJOH
FO
IFU
HFCSVJL
FYUSB
WFFM
BBOEBDIU
)FU
LBO
EBO
POEFS
BOEFSF
HBBO
PN …
[FME[BNF
NBBS
FSOTUJHF
CJKXFSLJOHFO
EJF
NFU
MBCPSBUPSJVNDPOUSPMF
NPFUFO
XPS EFO
PQHFTQPPSE …
IFU
HFCSVJL
WBO
IFU
NJEEFM
BMT
JFNBOE
HFPQFSFFSE
NPFU
XPSEFO …
QSPCMFNFO
NFU
IFU
EJBHOPTUJDFSFO
WBO
[JFLUFO
BMT
JFNBOE
IFU
CFUSFGGFOEF
NJEEFM
HFCSVJLU
%FOL
CJK
EBU
MBBUTUF
CJKWPPSCFFME
BBO
QJKOTUJMMFOEF
NJEEFMFO …
HFCSVJL
CJK
LJOEFSFO
FO
CJK
PVEF
PG
[FFS
PVEF
QFSTPOFO …
CFXBSFO
WBO
NFEJDJKOFO
CJK
WPPSLFVS
EPOLFS
ESPPH
FO
LPFM
&FO
LBTUKF
JO
EF
CBE LBNFS
JT
EBBSPN
VJUFSNBUF
POHFTDIJLU

10. Overdosering 4PNNJHF
HFOFFTNJEEFMFO
XPSEFO
FFO
SFHFMSFDIUF
CFESFJHJOH
CJK
PWFSEPTFSJOH
%F
TZNQUPNFO
FO
EF
CFIBOEFMJOH
FSWBO
LBO
NFO
POEFS
EJU
LPQKF
WJOEFO

BZY^hX]]VcYZaZc 131

11. Dosering )JFS
TUBBO
EPTFSJOHTWPPSTDISJGUFO
WPPS
EF
BSUT
…
%F
IPFWFFMIFEFO
LVOOFO
WFSTDIJMMFOE
XPSEFO
BBOHFHFWFO
JO °

BBOUBM
NJMMJHSBN
NH
PG
*OUFSOBUJPOBMF
&FOIFEFO
*&
QFS
LFFS
NFU
EBBSCJK
IFU
EPTJTJOUFSWBM
%BU
JT
EF
UJKE
EJF
UVTTFO
UXFF
PQFFOWPMHFOEF
NPNFOUFO
WBO
UPFEJFOJOH
EJFOU
UF
[JUUFO
*O
BOEFSF
HFWBMMFO
TUBBU
FS
FFO
EPTFSJOH
QFS
VVS
%BU
HFMEU
CJK
UPFEJFOJOH
QFS
JOGVVT
4PNT
TUBBU
FS
IFU
NBYJNVN
QFS
FUNBBM
°

BBOUBM
NH
QFS
LJMPHSBN
MJDIBBNTHFXJDIU
%F
EPTFSJOH
NPFU
EBO
CFSFLFOE
XPSEFO
…
&FO
CPMVTJOKFDUJF
CFUFLFOU
UPFEJFOJOH
WBO
EF
UPUBMF
IPFWFFMIFJE
JOFFOT
…
&FO
POEFSIPVETEPTJT
JT
CFEPFME
PN
EF
QMBTNBTQJFHFM
WBO
FFO
NJEEFM
CJOOFO
OBVXF
HSFO[FO
DPOTUBOU
UF
IPVEFO
1FS
UJKETFFOIFJE
WBBL
FFO
FUNBBM
XPSEU
FS
FWFOWFFM
UPFHFEJFOE
BMT
FS
EPPS
IFU
MJDIBBN
XPSEU
BGHFCSPLFO
FO
VJUHFTDIFJ EFO
…
&FO
PQMBBEEPTJT
CFUFLFOU
EBU
FS
BBO
IFU
CFHJO
WBO
EF
CFIBOEFMJOH
FFO
IPHFSF
EPTJT
XPSEU
HFHFWFO
PN
EF
QMBTNBTQJFHFM
TOFM
PQ
IFU
WFSFJTUF
OJWFBV
UF
CSFOHFO
%BBSOB
WPMHU
FFO
POEFSIPVETEPTFSJOH …
#JK
FFO
LVVS
[JKO
FS
BGTQSBLFO
FO
WPPSTDISJGUFO
PWFS
EF
EPTFSJOH
EF
UPFEJFOJOH
FO
EF
EVVS
WBO
EF
CFIBOEFMJOH …
*OTMVJQFO
CFUFLFOU
EBU
JO
IFU
CFHJO
EF
EPTJT
MBBH
JT
PN
OB
UF
HBBO
IPF
IFU
FGGFDU
JT
%BBSOB
LBO
EF
EPTJT
WFSIPPHE
XPSEFO
BMT
EF
XFSLJOH
OJFU
UF
TUFSL
JT
FO
FS
HFFO
MBTUJHF
CJKXFSLJOHFO
[JKO
4PNNJHF
NFEJDJKOFO
[JKO
XBU
EBU
CFUSFGU
MBTUJH
UF
WPPS TQFMMFO
)FU
EFWJFT
JT
[FLFS
CJK
PVEFSFO
´TUBSU
MPX
BOE
HP
TMPXµ …
6JUTMVJQFO
JT
FFO
HFMFJEFMJKLF
EPTJTWFSMBHJOH
CJK
IFU
TUPQQFO
NFU
FFO
HFOFFTNJEEFM
%F
CFEPFMJOH
IJFSWBO
JT
PN
POUUSFLLJOHTWFSTDIJKOTFMFO
UFHFO
UF
HBBO

4.3.3

Toedieningswijzen

Lokale toediening -PLBMF
UPFEJFOJOH
IFFGU
BMT
WPPSEFFM
EBU
EF
TUPG
BMMFFO
PG
CJKOB
BMMFFO
PQ
EF
QMBBUT
UF SFDIULPNU
XBBS
IJK
HFBDIU
XPSEU
UF
XFSLFO
)FU
HBBU
EBBSCJK
OJFU
PN
EF
TOFMIFJE
WBO
XFSLJOH
NBBS
PN
IFU
WPPSEFFM
EBU
FS
OJFU
PG
OBVXFMJKLT
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE
QMBBUT WJOEU
1MBBUTFMJKL
LBO
FFO
IPHF
DPODFOUSBUJF
WBO
EF
TUPG
CFSFJLU
XPSEFO
5FHFMJKLFSUJKE
CMJKGU
IFU
HFWBBS
WBO
CJKXFSLJOHFO
FMEFST
CJOOFO
EF
QFSLFO 7PPSCFFMEFO
WBO
MPLBMF
UPFEJFOJOH
[JKO
JO
EF
FFSTUF
QMBBUT
EF
WFSTDIJMMFOEF
IVJENJE EFMFO
DSoNFT
MPUJPOT
FO
[BMWFO
%FOL
EBBSOBBTU
BBO
UPFQBTTJOH
PQ
TMJKNWMJF[FO
NFU
CFIVMQ
WBO
HFMT
BBO
TQPFMJOHFO
WBO
FOEFMEBSN
PG
CMBBT
PG
ESVQQFMT
WPPS
PPH
PPS
PG
OFVT
/FVTTQSBZT
UFHFO
IPPJLPPSUT
[JKO
WPPS
QMBBUTFMJKLF
XFSLJOH
OFU
BMT
JOIBMBUJFNF EJDBUJF
CJK
BTUNB
FO
$01%
%BBSOBBTU
[JKO
PPL
JOKFDUJFT
JO
PG
SPOE
HFXSJDIUFO
FO
QF[FO
FFO
WPPSCFFME
WBO
QMBBU TFMJKLF
UPFEJFOJOH
#JK
FQJEVSBMF
UPFEJFOJOH
TQVJU
EF
BSUT
EF
TUPG
WMBL
CVJUFO
IFU
IBSEF
SVHHFONFSH WMJFT
EF
EVSB
7BO
EBBSVJU
NPFU
EF
TUPG
CJK
[FOVXXPSUFMT
PG
JO
IFU
IFSTFOWPDIU


1327Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

UFSFDIULPNFO
.FO
LBO
FFO
QPNQTZTUFFN
UPFQBTTFO
WPPS
DPOUJOVF
UPFEJFOJOH
#JK
JOUSBUIFDBMF
PG
JOUSBTQJOBMF
UPFEJFOJOH
TDIVJGU
EF
BOFTUIFTJTU
EF
OBBME
WFSEFS
EPPS
IFU
IBSEF
IFSTFOWMJFT
IFFO
UPU
JO
EF
MJRVPSSVJNUF
;P
EJFOU
NFO
DFOUSBMF
BOBMHFUJDB
TPNNJHF
PODPMZUJDB
FO
BOUJCJPUJDB
UPF
0QOBNF
WBO
IFU
HFOFFTNJEEFM
JO
IFU
CMPFE
JT
PPL
CJK
IVJENJEEFMFO
[FLFS
OJFU
VJUHF TMPUFO
CJK
UPFQBTTJOH
POEFS
FFO
BGEFLLFOE
WFSCBOE
PG
CJK
MBOHEVSJHF
UPFQBTTJOH
WBO
FFO
WFUPQMPTCBBS
NJEEFM
PQ
HSPUF
PQQFSWMBLUFO
%BU
HFMEU
[FLFS
PQ
EF
IBOESVH
IFU

HFMBBU
QMBBUTFO
XBBS
EF
IVJE
EVO
JT
%F
PQQFSIVJE
MBBU
WFUPQMPTCBSF
TUPGGFO
HFEFFM UFMJKL
EPPS
0PL
JOIBMBUJFNFEJDBUJF
JO
HSPUF
EPTFT
FO
CJK
FFO
WFSLFFSEF
JOIBMBUJFUFDI OJFL
LBO
MFJEFO
UPU
CJKXFSLJOHFO
WBOXFHF
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE

Systemische toediening &FO
NJEEFM
EBU
JO
FFO
JOXFOEJH
PSHBBO
NPFU
XFSLFO
NPFU
EBBS
LPNFO
WJB
EF
CMPFE TUSPPN
%BU
JT
TZTUFNJTDIF
XFSLJOH
%F
TUPG
NPFU
JO
IFU
CMPFE
XPSEFO
PQHFOPNFO
FO
[JDI
WJB
EF
CMPFETPNMPPQ
PWFS
IFU
MJDIBBN
WFSTQSFJEFO
%F
TUPG
CFSFJLU
POEFS
BOEFSF
EF
QMBBUT
XBBS
IJK
NPFU
XFSLFO
%BBSOBBTU
LVOOFO
FS
CJKXFSLJOHFO
POUTUBBO
PQ
BO EFSF
QMBBUTFO
POHFXFOTU
NBBS
BG
FO
UPF
POWFSNJKEFMJKL
#JK
TZTUFNJTDIF
UPFEJFOJOH
[JKO
FS
WFSTDIJMMFOEF
NBOJFSFO
XBBSPQ
IFU
NJEEFM
JO
IFU
CMPFE
LPNU
8F
POEFSTDIFJEFO …
PSBMF
UPFEJFOJOH …
SFDUBMF
UPFEJFOJOH …
QBSFOUFSBMF
UPFEJFOJOH
WJB
JOKFDUJF …
BOEFSF
NBOJFSFO
[PBMT
USBOTEFSNBMF
JOUSBOBTBMF
TVCMJOHVBMF
FO
CVDDBMF
UPFEJFOJOH

Orale toediening 0SBMF
UPFEJFOJOH
LBO
BMT
ESBOL
PG
BMT
QPFEFS
&FO
UBCMFU
JT
TBNFOHFQFSTU
QPFEFS
FFO
ESBHFF
JT
FFO
UBCMFU
NFU
FFO
PNIVMMJOH
WBO
TVJLFSBDIUJHF
TUPG
FFO
DBQTVMF
JT
QPFEFS
NFU
FFO
HFMBUJOFMBBHKF
FSPNIFFO
%F
PSBMF
UPFEJFOJOHTWPSNFO
CFWBUUFO
CFIBMWF
EF
XFSL[BNF
TUPG
PPL
WVMTUPGGFO
%JF
[JKO
OPEJH
CJK
EF
CFSFJEJOH
PN
EF
EPTJT
QSFDJFT
BG
UF
NFUFO
4PNT
[JKO
NFOTFO
BMMFS HJTDI
WPPS
FFO
WBO
EF[F
WVMTUPGGFO
PG
IFCCFO
[F
FFO
JOUPMFSBOUJF


Opname in het bloed en de rol van de lever na orale toediening %F
SFTPSQUJF
WBO
IFU
HFOFFTNJEEFM
EF
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE
HFCFVSU
JO
EF
EVOOF
EBSN
0N
[PWFS
UF
LPNFO
NPFU
EF
TUPG
FFSTU
JO
EF
NBBH
VJUFFOWBMMFO
PQMPTTFO
EF
NBBHQPSUJFS
QBTTFSFO
FO
EF
EBSN
CFSFJLFO
#JK
FFO
QPFEFS
PG
ESBOL
HBBO
EBU
TOFMMFS
EBO
CJK
UBCMFUUFO
ESBHFFT
FO
DBQTVMFT )FU
FFSTUF
XBU
EF
TUPG
OB
SFTPSQUJF
UFHFOLPNU
OB
FFO
SFJT
WBO
FFO
QBBS
TFDPOEFO
EPPS
EBSNBEFS
FO
QPPSUBEFS
JT
EF
MFWFS
%JU
PSHBBO
IFFGU
BMT
TQFDJBMF
GVODUJF
PN
DIFNJTDIF
TUPGGFO
UF
WFSBOEFSFO
BG
UF
CSFLFO
PG
IFFM
TPNT
KVJTU
BDUJFG
UF
NBLFO
4PNNJHF
NFEJDJKOFO
PWFSMFWFO
EF
FFSTUF
QBTTBHF
WBO
EF
MFWFS
OJFU
PG
OBVXFMJKLT
BMMFT
JT
EJSFDU
OB
PQOBNF
BGHFCSPLFO
%BU
IFFU
FFO
HSPPU
¾STUQBTTFGGFDU
0SBMF
UPFEJFOJOH
WBO
EF[F
NJEEFMFO
JT
[JOMPPT
&FO
WPPSCFFME
EBBSWBO
[JKO
OJUSPHMZDF SJOFQSFQBSBUFO


BZY^hX]]VcYZaZc 133

4UPGGFO
EJF
EF
MFWFSQBTTBHF
EF
FFSTUF
LFFS
PWFSMFWFO
CFSFJLFO
XFM
EF
SFTU
WBO
EF
CMPFET PNMPPQ
FO
POUQMPPJFO
IVO
XFSLJOH "OEFSF
BBOEBDIUTQVOUFO
CJK
PSBMF
UPFEJFOJOH
[JKO
EF
WPMHFOEF …
4PNNJHF
NJEEFMFO
JSSJUFSFO
EF
NBBH …
#SBLFO
CJOOFO
FFO
IBMG
VVS
OB
JOOBNF
[PSHU
FSWPPS
EBU
FFO
NJEEFM
OJFU
XFSLU …
*OOFNFO
NFU
SVJN
XBUFS
PQ
FFO
OVDIUFSF
NBBH
JT
HPFE
WPPS
FFO
TOFMMF
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE …
*OOFNFO
UJKEFOT
PG
OB
EF
NBBMUJKE
WFSUSBBHU
EF
XFSLJOH
TPNNJHF
NJEEFMFO
HBBO
OJFU
TBNFO
NFU
CFQBBMEF
WPFEJOHTCFTUBOEEFMFO
[PBMT
NFML
FO
[VJWFM
%BO
JT
FS
HFFO
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE
…
4PNNJHF
TUPGGFO
IFCCFO
FFO
FUTFOEF
XFSLJOH
[PBMT
BDFUZMTBMJDZM[VVS
JO
UBCMFU WPSN
CJTGPTGPOBUFO
PG
UFUSBDZDMJOF
EJF
NPHFO
OJFU
JO
EF
TMPLEBSN
CMJKWFO
TUFLFO
-JHHFOE
JOOFNFO
JT
EBBSPN
VJU
EFO
CP[F
FO
IFU
ESJOLFO
WBO
FFO
IPFWFFMIFJE
WPDIU
OB
IFU
JOOFNFO
JT
BBO
UF
CFWFMFO
…
;P
OV
FO
EBO
[JKO
DBQTVMFT
PG
UBCMFUUFO
UF
HSPPU
WPPS
QBUJqOUFO
NFU
FFO
TMJLTUPPSOJT
SBBEQMFFH
EBO
EF
WPPSTDISJKWFOE
BSUT
4PNNJHF
PSBMF
NJEEFMFO
IFCCFO
FFO
TQFDJBMF
PNIVMMJOH …
$BQTVMFT
IFCCFO
FFO
PNIVMMJOH
WBO
HFMBUJOF
PN
EF
WJF[F
TNBBL
WBO
IFU
QPFEFS
UF
NBTLFSFO …
&FO
NBBHTBQSFTJTUFOUF
PNIVMMJOH
NPFU
FSWPPS
[PSHFO
EBU
IFU
NJEEFM
QBT
VJUFFO WBMU
FO
PQMPTU
OB
EF
NBBH
UF
[JKO
HFQBTTFFSE
%BU
JT
PN
CJKXFSLJOHFO
PQ
EF
NBBH
UF
WFSNJKEFO
PG
PN
UF
WPPSLPNFO
EBU
NBBH[VVS
IFU
NJEEFM
POXFSL[BBN
NBBLU …
&S
CFTUBBO
PNIVMTFMT
XBBSEPPS
EF
BDUJFWF
TUPG
CFFUKF
CJK
CFFUKF
JO
IFU
EBSNLB OBBM
WSJKLPNU
%BU
[JKO
UPFEJFOJOHTWPSNFO
NFU
WFSUSBBHEF
BGHJGUF
%F
BDUJFWF
TUPG
LPNU
MBOH[BBN
WSJK
%BU
NPFU
EF
XFSLJOHTEVVS
MBOHFS
NBLFO
FO
MBTUJHF
CJKXFSLJOHFO
WMBL
OB
JOOBNF
UFHFOHBBO
1FS
UBCMFU
PG
DBQTVMF
JT
FS
FFO
WFFM
IP HFSF
EPTFSJOH
HPFE
WPPS
MBOHFSF
UJKE
NJTTDIJFO
XFM
EF
IFMF
EBH
)FU
PQFOFO
WBO
DBQTVMFT
PG
WFSNBMFO
WBO
EF[F
NFEJDBUJF
JT
EBO
PPL
WPMTUSFLU
VJU
EFO
CP[F
%F
IFMF
EPTJT
[PV
OJFU
NFFS
HFMFJEFMJKL
NBBS
JO
nnO
LFFS
WSJKLPNFO
NFU
BDVUF
PWFSEPTFSJOH
BMT
HFWPMH

Rectale toediening #JK
FFO
TVQQPTJUPSJVN
[FUQJM
JT
EF
BDUJFWF
TUPG
PQHFMPTU
JO
FFO
WFUUJHF
TVCTUBOUJF
%F[F
NPFU
FFSTU
TNFMUFO
EBO
LPNU
IFU
NJEEFM
MBOH[BBN
WSJK 4VQQPTJUPSJB
LVOOFO
MPLBBM
XFSLFO
[PBMT
MBYBOUJB
PG
POUTUFLJOHTSFNNFST
4VQQP TJUPSJB
[JKO
FFO
CSVJLCBBS
BMUFSOBUJFG
WPPS
PSBMF
UPFEJFOJOH
CJK
TVGIFJE
TMJLLMBDIUFO
NBBHLMBDIUFO
NJTTFMJKLIFJE
FO
CSBLFO
)FU
TMJKNWMJFT
WBO
EF
FOEFMEBSN
JT
OJFU
TQF DJBBM
HFCPVXE
WPPS
FFO
TOFMMF
SFTPSQUJF
[PBMT
EF
EVOOF
EBSN
EBU
XFM
JT
%BBSPN
JT
CJK
TVQQPTJUPSJB
TMFDIU
UF
WPPSTQFMMFO
IPFWFFM
XFSL[BNF
TUPG
JO
IFU
CMPFE
LPNU
MBBU
TUBBO
IPF
TOFM
EBU
HFCFVSU
,JKL
NBBS
OBBS
EF
EPTFSJOH
WBO
FFO
UBCMFU
QBSBDFUBNPM
FO
WFSHFMJKL
EBU
NFU
FFO
QBSBDFUBNPM[FUQJM
&FO
TOFMMF
XFSLJOH
JT
FS
XFM
BMT
IFU
NJE EFM
BM
JT
PQHFMPTU
CJKWPPSCFFME
CJK
FFO
SFDUJPMF
NFU
EBBSJO
EJB[FQBN
&FO
CJKLPNFOE


1347Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

WPPSEFFM
WBO
FFO
[FUQJM
JT
EBU
QPPSUBEFSTZTUFFN
FO
MFWFS
WPPS
FFO
HSPPU
EFFM
PN[FJME
XPSEFO
&S
JT
FFO
NJOEFS
HSPPU
¾STU
QBTTFGGFDU
%F
BEFST
POEFS
JO
IFU
SFDUVN
NPOEFO
OBNFMJKL
VJU
JO
EF
POEFSTUF
IPMMF
BEFS

Parenterale toediening 1BSFOUFSBMF
UPFEJFOJOH
JT
TZTUFNJTDIF
UPFEJFOJOH
NBBS
OJFU
WJB
EF
EVOOF
EBSN
%F
TUPG
NPFU
JO
IFU
CMPFE
LPNFO
PN
UF
LVOOFO
XFSLFO
NBBS
EBU
HBBU
OJFU
WJB
EF
EBSN
)FU
HBBU
QSBLUJTDI
HF[JFO
PN
JOKFDUJFT …
*OKFDUJF
JO
POEFSIVJET
CJOEXFFGTFM
TVCDVUBBO
CJKWPPSCFFME
JOTVMJOFJOKFDUJFT
)FU
CMPFE
NPFU
QBTTFSFO
PN
IFU
NJEEFM
HFMFJEFMJKL
NFF
UF
OFNFO …
*OKFDUJF
JO
FFO
TQJFS
JOUSBNVTDVMBJS
.FO
MFHU
JO
FFO
TQJFS
FFO
WPPSSBBEKF
BBO
WBO
FFO
HFOFFTNJEEFM
)FU
CMPFE
TUSPPNU
EPPS
EF
TQJFS
FO
OFFNU
IFU
NJEEFM
NFF
4PNT
XPSEU
EF
TUPG
HFLPQQFME
BBO
FFO
BOEFSF
TUPG
EJF
HFMFJEFMJKL
WBO
IFU
HFOFFTNJEEFM
MPTMBBU
;P
XPSEU
IFU
NJEEFM
HFEVSFOEF
MBOHFSF
UJKE
TPNT
XFM
FO LFMF
XFLFO
JO
IFU
CMPFE
PQHFOPNFO
%BU
MBBUTUF
IFFU
FFO
EFQPUJOKFDUJF
#JK
FFO
XBOLFMF
CMPFETPNMPPQ
[PBMT
CJK
TIPDL
PG
FSOTUJH
IBSUGBMFO
[BM
EF
CMPFETPNMPPQ
JO
EF
TQJFS
OPHBM
UFHFOWBMMFO
%BU
HFMEU
PPL
WPPS
TVCDVUBOF
JOKFDUJFT
8JTTFMJO HFO
JO
EF
QMBBUTFMJKLF
EPPSCMPFEJOH
[PSHFO
WPPS
POWPPSTQFMCBSF
XFSL[BBNIFJE
WBO
IFU
HFOFFTNJEEFM …
*OKFDUJF
JO
FFO
BEFS
JOUSBWFOFVT
4PNNJHF
NJEEFMFO
[JKO
BMMFFO
PQ
EJF
NBOJFS
UPF
UF
EJFOFO
%BU
LBO
SFDIUTUSFFLT
PG
WJB
FFO
JOGVVT
*OUSBWFOFV[F
CPMVTJOKFDUJF
PG
IFU
TOFM
MBUFO
JOMPQFO
WBO
FFO
JOGVVT
HBSBOEFFSU
FFO
PHFOCMJLLFMJKLF
CFTDIJL CBBSIFJE
WBO
EF
UPUBMF
IPFWFFMIFJE
XFSL[BNF
TUPG
JO
IFU
CMPFE
%F
BSUT
JOKFDUFFSU
MBOH[BBN
PQ
HFMFJEF
WBO
IFU
FGGFDU
&FO
QPPSULBUIFUFS
1PSUB$BUIˆ
JT
FFO
POEFS IVJET
JOHFCSBDIUF
JOKFDUJFLBNFS
EJF
WJB
FFO
POEFSIVJET
HFUVOOFME
TMBOHFUKF
WJB
EF
WFOB
TVCDMBWJB
JT
BBOHFTMPUFO
PQ
EF
WFOB
DBWB
TVQFSJPS
)FU
BBOQSJLLFO
WBO
EF
QPPSULBUIFUFS
JT
CFUSFLLFMJKL
FFOWPVEJH
FO
IFU
HFUVOOFMEF
TMBOHFUKF
HBBU
BEFS POUTUFLJOH
¿FCJUJT
UFHFO …
*OUSBBSUFSJqMF
UPFEJFOJOH
LPNU
[FMEFO
WPPS
*OUSBBSUFSJqMF
USPNCPMZTF
JT
FFO
PQUJF
CJK
TPNNJHF
FNCPMJFqO

Overige toedieningsvormen …
#JK
USBOTEFSNBMF
UPFEJFOJOH
[JU
EF
XFSL[BNF
TUPG
WFSXFSLU
JO
FFO
EFQPUQMFJTUFS
PQ
EF
IVJE
%F[F
TUPG
NPFU
EPPS
EF
PQQFSIVJE
IFFO
EF
CMPFETPNMPPQ
CFSFJLFO
5SBOTEFSNBMF
UPFEJFOJOH
XPSEU
POEFS
BOEFSF
UPFHFQBTU
CJK
GFOUBOZM
FFO
LSBDIUJHF
QJKOTUJMMFS
FO
CJK
QFSJGFSF
WBBUWFSXJKEFST
)FU
EFQPU
[PSHU
WPPS
FFO
MBOHF
FO
DPOUJ OVF
PQOBNF …
0QOBNF
WJB
IFU
TMJKNWMJFT
POEFS
EF
UPOH
TVCMJOHVBBM
XPSEU
UPFHFQBTU
CJK
TOFMXFS LFOEF
WBBUWFSXJKEFST
CJK
QJKO
PQ
EF
CPSTU
)FU
XBOHTMJKNWMJFT
LBO
TPNNJHF
TUPGGFO
HFOPFH
PQOFNFO
WPPS
FFO
TOFMMF
XFSLJOH
CVDDBMF
UPFEJFOJOH 
&FO
WPPSCFFME
JT
DMPOB[FQBN
FFO
BOUJFQJMFQUJDVN …
*OUSBOBTBMF
TQSBZ
JT
CFEPFME
WPPS
QMBBUTFMJKLF
XFSLJOH
NBBS
WJB
IFU
OFVTTMJKNWMJFT
LBO
NFO
OBBS
IFU
WPPSCFFME
WBO
DPDBuOF
PPL
WFSTDIJMMFOEF
IPSNPOFO
JO
IFU
CMPFE
LSJKHFO


BZY^hX]]VcYZaZc 135

4.3.4

Farmacokinetiek

kennisclip %F
GBSNBDPLJOFUJTDIF
FJHFOTDIBQQFO
WBO
FFO
HFOFFTNJEEFM
HBBO
PWFS
IPF
IFU
MJDIBBN
PNHBBU
NFU
EF
GBSNBDPMPHJTDI
BDUJFWF
TUPG
7FSTDIJMMFOEF
GBDUPSFO
CFQBMFO
TBNFO
EF
IPFWFFMIFJE
WBO
FFO
GBSNBDPMPHJTDI
BDUJFWF
TUPG
JO
IFU
CMPFE
PQ
FFO
XJMMFLFVSJH
HFLP [FO
NPNFOU
%JF
IPFWFFMIFJE
IFFU
EF
QMBTNBTQJFHFM
TPNT
PPL
XFM
EF
CMPFETQJFHFM
&FO
TQJFHFM
NPFU
XPSEFO
PQHFCPVXE
EF
TQJFHFM
LBO
UF
MBBH
PG
UF
IPPH
[JKO
&FO
QBBS
CFHSJQ QFO
EJF
EBBSCJK
JO
HFOFFTNJEEFMFOJOGPSNBUJF
HFCSVJLFMJKL
[JKO
TUBBO
JO
UBCFM
 Tabel 4.2 Gebruikte termen in geneesmiddeleninformatie Begrip

Toelichting

W^dad\^hX]ZWZhX]^`WVVg]Z^Y

eZgXZciV\ZkVcYZYdh^hYVicVidZY^Zc^c\^c]ZiWadZYiZgZX]i`dbi

IbVm

YZi^_YhYjjgijhhZc^ccVbZZcYZidekVcYZeaVhbVhe^Z\Za0V[]Vc`Z" a^_`kVcigVchedgi^chad`YVgb!bVV\ZcYVgbZcYZgZhdgei^ZhcZa]Z^Y

Z^l^iW^cY^c\

YZbViZlVVg^c]Zib^YYZa^c]ZieaVhbVVVcigVchedgiZ^l^iiZc\ZWdc" YZc^h!kZg\ZaZ`ZcbZilVi^hde\Zadhi^c]ZieaVhbVlViZg

Za^b^cVi^Z

]ZikZgl^_YZgZckVc]Zib^YYZaYddgaZkZgZcc^ZgZc0YZ]VgilZg`^c\ Zc]ZihX]^aY`a^Zg]dgbddc]ZWWZck^V]jc^ckadZYdeYZoZilZZdg\V" cZcZZcZ[[ZXideYZhcZa]Z^YlVVgbZZYVi\ZWZjgi

I !I Za

]Va[lVVgYZi^_Y/YZi^_YY^Z]Zia^X]VVbcdY^\]ZZ[idbYZeaVhbVhe^Z\Za bZiYZ]Za[iiZgj\iZWgZc\Zc0ZZcbVVikddgYZhcZa]Z^YkVcj^ihX]Z^Y^c\

i]ZgVeZji^hX]ZWgZZYiZ

YZbVg\ZijhhZcYZkZ^a^\ZZcYZ\ZkVVga^_`ZeaVhbVhe^Z\Za0bVVi kddgYZkZ^a^\ZidZeVhWVVg]Z^YkVc]Zib^YYZa

XjbjaVi^ZÃ\jjg)#'

dehiVeZa^c\kVcZZchid[!bZZhiVaYddgkZgigV\^c\kVcYZV[WgVV`Zc j^ihX]Z^Y^c\0kddgVaZZcg^h^XdW^_bZY^X^_cZcY^ZVaaZZcYddgYZc^ZgZc ldgYZcj^i\ZhX]Z^YZc

4.3.5

Tot slot

Verwachtingen en placebo-effect "SUTFO
XFUFO
EBU
FMLF
CFIBOEFMJOH
NJUT
WFJMJH
FO
HFXFUFOTWPM
VJUHFWPFSE
QBUJqOUFO
LBO
IFMQFO
POHFBDIU
XBBS
EJF
CFIBOEFMJOH
QSFDJFT
VJU
CFTUBBU
%F[F
BTQFDJ¾FLF
UIF SBQFVUJTDIF
XFSLJOH
IFFU
IFU
QMBDFCPFGGFDU
4VCKFDUJFWF
TZNQUPNFO
WFSEXJKOFO
TOFM MFS
FO
[P
OV
FO
EBO
JT
FS
PPL
TOFMMFS
IFSTUFM
)FU
QMBDFCPFGGFDU
USFFEU
PQ
CJK
HFOFFT NJEEFMFO
CJK
PQFSBUJFT
FO
CJK
BMMF
BOEFSF
CFIBOEFMJOHFO
&S
XPSEFO
JO
EF
SFHVMJFSF
HFOFFTLVOEF
HFFO
OFQCFIBOEFMJOHFO
VJUHFWPFSE
7SJKXFM
FMLF
CFIBOEFMJOH
EBOLU
FFO
EFFM
WBO
[JKO
FGGFDU
BBO
EF
QMBDFCPXFSLJOH %F
WFSLMBSJOH
IJFSWPPS
JT
POCFLFOE
*O
EF
WPMLTNPOE
IFFU
IFU
´TVHHFTUJFµ
NBBS
EBU
JT
HFFO
BGEPFOEF
WFSLMBSJOH
%PPS
IVMQ
UF
[PFLFO
HFFGU
FFO
QBUJqOU
[JDI[FMG
FFO
TJHOBBM
EBU
IJK
[JKO
POXFMCFWJOEFO
TFSJFVT
OFFNU
%BU
LBO
FFO
FFSTUF
TUBQ
SJDIUJOH
IFSTUFM
[JKO


1367Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

2008

2018

2019

Figuur 4.2 Cumulatie. Iemand neemt regelmatig een geneesmiddel in dezelfde dosering. De grafiek geeft de hoogte van de plasmaspiegel weer. De twee stippellijnen vormen de marges waarbinnen de plasmaspiegel van het middel moet liggen om werkzaam te zijn (onderste lijn), maar zonder bijwerkingen of gevaar (bovenste lijn). In de loop van jaren gaat de uitscheiding van het middel langzamer. Bij gelijk blijvende dosering stijgt de plasmaspiegel met ongewenste gevolgen.

1MBDFCPµT
WFSPPS[BLFO
PPL
CJKXFSLJOHFO
[PBMT
NJTTFMJKLIFJE
FO
IPPGEQJKO
%BU
IFFU
IFU
OPDFCPFGGFDU

Opiumwet %F
0QJVNXFU
SFHFMU
ESVHT
FO
NFEJDJKOFO
&S
[JKO
NFEJDJKOFO
EJF
NFO
JO
EF
PQFOCBSF
SVJNUF
OJFU
JO
CF[JU
NBH
IFCCFO
FO
BMMFFO
NFU
FFO
WFSLMBSJOH
NBH
NFFOFNFO
PQ
SFJT
)FU
CFSFJ EFO
CFXFSLFO
FO
WFSIBOEFMFO
FSWBO
JT
WFSCPEFO
7FFM
WBO
EF[F
TUPGGFO
WFSUFHFOXPPSEJHFO
FFO
IBOEFMTXBBSEF
PQ
EF
ESVHTNBSLU
FO
LVOOFO
TUFSL
WFSTMBWFOE
XFSLFO
BMT
[F
WPPS
FFO
BOEFS
EPFM
XPSEFO
HFCSVJLU
EBO
XBBSWPPS
[F
HFNBBLU
[JKO
FFO
SPFT
)FU
CFUSFGU
FFO
BBOUBM
PQJBUFO
FFO
QBBS
NJEEFMFO
UFHFO
"%)%
NFEJDJOBMF
DBOOBCJT
FO
CFO[PEJB[FQJOFO 7PPS
PQJBUFO
HFMEFO
FJTFO
WPPS
IPF
IFU
SFDFQU
FSVJU
NPFU
[JFO
POVJUXJTCBSF
MFUUFST
WPM MFEJH
VJUHFTDISFWFO
WPMMFEJH
POEFSUFLFOE
FO
NBBS
nnO
NJEEFM
QFS
SFDFQU
0QJBUFO
EJF OFO
UF
XPSEFO
CFXBBSE
JO
FFO
BGHFTMPUFO
SVJNUF
FS
JT
UPF[JDIU
OPEJH
CJK
IFU
BGUFLFOFO
FO
IFU
HFWFO
WBO
EF
NFEJDBUJF
FO
EF
BENJOJTUSBUJF
NPFUFO
IFMFNBBM
LMPQQFO


BZY^hX]]VcYZaZc 137

Rijvaardigheid en vallen %FFMOBNF
BBO
IFU
WFSLFFS
JT
HFWBBSMJKL
FO
TPNT
WFSCPEFO
CJK
WFSTVGGFOEF
NFEJDJKOFO
%BU
[JKO
WPPSBM
EF
DFOUSBMF
QJKOTUJMMFST
FO
WFSTDIJMMFOEF
QTZDIPGBSNBDB )FU
HFCSVJL
WBO
WFFM
NFEJDJKOFO
[FLFS
JO
DPNCJOBUJF
NFU
FMLBBS
TUBBU
CFLFOE
BMT
SJTJDPGBDUPS
WPPS
WBMQBSUJKFO
CJK
PVEFSFO Tabel 4.3

Voorbeelden van geneesmiddelen met bepaalde aandachtspunten

Begrippen en aandachtspunten

Voorbeelden

deaVVYYdh^h

YdmnXnXa^cZ

j^ihaj^eZc

Vci^"Ze^aZei^XV kZghX]^aaZcYZehnX]d[VgbVXV egZYc^hdccVaVc\Yjg^\\ZWgj^`^c]d\ZYdhZg^c\

\ZlZcc^c\

WZcodY^VoZe^cZc de^ViZc

eaVhbVhe^Z\ZaWZeVa^c\

a^i]^jb Vci^"Ze^aZei^XV ig^XnXa^hX]ZVci^YZegZhh^kV Vb^cd\anXdh^YZc Y^\dm^cZ

XjbjaVi^ZW^_V[\ZcdbZcc^Zg[jcXi^Z

bZi[dgb^cZ a^i]^jb Y^\dm^cZ Vb^cd\anXdh^YZc Y^gZXiZdgVaZVci^hidaa^c\

XdcigdaZhkVcWadZYlVVgYZckddgYZ kZ^a^\]Z^Y

kVclZ\ZWZhX]VY^\^c\kVc]ZiWZZcbZg\WZeVa^c\kVc ]ZiWadZYWZZaYW^_XadoVe^cZ kVclZ\ZWadZY^c\hg^h^XdZZc>CGW^_k^iVb^cZ@"VciV\d" c^hiZc kVclZ\ZaZkZghX]VYZWZeVa^c\kVcaZkZg[jcXi^Zh6A6I! 6H6IW^_Y^kZghZb^YYZaZc

De^jblZi

a^_hi&/de^ViZcWZ]VakZXdYZ‰cZlZi^hWZeZg`ikVcidZ" eVhh^c\ZcigVbVYda0dd`bZi]na[Zc^YVVi a^_hi'/dmVoZeVb!iZbVoZeVb

WZ`ZcYkVclZ\ZkVa\ZkVVg

b^YYZaZciZ\Zc]d\ZWadZYYgj`/WƒiVWad``ZghZcY^jgZi^XV b^YYZaZciZ\ZcVc\^cVeZXidg^h/c^igd\anXZg^cZegZeVgViZc Vci^eVg`^chdcb^YYZaZc WZcodY^VoZe^cZc Vci^ehnX]di^XV Vci^YZegZhh^kV Vci^"Ze^aZei^XV

1387Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

4.4

Radiotherapie

&MFLUSPNBHOFUJTDIF
TUSBMJOH
XBBSWBO
EF
HPM¿FOHUF
WFFM
LMFJOFS
JT
EBO
EJF
WBO
[JDIUCBBS
MJDIU
PG
VWTUSBMJOH
LBO
WFFM
FOFSHJF
PQ
XFFGTFM
PWFSCSFOHFO
8FFGTFMT
LVOOFO
EJF
FOFSHJF
BCTPSCFSFO
BMT
EF
TUSBMJOH
FSEPPSIFFO
WBMU
%/"
CSFFLU
FSWBO
JO
TUVLLFO
FO
LXBBEBBSEJHF
DFMMFO
LVOOFO
EBU
OJFU
SFQBSFSFO
%F[F
FOFSHJFSJKLF
TUSBMJOH
LBO
VJU
SBEJPBDUJFWF
FMFNFOUFO
LPNFO
[PBMT
LPCBMU
PG
SBEJVN
%F
TUSB MJOH
LBO
PPL
XPSEFO
PQHFXFLU
EPPS
[FFS
IPHF
FMFLUSJTDIF
TQBOOJOH
%BO
IFFU
IFU
SzOUHFOTUSBMJOH
%BU
XPSEU
EVT
OJFU
BMMFFO
JOHF[FU
WPPS
EJBHOPTUJFL
NBBS
PPL
WPPS
CFIBOEFMJOH
"OEFSF
WPSNFO
WBO
CFTUSBMJOH
CJKWPPSCFFME
NFU
QSPUPOFO
[JKO
WFFM
NJOEFS
HBOHCBBS %F
LVOTU
JT
PN
EF
TUSBMJOH
[P
UF
CVOEFMFO
FO
UF
SJDIUFO
EBU
EF
FOFSHJF
PQ
EF
QMFL
UFSFDIULPNU
XBBS
JFUT
NPFU
XPSEFO
LBQPUHFNBBLU
FO
OJFU
JO
EF
HF[POEF
PNHF WJOH
EBBSWBO
7PPSBGHBBOE
BBO
EF
XFSLFMJKLF
CFIBOEFMJOH
XPSEU
FS
EBBSPN
QSPFGHF ESBBJE
JO
FFO
TJNVMBUPS
PN
EF
TUSBMJOHTEPTJT
WPPS
EF
PNHFWJOH
NJOJNBBM
UF
IPVEFO
7FSEFS
[JKO
FS
UFDIOJFLFO
NFU
MPEFO
CMPLLFO
PN
IFU
CFTUSBMJOHTWFME
UF
CFHSFO[FO
FO
CFXBLFO
&FO
NBOJFS
PN
EF
TUSBMJOH
UF
SJDIUFO
JT
CSBDIZUIFSBQJF
JOXFOEJHF
CFTUSBMJOH 
3BEJPBDUJFG
NBUFSJBBM
XPSEU
JO
IFU
EPPS
UVNPSHSPFJ
BBOHFUBTUF
XFFGTFM
HFQMBBUTU
%BBSPN
NPFU
EF
QBUJqOU
UJKEFOT
EF
CFIBOEFMJOH
JO
FFO
BQBSUF
SVJNUF
WFSCMJKWFO %F
WPPSOBBNTUF
CFTDIBEJHJOH
WBO
HF[POE
XFFGTFM
JT
UF
WFSXBDIUFO
JO
…
TMJKNWMJF[FO
CJKWPPSCFFME
NPOE
TMPLEBSN
EVOOF
FO
EJLLF
EBSN …
CFFONFSH …
PQQFSIVJE %F
HFTMBDIUTLMJFSFO
NPHFO
HFFO
TUSBMJOH
POUWBOHFO
FO
NPFUFO
NBYJNBBM
XPSEFO
BGHFTDIFSNE
#FTUSBMJOH
WBO
BMMFFO
IFU
CPWFOMJDIBBN
JT
EFOLCBBS
UJKEFOT
EF
FFSTUF
IFMGU
WBO
EF
[XBOHFSTDIBQ
MBUFS
JO
EF
[XBOHFSTDIBQ
PPL
EBU
OJFU
NFFS 7FSEFS
TUFMU
EF
LXFUTCBBSIFJE
WBO
IFU
SVHHFONFSH
FO
EF
IFSTFOFO
HSFO[FO
BBO
EF
EPTJT
TUSBMJOH
EJF
WFSBOUXPPSE
JT

4.5

Ziektepreventie

kennisclip &S
JT
FFO
HBOHCBSF
JOEFMJOH
JO
ESJF
TPPSUFO
QSFWFOUJF
UBCFM

FO
  7PPS
QSJNBJSF
QSFWFOUJF
NPFUFO
XF
EF
CFMBOHSJKLTUF
PPS[BLFO
LFOOFO
"OEFST
WBMU
FS
OJFUT
BBO
UF
QBLLFO
%F
LSBDIUJHTUF
NBBUSFHFMFO
[JKO
NBBUTDIBQQFMJKL
WBO
BBSE
FO
WSBHFO
EBBSPN
NPFJUF
FO
UJKE 7SPFHF
POUEFLLJOH
WBO
FFO
[JFLUF
JT
BMMFFO
[JOWPM
BMT
EBU
WPPSEFMFO
IFFGU
WPPS
IFU
TVDDFT
WBO
FFO
CFIBOEFMJOH
#JK
TFDVOEBJSF
QSFWFOUJF
[JKO
FS
CFMBOHSJKLF
FO
NPFJMJKL
UF
CFBOU XPPSEFO
WSBHFO
PWFS
WPPS
FO
OBEFMFO
#JK
TDSFFOJOH
PQ
WFFM
WPSNFO
WBO
LBOLFS
EPPS


BZY^hX]]VcYZaZc 139

Tabel 4.4

Typen preventie

Type

Typering

Enkele voorbeelden

eg^bV^gZegZkZci^Z

ddgoV`ZclZ\cZbZckddgYVio^Z`iZ ^hdcihiVVc

kVXX^cVi^Zh!gdd`kZgWdY!]VcY]n\^…cZ

hZXjcYV^gZegZkZci^Z

V#o^Z`iZodkgdZ\bd\Za^_`dciYZ``Zc

g^h^Xd\gdZeZchXgZZcZc!WZkda`^c\h" dcYZgodZ`!dei^_YWZ]VcYZaZcZc eVi^…ciZcbdc^idgZc

W#odg\ZcYViZg\ZZcXdbea^XVi^Zh dcihiVVc iZgi^V^gZegZkZci^Z

WZ]djYZckVcWZ]VcYZagZhjaiVViZc oZa[gZYoVVb]Z^Y

gZkVa^YVi^Z!cVodg\ZcWZ\ZaZ^Y^c\

NJEEFM
WBO
CFWPMLJOHTPOEFS[PFL
JT
FS
OBVXFMJKLT
FFO
EVJEFMJKLF
BGOBNF
WBO
EF
UPUBMF
TUFSGUF
BBO
UF
UPOFO
FO
JT
FS
WFFM
UXJKGFM
PG
EF
OBEFMFO
WBO
PWFSEJBHOPTUJFL
FO
PWFSCF IBOEFMJOH
PQXFHFO
UFHFO
EF
WFSXBDIUF
WPPSEFMFO
WBO
WSPFHF
EJBHOPTUJFL
7BO
XBU
FFO
MPHJTDI
VJUHBOHTQVOU
MJKLU
WSPFH
PQTQPSFO
EPPS
TDSFFOJOH
JT
JO
EF
QSBLUJKL
OBVXFMJKLT
HVOTUJH
FGGFDU
BBOUPPOCBBS
7PPSBM
POT
HFCSFL
BBO
LFOOJT
PWFS
IFU
OBUVVSMJKLF
WFSMPPQ
WBO
WFFM
WBO
EF
WBTUHFTUFMEF
BGXJKLJOHFO
XSFFLU
[JDI
8FMLF
BGXJKLJOHFO
EJF
XF
CJK
FFO
JOEJWJEV
LVOOFO
WJOEFO
[JKO
EBBEXFSLFMJKL
FFO
CFESFJHJOH
WPPS
EJFOT
HF[POEIFJE besmetting

ziekte

risico: schade, sterfte

andere ziektegevallen

epidemie

opbouwen van immuniteit: maken van AL als reactie op AG van MO

besmetting

opbouwen van immuniteit: AL maken tegen AG van MO

niet ziek

geen andere ziektegevallen

geen schade/sterfte

geen epidemie

iemand AG van een MO toedienen

Figuur 4.3 Ziekte tegenover vaccinatie. AL: antilichamen (antistoffen); AG: antigeen; MO: micro-organisme (virus, bacterie)

1407Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 4.5 Enkele preventieve maatregelen tegen infectieziekten en tumorgroei. (NB Deze opsomming kan niet volledig zijn) Infectiezieken

Tumorgroei

Primaire preventie

Primaire preventie

Va\ZbZcZbVVigZ\ZaZc/ ™ hX]Z^Y^c\kVcYg^c`lViZgZcV[kValViZgid^aZiiZc! g^daZg^c\!lViZgoj^kZg^c\ ™ \  dZY\ZkZci^aZZgYZZca^X]iZlddcdb\Zk^c\ ™ hcZaaZV[kVakZglZg`^c\ ™ k dZYhZahX]ddcZc`dZaWZlVgZc!WZgZ^YZcZc ^cY^ZccdY^\`d`Zc bVVigZ\ZaZc^co^Z`Zc]j^oZc ™ bVm^bVaZ]VcY]n\^…cZZcdcihbZii^c\ ™ WZhX]ZgbZcYZ`aZY^c\ ™ hiZg^a^hZgZckVc^chigjbZciVg^jbcV\ZWgj^` ™ hig^`iZegdidXdaaZcW^_g^h^XdkdaaZ]VcYZa^c\Zc bVVigZ\ZaZcc#V#k#o^Z`iZ\ZkVa ™ bZaY^c\hea^X]i^\Zo^Z`iZcZcXdciVXidehedg^c\ ™ ^hdaVi^ZkVcWZhbZiiZa^_`ZeVi^…ciZc ™ lZg^c\kVclZg`$hX]dda

Va\ZbZcZbVVigZ\ZaZc/ ™ higVa^c\h]n\^…cZ/kZgb^_YZckVcgVY^dVX" i^ZkZhigVa^c\ZcgŽci\ZchigVa^c\ ™ kZgb^_YZckVcVhWZhi!WZcoZZcZcVcYZgZ hid[[Zc^clZg`db\Zk^c\ZcaZZ[db\Zk^c\ ™ WZhig^_YZcgdd`gZXaVbZ!VaXd]dagZXaVbZ ™ aZZ[i^_Yh\gZcoZcW^_kZg`ddegdd`lVgZcZc VaXd]da

^cY^k^YjZaZbVVigZ\ZaZc ™ \dZYZkdZY^c\hidZhiVcY ™ kZ^a^\kg^_Zc ™ hX]dcZhid[kg^_Zlddcdb\Zk^c\

^cY^k^YjZaZbVVigZ\ZaZc ™ c^Zigd`Zc ™ bVi^\bZiVaXd]da ™ kZgb^_YZckVckZgWgVcY^c\YddgYZodc ™ kddgo^X]i^\bZiaViZcVVcWgVcYZckVc kdZYhZa ™ kdaYdZcYZkZoZah^cYZkdZY^c\

kVXX^cVi^Zh/VXi^ZkZ^bbjc^hVi^Z ™ G^_`hkVXX^cVi^Zegd\gVbbV ™ kVXX^cVi^Z^cW^_odcYZgZdbhiVcY^\]ZYZc

kVXX^cVi^Zh ™ e  gZkZci^ZkVc]ZeVi^i^h7lZgZaYl^_Y! aZkZgXZaXVgX^cddb ™ egZkZci^ZkVc=EKWVVgbdZYZg]Vah`Vc`Zg

Secundaire preventie (vroege ontdekking)

Secundaire preventie (vroege ontdekking)

™ bVcidjmiZhiW^_iWX ™ HD6"iZhiY^kZghZhZ`hjZZadkZgYgVV\WVgZVVc" YdZc^c\Zc ™ dehedgZckVcYgV\ZghX]VegZh^hiZciZYVgb"d[ ]j^YWVXiZg^…c

™ h XgZZc^c\hegd\gVbbV¼hk^VWZkda`^c\hdc" YZgodZ`Wdghi`Vc`Zg!WVVgbdZYZg]Vah" `Vc`Zg ™ »hegdZiZcWjh¼

5

Enkele patiëntencategorieën

%F
CFTQSFLJOH
JO
EJU
IPPGETUVL
CFQFSLU
[JDI
UPU
FFO
BBOUBM
LFONFSLFO
WBO
EF
NFEJ TDIF
[PSH
CJK
PVEFSFO
FO
CJK
QFSTPOFO
NFU
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
°
HSPFQFO
CJK
XJF
OPHBM
FFOT
MBOHEVSJHF
HF[POEIFJETQSPCMFNFO
TQFMFO
%F
NFEJTDIF
[PSH
WPPS
LJOEFSFO
FO
[XBOHFSF
WSPVXFO
TUJQQFO
XF
NFU
USFGXPPSEFO
BBO
EJF
BBOMFJEJOH
LVO OFO
[JKO
WPPS
IFU
WFS[BNFMFO
FO
PSEFOFO
WBO
JOGPSNBUJF

5.1

Aandoeningen bij ouderen

kennisclip %F
WFSHSJK[JOH
IFFGU
ESJF
LBOUFO …
IFU
BCTPMVUF
BBOUBM
PVEFSFO
OFFNU
UPF …
IFU
SFMBUJFWF
BBOEFFM
WBO
PVEFSFO
JO
EF
TBNFOMFWJOH
OFFNU
UPF
EBU
IFFU
PPL
XFM
´POUHSPFOJOHµ …
TUFFET
NFFS
PVEFSFO
XPSEFO
TUFFET
PVEFS &FO
BBOUBM
WSBBHTUVLLFO
SPOEPN
HF[POE
PVE
[JKO
FO
EF
[PSHQSPCMFNBUJFL
PQ
IPHF
MFFGUJKE
WFSEJFOU
BBOEBDIU
7FSPVEFSJOH
IFFGU
FFO
CJPMPHJTDIF
FFO
QTZDIPMPHJTDIF
FO
FFO
TPDJBMF
LBOU
;JFL
[JKO
JT
WPPS
FFO
UBDIUJHKBSJHF
JFUT
BOEFST
EBO
WPPS
FFO
KPOHFSF
WPMXBTTFOF
%F
WPMHFOEF
CFHSJQQFO
CJFEFO
BBOLOPQJOHTQVOUFO
PN
EF
TQFDJ¾FLF
TJUVBUJF
WBO
PVEFSFO
UF
CF HSJKQFO
%BU
CFHSJQ
JT
OJFU
WSJKCMJKWFOE
)FU
HBBU
PN
GBDUPSFO
XBBSNFF
IFU
NFEJTDI
TQFDJBMJTNF
HFSJDIU
PQ
PVEFSFO
EF
HFSJBUSJF
UFSEFHF
SFLFOJOH
NPFU
IPVEFO
CJK
EF
CF OBEFSJOH
WBO
FFO
QBUJqOU
PN
TVDDFT
UF
LVOOFO
CPFLFO
CJK
CFIBOEFMJOH
FO
HFOF[JOH %F
WJKG
WPPSOBBNTUF
TVDDFTGBDUPSFO
[JKO
IFU
SFLFOJOH
IPVEFO
NFU …
BGHFOPNFO
SFTFSWFT
FO
NVMUJQFMF
LXFUTCBBSIFJE …
NVMUJQBUIPMPHJF …
BOEFSF
TZNQUPNFO …
BOEFS
[JFLUFWFSMPPQ …
BOEFS
QFSTQFDUJFG %F
POEFSMJOHF
TBNFOIBOH
WBO
WFSTDIJMMFOEF
GBDUPSFO
CJOOFO
EJU
DPODFQU
JT
VJUHF CFFME
JO
¾HVVS
 P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_5, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1427Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

blijvende gevolgen van vroegere ziekten, operaties, ongevallen, bevallingen

psychologisch: lichte cognitieve vertraging

vaak meer dan één chronische aandoening

sociaal en economisch

2. houd rekening met multipathologie

1. houd rekening met multipele kwetsbaarheid

tekorten in voeding

polyfarmacie

kleinere, alledaagse aandoeningen

afgenomen lichamelijke reserves

sneller complicaties

3. houd rekening met een ander beloop

eerder in delirium

4. houd rekening met andere symptomen dan bij volwassenen

minder pijn, minder dorst

trager herstel

5. houd rekening met ander perspectief







angst om niet op tijd te worden geholpen angst voor toenemende afhankelijkheid toegenomen waardering voor resterende levensdagen eigen invulling van wat kwaliteit is

Figuur 5.1 Kritische succesfactoren in de geriatrie: goed rekening houden met vijf aspecten.

5.1.1

Afgenomen reserves en multipele kwetsbaarheid

#JK
IFU
TUJKHFO
WBO
EF
LBMFOEFSMFFGUJKE
OFNFO
EF
NBYJNBMF
QSFTUBUJFT
EJF
PSHBOFO
LVO OFO
MFWFSFO
BG
%F
TOFMIFJE
XBBSNFF
EBU
HFCFVSU
WFSTDIJMU
QFS
PSHBBO
FO
QFS
QFSTPPO


:c`ZaZeVi^…ciZcXViZ\dg^Z…c 143

kennisclip )JFSEPPS
OFNFO
PPL
EF
SFTFSWFT
BG
EF
FYUSB
JOTQBOOJOH
EJF
FFO
PSHBBO
LBO
WFSSJDI UFO
BMT
CJK[POEFSF
PNTUBOEJHIFEFO
EBBSPN
WSBHFO
%PPS
EF[F
BGOBNF
LBO
FFO
BMMF EBBHTF
OJFU
IFFM
FSOTUJHF
[JFLUF
JOFFOT
UPDI
WPPS
POWFSXBDIUF
QSPCMFNFO
[PSHFO
*O
IFU
EBHFMJKLT
MFWFO
JT
IFU
OJFU
OPEJH
PN
FFO
QPMTGSFRVFOUJF
WBO

UF
LVOOFO
PQCSFO HFO
CJK
FFO
MPOHPOUTUFLJOH
NFU
LPPSUT
LBO
IFU
[PNBBS
[JKO
EBU
IFU
IBSU
EJU
JOFFOT
NPFU
LVOOFO
-VLU
EBU
OJFU
EBO
POUTUBBU
FS
TOFM
FFO
OFFSXBBSUTF
TQJSBBM
0PL
BOEFSF
WPSNFO
WBO
LXFUTCBBSIFJE
XFSLFO
IJFSBBO
NFF 7FSBOEFSJOHFO
JO
IFU
TPDJBMF
OFUXFSL
FO
¾OBODJqMF
BDIUFSVJUHBOH
LVOOFO
JFNBOE
LXFUT CBBSEFS
NBLFO
0Q
IFU
HFCJFE
WBO
WPFEJOH
CMJKLU
FS
WBBL
OPHBM
XBU
UF
XFOTFO
PWFS
%F
IPHF
MFFGUJKE
WFSFJTU
BBOQBTTJOH
BBO
BOEFSF
TPDJBMF
SPMMFO
FO
MFJEU
WFSEFS
WPPSBM
UPU
XBU
WFSUSBHJOH
JO
EF
WFSXFSLJOH
WBO
CJOOFOLPNFOEF
QSJLLFMT
-FSFO
LBO
NBBS
LPTU
NFFS
UJKE %F[F
LXFUTCBBSIFJE
PQ
BMMFSMFJ
WMBLLFO
IFFU
NVMUJQFMF
LXFUTCBBSIFJE
%F
ESBBHLSBDIU
WBO
IFU
IFMF
TZTUFFN
JT
TUFSLFS
BGHFOPNFO
EBO
EF
PQUFMTPN
WBO
BMMF
MPTTF
WFSBOEFSJO HFO
[PV
EPFO
WFSNPFEFO
,MFJOF
BBOMFJEJOHFO
LVOOFO
FSOTUJHF
HFWPMHFO
IFCCFO

5.1.2

Multipathologie

.VMUJQBUIPMPHJF
CFUFLFOU
EBU
FS
NFFS
[JFLUFO
UFHFMJKL
BBOXF[JH
[JKO
XBBSWBO
FS
NFFTUBM
NJOTUFOT
nnO
DISPOJTDI
JT
%BBSOBBTU
[JKO
FS
CFQFSLJOHFO
BMT
HFWPMH
WBO
WSPFHFS
EPPSHFNBBLUF
[JFLUFO
POHFWBMMFO
PG
PQFSBUJFT
BDVUF
[JFLUFO
[PBMT
HSJFQ
FO
LMFJOF
LXBBMUKFT
EJF
CJKWPPSCFFME
IFU
MPQFO
IJOEFSFO
%BBSCJK
HFCSVJLFO
WFFM
PVEFSF
QBUJqOUFO
WFFM
NFEJDJKOFO
FO
IVJTNJEEFMUKFT
NFU
BMMF
NPHFMJKLF
CJKXFSLJOHFO
FO
HF WBSFO
WBO
EJFO
%BU
IFFU
QPMZGBSNBDJF

5.1.3

Ander beloop

;JFLUFO
IFCCFO
CJK
PVEFSFO
WBBL
MBOHFS
FO
FSOTUJHFS
HFWPMHFO
EBO
CJK
KPOHFSF
NFO TFO
(FOF[JOH
LPTU
NFFS
UJKE
%PPS
EF
BGHFOPNFO
SFTFSWFT
JT
FFO
CFQFSLJOH
NPFJMJKLFS
PQ
UF
WBOHFO
UF
DPNQFOTFSFO
EPPS
FFO
SFTFSWF
PQ
FFO
BOEFS
WMBL
&FONBBM
WFSMPSFO
UFSSFJO
XPSEU
PQ
PVEFSF
MFFGUJKE
OJFU
HFNBLLFMJKL
IFSPWFSE
%F
QSPHOPTF
WBO
[JFLUFO
JT
EBBSEPPS
NPHFMJKL
BOEFST


5.1.4

Andere, soms onverwachte symptomen

;JFLUFO
LVOOFO
CJK
PVEFSFO
BOEFSF
TZNQUPNFO
IFCCFO
EBO
CJK
KPOHFSF
NFOTFO
1JKO
FO
EPSTU
[JKO
NBBS
FOLFMF
WBO
EF
WFMF
NPHFMJKLF
TZNQUPNFO
EJF
WBBL
NJOEFS
TOFM
XPSEFO
HFVJU
IFU
WFSNPHFO
PN
LPPSUT
UF
NBLFO
OFFNU
BG
;P
LBO
FFO
IBSUJOGBSDU
UF
IFSLFOOFO
[JKO
BBO
LPSUBEFNJHIFJE
FO
WFSXBSEIFJE
NBBS
POUCSFFLU
EF
QJKO
[P
LBO
FFO
QOFVNPOJF
BBOXF[JH
[JKO
[POEFS
LPPSUT
UBDIZQOFV
FO
IPFTUFO
%BBSFOUFHFO
LPNU
FFO
PVEFSF
CJK
POUTUFLJOHFO
FO
MJDIU
[VVSTUPGHFCSFL
WFFM
TOFMMFS
JO
FFO
EFMJSJVN
UFSFDIU
EBO
FFO
WPMXBTTFOF


1447Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

5.1.5

Eigen perspectief

)FU
[JFL
[JKO
LBO
WPPS
EF
QBUJqOU
FFO
BOEFSF
CFUFLFOJT
IFCCFO
JO
[JKO
FJHFO
MFWFOTWFS IBBM
EBO
FFO
CVJUFOTUBBOEFS
WFSXBDIU
%BU
IFFGU
HFWPMHFO
WPPS
IPF
JFNBOE
CFTMVJUFO
OFFNU
PG
WPPS
IPF
LMBDIUFO
XPSEFO
HFVJU
&FO
WFFM
HFVJUF
BOHTU
JT
EF
BOHTU
PN
OJFU
NFFS
UF
XPSEFO
HFIPMQFO

5.1.6

Toegenomen onderlinge verschillen

%F
FOF
NFOT
POUNPFU
JO
[JKO
MFWFO
BOEFSF
UFHFOTMBHFO
FO
WPPSTQPFE
EBO
EF
BOEFSF
0OEFSMJOHF
WFSTDIJMMFO
OFNFO
UPF
NFU
EF
KBSFO
#FIBOEFMJOH
FO
[PSH
NPFUFO
OPH
NFFS
EBO
BOEFST
SFLFOJOH
IPVEFO
NFU
JOEJWJEVFMF
CFIPFGUFO

5.2

Enkele aantekeningen bij aandoeningen op kinderleeftijd

kennisclip 0Q
EF
LJOEFSMFFGUJKE
LBO
[JFLUF
BMMF
PSHBBOTZTUFNFO
USFGGFO
.FEF
HF[JFO
EF
MFFGUJKE
WBO
IFU
LJOE
WFSHFO
[F
FFO
BOEFSF
BBOQBL
EBO
CJK
WPMXBTTFOFO
#JK
LJOEFSFO
[BM
DISP OJTDI
[JFL[JKO
[JDI
PQ
NBOJFSFO
VJUFO
EJF
CJK
WPMXBTTFOFO
OJFU
NPHFMJKL
[JKO
%FOL
EBBSCJK
CJKWPPSCFFME
BBO …
BDIUFSCMJKWFOEF
MFOHUFHSPFJ
[JDIUCBBS
BBO
IFU
BGCVJHFO
WBO
EF
HSPFJDVSWF
&ML
HF [POE
LJOE
HSPFJU
HFMJKLNBUJH
JO
FFO
FJHFO
UFNQP
&FO
DISPOJTDIF
BBOEPFOJOH
LBO
FFO
LJOE
PQ
EJU
QVOU
UFHFOIPVEFO …
WFSUSBBHEF
NPUPSJTDIF
POUXJLLFMJOH
[JDIUCBBS
BBO
IFU
MBUFS
EBO
HFNJEEFME
CFIB MFO
WBO
´NJKMQBMFOµ
…
WFSUSBBHEF
PG
POUCSFLFOEF
UBBMPOUXJLLFMJOH …
WFSUSBBHEF
PG
POUCSFLFOEF
QTZDIPTPDJBMF
POUXJLLFMJOH
FO
TQFMPOUXJLLFMJOH …
WFSUSBBHEF
PG
BGXF[JHF
QVCFSUFJUTPOUXJLLFMJOH 4MBHBEFSWFSLBMLJOH
LBO
BM
PQ
LJOEFSMFFGUJKE
CFHJOOFO
NBBS
[BM
QBT
MBUFS
WPPS
QSPCMF NFO
[PSHFO
5VNPSHSPFJ
JT
PQ
LJOEFSMFFGUJKE
VJUFSNBUF
[FME[BBN
%F
LBOLFSTUFSGUF
JT
CJK
LJOEFSFO
WFSHFMJKLCBBS
NFU
EF
BBOUBMMFO
WFSLFFSTEPEFO
"OEFSF
CFMBOHSJKLF
UIF NBµT
PQ
EF
LJOEFSMFFGUJKE
[JKO
FSGFMJKLF
FO
BBOHFCPSFO
BBOEPFOJOHFO
FO
JOGFDUJFT
;JF
WPPS
FFO
LPSU
PWFS[JDIU
WBO
FFO
BBOUBM
BBOEPFOJOHFO
QFS
PSHBBOTZTUFFN
UBCFM


5.2.1

Infecties

%F
FFSTUF
NBBOEFO
JT
FFO
QBTHFCPSFOF
UPU
PQ
HSPUF
IPPHUF
CFTDIFSNE
EPPS
BOUJTUPG GFO
EJF
IJK
WBO
EF
NPFEFS
NFFLSFFH
%BBSOB
HBBU
EF
[VJHFMJOH
[FMG
BGXFFS
PQCPVXFO
UFHFO
[JFLUFWFSXFLLFST
EJF
PQ
IFN
BGLPNFO
6JU[POEFSJOHFO
PQ
EF[F
SFHFM
[JKO
BD UJFWF
JOGFDUJFT
EJF
WBO
NPFEFS
PQ
LJOE
XPSEFO
PWFSHFESBHFO
#FLFOE
[JKO
BBOHFCPSFO


:c`ZaZeVi^…ciZcXViZ\dg^Z…c 145

Tabel 5.1 Aandoeningen bij kinderen per orgaansysteem Orgaansysteem

Aandoeningen

]VgiZcWadZYkViZc

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

kZcig^`ZahZeijbYZ[ZXi!iZigVad\^ZkVc;Vaadi! ejabdcVa^h`aZehiZcdhZ!igVchedh^i^ZkVcYZ\gdiZ kViZc!XdVgXiVi^dkVcYZVdgiV

ajX]ilZ\ZcZc adc\Zc

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

adc\YnheaVh^Z!Xnhi^hX]ZÃWgdhZ

^c[ZXi^Zh

di^i^hbZY^VVXjiV!WgdcX]^i^h

VcYZgZ

Vhi]bVWgdcX]^VaZ

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

dZhd[V\jhVigZh^Zhad`YVgb^hdcYddg\Vc`Za^_`! ]Zgc^VY^Ve]gV\bVi^XV!Xnhi^hX]ZÃWgdhZ!o^Z`iZ kVc=^ghX]hegjc\

^c[ZXi^Zh

VXjiZ\Vhigd"ZciZg^i^h

bVV\"YVgb`VcVVa

c^ZgZcZc jg^cZlZ\Zc

VcYZgZ

`dZbZa`Z^l^iVaaZg\^Z!XdZa^V`^Z

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

XnhiZc^ZgZc!kZh^Xd"jgZiZgVaZgZÄjmiZgj\higddb kVcjg^cZj^iYZWaVVh!]nedheVY^Z!Ze^heVY^Z

^c[ZXi^Zh

gZX^Y^kZgZcYZjg^cZlZ\^c[ZXi^Zh

VcYZgZ

\adbZgjadcZ[g^i^hVjid"^bbjjc!L^abh"ijbdg

\ZhaVX]ihdg\VcZc

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

hncYgddbkVcIjgcZg!c^Zi^c\ZYVVaYZiZhi^h

h`ZaZi

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

]ZjeajmVi^Z!hXda^dhZ

VcYZgZ

W^_k#Ze^[nh^danhZadhaViZcZcV[\a^_YZckVc\gdZ^hX]^_[

he^ZgZc

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

egd\gZhh^ZkZhe^ZgYnhigdÃZo^Z`iZkVc9jX]ZccZ

oZcjlhiZahZa

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

hid[l^hhZa^c\ho^Z`iZchiVeZa^c\ho^Z`iZc![Zcna`Zidcj" g^Z!he^cVW^ÃYV!VVc\ZWdgZckZgaVbb^c\\ZWddgiZ" igVjbV!Vji^hbZZcVcYZgZdcil^``Za^c\hhiddgc^hhZc

^c[ZXi^Zh

]ZgeZh"h^beaZmZcXZ[Va^i^h!WVXiZg^…aZbZc^c\^i^h

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

dciWgZ`ZcYZhX]^aY`a^ZgVVcaZ\

VcYZgZ

Y^VWZiZhbZaa^ijhineZ&

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

h^``ZaXZaVcZb^Z!i]VaVhhZb^Z

]dgbddchiZahZa

WZZcbZg\ZcWadZY

]j^Y

VcYZgZ

aZj`Zb^Z

VVc\ZWdgZc$Zg[Za^_`

Xdchi^iji^dcZZaZXoZZbYVjlldgb

^c[ZXi^Zh

^beZi^\dZcVcYZgZ

IFQBUJUJT
#
)*7
MVFT
HPOPSSPF
IFSQFT
HFOJUBMJT
FO
TUSFQUPLPLLFO
HSPFQ
#
%F
FSOTUJH TUF
FO
NFFTU
CFTNFUUFMJKLF
LJOEFS[JFLUFO
CFSVDIU
WBOXFHF
IVO
SBNQ[BMJHF
DPNQMJ DBUJFT
[JKO
POEFSEFFM
WBO
IFU
3JKLTWBDDJOBUJFQSPHSBNNB

5.3

Enkele medische aspecten bij mensen met een verstandelijke beperking

7FSTDIJMMFOEF
UIFNBµT
SFDIUWBBSEJHFO
FFO
BQBSUF
CFTQSFLJOH
WBO
EF
NFEJTDIF
QSP CMFNBUJFL
CJK
LJOEFSFO
FO
WPMXBTTFOFO
NFU
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
&FO
BBOUBM


1467Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

CJK[POEFSF
QSPCMFNFO
LPNU
GSFRVFOU
WPPS
4PNT
TQFFMU
EF
TQFDJ¾FLF
PPS[BBL
WBO
EF
CFQFSLJOH
FFO
SPM
BMT
EJF
CFLFOE
JT
%JU
IPPGETUVL
CJFEU
FFO
TVNNJFSF
LFOOJTCBTJT
EJF
LBO
IFMQFO
CJK
IFU
WFS[BNFMFO
FO
CFHSJKQFO
WBO
JOGPSNBUJF #JK
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
[JKO
EF
JOUFMMJHFOUJF
FO
IFU
MFFSWFSNPHFO
TUFSL
WFSNJO EFSE
WFSHFMFLFO
NFU
OPSNBBM
%BU
JT
FDIUFS
MBOH
OJFU
IFU
FOJHF
FS
[JKO
PPL
CFQFSLJOHFO
PQ
NJOJNBBM
UXFF
WBO
EF
WPMHFOEF
HFCJFEFO
DPNNVOJDBUJF
[FMGSFE[BBNIFJE
XPOFO
TPDJBMF
WBBSEJHIFEFO
[FMGCFQBMJOH
HF[POEIFJE
FO
WFJMJHIFJE
TDIPPMTF
WBBSEJHIFEFO
POU TQBOOJOH
FO
XFSLFO
%F
CFQFSLJOHFO
NPFUFO
[JDI
NBOJGFTUFSFO
WPPS
IFU
F
MFWFOTKBBS
%F
NBUF
WBO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
XPSEU
WBBL
VJUHFESVLU
JO
FFO
´WFSTUBOEFMJKLF
MFFGUJKEµ
.FFTUBM
MPQFO
FDIUFS
EF
POUXJLLFMJOH
WBO
IFU
LJOE
PQ
DPHOJUJFG
MJDIBNFMJKL
NPUPSJTDI
TFLTVFFM
FNPUJPOFFM
FO
TPDJBBM
HFCJFE
NFSLCBBS
VJU
FMLBBS
%F
NPHFMJKL IFEFO
PQ
WFSTDIJMMFOEF
UFSSFJOFO
WFSTDIJMMFO
WBO
FMLBBS
%BBSWPPS
XPSEU
PPL
EF
UFSN
EJTIBSNPOJTDI
POUXJLLFMJOHTQSP¾FM
HFCSVJLU
%F
POFWFOXJDIUJHIFJE
JO
EF
POUXJLLF MJOH
TUFMU
TQFDJBMF
FJTFO
BBO
EFHFOFO
EJF
PQWPFEJOH
FO
CFHFMFJEJOH
PQ
[JDI
OFNFO

5.3.1

Oorzaken van een verstandelijke beperking

kennisclip "MMFFO
CJK
[FFS
FSOTUJHF
CFQFSLJOHFO
JT
FS
FFO
LBOT
EBU
FS
JO
EF
NFEJTDIF
WPPSHFTDIJF EFOJT
PG
CJK
POEFS[PFL
FFO
PPS[BBL
XPSEU
HFWPOEFO
#JK
FFO
MJDIUF
CFQFSLJOH
JT
FS
WSJKXFM
OPPJU
FFO
TQFDJBMF
PPS[BBL
UF
WJOEFO 8F
TDISJKWFO
EF
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
UPF
BBO
FFO
BGXJKLFOEF
IFSTFOPOUXJLLFMJOH
PG
BBO
FFO
IFSTFOCFTDIBEJHJOH
CJK
IFU
LJOE
%F
BGXJKLFOEF
POUXJLLFMJOH
WBO
IFU
CSFJO
LBO
LPNFO
EPPS …
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
FSGFMJKLIFJETNBUFSJBBM
IFU
%/"
EBU
IFU
LJOE
IFFGU
NFFHFLSFHFO …
CFTDIBEJHJOH
WBO
EF
GPFUVT
JO
EF
CBBSNPFEFS …
TDIBEF
BBO
IFU
CSFJO
WBO
IFU
LJOE
EPPS
[VVSTUPGHFCSFL
UJKEFOT
EF
HFCPPSUF …
TDIBEF
BBO
IFU
CSFJO
WBO
IFU
LJOE
IFFM
WSPFH
JO
EF
LJOEFSKBSFO )FSTFOCFTDIBEJHJOH
WMBL
WPPS
UJKEFOT
PG
OB
EF
HFCPPSUF
LPNU
WBBL
EPPS
JOGFDUJF
PG
USBVNB &OLFMF
WPPSCFFMEFO
WBO
BBOEPFOJOHFO
XPSEFO
HFOPFNE
JO
UBCFM


5.3.2

Bijkomende stoornissen (comorbiditeit) en kwetsbaarheid

7BOXFHF
EF
POUXJLLFMJOHTTUPPSOJT
PG
CFTDIBEJHJOH
WBO
IFU
CSFJO
JT
FS
CFIBMWF
EF
WFS TUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
CJK
FFO
LJOE
WBBL
PPL
TQSBLF
WBO
BOEFSF
TUPPSOJTTFO
…
FQJMFQTJF
[JF
QBSBHSBBG
  …
FFO
BVUJTNFTQFDUSVNTUPPSOJT
[JF
QBSBHSBBG
  …
WFSMBNNJOHFO
NFU
TQBTUJDJUFJU
FO
EBBSEPPS
TDPMJPTF
MPOHQSPCMFNFO
FO
DPOUSBDUVSFO …
CMJOEIFJE
FO
[JOUVJHMJKLF
WFSXFSLJOHTQSPCMFNFO

:c`ZaZeVi^…ciZcXViZ\dg^Z…c 147

Tabel 5.2

Enkele oorzaken (voor zover bekend) van een verstandelijke beperking

Soort oorzaak

Voorbeelden

Bijkomende aandachtspunten

X]gdbdhdbVaZ V[l^_`^c\Zc

ig^hdb^Z'&

d#V#g^h^XddeVVc\ZWdgZc]VgiV[l^_`^c\Zc! aZj`Zb^ZZcigV\ZhX]^aY`a^ZglZg`^c\!o^Z`iZkVc 6ao]Z^bZgdeaViZgZaZZ[i^_Y

hncYgddbkVcEgVYZg"L^aa^

dckZgoVY^\WVgZZZiajhi

hncYgddbkVc6c\ZabVc

cVjlZa^_`hVXi^Z[iVVa\ZWgj^`

hncYgddbkVcL^aa^Vbh

kZgWVaZ\Zg^X]i]Z^YdekdalVhhZcZc!hiZcdhZ kaV`WdkZcYZVdgiV`aZe

[gV\^ZaZM"hncYgddb

VaaZZcW^__dc\Zch

hncYgddbkVcGZii

`c^`^cYZdcil^``Za^c\cVdc\ZkZZgZZc_VVg0 Vji^hbZ!VYZbegdWaZbZc!hXda^dhZ

[Zcna`Zidcjg^ZE@J

dehedg^c\k^V]^Zaeg^`!WZ]VcYZa^c\bZi VaVc^cZ"VgbY^ZZi

VcYZgZhid[l^hhZa^c\ho^Z`iZc

dciWgZ`ZckVcZZcd[bZZgZconbZckddgYZ XZahid[l^hhZa^c\

k^gVVa/gjWZaaV!8BK WVXiZg^ZZa/Xdc\Zc^iVaZajZh

W^_^c[ZXi^ZkgdZ\^colVc\ZghX]VekVV`ZZc b^h`gVVb

VcYZgh/idmdeaVhbdhZ

dkZgYgVX]ik^V`ViiZcj^ilZgehZaZc

VcYZgZegZcV" iVaZ^ckadZYZc

gVY^dVXi^ZkZhigVa^c\

higZc\Zg^X]ia^_cZciZgegZkZci^Z

egdWaZbZc gdcYdbYZ WZkVaa^c\

egZbVijg^iZ^i

bjiVi^Zh^c Zg[Za^_`]Z^Yh" bViZg^VVa

egZcViVaZ ^c[ZXi^Zh

^cidm^XVi^Z/VaXd]da!bZY^XVi^Z

Vh[nm^Z]ZghZcVcdm^Zi^_YZch WZkVaa^c\ ^c[ZXi^Z!ZkZcijZZabZihZeh^h

edhicViVaZ VVcYdZc^c\Zc dekgdZ\Z`^c" YZgaZZ[i^_Y

`dgicVYZ\ZWddgiZZZc]ZghZcWadZY^c\^cigV" XZgZWgVaZWadZY^c\

]Zbdani^hX]ZhigZeid`d``Zc!]ZgeZhh^beaZm" ^c[ZXi^Z

WVXiZg^…aZbZc^c\^i^h kZgYg^c`^c\ kZg`ZZghdc\ZkVa!b^h]VcYZa^c\

8BU
EF
BOBUPNJF
WBO
IFU
CSFJO
CFUSFGU
JT
FS
WBBL
TQSBLF
WBO
FFO
IZESPDFGBMVT
FFO
WFSXJKEJOH
WBO
EF
IFSTFOWPDIUSVJNUFT
XBBSWPPS
EJLXJKMT
FFO
ESBJO
OPEJH
JT
"BO
EF
BOEFSF
LBOU
LBO
FS
PPL
FFO
NJDSPDFGBMJF
POUTUBBO
FFO
BDIUFSCMJKWFOEF
HSPFJ
JO
TDIF EFMPNWBOH
CJK
IFU
PQHSPFJFOEF
LJOE
5FO
TMPUUF
JT
FS
UJKEFOT
IFU
MFWFO
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
PQ
QTZDIJBUSJTDIF
QSPCMFNFO
[P BMT
FFO
QTZDIPTF
TUFNNJOHTTUPPSOJT
BOHTUTUPPSOJTTFO
PG
WFSTMBWJOH
)PF
EF
BBOMFH
EF
PNHFWJOHTGBDUPSFO
FO
MFFGPNTUBOEJHIFEFO
EBBSCJK
QSFDJFT
FFO
XJTTFMXFSLJOH
BBO HBBO
JT
POCFLFOE
&FO
BMHFNFFO
NPEFM
WBO
FFO
EJTIBSNPOJTDI
POUXJLLFMJOHTQSP¾FM
ESBBHLSBDIU
FO
ESBBHMBTU
LBO
IFMQFO
PN
TQFDJ¾FLF
QSPCMFNBUJFL
UF
CFHSJKQFO

1487Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

5.3.3

Lichamelijke problemen

#JK[POEFSF
MJDIBNFMJKLF
QSPCMFNBUJFL
CJK
JFNBOE
NFU
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
LBO
LPNFO
EPPS
WFSTDIJMMFOEF
PPS[BLFO …
EF
PPS[BBL
WBO
EF
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
JT
PPL
WFSBOUXPPSEFMJKL
WPPS
BOEFSF
WBBL
BBOHFCPSFO
BGXJKLJOHFO
NFU
EF
DPNQMJDBUJFT
FSWBO …
FFO
FSOTUJH
HFCSFL
BBO
MJDIBBNTCFXFHJOH
FFO
[JUUFOEF
MFFGXJK[F ;P
JT
FS
SFMBUJFG
WBBL
TQSBLF
WBO …
WJTVTTUPPSOJTTFO …
HFIPPSTUPPSOJTTFO …
IFSOJB
EJBQISBHNBUJDB
NFU
TMPLEBSNPOUTUFLJOH
FO
FSOTUJHF
TMJLQSPCMFNFO …
BBOHFCPSFO
IBSUBGXJKLJOHFO …
BBOHFCPSFO
BGXJKLJOHFO
JO
IFU
CFXFHJOHTBQQBSBBU
[PBMT
IFVQMVYBUJF …
QSPCMFNFO
NFU
IFU
HFCJU
EPPS
BGXJKLFOEF
HSPFJ
TUPPSOJTTFO
JO
EF
NPOENPUPSJFL
EF
UPOH …
PCTUJQBUJF
[P
FSOTUJH
EBU
JMFVT
IFU
HFWPMH
JT …
FSOTUJH
PWFSHFXJDIU
FO
EJBCFUFT
NFMMJUVT …
QTZDIJBUSJTDIF
QSPCMFNBUJFL
[PBMT
FFSEFS
CFTQSPLFO #JK
FSOTUJH
WFSTUBOEFMJKL
HFIBOEJDBQUFO
FO
CJK
FSOTUJH
BVUJTNF
LPNFO
NFU
FOJHF
SFHFM NBBU
CJK[POEFSF
HFESBHJOHFO
WPPS …
QSPCMFNFO
BMT
HFWPMH
WBO
QJDB
IFU
JO
EF
NPOE
OFNFO
FO
PQFUFO
WBO
POFFUCBSF
FO
TPNT
HJGUJHF
[BLFO
NFU
WFSHJGUJHJOH
PG
JMFVT
BMT
HFWPMH
%JU
HFESBH
LPNU
CJK
BMMF
LJOEFSFO
WPPS
NBBS
HBBU
OPSNBBM
HFTQSPLFO
PWFS …
BVUPNVUJMBUJF
NFU
NPFJMJKL
UF
CFHSJKQFO
HFESBH …
SVNJOFSFO
IFU
UFSVHIBMFO
WBO
NBBHJOIPVE
LBO
MFJEFO
UPU
HSPUF
QSPCMFNFO
JO
EF
TMPL EBSN
FO
WBO
IFU
HFCJU
BGHF[JFO
WBO
EF
CFMBTUJOH
EJF
IFU
WPSNU
WPPS
EF
WFS[PSHFST )FU
JT
CFMBOHSJKL
PN
UF
CFEFOLFO
EBU
QJKO
FO
BOEFSF
MJDIBNFMJKLF
LMBDIUFO
EPPS
JF NBOE
NFU
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH
XFM
LVOOFO
XPSEFO
HFWPFME
NBBS
TMFDIU
XPS EFO
CFHSFQFO
FO
WBBL
OPH
NJOEFS
POEFS
XPPSEFO
HFCSBDIU
1JKO
FO
BMMFSMFJ
BOEFSF
OBSF
HFWPFMFOT
LVOOFO
[JDI
VJUFO
JO
POSVTU
BVUPNVUJMBUJF
FO
BHSFTTJF

5.4

Enkele aantekeningen bij zwangerschap en ziekte

5JKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
USFEFO
FS
WFFM
WFSBOEFSJOHFO
PQ
JO
IFU
MJDIBBN
WBO
EF
WSPVX
&FO
BBOUBM
WBO
EJF
WFSBOEFSJOHFO
JT
WPPS
WSPVXFO
NFU
FFO
DISPOJTDIF
[JFLUF
OJFU
HPFE
UF
WFSXFSLFO
PPL
CJK
HPFEF
DPOUSPMF
EPPS
EF
WFSMPTLVOEJHF
$ISPOJTDI
IBSUGBMFO
OJFSGBMFO
FO
BBOMFH
WPPS
USPNCPTF
[JKO
MBTUJH
NFU
[XBOHFSTDIBQ
UF
DPN CJOFSFO
5XFF
LFONFSLFOEF
QSPCMFNFO
EJF
[JDI
UJKEFOT
FFO
[XBOHFSTDIBQ
LVOOFO
PQFOCB SFO
[JKO
UPYJDPTF
FO
[XBOHFSTDIBQTEJBCFUFT

:c`ZaZeVi^…ciZcXViZ\dg^Z…c 149

5.4.1

Toxicose

&FO
WFS[BNFMOBBN
WPPS
[XBOHFSTDIBQTTUPPSOJTTFO
NFU
IZQFSUFOTJF
JT
UPYJDPTF
&FO
CMPFEESVL
WBO

JT
UF
IPPH
7BOBG
EJF
XBBSEF
POUTUBBO
FS
SJTJDPµT
toxicose &
#




 



pre-eclampsie &
#

"




toxicose eclampsie &

!

 


 
&






! &
$$

!!

placenta blijft achter in groei &

!


%!



# % &


 
e &




 
 HELLP-syndroom &
yse &
!rc &





Figuur 5.2 Zwangerschapshypertensie: het begint bij toxicose en gaat van kwaad tot erger.

1SFFDMBNQTJF
CFUFLFOU
EBU
FFO
[XBOHFSF
NFU
FFO
WPPS
IBBS
UPFTUBOE
OPSNBMF
CMPFE ESVL
WBOBG
POHFWFFS
UXJOUJH
XFLFO
IZQFSUFOTJF
POUXJLLFMU
NFU
EBBSCJK
FJXJU
JO
EF
VSJOF
%BU
MBBUTUF
NBBLU
WFFM
WFSTDIJM
4UPGGFO
VJU
EF
QMBDFOUB
WFSPPS[BLFO
WFSBOEFSJO HFO
JO
EF
OJFSFO
EF
CMPFEWBUFO
FO
EF
SFHFMJOH
WBO
EF
CMPFEESVL
JO
EF
IFSTFOFO
#JK
FFO
UXFFMJOH[XBOHFSTDIBQ
NBBS
PPL
CJK
EJBCFUFT
JT
FS
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
7PPS
FFO
WSPVX
EJF
WwwS
EF
[XBOHFSTDIBQ
BM
IZQFSUFOTJF
IBE
JT
IFU
WFSIBBM
WFSHFMJKLCBBS
7FFM
SVTU
JT
WFSQMJDIU %F
OJFSGVODUJF
MPPQU
HFWBBS
FWFOBMT
EJF
WBO
EF
MFWFS
#JK
IFU
)&--1TZOESPPN
LBO
EF
QBUJqOUF
LMBHFO
PWFS
TMFDIU
[JFO
QJKO
JO
EF
CPWFOCVJL
NJTTFMJKLIFJE
FO
IPPGE QJKO
%JU
TZOESPPN
)FNPMZTJT
&MFWBUFE
-JWFSFO[ZNFT
-PX
1MBUFMFU
DPVOU
CFESFJHU
IFU
MFWFO
%F
HSPFJ
WBO
IFU
LJOE
CMJKGU
BDIUFS
EF
VUFSVT
OFFNU
NJOEFS
JO
PNWBOH
UPF
EBO
WFSXBDIU
OFHBUJFWF
EJTDPOHSVFOUJF
FO
EF
[XBOHFSTDIBQ
LPNU
JO
HFWBBS
"MT
EF
UPYJDPTF
VJUMPPQU
PQ
FQJMFQUJTDIF
BBOWBMMFO
IFFU
EJU
FDMBNQTJF
%F
JOTVMUFO
LVO OFO
[PXFM
UJKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
PG
EF
CFWBMMJOH
PQUSFEFO
BMT
JO
EF
FFSTUF

VVS
OB
EF
CFWBMMJOH
#JK
FSOTUJHF
QSFFDMBNQTJF
NPFU
EF
[XBOHFSTDIBQ
PQ
LPSUF
UFSNJKO
XPSEFO
CFqJOEJHE

5.4.2

Bestaande diabetes

%F
OVDIUFSF
CMPFEHMVDPTF
EBBMU
PNEBU
IFU
LJOE
µT
OBDIUT
OBUVVSMJKL
MFLLFS
EPPSHBBU
NFU
HSPFJFO
%JU
LBO
UPU
IZQPHMZLFNJF
JO
EF
PDIUFOE
MFJEFO
%F
QMBDFOUBIPSNPOFO
WFSIPHFO
JOTVMJOFSFTJTUFOUJF
NFU
UPFHFOPNFO
OFJHJOH
UPU
LFUPBDJEPTF
BMT
HFWPMH
#JK
WFSIPPHEF
HMVDPTFTQJFHFMT
JT
FS
FFO
HSPUFS
SJTJDP
PQ
NJTLSBBN
WSPFHHF CPPSUF
FO
QMPUTFMJOH
PWFSMJKEFO
WBO
IFU
LJOE
JO
EF
CBBSNPFEFS
JOUSBVUFSJFOF
WSVDIUEPPE 
0PL
JT
FS
NFFS
SJTJDP
PQ
FFO
BBOHFCPSFO
BGXJKLJOH
)FU
LJOE
XPSEU


1507Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

HSPPU
FO
[XBBS
XBU
UPU
DPNQMJDBUJFT
CJK
EF
CFWBMMJOH
MFJEU
%F
QBTHFCPSFOF
[BM
[FMG
WFFM
JOTVMJOF
QSPEVDFSFO
XBBSEPPS
WPPS
IFN
TOFM
IZQPHMZLFNJF
ESFJHU
%BBSPN
NPFU
EF
[XBOHFSF
IBBS
JOTUFMMJOH
TDIFSQ
JO
EF
HBUFO
IPVEFO
%BU
LBO
FDIUFS
NFFS
IZQPHMZLFNJF
JO
EF
IBOE
XFSLFO
#PWFOEJFO
WPFMFO
WFFM
WSPVXFO
EF
IZQP
TMFDIU
BBOLPNFO

5.4.3

Zwangerschapsdiabetes

&FO
WSPVX
NFU
FFO
XBOLFMF
HMVDPTFTUPGXJTTFMJOH
LBO
UJKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
IZQFS HMZLFNJF
POUXJLLFMFO
0PL
EF[F
JT
VJUFSNBUF
TDIBEFMJKL
WPPS
LJOE
FO
NPFEFS
4DSFF OJOH
WBO
WSPVXFO
EJF
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
MPQFO
CJKWPPSCFFME
XFHFOT
EJBCFUFT
JO
EF
GBNJMJF
WJOEU
NFFTUBM
QMBBUT
UVTTFO
EF
F
FO
EF
F
XFFL &FO
BBOUBM
BOEFSF
BBOEPFOJOHFO
EJF
UJKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
FO
JO
IFU
LSBBNCFE
LVOOFO
PQUSFEFO
TUBBU
WFSNFME
JO
UBCFM

FO
UBCFM
 Tabel 5.3

Enkele aandoeningen die zwangerschap, moeder en foetus bedreigen

Aandoening

Probleem/oorzaak

Aandachtspunten

]neZgZbZh^h\gVk^YVgjb

iZ]Z[i^\ZcaVc\Yjg^\olVc\Zg" hX]VehWgV`Zc

YZÃX^…ci^ZhYgZ^\Zc

dcWZ`ZcYZddgoVV` ZX]d\gVÃZdb]VgiVXi^ZiZdcYZg" odZ`Zc

b^h`gVVbVWdgijh

Wj^``gVbeZcZcWadZYkZg" a^Zh0kVV`c^ZiaZkZchkViWVVg kgjX]i_ZX]gdbdhddb[djiZc

ZmigV"jiZg^ZcZ\gVk^Y^iZ^i

^ccZhiZa^c\Wj^iZcWVVgbdZYZg! kV\^cVVaWadZYkZga^Zh!e^_c^cYZ kVV`^cZ^aZ^YZg dcYZgWj^`d[VVc‚‚c`Vci0g^h^Xd VXjiZWj^` kddg\ZhX]^ZYZc^hX]aVbnY^V!

gZhjhVciV\dc^hbZ

YgZ^\iW^_ilZZYZolVc\Zg" hX]VeVahbdZYZggZhjhcZ\V" i^Z[G]"^hZckVYZgG] 

\dcdggdZd[VeeZcY^X^i^h idZY^Zc^c\WZhX]ZgbZcYZVci^hid[[Zc Vci^"9"Vci^a^X]VbZccV(%lZ`ZcZc cVb^h`gVVbkddg`dbi^bbjc^hVi^Z

Vci^hid[[ZckVcYZbdZYZg iZ\ZcgZhjh[VXidgW^_]Zi`^cY eVhhZgZceaVXZciVZckZgddg" oV`Zc]ZbdanhZ kgdZ\d[dci^_Y^\\ZWgd`Zc ka^ZoZc

kVV`\Zkda\YYddglZZ…c V[]Vc`Za^_`kVceaVVih^c[ZX" i^Z\ZkVVg

dWhZgkVi^Z!`dgiYjgZcYlZZ…cgZb" b^c\!kZghcZaaZcadc\g^_e^c\

g^h^Xdj^ioV``ZccVkZahigZc\W^_ c^Zi"^c\ZYVVaY`^cY eaVXZciVegVZk^V

eaVXZciVd[cVkZahigZc\kViZc kZgheZggZcWVg^c\h`VcVVa

hZXi^dcddYoV`Za^_`

33

:c`ZaZeVi^…ciZcXViZ\dg^Z…c 151

33 Aandoening k^gjh^c[ZXi^Zh

VcYZgZb^Xgd"dg\Vc^hbZc

Probleem/oorzaak

Aandachtspunten

8BK!gjWZaaV

VVcaZ\hiddgc^hhZcW^_WZhbZii^c\ i^_YZcholVc\ZghX]VegjWZaaV!8BK

=HKineZ']ZgeZh\Zc^iVa^h! =>K!]ZeVi^i^h7

dkZgYgVX]ide`^cYW^_YgV\ZghX]VeZc VXi^ZkZo^Z`iZ=HK!=7K!=>K

idmdeaVhbdhZj^i`ViiZcj^i" lZgehZaZc

Zgchi^\Zo^Z`iZW^_]Zi`^cYbZiVVc" \ZWdgZcV[l^_`^c\Zc

ajZhHD6

Tabel 5.4

Enkele aandoeningen in het kraambed in het kort

Aandoening

Probleem/oorzaak

Aandachtspunten

VVc]djYZcYkadZ^Zc Äjmjh

WVVgbdZYZgigZ`ihaZX]ihVbZc aVc\Yjg^\ZeVgijh eaVXZciV"Zcka^ZhgZhiZc

h]dX`YgZ^\i VcZb^Z

igdbWdhZWZZc

kZg]dd\YZhidaa^c\hcZ^\^c\

g^h^Xdadc\ZbWda^Z hcZabdW^a^hZgZc

ZcYdbZig^i^h

ka^ZhgZhiZcZcdckdaYdZcYZ]n\^…cZ WVXiZg^…aZ^c[ZXi^Z/higZeid`d``Zc

iZbeZgVijjgZcedah hi^c`ZcYZ`gVVboj^kZg^c\adX]^V hZeh^h\ZkVVg

bVhi^i^h

^c[ZXi^ZkVchijl^c\^cbZa`\Vc\Zi_Zh

`djYZg^aa^c\!dcihiZ`^c\hkZghX]^_c" hZaZc

kZgldcY^c\gjeijjg

W^_j^iYg^_k^c\dcihiVVc ]ZX]i^c\Zc

de\Vc\`dbZcjg^cZado^c\Zc YZ[ZXVi^Z e^_cW^_o^iiZcZcadeZc

6

Ziekten van hart en bloedvaten

%F
DBSEJPMPHJF
JT
IFU
TQFDJBMJTNF
WPPS
BBOEPFOJOHFO
WBO
IFU
IBSU
%F
NFFTUF
BBO EBDIU
HBBU
VJU
OBBS
BBOEPFOJOHFO
WBO
EF
LSBOTTMBHBEFST
NFU
BMMF
HFWPMHFO
WBO
EJFO
OBBS
IBSUGBMFO
FO
OBBS
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
IBSUSJUNF


6.1

Coronaire hartaandoeningen: angina pectoris, acuut coronair syndroom en hartinfarct

kennisclip

9]g#7#lVh\^hiZgZcWZo^\bZi]Zidegj^bZckVcYZWZg\^c\#IZgl^_a]^_ZZceVVg olVgZY^c\ZcVVc]ZikZgh_djlZclVh!WZbZg`iZ]^_ZZckZgkZaZcYZYgj`deo^_c WdghiZcZZcolVVg\ZkdZa^co^_ca^c`ZghX]djYZg#=^_\^c\o^iiZcZcYZe^_coV`iZ# Od^Zih]VY]^_ZX]icd\cdd^i\Z]VY#DcgjhiWVgZcY!kdcY]^_#=^_]ZZ[i]Zic^ZiVVco^_c ZX]i\ZcdiZkZgiZaY!\Zaj``^\\^c\]ZidkZg#9ZkgVV\^hcj/bdZi]^_]^ZgbZZkVcYVV\ cd\cVVgYZYd`iZg4»IdX]bVVghideeZcbZigd`Zc¼!\VViZgYddgo^_c]dd[Y#

9Z`aZ^chiZiV`_ZhkVcYZ`gVchhaV\VYZghhiVVcVaaZZci^_YZchYZY^VhidaZdeZc# 6aaZZcYVcldgYiojjghid[idiW^_YZXZaaZc\ZWgVX]i#I^_YZchYZhnhidaZYgj`iYZ he^Zg YZoZ iV`_Zh ]ZaZbVVa Y^X]i# 7^_ ZZc iVX]nXVgY^Z kgVV\i YZ ]Vgihe^Zg db bZZgojjghid[#9Zi^_YdbY^ZV[iZaZkZgZc^hYddgYZiVX]nXVgY^ZV[\ZcdbZc# c Y^Z YjccZ lVcYo^iiZcdd`ZaVhi^hX]ZkZoZah#9^ZldgYZci^_YZchYZ^cVYZb^c\j^i\ZgZ`iZc W^_YZj^iVYZb^c\cZbZcoZ]jcdjYZkdgbVVc#9VVgbZZaZkZgZcYZZaVhi^hX]Z kZoZahZZcWZaVc\g^_`Z`gVX]ikddgYZj^iVYZb^c\#

$01%
JT
EF
&OHFMTF
BGLPSUJOH
WPPS
DISPOJD
PCTUSVDUJWF
QVMNPOBSZ
EJTFBTF
%F
MVDIUTUSPPN
JO
EF
MPOHFO
JT
EBH
JO
EBH
VJU
CFMFNNFSE
$01%
JT
CJOOFOLPSU
EF
EFSEF
EPPETPPS[BBL
XFSFMEXJKE
3PLFO
JT
EF
BMMFSHSPPUTUF
SJTJDPGBDUPS 0PL
CJK
BTUNB
JT
FS
FFO
CFMFNNFSJOH
JO
EF
MVDIUTUSPPN
%F[F
PCTUSVDUJF
LPNU
FDIUFS
JO
BBOWBMMFO
5VTTFO
EF
BBOWBMMFO
EPPS
JT
EF
CFMFNNFSJOH
FS
OJFU ;PXFM
QBUJqOUFO
NFU
BTUNB
BMT
QBUJqOUFO
NFU
$01%
IFCCFO
MVDIUXFHFO
EJF
TOFM
FO
TUFSL
SFBHFSFO
PQ
BMMFSMFJ
QSJLLFMT
#JK
BTUNB
TQFFMU
BMMFSHJF
FFO
HSPUF
SPM
CJK
$01%
JT
EBU
NJOEFS

7.1.1

Twee onderdelen van COPD

0OEFS
$01%
WBMMFO
UXFF
BBOEPFOJOHFO
5FO
FFSTUF
JT
EBU
MPOHFNGZTFFN
%BBSCJK
WFSMJF [FO
EF
MPOHCMBBTKFT
IVO
FMBTUJDJUFJU
[F
HBBO
LBQPU
FO
WMPFJFO
TBNFO
UPU
HSPUFSF
TMBQQF
CMB[FO
%F
UXFFEF
BBOEPFOJOH
JT
DISPOJTDIF
CSPODIJUJT
NFU
EBHFMJKLT
IPFTUFO
FO
TMJKN WPSNJOH
%BBSCJK
JT
FS
PPL
UPFHFOPNFO
XFFSTUBOE
JO
EF
MVDIUTUSPPN
JO
EF
LMFJOTUF
MVDIUXFHUBLKFT
EF
CSPODIJPMFO
%F[F
XFFSTUBOE
JT
WPPSBM
CJK
IFU
VJUBEFNFO
UF
WPFMFO
7FFM
QBUJqOUFO
NFU
$01%
IFCCFO
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
EF[F
UXFF
QSPCMFNFO
7BO
DISP OJTDIF
CSPODIJUJT
LSJKH
KF
OBNFMJKL
FNGZTFFN
&FO
HFSJOHF
NBUF
WBO
FNGZTFFN
IPPSU
CJK
FFO
[FFS
IPHF
MFFGUJKE
NBBS
WPPSBM
SPLFO
WFSTOFMU
EJU
QSPDFT
JO
IPHF
NBUF
%F
QFSNBOFOUF
WFSBOEFSJOHFO
JO
IFU
MPOHXFFGTFM
XPSEFO
BMMFFO
NBBS
FSHFS
[FLFS
BMT
EF
CMPPUTUFMMJOH
BBO
TDIBEFMJKLF
TUPGGFO
EPPSHBBU
7FSTDIJMMFOEF
EJOHFO
HBBO
EBBSCJK
NJT …
&S
JT
FFO
CMJKWFOEF
POUTUFLJOH
NFU
UPFHFOPNFO
TMJKNQSPEVDUJF
JO
EF
HSPUFSF
MVDIU XFHFO
…
%F
POUTUFLJOH
[FU
[JDI
WPPSU
JO
EF
LMFJOFSF
MVDIUXFHUBLKFT
FO
WFSOJFMU
EF
UVTTFOXBOE
UVTTFO
EF
MPOHCMBBTKFT
7PPSUEVSFOE
IPFTUFO
NBBLU
EF
TDIBEF
HSPUFS
"MT
FS
FFO
CBD UFSJqMF
JOGFDUJF
CJK
LPNU
FFO
BDVUF
CSPODIJUJT
OFFNU
EF[F
TDIBEF
OPH
NFFS
UPF …
%F
MVDIU
CMJKGU
PQHFTMPUFO
JO
EF
MPOHCMBBTKFT
"BO
IFU
FJOEF
WBO
EF
VJUBEFNJOH
JT
FS
UF
WFFM
MVDIU
BDIUFSHFCMFWFO
%F
WFST
JOHFBEFNEF
MVDIU
JT
OJFU
NFFS
HPFE
JO


6VcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\Zc 173

TUBBU
PN
EF
BDIUFSHFCMFWFO
MVDIU
UF
WFSWBOHFO
&S
JT
EBBSPN
FFO
TUPPSOJT
JO
EF
WFOUJMBUJF …
%PPS
IFU
TBNFOTNFMUFO
WBO
MPOHCMBBTKFT
UPU
nnO
HSPUFSF
CMBBT
OFFNU
PPL
IFU
PQ QFSWMBL
BG
EBU
CFTDIJLCBBS
JT
WPPS
EF
PQOBNF
WBO
[VVSTUPG
&S
JT
EBBSPN
PPL
FFO
TUPPSOJT
JO
EF
EJGGVTJF …
0Q
EFO
EVVS
MFJEU
EF
WFSNJOEFSJOH
WBO
IFU
BBOUBM
MPOHCMBBTKFT
UPU
FFO
WFSNJOEF SJOH
WBO
IFU
BBOUBM
IBBSWBBUKFT
JO
EF
MPOHFO
)FU
CMPFE
VJU
EF
MPOHTMBHBEFS
IFFGU
EBBSEPPS
NFFS
NPFJUF
PN
EF
MPOHFO
UF
QBTTFSFO
%F
ESVL
JO
EF
MPOHTMBHBEFS
TUJKHU
FO
EF
SFDIUFSIBSUIFMGU
SBBLU
PWFSCFMBTU
#JK
EF
FOF
QBUJqOU
HFCFVSU
EBU
FFSEFS
WBO
CJK
FFO
BOEFSF …
$01%
MFJEU
PQ
EFO
EVVS
UPU
FFO
TMFDIUFSF
XFSLJOH
WBO
EXBSTHFTUSFFQUF
TQJFSFO
0PL
EF
BEFNIBMJOHTTQJFSFO
HBBO
BDIUFSVJU

A

B

Figuur 7.1 Normaal longweefsel tegenover emfyseem. Links: normaal; rechts: emfyseem. Zuurstofopname is er alleen in de longblaasjes (AS). Tussen het kleinste luchtwegtakje (de bronchiolus, TB) en de longblaasjes zijn er kleine ruimten (RB1, RB2, RB3 en AD) die toegang verlenen tot de longblaasjes. Bij emfyseem is er ontsteking en permanente vernauwing van de bronchiolus, toename van de ruimten waar geen gaswisseling plaatsvindt, en afname van de longblaasjes.

7.1.2

Symptomen

%F
NFFTU
LFONFSLFOEF
TZNQUPNFO
WBO
$01%
[JKO
IPFTUFO
IFU
PQHFWFO
WBO
TQVUVN
FO
TOFM
CVJUFO
BEFN
SBLFO
CJK
JOTQBOOJOH
*OTQBOOJOH
XPSEU
JO
IFU
BMHFNFFO
OJFU
NFFS
WFSESBHFO
BGHFOPNFO
JOTQBOOJOHTUPMFSBOUJF 
%F
BEFNIBMJOH
LBO
HBBO
QJFQFO
,FONFSLFO
WBO
IFU
VJUFSMJKL
WBO
FFO
QBUJqOU
NFU
$01%
[JKO
POEFS
BOEFSF
FFO
WFS
VJUHF[FUUF
UPOWPSNJHF
CPSTULBT
DZBOPTF
JO
IFU
HFMBBU
FO
LPSUBEFNJHIFJE
NFU
FFO
WFSMFOHEF
VJUBEFNJOH

7.1.3

Verloop en complicaties

0N
EF
FSOTU
WBO
$01%
JO
NBBU
FO
HFUBM
VJU
UF
ESVLLFO
[JKO
EF
(0-%DSJUFSJB
JO
HF CSVJL
*O
IFU
TUBEJVN
WBO
(0-%
***
FO
*7
HBBO
EF
FYBDFSCBUJFT
IFU
CFFME
CFQBMFO
EBU


1747Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

[JKO
EF
QFSJPEFO
NFU
UPFOBNF
WBO
EF
QSPCMFNFO
FO
EF
LMBDIUFO
&YBDFSCBUJFT
MFJEFO
WBBL
UPU
[JFLFOIVJTPQOBNF
PN
FSHFS
UF
WPPSLPNFO
;F
LVOOFO
XPSEFO
VJUHFMPLU
EPPS
FFO
WJSBMF
PG
CBDUFSJqMF
JOGFDUJF
7BBL
JT
FS
HFFO
EVJEFMJKLF
PPS[BBL
BBO
UF
XJK[FO /BBSNBUF
$01%
FSHFS
XPSEU
OFNFO
EF
LMBDIUFO
FO
QSPCMFNFO
UPF
(FXJDIUTWFSMJFT
TQJFS[XBLUF
WFSNPFJEIFJE
HFCSFL
BBO
FFUMVTU
BOHTU
FO
EFQSFTTJF
HBBO
FFO
SPM
TQFMFO
%F
DISPOJTDIF
POUTUFLJOHTBDUJWJUFJU
JT
EBBS
NFEF
EFCFU
BBO 1BUJqOUFO
NFU
$01%
IFCCFO
FFO
WFSIPPHEF
HFWPFMJHIFJE
WPPS
MVDIUXFHJOGFDUJFT
%F
POHFXPPO
HSPUF
CFMBTUJOH
WBO
IFU
IBSU
LBO
VJUNPOEFO
JO
IBSUGBMFO
7FS[XBLLJOH
WBO
IFU
MPOHXFFGTFM
LBO
FFO
QOFVNPUIPSBY
JO
EF
IBOE
XFSLFO
%FQSFTTJF
JT
UPF
UF
TDISJK WFO
BBO
EF
MJDIBNFMJKLF
FO
QTZDIJTDIF
TUSFTT
BMT
HFWPMH
WBO
EF[F
DISPOJTDIF
[JFLUF
(FXJDIUTWFSMJFT
FO
TQJFS[XBLUF
LXBNFO
BM
UFS
TQSBLF

7.1.4

Medicatie

,PSUXFSLFOEF
FO
MBOHXFSLFOEF
CoUBBESFOFSHF
BHPOJTUFO
MVDIUXFHWFSXJKEFST
IFC CFO
FFO
POUTQBOOFOEF
XFSLJOH
PQ
EF
HMBEEF
TQJFSUKFT
JO
EF
CSPODIJPMFO
;F
CPPUTFO
EF
XFSLJOH
WBO
IFU
TZNQBUIJTDIF
[FOVXTUFMTFM
FO
BESFOBMJOF
OB
%PPS
EF
BGOBNF
WBO
EF[F
TQJFSTQBOOJOH
HBBO
EF
LMFJOTUF
MVDIUXFHUBLKFT
WFSEFS
PQFO
TUBBO
5PFQBTTJOH
WJB
JOIBMBUJF
FO
WFSOFWFMJOH
JT
CFEPFME
PN
UFS
QMBBUTF
FFO
IPHF
EPTFSJOH
UF
CFXFSL TUFMMJHFO
FO
CJKXFSLJOHFO
PQ
EF
SFTU
WBO
IFU
MJDIBBN
UF
NJOJNBMJTFSFO *OIBMBUJFDPSUJDPTUFSPuEFO
LVOOFO
IFU
BBOUBM
FYBDFSCBUJFT
CJK
$01%
FOJHT[JOT
UFSVH ESJOHFO
WPPSBM
CJK
QBUJqOUFO
NFU
WFFM
FYBDFSCBUJFT
PG
NFU
FFO
BTUNBUJTDIF
DPNQP OFOU
%BU
MBBUTUF
XJM
[FHHFO
EBU
EF
CFOBVXEIFJE
CFIPPSMJKL
HPFE
SFBHFFSU
PQ
MVDIU XFHWFSXJKEFST
5JKEFOT
FFO
FYBDFSCBUJF
XPSEFO
MVDIUXFHWFSXJKEFST
WFSOFWFME
PN
UFS
IPPHUF
WBO
EF
LMFJOTUF
MVDIUXFHUBLKFT
EF
MVDIU
[P
WFFM
NPHFMJKL
WSJK
CBBO
UF
HFWFO
)FU
TQPFMFO
WBO
EF
NPOE
OB
JOIBMBUJF
XPSEU
BBOHFSBEFO
"MT
EF[F
NFEJDBUJF
POWPMEPFOEF
FGGFDU
TPSUFFSU
JT
UPFWPFHJOH
WBO
PSBMF
DPSUJDPTUF SPuEFO
QSFEOJTPO

NH

UPU

EBHFO
[JOWPM
"OUJCJPUJDB
[JKO
OPEJH
PNEBU
FS
WBBL
FFO
CBDUFSJqMF
JOGFDUJF
ESFJHU
PG
BM
TQFFMU

7.1.5

Zuurstof en andere behandelingen

7BO
[VVSTUPGUIFSBQJF
UIVJT
NFFS
EBO

VVS
QFS
FUNBBM
JT
BBOHFUPPOE
EBU
IFU
EF
PWFSMFWJOH
FO
EF
LXBMJUFJU
WBO
MFWFO
WFSCFUFSU
WJB
FFO
HSPUFS
[VVSTUPGBBOCPE
BBO
EF
XFFGTFMT
FO
FFO
HVOTUJHF
JOWMPFE
PQ
IFU
QTZDIJTDI
GVODUJPOFSFO
5JKEFOT
FFO
FYBDFSCBUJF
JT
[VVSTUPGCFIBOEFMJOH
OPEJH
PN
EF
TBUVSBUJF
CPWFO
EF

UF
IPVEFO
"OHTU
WPPS
FFO
UJKEFMJKLF
TUJKHJOH
WBO
IFU
$0HFIBMUF
BMT
SFBDUJF
PQ
IFU
TUBSUFO
NFU
[VVSTUPG
JT
BCTPMVVU
HFFO
SFEFO
PN
FS
NBBS
OJFU
BBO
UF
CFHJOOFO
)ZQP YFNJF
MFJEU
BBONFSLFMJKL
TOFMMFS
UPU
EF
EPPE
EBO
FFO
UF
IPPH
$0
IZQFSDBQOJF 
0QFSBUJFG
JOHSJKQFO
CJKWPPSCFFME
IFU
WFSXJKEFSFO
WBO
EF
EPPS
FNGZTFFN
BBOHFUBTUF
EFMFO
WBO
EF
MPOHFO
FO
MPOHUSBOTQMBOUBUJF
XPSEFO
IFFM
[FMEFO
HFEBBO
#FMBOHSJKL
JT
EF
MPOHSFWBMJEBUJF
%F[F
SJDIU
[JDI
PQ
IFU
BDUJWJUFJUFOOJWFBV
EF
[FMGSFE [BBNIFJE
FO
EF
BMHFNFOF
DPOEJUJF
WBO
EF
QBUJqOU

6VcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\Zc 175

7.1.6

Palliatieve fase

;VVSTUPGUIFSBQJF
ESBBHU
CJK
BBO
FFO
MBOHFS
FO
BMT
CFUFS
FSWBSFO
MFWFO
.FU
MVDIUXFH WFSXJKEFOEF
NFEJDBUJF
QSPCFFSU
NFO
EF
MVDIUTUSPPN
[P
´SVJNµ
NPHFMJKL
UF
IPVEFO
*OUVTTFO
HBBO
EF
MPOHFO
TUFFET
WFSEFS
BDIUFSVJU
0Q
FFO
HFHFWFO
NPNFOU
MVLU
IFU
EF
[JFLF
MPOHFO
OJFU
NFFS
PN
BMMF
$0
VJU
UF
TDIFJEFO
&S
POUTUBBU
$0TUBQFMJOH
NFU
BMT
TZNQUPNFO
IPPGEQJKO
TMBBQTUPPSOJTTFO
HFCSFL
BBO
DPODFOUSBUJFWFSNPHFO
PWFS EBH
FO
UPFHFOPNFO
TMBQFSJHIFJE
%BU
NPOEU
VJU
JO
FFO
DPNB
%F[F
POUXJLLFMJOH
LBO
NFO
CFTUSJKEFO
NFU
OPOJOWBTJFWF
CFBEFNJOH
NFU
FFO
CFBEFNJOHTLBQ
%BU
CJFEU
EF
QBUJqOU
EF
NPHFMJKLIFJE
PN
JFUT
PQ
LSBDIUFO
UF
LPNFO
%JU
JT
WPPSBM
UJKEFOT
FFO
FYB DFSCBUJF
FFO
PQUJF
/JFU
JFEFSFFO
WFSESBBHU
EF[F
CFIBOEFMJOH
7PPSU[FUUJOH
WBO
OBDI UFMJKLF
CFBEFNJOH
UIVJT
JT
HFFO
TUBOEBBSEUIFSBQJF
6JUFJOEFMJKL
[BM
IFU
OJFU
MVLLFO
PN
EF
CFOBVXEIFJE
WPPS
BMUJKE
UF
POEFSESVLLFO
%F
QSPHOPTF
JT
TMFDIU
FO
WFFM
QBUJqOUFO
IPVEFO
EF
CFOBVXEIFJE
OJFU
MBOHFS
VJU
/JFNBOE
IPFGU
CBOH
UF
[JKO
EBU
IJK
EPPS
$01%
[BM
TUJLLFO
%BU
HBBU
OJFU
HFCFVSFO
FWFONJO
BMT
FFO
POHFXFOTUF
EPPETTUSJKE
0WFS
EF
NBBUSFHFMFO
EJFOU
PQ
UJKE
UF
XPSEFO
HFTQSPLFO
,PSUBEFNJHIFJE
LBO
XPSEFO
CFTUSFEFO
NFU
NPS¾OF
TVCDVUBBO
FWFOUVFFM
NFU
DPO UJOVF
JOGVTJF
%JU
WFSTOFMU
IFU
PWFSMJKEFO
OJFU
NBBS
WFSUSBBHU
IFU
KVJTU
7PPSEFFM
WBO
NPS¾OF
JT
PPL
EBU
IFU
EF
IPFTUCVJFO
CFTUSJKEU
EJF
EF
QBUJqOU
WSFTFMJKL
CFOBVXE
LVO OFO
NBLFO
5PFWPFHJOH
WBO
FFO
CFO[PEJB[FQJOF
FWFOUVFFM
NJEB[PMBN
LBO
IFU
TUFS WFO
ESBBHMJKL
FO
NFOTXBBSEJH
NBLFO


7.1.7

Asthma bronchiale

)FU
BOUXPPSE
PQ
EF
WSBBH
XBBSPN
EF
FFO
XFM
FO
EF
BOEFS
HFFO
BTUNB
LSJKHU
JT
FSGF MJKLF
BBOMFH
)FU
BOUXPPSE
PQ
EF
WSBBH
XBBSPN
IFU
FOF
LJOE
NFU
BBOMFH
WFFM
WBLFS
BBOWBMMFO
LSJKHU
EBO
FFO
BOEFS
LJOE
JT
MFFGPNHFWJOH
XBBSPOEFS
IFU
SPPLHFESBH
WBO
EF
PVEFST
,JOEFSFO
EJF
MBUFS
BTUNB
POUXJLLFMFO
IFCCFO
OB
EF
HFCPPSUF
SFMBUJFG
WBBL
EBVXXPSN
PPL
XFM
DPOTUJUVUJPOFFM
FD[FFN
HFOPFNE
0PL
WPFETFMBMMFSHJF
LPNU
WBBL
WPPS
*O
JFNBOET
BBOMFH
[JU
EF
OFJHJOH
WBO
EF
MVDIUXFHFO
PN
TOFM
FO
IFGUJH
UF
SFBHF SFO
PQ
BMMFSMFJ
QSJLLFMT
#JK
BTUNB
MFJEU
QSJLLFMJOH
WBO
EF
MVDIUXFHFO
UPU
ESJF
EJOHFO 
BDVUF
TUFSLF
WFSLSBNQJOH
WBO
HMBEEF
TQJFSUKFT
JO
EF
CSPODIJPMFO
°
CSPODIPDPO TUSJDUJF
°
HFWPMHE
EPPS 
FFO
TUFSJFMF
POUTUFLJOHTSFBDUJF
XBBSEPPS
IFU
TMJKNWMJFT
[XFMU 
UPFHFOPNFO
QSPEVDUJF
WBO
TUVH
FO
NPFJMJKL
PQ
UF
IPFTUFO
TMJKN %F
POUTUFLJOH
MBBU
OB
EF
CMPPUTUFMMJOH
BBO
EF
QSJLLFM
TPNT
FFO
QBBS
VVS
PQ
[JDI
MBUFO
XBDIUFO
NBBS
LBO
EBBSOB
IFFM
IBSEOFLLJH
[JKO
5JKEFOT
IFU
JOBEFNFO
XPSEFO
EF
CSPODIJPMFO
NFU
IFU
MPOHXFFGTFM
NFF
PQFO
HFUSPLLFO
5JKEFOT
EF
VJUBEFNJOH
XPSEFO
[F
EJDIUHFESVLU
%F
MVDIU
[JU
HFWBOHFO
FO
EF
QBUJqOU
NPFU
[JDI
JOTQBOOFO
PN
EF
MVDIU
FSVJU
UF
LSJKHFO
%F
VJUBEFNJOH
JT
WFSMFOHE
HFGPSDFFSE
FO
QJFQFOE
%BBS
LPNU
IPFTUFO
CJK
0CTFSWBUJFT
EJF
XJK[FO
PQ
FSOTUJHF
LPSUBEFNJHIFJE
TUBBO
JO
QBSBHSBBG

*O
UBCFM

TUBBO
GBDUPSFO
HFOPFNE
EJF
FFO
BBOWBM
QSPWPDFSFO

1767Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 7.1 Factoren die een aanval van astma provoceren Allergisch van aard

Niet-allergisch van aard

™ ]j^hhid[b^_i ™ Y^ZgZc]VgZc ™ WadZ^ZcYZeaVciZcZc\gVhhZc

™ h^\VgZiiZcgdd`!dd`lVi^cYZ`aZY^c\]Vc\i ™ WV`"ZcWgVVYajX]i_Zh ™ ajX]ilZ\^c[ZXi^Zh ™ ^cheVcc^c\ ™ `djYZZckdX]i^\ZajX]i ™ CH6>9¼h ™ higZhhgZVXi^Z ™ hdbb^\ZkdZY^c\hb^YYZaZc

5JKEFOT
FFO
BTUNBBBOWBM
NPFU
UPFEJFOJOH
WBO
MVDIUXFHWFSXJKEFOEF
NFEJDBUJF
EF
PCTUSVDUJF
EPFO
BGOFNFO
*OIBMBUJFDPSUJDPTUFSPuEFO
[JKO
CFEPFME
PN
BBOWBMMFO
UF
WPPSLPNFO
FO
NPFUFO
PN
EJF
SFEFO
FMLF
EBH
XPSEFO
HFOPNFO
"MT
FFO
BBOWBM
OJFU
SFBHFFSU
PQ
EF
WPPS
UIVJT
BGHFTQSPLFO
MVDIUXFHWFSXJKEFST
JT
FS
TQSBLF
WBO
FFO
TUBUVT
BTUNBUJDVT
%F
TJUVBUJF
XPSEU
EBO
LSJUJFL
EPPS
FFO
TBNFOTQFM
WBO
[VVSTUPGHFCSFL
VJUQVUUJOH
FO
VJUESPHJOH
0QOBNF
JT
OPEJH


7.2

Pneumonie

kennisclip

BZkg# KVc >#! ,- _VVg! lZgY de\ZcdbZc kVclZ\Z e^_c VX]iZg ]Zi WdghiWZZc Y^Z h^cYh Zc`ZaZ jgZc WZhidcY# OZ ]dZhiiZ Va ZZc lZZ`! c^Zi"egdYjXi^Z[# 7^_ a^X]V" bZa^_` dcYZgodZ` WaZZ` bZkgdjl bVi^\ o^Z`! bZi ZZc iZbeZgVijjg kVc (-!( •8# OZ`gZZ\Zc`djYZg^aa^c\!lVVgW^_YZiZbeZgVijjgdea^Zeidi(.!*•8#=VVgWadZYYgj` lVh&%*$,%bb=\ZcYZedah[gZfjZci^Z-)$b^c#9ZVYZb[gZfjZci^ZlVh''eZgb^" cjjiZco^_VYZbYZdeeZgkaV``^\#OZ\ZWgj^`iZ\ZZc]jaeVYZb]Va^c\hhe^ZgZcZc]VY \ZZcXnVcdhZ#9ZlVi\ZYZbeiZ`aVc`W^_eZgXjhh^ZkVcYZWdghi`VhbVV`iZYj^YZ" a^_`YViWZ^YZadc\Zcb^cYZgajX]i]djYZcYlVgZc#7^_VjhXjaiVi^ZlVhZgkZgb^cYZgY VYZb\Zgj^h#DcYZgodZ`kVc]Vgi!Wj^`ZcZmigZb^iZ^iZcaZkZgYZ\ZZcV[l^_`^c\Zcde# =Zi 8GE lVh Yj^YZa^_` kZg]dd\Y &'% b\$a Zc Zg lVh ZZc aZj`dXnidhZ kVc '+!&  &%.$a# 9VVgW^_ k^Za ]Zi \gdiZ VVciVa hiVV[`Zgc^\Z \gVcjadXniZc de! ]ZZa _dc\Z!cd\bVVgcZig^_eZl^iiZWadZYXZaaZc!lViZgdelZZhYVi]ZiWZZcbZg\YZ egdYjXi^ZkVcYZoZXZaaZchiZg`]VYde\ZkdZgY#9Zi]dgVm[dididdcYZ^cÃaigViZc ^cYZdcYZg`lVWWZckVcWZ^YZadc\Zc#=Zi]VgilVhkZg\gddi#=Zi:8cilZZWadZY`lZ`Zc\gdZ^YZZZcecZjbd`d`#HejijblZgYc^ZikZg`gZ\Zc#9Z Y^V\cdhZ»W^adWV^gZecZjbd`d``ZcecZjbdc^Z¼lZgY\ZhiZaYZcYZi]j^hVaWZ" \dccZcWZ]VcYZa^c\bZiVbdm^X^aa^cZlZgYcVYZ`lZZ`j^ihaV\db\ZoZi^ceZc^" X^aa^cZ%!*b^a_dZcZZc]ZYZck^ZgbVVaYVV\h^cigVkZcZjh#CVZZcdeo^ZcWVgZcYZ kddgj^i\Vc\`dcbZkgdjlKVc>#cVVX]iYV\ZclZZgcVVg]j^h#

6VcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\Zc 177

9Z Z^\ZchX]VeeZc kVc ]Zi adc\lZZ[hZa! YZ VaaZg`aZ^chiZ ajX]ilZ\iV`_Zh Zc YZ adc\WaVVh_ZhhiVVc^cY^ZchikVcYg^Z[jcXi^Zh/ & ZZc\dZYZajX]ikZgkZgh^c\^cYZadc\WaVVh_Zh!o^ZYVVgkddg]ZiWZ\^ckVcY^i ]dd[Yhij`0 ' ZZchcZaaZY^[[jh^ZkVcojjghid[kVcajX]icVVgWadZY0YZlVcYkVcYZadc\" WaVVh_Zh^h]ZZaYjc0 ( ]Zidegj^bZckVcdc\ZgZX]i^\]ZYZcY^ZdcYVc`hVaaZWZhX]ZgbZcYZbVVigZ" \ZaZcidX]^cYZadc\WaVVh_ZhiZgZX]i`dbZc#9^ZWZhX]Zgb^c\WZhiVVij^iZZc [Z^aaddhha^`bZX]Vc^hbZ!\dZYlZg`ZcYig^a]VVgZe^i]ZZaZc`gVX]i^\]dZhiZc# BVXgd[V\Zc^cYZadc\WaVVh_Zhgj^bZcbZi\gddi\ZbV`VaaZWVXiZg^…cdeY^Z idX]odY^Ze^cYZadc\Zco^_cYddg\ZYgdc\Zc#

&FO
QOFVNPOJF
JT
FFO
POUTUFLJOH
WBO
IFU
MPOHXFFGTFM
EBU
[JKO
EF
LMFJOTUF
MVDIUXFH UBLKFT
FO
EF
MPOHCMBBTKFT
#JK
FFO
CSPODIPQOFVNPOJF
JT
EF
MPOHPOUTUFLJOH
WJB
EF
CSPO DIJqO
PWFS
NFFS
MPOHHFCJFEFO
MPT
WBO
FMLBBS
WFSTQSFJE
CJK
FFO
MPCBJSF
QOFVNPOJF
JT
FFO
WPMMFEJHF
MPOHLXBC
BBOHFUBTU
#JKOB
BMUJKE
JT
FS
FFO
JOGFDUJF
%BBSNFF
IFCCFO
XF
IFU
PWFS
CBDUFSJqMF
WBBL
PG
WJSBMF
TPNT
WFSPPS[BLFST
FO
TDIJNNFMT
%JF
MBBUTUF
LPNFO
OJFU
WFFM
WPPS
BMT
WFSPPS[BLFST
NBBS
[F
TQFMFO
FFO
HSPUF
SPM
CJK
CFBEFNJOHT QBUJqOUFO
FO
CJK
QFSTPOFO
NFU
FFO
FSOTUJH
WFS[XBLUF
BGXFFS
/PSNBBM
HFTQSPLFO
LBO
HFFO
FOLFM
NJDSPPSHBOJTNF
JO
FFO
MPOHCMBBTKF
UFSFDIULPNFO
MBBU
TUBBO
[JDI
EBBS
IBOEIBWFO
FO
WFSNFOJHWVMEJHFO

A

Figuur 7.2

B

Links een bronchopneumonie, rechts een lobaire pneumonie.

&FO
IZQPTUBUJTDIF
QOFVNPOJF
POUTUBBU
EPPS
IFU
BDIUFSCMJKWFO
WBO
TMJKN
JO
EF
MVDIU XFHFO
#FIBMWF
FFO
HFCSFLLJHF
LSBDIU
PN
UF
IPFTUFO
LBO
PPL
FFO
CFMFNNFSJOH
EPPS
FFO
CSPODIVTDBSDJOPPN
EF
PPS[BBL
[JKO
"TQJSBUJF
WFSTMJLLJOH
BMT
PPS[BBL
WBO
QOFV NPOJF
[JFU
NFO
WFFM
CJK
WFS[XBLUF
QBUJqOUFO #FIBMWF
EF[F
JOGFDUJFV[F
PPS[BLFO
[JKO
FS
OBSF
TJUVBUJFT
BMT
HFWPMH
WBO
CFTUSBMJOH
CF TUSBMJOHTQOFVNPOJF
PG
HJGUJHF
TUPGGFO
&FO
WPPSCFFME
WBO
EBU
MBBUTUF
JT
FFO
LJOE
EBU


1787Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

FFO
TMPL
OFFNU
VJU
FFO
¿FT
UFSQFOUJOF
XBBSOB
EF
MPOHFUKFT
LBQPUHBBO
EPPS
EF
EBNQ
EJF
VJU
EF
NBBH
PQTUJKHU
0PL
LBO
QOFVNPOJF
FFO
CJKXFSLJOH
WBO
NFEJDJKOFO
[JKO 7BO
EF
WJSBMF
WFSXFLLFST
WBO
QOFVNPOJF
JT
IFU
JO¿VFO[BWJSVT
FFO
WBO
EF
NFFTU
CF TNFUUFMJKLF
FO
BHSFTTJFWF
%F
CBDUFSJqMF
[JFLUFWFSXFLLFST
JO
IFU
[JFLFOIVJT
WFSTDIJM MFO
NFU
EJF
JO
EF
UIVJTTJUVBUJF
7PPSBM
JO
IFU
[JFLFOIVJT
LBO
IFU
WBO
XF[FOMJKL
CFMBOH
[JKO
PN
UF
LXFLFO %F
LFSOCFHSJQQFO
NFU
CFUSFLLJOH
UPU
EF
PPS[BLFO
IFU
[JFLUFCFFME
EF
DPNQMJDBUJFT
FO
EF
BBOQBL
[JKO
BG
UF
MFJEFO
VJU
¾HVVS


vormen en oorzaken 1. aspiratiepneumonie neurologische aandoeningen 2. hypostatische pneumonie o.a. longkanker, bedlegerigheid, pijn bij ribmetastasen 3. afgenomen afweer uitputting, AIDS aanpak %
!  
 %
eedspectrumantibiotica %

 a %
$ %
 

 

mechanisme micro-organismen bereiken het longweefsel en worden niet uitgeschakeld %
 %
 %


pneumonie

complicaties %
 %
#  %
 eren %
 %
 alen %
longabces %
euritis en pleura-empyeem %


espiratoire insufficiëntie %
!$ 

#x

 

symptomen %
oorts, soms met piek en koude rilling %
#u %


  
 %
n %



  %
 ouderen %
r %
oorts en hoesten ontbreken soms %
#

Figuur 7.3 Kernbegrippen met betrekking tot oorzaken, ziektebeeld, complicaties en aanpak van pneumonie.

7.3

Enkele andere aandoeningen van de luchtwegen en de longen

kennisclip 5SFGXPPSEFO
BMT
IBOESFJLJOH
WPPS
OBEFSF
CFTUVEFSJOH
FO
FOLFMF
SFMFWBOUF
BBO EBDIUTQVOUFO
[JKO
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM

UPU
FO
NFU

,FOOJTDMJQT
HBBO
JO
PQ
POEFSTUBBOEF
BBOEPFOJOHFO


6VcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\Zc 179

Tabel 7.2 Aandoeningen van luchtwegen en longen: voorbeelden van oorzaken en pathofysiologie Aandoening

Voorbeelden van oorzaken

Pathofysiologie

VaaZg\^hX]Zg^c^i^h

VVcaZ\Zchid[!eaVciZc!Y^ZgZc]VgZc

VaaZg\^hX]ZgZVXi^ZZcdcihiZ`^c\

h^cjh^i^h

k^gVVa!WVXiZg^ZZa!VaaZg\^hX]Zg^c^i^h Zcgd`Zc

V[kdZgha^_bg^X]i^c\cZjhkZghiddgY

[Vgnc\^i^h

k^gVVa':ehiZ^c"7Vgg"k^gjhd[ WVXiZg^ZZahigZeid`d``Zc!oZaYZc HD6!Candida

dcihiZ`^c\Yddg^c[ZXi^Z!hdbh dd`bZiidch^aa^i^hdcihid`Zc VbVcYZaZc

Ze^\adii^i^h

Haemophilus influenzaeineZ7

^c[ZXi^ZkVchigdiiZc`aZe_ZWZYgZ^\i ajX]ilZ\

aVgnc\^i^h

k^gVVa!hdbhCandida

bZZhiVadc\ZkVVga^_`Z^c[ZXi^ZkVc ha^_bka^ZhkVchigdiiZc]dd[Y

aVgncmXVgX^cddb

aZZ[i^_Y!gd`ZcZcVaXd]da

`lVVYVVgY^\ZdciVVgY^c\ha^_bka^Zh YddgWZhiVcYYZaZcgdd`

WgdcX]^da^i^h

GH"k^gjh/]ZZaWZhbZiiZa^_`Zcdd` YVVgdbiZgj\]djYZcYo^_cbZi o^Z`Zc]j^hdecVbZ

^c[ZXi^ZkVc`aZ^chiZajX]ilZ\iV`_Zh WZaZbbZgiYZj^iVYZb^c\

ijWZgXjadhZ

]ZZaWZhbZiiZa^_`!kZgWa^_[^c Wj^iZcaVcY!V[`dbhi^\j^i\ZW^ZYZc lVVg]ZikZZakddg`dbi!olZgkZcY WZhiVVckZghaVk^c\

X]gdc^hX]Z^c[ZXi^Z!ZZghi»\ZhadiZc¼ ZcYVVgcV»deZc¼

ijWZgXjadhZWVX^a hVgXd‰YdhZ

^bbjcdad\^hX]ZdcigZ\Za^c\ YddgdcWZ`ZcYZddgoVV`!W^_ _dc\kdalVhhZcZc

dcihiVVckVc`dggZa^\ dcihiZ`^c\hlZZ[hZa\gVcjadbZc WZaZbbZgiYZadc\[jcXi^Z

WgdcX]jhXVgX^cddb

iZZg^ch^\VgZiiZcgdd`!VhWZhi

^ckVh^ZkZ\gdZ^ZcdWhigjXi^Z WgdcX]^…c

adc\ÃWgdhZ

ddgoVV`kVV`dcWZ`ZcY

kdgb^c\kVcZmigVW^cYlZZ[hZa ^cYZlVcYkVcadc\WaVVh_ZhZc idZcZbZcYZegdWaZbZcbZi ojjghid[decVbZ

ecZjbdi]dgVm

Zb[nhZZb!igVjbV!^Vigd\ZZcW^_ VVcaZ\\ZchjWXaVk^Va^_c!»hedciVVc¼

ajX]iijhhZcadc\ka^ZhWaVYZc! lVVgYddg]Ziadc\ka^Zh]ZiWdghika^Zh c^ZibZZgkda\iW^_^cVYZb^c\

eaZjg^i^h

ecZjbdc^Z!j^ioVV^^c\Zc!gZjbVid‰YZ idZcVbZkVckdX]id[ejhijhhZcYZ Vgig^i^h!adc\ZbWda^Z adc\ka^ZoZcWZaZbbZgiVYZbZc

bZhdi]Za^ddb

WaddihiZaa^c\VVcVhWZhi

`lVVYVVgY^\ZldZ`Zg^c\kVc eaZjgVXZaaZchcdZgiYZadc\Zc^c

1807Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 7.3 Aandoeningen van luchtwegen en longen: symptomen en complicaties Aandoening

(Subjectieve) symptomen

Complicaties

VaaZg\^hX]Zg^c^i^h

kZghideiZcZjh!gdYZd\Zc!c^ZoZc! `ddgih

cZjheda^ZeZc!h^cjh^i^h

h^cjh^i^h

kZghideiZcZjh!ha^_b!]dd[Ye^_c! »`adee^_c¼

WgdckddgaV\ZgZajX]ilZ\^c[ZXi^Zh 8DE9!]ZZaoZaYZcj^iWgZ^Y^c\ g^X]i^c\hX]ZYZaWVh^h

[Vgnc\^i^h

ha^`e^_c!`ddgih!bVaV^hZ \ZZco^X]iWVVgkZghX]^aijhhZck^gVaZ ZcWVXiZg^…aZddgoVV`

eZg^idch^aaV^gVWXZh!]ZZa oZaYZcVXjjigZjbVd[VXjiZ \adbZgjadcZ[g^i^h

Ze^\adii^i^h

`ddgih!e^_c!c^Zi`jccZcha^``Zc `l^_aZc!hX]dggZhiZb!`^ccVVg kdgZc!^che^gVid^gZhig^Ydg

ajX]ilZ\dWhigjXi^Z!XnVcdhZZc dkZga^_YZc

aVgnc\^i^h

]ZZh]Z^Y!]dZhiZc

c#k#i#

aVgncmXVgX^cddb

]ZZh]Z^YY^Zc^ZidkZg\VVi(lZ`Zc! j^ioVV^^c\Zc!eaVVihZa^_`ZYddg\gdZ^ ]dZhiZc!\ZkdZaYVi^Zih^cYZlZ\o^i

WgdcX]^da^i^h

`aZ^cZ`^cYZgZcWZcVjlYZc ]dZhiZc!e^ZeZcW^_j^iVYZb^c\! ^cigZ``^c\ZcdcYZghiZg^WWZcZc YVVgijhhZc^c

j^iejii^c\!YZ]nYgVi^Zoj^\Za^c\! ecZjbdc^Z

ijWZgXjadhZ

Va\ZbZZc/`ddgih!»cVX]iolZiZc¼! bdZ]Z^Y

idZcZbZcYZgZh^hiZci^Z! Ze^YZb^hX]ZkZghegZ^Y^c\!b^a^V^gZ ijWZgXjadhZ!j^iWgZ^Y^c\Wj^iZc YZadc\Zc/lZgkZa!anb[Z`a^Zg! oZcjlhiZahZa0dkZga^_YZc

heZX^ÃZ`Zg/aVc\Yjg^\]dZhiZc! hejijb!hdbhbZilViWadZY!e^_c hVgXd‰YdhZ

bdZ!]dZhiZc!`dgiVYZb^\!`ddgih! \Zlg^X]ihe^_c!]j^Yj^ihaV\

V[\ZcdbZcadc\[jcXi^Z/adc\ÃWgdhZ# 9VVgcVVhijkZ^i^h!VVciVhi^c\aZkZg d[]Vgi

WgdcX]jhXVgX^cddb

]dZhiZc!]Zbdeid…!\Zl^X]ihkZga^Zh! gZX^Y^kZgZcYZ]nedhiVi^hX]Z ecZjbdc^Z!aViZge^_c

\gdiZWadZY^c\Zc!^c\gdZ^^ceaZmjh WgVX]^Va^h!Ygj`deWdkZchiZ ]daaZVYZg#9VVgcVVhibZiVhiVhZc ]ZghZcZc!aZkZg!h`ZaZiZiXZiZgV

adc\ÃWgdhZ

idZcZbZcYZ`dgiVYZb^\]Z^YW^_ ^cheVcc^c\!]dZhiZc!bdZ]Z^Y

gZhe^gVid^g[VaZc!Zb[nhZZb

ecZjbdi]dgVm

eadihZa^c\ZhX]ZgeZe^_cZc `dgiVYZb^\]Z^Y

dcWZ]VcYZaY`Vchde heVcc^c\hecZjbdi]dgVm

eaZjg^i^h

hX]ZgeZe^_c!`dgiVYZb^\]Z^YZc ]dZhiZc

Vah\Zkda\kVcYZddghegdc`Za^_`Z ddgoVV`kVcYZVVcYdZc^c\

bZhdi]Za^ddb

e^_cZcidZcZbZcY`dgiVYZb^\]Z^Y

kZghi^``^c\!Zgchi^\Ze^_c

6VcYdZc^c\ZckVcYZajX]ilZ\Zc 181

Tabel 7.4

Aandoeningen van luchtwegen en longen: diagnostiek en therapie

Aandoening

Diagnostiek

Therapie

VaaZg\^hX]Zg^c^i^h

WadZYdcYZgodZ`deVaaZg\ZcZc

kddgo^X]i^\o^_cbZiaVc\Yjg^\Z dciolZaa^c\!W^_c^ZghX]dgh]dgbddc ^ccZjhhegVn

h^cjh^i^h

VaaZZcYddgheZX^Va^hi

VaaZZcVci^W^di^XVW^_g^h^XdeVi^…ciZc! Zki#`VV`X]^gjg\^Z

[Vgnc\^i^h

VaaZZcW^_j^iodcYZga^_`ZWZZaYZc

Vci^W^di^XVVaaZZcW^_Zgchi^\Z ha^`hiddgc^hZcW^_g^h^XdeVi^…ciZc

Ze^\adii^i^h

`a^c^hX]WZZaYW^_dcYZgodZ`\ZZc heViZadeidc\

VbWjaVcXZ!^cijWVi^ZZcZki# Xdc^didb^ZhedZYigVX]Zdidb^Z

aVgncmXVgX^cddb

aVgnc\dhXde^Z!W^deh^Z

aVgnc\ZXidb^Z!gVY^di]ZgVe^ZZc hiZbegdi]ZhZ

WgdcX]^da^i^h

`a^c^hX]WZZaYZcZki# gŽci\ZcdcYZgodZ`

hZa["a^b^i^c\!dWhZgkZgZckVc]Zi Yg^c`Zc!haVeZg^\]Z^Yd[dcgjhi! kdX]iWVaVch

ijWZgXjadhZ

BVcidjm"iZhi!\Zkda\YYddg>9¼h

jaXjheZei^Xjb

eZg[dgVi^ZbZiVXjiZ \VhigdhXde^Z!Zki# Wj^`0olZZg^cYZbVV\ W^deh^Z `VcbVa^\cZo^_c!dd` anb[ddb

egdidcedbegZbbZgh! WZhig^_YZcH. pylori

33

6VcYdZc^c\ZckVc]Zihe^_hkZgiZg^c\hhiZahZa 201

33 Aandoening

Complicaties

Diagnostiek

Therapie

\Vhigd"ZciZg^i^h

YZ]nYgVi^Z

deWVh^hkVcVcVbcZhZ

kdX]iWVaVchWZlV`Zc! idZY^ZcZcDGH

WVXiZg^…aZZciZg^i^h

YZ]nYgVi^Z!hZeh^h

[ZXZh`lZZ`!WadZY" `lZZ`

Vci^W^di^XV!kdX]iWVaVch

ehZjYdbZbWgV" cZjoZXda^i^h

hdbhoZZgZgchi^\ kZgaddeeZg[dgVi^Z! hZeh^h!VXjiZWj^`0 ]VgYcZ``^\WZadde

`lZZ`!idm^cZWZeVa^c\

\gdcY^\ZYZh^c[ZXi^Z kVclZ\ZWZhbZiiZa^_`]Z^Y! bZigdc^YVoda

VeeZcY^X^i^h

VWXZh!eZg^idc^i^h0 W^_kgdjl/VVciVhi^c\ Z^aZ^YZg

ZX]d\gVÃZ

V[]Vc`Za^_`kVc`a^c^hX] WZZaYWZhaj^iidiVeeZc" YZXidb^Z

Y^kZgi^Xja^i^h

eZg^idc^i^h!^aZjh! VWXZh!WadZY^c\

ZX]d\gVÃZ!8I

V[]Vc`Za^_`kVcXdbea^" XVi^ZhaVeVgdidb^Z!VWXZh YgV^cZgZc0egZkZci^ZkVc gZX^Y^Z[YddgbZZgWZlZ" \Zc!bZZgkZoZah

]Zgc^VWj^`lVcY

WZ`aZbYZgZedc^WZaZ WgZj`bZi^aZjhZc YVgbcZXgdhZ

`a^c^hX]WZZaY^h bZZhiVakZZaoZ\\ZcY

aVeVgdidb^ZVahZg Xdbea^XVi^ZhYgZ^\Zc0Vah Zg\ZZchnbeidbZco^_c/ V[lVX]iZc

^hX]Zb^hX]ZXda^i^h

cZXgdhZ!eZg[dgVi^Z! hig^XijgZc!X]gdc^hX] ldgYZc

XdadhXde^Z

»c^ZiheZgdh¼!gjhi0kVV` hedciVVc]ZghiZa

XdZa^V`^Z

YZÃX^…ci^Zh^_oZg! k^iVb^cZh!Va\ZbZZc! \gdZ^VX]iZghiVcY

WadZYdcYZgodZ`!YjW" WZaWVaadcZcYdhXde^Z

Za^b^cVi^ZY^ZZi/lZ\aViZc kVciVglZ!gd\\Z!\Zghi! heZaiZc@Vbjiœ$`]dgV" hVciVglZ

\ValZ\hiZcZc

X]daZXnhi^i^h!eVcXgZ" Vi^i^h

ZX]d\gVÃZ!BG8E

Y^Xad[ZcVXZcVcYZgZ CH6>9¼h0ZkZcijZZadeZ" gVi^Z[!V[]Vc`Za^_`Zgchi$ [gZfjZci^ZkVc`aVX]iZc

X]daZXnhi^i^h

ZbenZZb!eZg[dgVi^Z ZcVXjiZWj^`

ZX]d\gVÃZ!Zki#8Id[ BG>

gjhi0\VaWaVVhkZgl^_YZg^c\

eVcXgZVi^i^h

VXjiZcZXgdi^hZgZcYZ eVcXgZVi^i^hbZi^c" [ZXi^Z!VXjiZWj^`bZi h]dX`!VWXZh!ehZjYd" XnhiZ^ceVcXgZVh

WadZYdcYZgodZ` VbnaVhZ!a^eVhZ! ZX]d\gVÃZ!8I

^ciZch^ZkZXdbeaZmZodg\! V[]Vc`Za^_`kVcZgchiZc ddgoVV`

eVcXgZVhXVgX^cddb

bZiVhiVhZg^c\aZkZg! Yddg\gdZ^^cdb\Zk^c\

ZX]d\gVÃZ!BG8E0 :G8EbZiW^deh^Z

oZaYZcdei^_YdbXjgVi^Z[ iZWZ]VcYZaZc!Zki#\Va" lZ\hiZci

9

Aandoeningen van nieren en urinewegen

%F
TQFDJBMJTU
WPPS
OJFS[JFLUFO
JT
EF
OFGSPMPPH
BBOEPFOJOHFO
WBO
EF
VSJOFXFHFO
XBBSWPPS
DIJSVSHJTDIF
CFIBOEFMJOH
OPEJH
LBO
[JKO
LPNFO
POEFS
EF
BBOEBDIU
WBO
EF
VSPMPPH

9.1

Nierbeschadiging en nierfalen

9]g#E#!-'_VVg!^h^c]ZikZgaZYZchjXXZhkdaWZ]VcYZaYkddgY^``ZYVgb`Vc`Zg# O^_ckddg\ZhX]^ZYZc^hkZgbZaYi]d\ZWadZYYgj`!ZZcI>6ZcVgigdhZ#O^_cbZY^" XVi^ZWZhiVVij^ia^h^cdeg^aZZcG6H"gZbbZg!ViZcdada!VbadY^e^cZ!X]addgiVa^" Ydc!Y^Xad[ZcVXodcdY^\!VXZinahVa^XnaojjgZcdbZegVoda# 9Z]j^hVgih`dbiW^_]Zbde]j^hWZodZ`kVclZ\ZlViZgYjccZY^VggZZZcWj^`" e^_c!h^cYhbZZgYVcZZcZibVVa#=Zi^hZZclVgbZ!odbZghZeZg^dYZ#9]g#E# ]ZZ[i\ZZc`ddgih#9Z]j^hVgihk^cYi\ZZcdekVaaZcYZV[l^_`^c\ZcZcVYk^hZZgi kddgVadbZmigViZYg^c`Zc# 9g^ZYV\ZcaViZg`dbiY]g#E#k^VYZ]j^hVgihZcedhicVVgYZH:=#=^_eaVhic^Zi bZZg#=^_^ho^_cbZY^X^_cZcWa^_kZc\ZWgj^`Zc#9ZY^VggZZ^hlZab^cYZg\Zldg" YZc! bVVg d[ ]Zi \dZY \Zaj`i ^h ZmigV iZ Yg^c`Zc `Vc ]^_ c^Zi oZ\\Zc# =^_ o^Zi \gVjl!kZgYZgbVV`i]^_\ZZco^Z`Z^cYgj`#O^_cWadZYYgj`^h&'%$+*# 6VcWadZYdcYZgodZ`^hiZo^ZcYVio^_cc^ZgZccVjlZa^_`hlZg`Zc#:g^hZZchiZg`Z kZg]d\^c\kVcjgZjbZcXgZVi^c^cZZcdd`ZZchiZg`kZg]dd\Y`Va^jbkVc+!*# 9^Xad[ZcVXZcVaaZb^YYZaZciZ\Zc]neZgiZch^ZldgYZc\Zhidei#BZi\Zg^X]iZWZ" ]VcYZa^c\ ldgYi ]Zi `Va^jb idi kZ^a^\Z lVVgYZc iZgj\\ZWgVX]i# CV i^Zc YV\Zc o^Z`Zc]j^hdecVbZ o^_c YZ WadZYlVVgYZc hiZg` kZgWZiZgY# 9Z c^Zg[jcXi^Z kVc bZcZZgeVhilZZgbZZgW^_o^_caZZ[i^_Y#

9Zc^ZgZcdcikVc\Zc'%kVcVa]ZiWadZYZc]jc\Zl^X]iWZYgVV\i%!*kVc]Zi idiVaZa^X]VVbh\Zl^X]i#7adZYj^iYZc^ZghaV\VYZgheVhhZZgiZZghiYZc^ZghX]dgh# 9VVghiVgiYZjg^cZegdYjXi^Z#=ZiWadZYkZgkda\ibZiZZcaV\ZgZYgj`o^_cgdjiZ

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_9, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

33

2047Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

33

cVVg]Zic^ZgbZg\!dbYVVgojjghid[ZcWgVcYhid[V[iZaZkZgZckddgYZegdXZhhZc Y^ZZcZg\^ZkgV\Zc/]ZiiZgj\]VaZckVccjii^\Zhid[[ZccVVg]ZiWadZYZc]ZiXdc" XZcigZgZckVcYZjg^cZ#=ZidkZgWa^_kZcYZV[kValdgYibZiYZYZÃc^i^ZkZjg^cZcVVg ]Zic^ZgWZ``ZcV[\ZkdZgY#9VVgW^_odg\ZcYZc^ZgZcZgkddgYViWadZYXZaaZcZccji" i^\ZWZhiVcYYZaZckVc]ZieaVhbVc^Zi^cYZjg^cZiZgZX]i`dbZc#9Zc^ZgZcgZ\Z" aZccVjl`Zjg^\YZ]dZkZZa]ZYZclViZg!cVig^jb!`Va^jbZcojjg^c]Zia^X]VVb# OZ WZeVaZc YZ WadZYYgj`! Yddg ]Zi gZc^cZ"Vc\^diZch^cZ"VaYdhiZgdchnhiZZb G66HiZVXi^kZgZc!ZcbV`Zc]ZidkZg\gdiZYZZakVcVaaZZgnigded…i^cZkddgYZ VVcbVV`kVcgdYZWadZYXZaaZc# LViYZc^ZgZckddgVacdY^\]ZWWZcdb\dZYiZlZg`Zc!^h/ °
kdaYdZcYZWadZYYgj`^cYZc^ZghaV\VYZgh!bVVgc^ZiiZkZZa0 °

YVi]ZiWadZYcVeVhhV\ZkVcYZc^ZghX]dghcd\kdaYdZcYZYgj`]ZZ[idb]Zi c^ZgbZg\iZWZgZ^`Zc0 °
dc\ZhiddgYZV[kdZgk^VYZjg^cZaZ^YZgh0 °
WZhX]Zgb^c\kVc]Zic^ZglZZ[hZaiZ\Zc\^[hid[[Zc#

9.1.1

Bedreigde nierfunctie

kennisclip %F
OJFSFO
LVOOFO
PONFSLCBBS
TDIBEF
PQMPQFO
&FO
BDIUFSVJUHBOH
WBO
EF
OJFSXFS LJOH
XPSEU
PQHFTQPPSE
NFU
CMPFE
FO
VSJOFPOEFS[PFL
%F
CFHSJQQFO
´OJFSGBMFOµ
FO
´OJFSJOTVG¾DJqOUJFµ
XPSEFO
EPPS
FMLBBS
HFCSVJLU
*O
EF
BDVUF
GBTF
TQSFFLU
NFO
WBLFS
WBO
OJFSCFTDIBEJHJOH #JK
BDVUF
FSOTUJHF
OJFSCFTDIBEJHJOH
MPQFO
EF
TZNQUPNFO
WBO
EF
PPS[BLFO
WBO
EF
[JFLUF
WBO
OJFSGBMFO
FO
WBO
EF
DPNQMJDBUJFT
EBBSWBO
EPPS
FMLBBS
3FDIUTUSFFLTF
HFWPMHFO
WBO
BDVUF
OJFSCFTDIBEJHJOH
[JKO
PMJHVSJF
FO
BOVSJF
7FSLMFV SJOH
WBO
EF
VSJOF
LBO
FFO
VJUJOH
[JKO
WBO
IFNBUVSJF
PG
WBO
IFU
WSJKLPNFO
WBO
LMFVS TUPGGFO
VJU
TQJFSDFMMFO
CJK
TQJFSBGCSBBL
0PL
FJXJU
LBO
JO
EF
VSJOF
UFSFDIULPNFO #JK
HFMJKLCMJKWFOEF
WPDIUJOOBNF
LBO
EF
CMPFETPNMPPQ
JO
EF[F
TJUVBUJF
PWFSWVME
SBLFO
NFU
BMT
HFWPMHFO
PFEFFN
FO
LPSUBEFNJHIFJE
#FMBOHSJKLF
DPNQMJDBUJFT
PQ
SFMBUJFG
LPSUF
UFSNJKO
[JKO
CJKWPPSCFFME
IZQFSLBMJqNJF
NFU
IBSUSJUNFTUPPSOJTTFO
FFO
TMFDIUFSF
CMPFETUPMMJOH
FO
WFS[VSJOH
WBO
IFU
QMBTNB
BDJEPTF


XBU
EPPS
,VTTNBVMBEFNFO
XPSEU
HFDPSSJHFFSE
7BO XFHF
EF
POWPMEPFOEF
SFJOJHJOH
[BM
IFU
QMBTNB
WFSWVJME
SBLFO
%BU
IFFU
VSFNJF #JK
DISPOJTDI
QSPHSFTTJFG
OJFSGBMFO
POUTUBBO
EF[F
FO
BOEFSF
TZNQUPNFO
WBOBG
IFU
NPNFOU
EBU
EF
OJFSGVODUJF
UPU
POHFWFFS

WBO
OPSNBBM
JT
HFEBBME
"MMF
PSHBOFO
LSJKHFO
UF
NBLFO
NFU
WFSPOUSFJOJHE
QMBTNB
XBU
PWFSBM
IFU
GVODUJPOFSFO
CFMFNNFSU
8F
TQSFLFO
WBO
JSSFWFSTJCFM
UFSNJOBBM
OJFSGBMFO
BMT
WBO
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
OJFSGVOD UJF
OPH
NBBS

PWFS
JT


6VcYdZc^c\ZckVcc^ZgZcZcjg^cZlZ\Zc 205

9.1.2

Soorten oorzaken

/JFSGBMFO
LBO
EVT
BDVVU
POUTUBBO
PG
HFMFJEFMJKL
IBBTU
POHFNFSLU
0OHFBDIU
EF
TOFM IFJE
XBBSNFF
IFU
POUTUBBU
LBO
IFU
DISPOJTDI
XPSEFO
%F
PPS[BLFO
UBCFM

WBO
IFU
GBMFO
LVOOFO
MJHHFO
JO
…
TUPPSOJTTFO
JO
EF
EPPSCMPFEJOH
WBO
EF
OJFSFO
QSFSFOBMF
OJFSJOTVG¾DJqOUJF …
BBOUBTUJOH
WBO
IFU
OJFSXFFGTFM
EPPS
OJFS[JFLUF
SFOBMF
OJFSJOTVG¾DJqOUJF …
TUPPSOJTTFO
JO
EF
BGWPFS
WBO
VSJOF
QPTUSFOBMF
OJFSJOTVG¾DJqOUJF

Tabel 9.1 De voornaamste oorzaken van nierfalen Mechanisme

Acuut nierfalen

Sluipend en daardoor vaak chronisch nierfalen

egZgZcVVa

™ dcYZgkjaa^c\Zch]dX` ™ hiZg`V[\ZcdbZcZ[[ZXi^Z[X^gXjaZ" gZcYkdajbZW^_k#W^_]Vgi[VaZc ™ XdbW^cVi^ZkVcYZ]nYgVi^ZbZi G6H"gZbbZghd[CH6>9¼h

YjWWZao^_Y^\Zc^ZgVgiZg^ZhiZcdhZ

gZcVVa

hX]dgh/ ™ VXjiZ\adbZgjadcZ[g^i^hcVhigZe" id`d``Zc^c[ZXi^Z

™ Y^VWZiZhbZaa^ijh ™ Vjid"^bbjjco^Z`iZc!W^_k#ajejh Zgni]ZbVidYZhY^hhZb^cVijh ™ ]neZgiZch^Z ™ bd\Za^_`dd`gZX^Y^kZgZcYZdehi^_" \ZcYZjg^cZlZ\^c[ZXi^ZhenZadcZ[g^" i^h!c^ZgWZ``ZcdcihiZ`^c\

bZg\/ ™ ^hX]Zb^ZYddgegZgZcVaZddgoVV` ™ hZeh^hbZiZcodcYZgh]dX` ™ cZ[gdidm^hX]Zhid[[Zc/bZY^XVi^Z! W^_k#Vb^cd\anXdh^YZc0gŽci\Zc" XdcigVhib^YYZaZc0]ZbdanhZZc VXjiZhe^ZgXZaV[WgVV`07ZcXZ" ?dcZh"Z^l^iiZcW^_YZo^Z`iZkVc @V]aZg edhigZcVVa

9.1.3

VXjiZidiVaZgZiZci^Z!W^_k#Yddgegdh" iVVikZg\gdi^c\!jgZi]gVhig^Xijjgd[ bZY^X^_cZc!kZghideiZ`Vi]ZiZg

™ egdhiVVikZg\gdi^c\ ™ ijbdgWaVVh]Vah ™ gZX^Y^kZgZcYZc^ZghiZcZc

Stoornissen in de doorbloeding van de nieren

#JK
FFO
MJDIUF
CMPFEESVLEBMJOH
LVOOFO
EF
OJFSFO
EF
VSJOFWPSNJOH
IBOEIBWFO
NFU
IVMQ
WBO
QSPTUBHMBOEJOFO
FO
BOHJPUFOTJOF
**
.FEJDJKOFO
EJF
EF[F
TUPGGFO
SFNNFO
IJOEFSFO
EF
OJFSFO
IJFSCJK
&FO
CMPFEESVLEBMJOH
LBO
EBO
JOFFOT
MFJEFO
UPU
PMJHVSJF
FO
BOVSJF
7PPSBM
IFU
OJFSNFSH
JT
LXFUTCBBS
WPPS
JTDIFNJF
PN
SFEFOFO
EJF
[JKO
VJUHF MFHE
BBO
IFU
CFHJO
WBO
QBSBHSBBG



2067Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

9.1.4

Aantasting van het nierweefsel

kennisclip %F
HMPNFSVMJ
OJFSMJDIBBNQKFT
FO
EF
OJFSCVJTKFT
LVOOFO
CFTDIBEJHE
SBLFO
EPPS
CJKWPPSCFFME
BCOPSNBMF
FJXJUUFO
PG
BOUJTUPGGFO
VJU
IFU
QMBTNB
4PNNJHF
NFEJDBUJF
XPSEU
JO
IFU
OJFSXFFGTFM
[P
TUFSL
HFDPODFOUSFFSE
EBU
IFU
XFFGTFM
FSBBO
EPPEHBBU
OF GSPUPYJTDIF
CJKXFSLJOHFO 
%JBCFUJTDIF
OFGSPQBUIJF
WFSMPPQU
TMVJQFOE
WJB
WFSIBSEJOH
WFSCJOEXFFGTFMJOH
FO
BOEFSF
TDIBEF
BBO
EF
HMPNFSVMJ
0PL
EF
TDIBEF
EPPS
IZQFSUFO TJF
POUTUBBU
TMVJQFOE *O
WFFM
HFWBMMFO
JT
IFU
FFO
TMFDIU
UFLFO
BMT
FS
FJXJU
JO
EF
VSJOF
LPNU
°
FFO
WPPSCPEF
WBO
UPFOFNFOEF
OJFSTDIBEF
7PPS
EF
EJBHOPTUJFL
JT
WBBL
FFO
OJFSCJPQTJF
OPEJH

9.1.5

Gevolgen van nierfalen

"MMF
XFFGTFMT
FO
PSHBOFO
XPSEFO
HFDPOGSPOUFFSE
NFU
EF
VSFNJF
6SFVN
NBBS
WPPSBM
PPL
BOEFSF
BGWBMTUPGGFO
EJF
PQ
VSFVN
MJKLFO
FO
EJF
OJFU
[P
HFNBLLFMJKL
UF
NFUFO
[JKO
WFSTUPSFO
WSJKXFM
BMMF
GVODUJFT
%F
HFWPMHFO
[JKO
OJFU
UF
PWFS[JFO
#FIBMWF
EF
HFWPMHFO
EJF
BM
HFOPFNE
XFSEFO
CJK
BDVVU
OJFSGBMFO
PQ
LPSUF
UFSNJKO
[JKO
FS
OPH
BOEFSF
[PBMT
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM
 Tabel 9.2 Korte- en langetermijngevolgen van chronisch nierfalen Problemen op korte termijn

Klachten op lange termijn

Bijkomende complicaties op lange termijn

™ ]neZg`Va^…b^ZbZi]Vgi" g^ibZhiddgc^hhZc ™ haZX]iZgZWadZYhidaa^c\ ™ idZ\ZcdbZc\ZkdZa^\]Z^Y kddg^c[ZXi^Zh ™ eZg^XVgYkdX]id[oZa[h eZg^XVgY^i^h ™ kZgojg^c\kVc]ZieaVhbV VX^YdhZ

™ hbVV`kZgVcYZg^c\Zc ™ dWhi^eVi^Z ™ j^iWa^_kZcYZbZchigjVi^Zh ™ V[\ZcdbZchZ`hjZaZ eg^``ZaWVVg]Z^Y ™ XdcXZcigVi^Z"Zc\Z]Zj" \ZcegdWaZbZc ™ hdbWZgZhiZbb^c\ ™ he^Zg`gVbeZc!]^`

™ ]neZgiZch^Z/ZZck^X^ZjoZX^g`ZaZc YZg^h^Xd¼hkVc8K6Zc]Vgi[VaZc ™ V  X]iZgj^i\Vc\kVcWdilZZ[hZa ™ idZcVbZkVchaV\VYZgkZg`Va`^c\ ™ VcZb^Z\ZWgZ`VVcZgnigded…" i^cZ!`dgiZgZaZkZchYjjgkVcgdYZ WadZYXZaaZc ™ edancZjgdeVi]^Z ™ Ze^aZei^hX]ZVVckVaaZc ™ W  Zljhio^_chYVa^c\!jgZb^hX]XdbV

9.1.6

Voorbeelden van maatregelen

&OLFMF
WPPSCFFMEFO
WBO
NBBUSFHFMFO
[JKO …
CFTUSJKEJOH
WBO
IZQFSUFOTJF
NFU
"$&SFNNFST
NJUT
CFIPFE[BBN
UPFHFQBTU
[F
LVO OFO
EF
QSPUFuOVSJF
CFTUSJKEFO
FO
[P
EF
OJFSFO
CFTDIFSNFO
%BBS
TUBBU
UFHFOPWFS
EBU
EF[F
NJEEFMFO
TPNT
EF
OJFSGVODUJF
BDVVU
MBUFO
EBMFO
[FLFS
CJK
WFSOBVXJOH
WBO
EF
OJFSTMBHBEFS
#PWFOEJFO
LBO
IFU
LBMJVNHFIBMUF
TUJKHFO …
OBUSJVNCFQFSLJOH
FO
OJFU
NFFS
ESJOLFO
EBO
OPEJH
JT
PN
EPSTU
UF
WPPSLPNFO

6VcYdZc^c\ZckVcc^ZgZcZcjg^cZlZ\Zc 207

…
CFQFSLJOH
WBO
EF
IZQFSLBMJqNJF
EPPS
FFO
LBMJVNCFQFSLU
EJFFU
WBBL
JO
DPNCJOB UJF
NFU
FFO
IBSTBDIUJHF
TUPG
EJF
EF
EBSN
FYUSB
LBMJVN
EPFU
VJUTDIFJEFO
OBUSJVN QPMZTUZSFFOTVMGPOBBU  …
FJXJUCFQFSLJOH
JO
EF
WPFEJOH
UFS
WPPSLPNJOH
WBO
FSOTUJHF
VSFNJF
%F
CFQFSLJOH
NBH
OJFU
WFSEFS
HBBO
EBO
UPU

NHEBH
BBOHF[JFO
BOEFST
MJDIBBNTFJHFO
FJXJUUFO
XPSEFO
WFSCSBOE
XBU
MFJEU
UPU
TQJFSBGCSBBL …
BDJEPTF
CFTUSJKEFO
NFU
CJDBSCPOBBU …
UPFEJFOJOH
WBO
FSZUSPQPqUJOF

9.1.7

Nierfunctievervangende behandeling

/JFSGVODUJFWFSWBOHFOEF
CFIBOEFMJOH
JT
OPEJH
BMT
WBO
EF
OJFSGVODUJF
OPH
NBBS

UPU

PWFS
JT
7BOBG
EBU
NPNFOU
JT
NFO
LBOEJEBBU
WPPS
FFO
EPOPSOJFSUSBOTQMBO UBUJF
#JK
EJBMZTF
XPSEU
CMPFE
JO
DPOUBDU
HFCSBDIU
NFU
FFO
TQPFMWMPFJTUPG
&FO
WMJFT
UVTTFO
CMPFE
FO
TQPFMWMPFJTUPG
TDIFJEU
TUPGGFO
EJF
JO
IFU
CMPFE
NPFUFO
CMJKWFO
WBO
BGWBM #JK
IFNPEJBMZTF
XPSEU
CMPFE
WJB
TMBOHFO
EPPS
FFO
BQQBSBBU
HFMFJE
%BBSWPPS
NPFU
FS
FFO
TIVOU
XPSEFO
BBOHFMFHE
%F
DIJSVSH
TMVJU
FFO
TMBHBEFS
JO
EF
BSN
PG
BBO
IFU
POEFSCFFO
LPSU
PQ
FFO
BEFS
*O
EF
MPPQ
WBO
FOLFMF
XFLFO
POUXJLLFMU
[JDI
FFO
QVMTF SFOE
CMPFEWBU
EBU
HFNBLLFMJKL
LBO
XPSEFO
BBOHFQSJLU
FO
EBU
HSPPU
HFOPFH
JT
PN
EF
TMBOHFO
WBO
IFU
LBMJCFS
EBU
CJK
IFNPEJBMZTF
OPEJH
JT
UPF
UF
QBTTFO
%F
LPTUCBSF
TIVOU
XPSEU
DPOUJOV
CFESFJHE
EPPS
USPNCPTF
)ZQPUFOTJF
UJKEFOT
EF
EJBMZTF
JT
POBBOHFOBBN
FO
LPNU
SFHFMNBUJH
WPPS
*O
BGXBDIUJOH
WBO
EF
SJKQJOH
WBO
FFO
IFNPEJBMZTFTIVOU
LBO
NFO
CMPFE
IFU
MJDIBBN
VJU
MFJEFO
FO
XFFS
UFSVHHFWFO
WJB
FFO
WFOFV[F
UPFHBOH
WJB
EF
WFOB
TVCDMBWJB
%BU
IFFU
FFO
5FTJPLBUIFUFS
#JK
QFSJUPOFBMF
EJBMZTF
EJFOU
IFU
CVJLWMJFT
BMT
NFNCSBBO
%F
QBUJqOU
CSFOHU
FFO
QBBS
LFFS
QFS
EBH
TUFSJFMF
TQPFMWMPFJTUPG
JO
EF
CVJLIPMUF
FO
WFSXJKEFSU
EJF
OB
FFO
QBBS
VVS
XFFS
%JU
QSPDFT
LBO
PPL
µT
OBDIUT
EPPSHBBO
FO
EBO
DPOUJOV
6JUFJOEFMJKL
NPFU
OJFS USBOTQMBOUBUJF
VJULPNTU
CJFEFO

9.2

Prostaataandoeningen en plasklachten

9Z egdhiVVi a^\i Vah ZZc g^c\ db YZ j^i\Vc\ kVc YZ WaVVh Zc ]Zi WZ\^c kVc YZ jgZi]gVZcegdYjXZZgioVVYkdX]i#ckZgWVcYbZi deka^Z\Zgh hX]gZZ[ YZ ]j^hVgih dZhigd\ZZchjWhi^iji^Z kddg! bZi eaZ^hiZgh! Yg^Z _VVgaVc\#H^cYh]VVg).Z]ZZ[ioZ\ZZcbZchigjVi^ZbZZg\Z]VY!idiYg^ZbVVc" YZc \ZaZYZc# IdZc lVh Zg deZZch lZZg kV\^cVVa WadZYkZga^Zh! kVc i^_Y idi i^_Y! ]ZZadcgZ\ZabVi^\#:ZcZc`ZaZ`ZZg\^c\]Zi\ZeVVgYbZiZZchidahZa#=Zikg^_Zc YdZie^_cZcoZ]ZZ[iYVVgcVdd`WadZYZg^\ZV[hX]Z^Y^c\#9Z]j^hVgiho^ZiW^_heZ" XjajbdcYZgodZ`ZZcZg\YjcZc\ZbV``Za^_`WadZYZcYha^_bka^ZhVVcYZWVVg" bdZYZgbdcY# =Zi ^clZcY^\ dcYZgodZ` ^h c^Zi V[l^_`ZcY# =Zi j^ihig^_`_Z WZkVi \ZZc kZgYVX]iZ XZaaZc# 7^_ ZX]d\gVÃZ ^h ]Zi WVVgbdZYZgha^_bka^Zh c^Zi \Z]ZZa \aVY#=Zi^hdeZZcVVciVaeaVVihZc*bbY^`#9Z]j^hVgihkZgl^_hi]VVgcVVgYZ \ncVZXdadd\#7^_XjgZiiV\ZWa^_`iZgZZcZcYdbZig^jbXVgX^cddbiZo^_c#

10.1.1

Cervixcarcinoom

$FSWJYDBSDJOPPN
CBBSNPFEFSIBMTLBOLFS
USFGU
WPMXBTTFO
WSPVXFO
WPPSBM
UVTTFO
IFU
F
FO
F
KBBS
%PPS
IFU
CFWPMLJOHTPOEFS[PFL
NFU
FFO
VJUTUSJKLKF
HBBU
IFU
HFMVLLJH
WPPSBM
PN
FFO
WSPFH
FO
EBBSPN
HPFE
CFIBOEFMCBBS
TUBEJVN %F
LXBBEBBSEJHF
HSPFJ
CFHJOU
PQ
EF
QMFL
XBBS
IFU
TMJKNWMJFT
WBO
EF
CBBSNPFEFSIBMT
PWFSHBBU
JO
EBU
WBO
EF
CBBSNPFEFSNPOE
6JUCSFJEJOH
EPPS
JOWBTJFWF
HSPFJ
USFGU
IFU
CPWFOTUF
EFFM
WBO
EF
WBHJOB
FO
EBBSOB
BMMF
PSHBOFO
JO
IFU
LMFJOF
CFLLFO
XBBSPOEFS
CMBBT
FOEFMEBSN
FO
VSJOFMFJEFST
6JU[BBJFO
HBBU
MZNGPHFFO
FO
IFNBUPHFFO
%PPS
EF
TMJKNWMJFTBGXJKLJOHFO
LBO
BCOPSNBMF
WBHJOBMF
BGTDIFJEJOH
POUTUBBO
PG
FFO
DPOUBDU CMPFEJOH
WBHJOBBM
CMPFEWFSMJFT
OB
HFTMBDIUTHFNFFOTDIBQ P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_10, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

212

Beknopte integrale ziekteleer

4PNNJHF
WBO
EF
WJSVTTFO
EJF
HFOJUBMF
XSBUKFT
WFSPPS[BLFO
[PBMT
EF
)17UZQFO

FO

[JKO
TBNFO
WFSBOUXPPSEFMJKL
WPPS

WBO
EF
HFWBMMFO
%F[F
BBOEPFOJOH
IFFGU
EVT
LFO NFSLFO
WBO
FFO
TFLTVFFM
PWFSESBBHCBSF
BBOEPFOJOH
7FFM
WSPVXFO
SBLFO
[PµO
WJSVT
OB
CF TNFUUJOH
WBO[FMG
XFFS
LXJKU
)FU
VJUTUSJKLKF
WFSCFUFSU
EBO
PPL
"MT
IFU
WJSVT
CMJKGU
POUTUBBU
FFO
SJTJDP
&S
JT
FFO
WBDDJO
PQ
EF
NBSLU
UFHFO
WFSTDIJMMFOEF
UZQFO
NBBS
OJFU
UFHFO
BMMF
Uterus

Cervix Vagina

A

Stadium I

B

Stadium II Rectum

Uterus

Blaas

C

Stadium III

Symphysis pubica D

Vagina Stadium IV

Figuur 10.1 Cervixcarcinoom (baarmoederhalskanker). A. Stadium I: tumor beperkt tot de baarmoederhals. B. Stadium II: doorgroei buiten de baarmoederhals maar nog niet tot aan de bekkenwand. Doorgroei in de vagina, alleen in het bovenste gedeelte. C. Stadium III: doorgroei tot bekkenwand en tot laag in de vagina. D. Stadium IV: doorgroei tot in de omliggende organen, baarmoeder, blaas, endeldarm en buiten het bekken.

10.1.2

Endometriumcarcinoom

/B
EF
NFOPQBV[F
TMJOLU
IFU
TMJKNWMJFT
WBO
EF
CBBSNPFEFS
IFU
FOEPNFUSJVN
%BBSVJU
LBO
BG
FO
UPF
FFO
LMFJOF
CMPFEJOH
POUTUBBO
&OEPNFUSJVNDBSDJOPPN
CBBSNPFEFSLBO LFS
MFJEU
UPU
EVJEFMJKLFS
POSFHFMNBUJH
QPTUNFOPQBV[BBM
CMPFEWFSMJFT
)FU
JT
EF
NFFTU
WPPSLPNFOEF
LXBBEBBSEJHF
UVNPS
WBO
EF
JOXFOEJHF
HFTMBDIUTPSHBOFO
CJK
WSPVXFO
OB
EF
PWFSHBOH
#MPPUTUFMMJOH
BBO
PFTUSPHFOFO
JT
FFO
SJTJDPGBDUPS
WPPS
IFU
POUTUBBO
FSWBO
)FU
FOEPNFUSJVN
XPSEU
EJLLFS
UPU
NFFS
EBO

NN
&FO
DVSFUUBHF
JT
OPEJH
PN
IFU
XFFGTFM
UF
CFPPSEFMFO
%F
CFIBOEFMJOH
CFTUBBU
VJU
VUFSVTFYUJSQBUJF
NFU
WFSXJKEF SJOH
WBO
EF
FJMFJEFST
EF
FJFSTUPLLFO
FO
IFU
CVJLWMJFT
BBO
XFFST[JKEFO
WBO
EF
CBBSNPF EFS
FWFOUVFFM
HFWPMHE
EPPS
SBEJPUIFSBQJF
FO
BOEFSF
BEKVWBOUF
CFIBOEFMJOH

10.1.3

Maligne ovariumtumoren

,XBBEBBSEJHF
PWBSJVNUVNPSFO
[PBMT
IFU
PWBSJVNDBSDJOPPN
FJFSTUPLLBOLFS


LPNFO
OJFU
WBBL
WPPS
NBBS
IFU
[JKO
TMVJQNPPSEFOBBST
;F
WFSPPS[BLFO
WBBL
QBT
LMBDIUFO
BMT


K" ^c[ZXi^Z

ZcYdbZig^dhZ

kZg`aZk^c\Zc!a^iiZ`ZclZZ[" hZa!V[\ZcdbZckgjX]iWVVg" ]Z^Y!»X]dXdaVYZXnhiZ¼bZi djYWadZY

^clZcY^\dcYZgodZ`! ZX]d\gVÃZ!aVeVgd" hXde^Z

e^_cWZhig^_Y^c\CH6>9! ZkZcijZZa]dgbdcVVa0 aVeVgdhXde^hX]kZgl^_" YZgZckVcZcYdbZig^d" hZ]VVgYZc

bnddb

]Zk^\bZchigjZZaWadZYkZg" a^Zh!Zgchi^\ZWZeZg`^c\Zc Yddge^_c0W^_hdbb^\Zkdg" bZc/^hX]Zb^ZZccZXgdhZ kVc]ZiijbdglZZ[hZa

^clZcY^\dcYZgodZ`! ZX]d\gVÃZ!aVeVgd" hXde^Z

dgVaZVci^XdcXZei^kV »YZe^a¼!ZkZcijZZa]dg" bddche^gVVa0deZgVi^Z[ kZgl^_YZgZc0ZbWda^hV" i^ZVgiZg^VjiZg^cV

egdaVehXnhid" `ƒaZ!gZXid`ƒaZ! jiZgjhegdaVeh

W^_Zgchi^\ZkZgeaVVih^c\kVc WVVgbdZYZgd[ZcYZaYVgb/ Ygj`ldcYkVcha^_bka^Zh

^clZcY^\dcYZgodZ`

[nh^di]ZgVe^Z!hiZjc" eZhhVg^jb!bZY^XVi^Z dZhigd\ZZc!deZgVi^Z[

11

Hormonale aandoeningen

)PSNPOFO
CFTUVSFO
JO
JFEFS
HFWBM
EF
HSPFJ
FO
POUXJLLFMJOH
EF
DFMEFMJOH
EF
DFMTUPG XJTTFMJOH
FO
EF
WSVDIUCBBSIFJE
%F
SPM
WBO
BMMF
IPSNPOFO
JO
IFU
CSFJO
JT
FFO
WFSIBBM
BQBSU
"BOEPFOJOHFO
WBO
IFU
IPSNPPOTUFMTFM
VJUFO
[JDI
EBBSPN
PQ
MJDIBNFMJKL
NBBS
WBBL
PPL
PQ
QTZDIJTDI
WMBL

11.1

Diabetes mellitus

kennisclip

?ZhhZ^h&)_VVg#DeZZcldZchYV\VkdcY`g^_\i]^_\g^ZekZghX]^_chZaZc/]dd[Ye^_c! ZZcaddecZjh!lVi]dZhiZcZc`ddgih#=^_]ZZ[ikZZaYdghiZceaVhikZZa!bVVgYVi ]ZZ[i]^_VabZZgYVcZZclZZ`#9dcYZgYV\Wa^_[i]^_i]j^hkVchX]dda#9dcYZgYV\" VkdcYZckg^_YV\ldgYi]^_c^ZiWZiZg!]^_`g^_\ibZZgWZ]dZ[iZdbiZhaVeZc#=ZikZaZ eaVhhZcWa^_[i#=^_Yg^c`ikZZa!bVVgWgVV`iZZc\gddiYZZaj^i#Kg^_YV\b^YYV\WZaio^_c bdZYZgYZ]j^hVgih!kVclZ\ZYZ\g^Ze#9Z]j^hVgih`dbicd\Y^Zb^YYV\ZchiZai YZY^V\cdhZ»hiZk^\Z\g^Ze¼Zc»de]ZigVcY_ZkVcZZcadc\dcihiZ`^c\¼#=ZiVYk^Zh^h dbV[iZlVX]iZc!bZilZaZZcVci^W^di^Xjb`jjgZc^cijhhZc\dZYYg^c`Zc# ¼h6kdcYhkZghaZX]iZgiYZidZhiVcYkVcYZ_dc\Zc#O^_cVYZb]Va^c\ldgYihcZaaZg ZcY^ZeZg!]^_^hZg\hj[Zc]^_gZV\ZZgiV[ZcidZkZglVgY#O^_cbdZYZgWZaiYZ ]j^hVgihZcedhi# 9Z Y^ZchiYdZcYZ ]j^hVgih `dbi Y^gZXi Zc igZ[i ZZc ]ZZa o^Z`Z _dc\Zc VVc# 9Z WadZY\ajXdhZlVVgYZ ^h '( bbda$a# O^_c ha^_bka^ZoZc o^_c `jg`" Ygdd\#=^_^hc^ZiVVchegZZ`WVVgZcVYZbi^ciZch^Z[#9ZiZbeZgVijjg^hcdgbVVa# :g]Vc\iZZcodZi^\ZbVVghX]ZgeZ\Zjgdb]Zb]ZZc#?ZhhZldgYibZi\gdiZ hedZYeZgVbWjaVcXZcVVgZZco^Z`Zc]j^hkZgkdZgY# J^iZ^cYZa^_`addeiYZoZXg^h^h\dZYV[#CVZZckddgo^X]i^\ZXdggZXi^ZkVcYZWadZY" \ajXdhZhe^Z\ZabZi]jaekVc^chja^cZ^cigVkZcZjhZc]Zi]ZghiZaaZckVcYZojjg" \gVVYZcVcYZgZaVWdgVidg^jblVVgYZc`VcZgldgYZcdkZg\Z\VVcdehjWXjiVcZ idZY^Zc^c\kVc^chja^cZ#9ZbdZYZgkVc?ZhhZkgVV\io^X]Zgchi^\V[]dZ]Ziod" kZg ]ZZ[i `jccZc `dbZc# OZ ]ZZ[i ^cijhhZc WZ\gZeZc YVi ]^_ ^c aZkZch\ZkVVg lVh#=^_oVao^_caZkZcaVc\^chja^cZ"^c_ZXi^ZhbdZiZc\ZWgj^`Zc#

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_11, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2187Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

BZkg# 9Z @# ^h +' _VVg# O^_ ldgYi de\ZcdbZc bZi e^_c de YZ Wdghi# OZ ^h i]j^h dclZa\ZldgYZc!bZiWZ]VakZYZe^_cdd`b^hhZa^_`]Z^YZc`aVbolZZi#:gWa^_`i ZZc ]Vgi^c[VgXi iZ o^_c# =Zi ^h lZa^hlVVg `aZ^c! bVVg idX]# :g ldgYi ZZc hiZci \ZeaVVihi#7^_decVbZZcYZYV\ZgcV^h]VVgWadZY\ajXdhZhe^Z\ZaW^_]Zg]Va^c\ bZZgYVc&%bbda$a#=VVg=W6&XWZYgVV\i+%bbda$bda#9VieVhiW^_]ZiWZZaY kVcZZcY^VWZiZhbZaa^ijh#7^_cVkgVV\\ZZ[io^_VVcYVVgc^ZihW^_odcYZghkVciZ ]ZWWZc\ZbZg`i!odVahdekVaaZcYkVV`bdZiZceaVhhZcd[bZZgYdghi#BZkg#9Z @#oVa!ZZcbVVai]j^h!bZiYZ]j^hVgihdeZZcg^_bdZiZcoZiiZclVio^_VaaZbVVa bdZiVVceVhhZc#7^_dcihaV\`g^_\ioZbZi[dgb^cZkddg\ZhX]gZkZc#

CV ZZc bVVai^_Y bZi `dda]nYgViZc! ZZc ijhhZcYddgi_Z d[ lVi YgVc` bZi hj^`Zg \VVi]ZiWadZY\ajXdhZ\Z]VaiZdb]dd\#OZibZZa^c]ZikdZYhZaldgYiidi\ajXdhZ kZgiZZgYZcYZ\ajXdhZ`dbi^c]ZiWadZY#HcZaaZhj^`Zgh!Y^Z^cZZcZc`ZaZhiVe ldgYZckZgiZZgYZchcZa^c]ZiWadZYldgYZcde\ZcdbZc!odg\ZckddgZZchcZaaZ hi^_\^c\kVcYZ\ajXdhZhe^Z\Za#chja^cZW^cYi^cVaaZlZZ[hZahVVcheZX^VaZgZXZeidgZc^cYZXZabZbWgVVc#CV Y^ZW^cY^c\ldgYZc^cYZXZabZbWgVVchcZaigVchedgiZ^l^iiZcVXi^Z[Y^Z\ajXdhZ kVcWj^iZcYZXZacVVgW^ccZckZgkdZgZc#C^ZiVaaZZc^cYZaZkZg!bVVgdd`^ckZi" lZZ[hZa]ZZ[i^chja^cZcd\VcYZgZZ[[ZXiZc#9ZWZaVc\g^_`hiZhiVVc^ciVWZa&&#&# CVYZbVVai^_YhiVeZaiYZaZkZg\ajXdhZde^cYZkdgbkVc\anXd\ZZc#7^_ZZcYVa^c\ kVcYZ\ajXdhZhe^Z\Za`VcYZoZgZhZgkZlZZg^c\ajXdhZldgYZcdb\ZoZi#9Viegd" XZhldgYi\Zhi^bjaZZgYYddg\ajXV\dcd[!VahYVic^Zi\ZcdZ\^h!YddgVYgZcVa^cZ# De VaaZgaZ^ bVc^ZgZc kZgaVV\i ^chja^cZ YZ WadZY\ajXdhZhe^Z\Za# :Zc cdgbVaZ cjX]iZgZ\ajXdhZhe^Z\Zaa^\iijhhZcYZ)!%Zc+!%bbda$a0cVZZchi^_\^c\cVYZ bVVai^_YedhiegVcY^VVa^hYZhe^Z\ZaW^ccZcilZZjjglZZg\ZYVVaYididcYZg YZ,!-bbda$a#OdaVc\YZWadZY\ajXdhZdcYZgYZ&%idi&&bbda$aWa^_[i!odg\Zc YZc^ZgZcZgkddgYViZg\ZZc\ajXdhZ^cYZjg^cZ`dbi# 7Z]VakZ\ajXV\dco^_c]ZikddgVahigZhh]dgbdcZcY^Z]ZiWadZY\ajXdhZ\Z]VaiZkZg" ]d\Zc/VYgZcVa^cZZcXdgi^hda#8dgi^hdaoVaYVVgW^_kddgVaYZdboZii^c\kVckZiZcZ^" l^i^c\ajXdhZVVc_V\Zc#:g^hbVVglZ^c^\^chja^cZcdY^\dbYViegdXZhiZgZbbZc# Dd`\gdZ^]dgbddcZcolVc\ZghX]Veh]dgbddclZg`ZcWadZYhj^`Zg"kZg]d\ZcY#

=dgbdcVaZVVcYdZc^c\Zc 219

Tabel 11.1 Belangrijkste effecten van insuline Waar?

Wat?

VaaZXZaaZc

™ bd\Za^_`bV`ZcYViXZaaZc\ajXdhZdecZbZcVaaZZc]ZghZcZcZccZika^Zh]ZWWZc ]^Zgkddg\ZZc^chja^cZcdY^\

aZkZg

™ WZkdgYZgZckVcdehaV\kVc\ajXdhZ^cYZkdgbkVc\anXd\ZZc\anXd\ZcZhZ ™ gZbbZckVcYZdboZii^c\kVc\anXd\ZZc^c\ajXdhZ\anXd\ZcdanhZ ™ gZbbZckVcYZdboZii^c\kVckZiojgZcZcVb^cdojgZc^c\ajXdhZ\ajXdcZd\ZcZhZ

kZilZZ[hZa

™ WZkdgYZgZckVcYZVVcaZ\kVckZigZhZgkZa^ed\ZcZhZ ™ gZbbZckVcYZV[WgVV`kVckZigZhZgkZa^edanhZ

11.1.1

Hyperglykemie en typen diabetes

#JK
EJBCFUFT
XPSEU
IFU
CMPFEHMVDPTFHFIBMUF
UF
IPPH
EBU
IFFU
IZQFSHMZLFNJF
)FU
HBBU
NJT
NFU
EF
QSPEVDUJF
WBO
JOTVMJOF
NFU
EF
TOFMMF
BGHJGUF
FSWBO
BBO
IFU
CMPFE
NFU
EF
XFSLJOH
FSWBO
PG
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
EF[F
EJOHFO
%BU
MFJEU
UPU
FFO
HSPOEJHF
WFSTUP SJOH
WBO
EF
TUPGXJTTFMJOH
FO
WBO
EF
WPDIUCBMBOT
)FU
UPUBBM
BBOUBM
EJBCFUFTQBUJqOUFO
JO
/FEFSMBOE
CFESBBHU
SVJN

&FO
NJOEFSIFJE
EBBSWBO

IFFGU
UZQF

FO

UZQF

7wwS
IFU
UXJOUJHTUF
MFWFOT KBBS
JT
EJBCFUFT
[FME[BBN
IFU
CFUSFGU
EBO
CJKOB
BMMFFO
NBBS
EJBCFUFT
UZQF

)FU
BBOUBM
LJOEFSFO
NFU
UZQF

OFFNU
EF
MBBUTUF
KBSFO
FDIUFS
TUFSL
UPF
#FIBMWF
UZQF

FO

[JKO
FS
OPH
FOLFMF
BQBSUF
[FME[BNF
WPSNFO
WBO
EJBCFUFT

Diabetes mellitus type 1 kennisclip #JK
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF

JT
FS
HFFO
PG
OPH
NBBS
IFFM
XFJOJH
BBONBBL
WBO
JOTVMJOF
%F
CoUBDFMMFO
JO
EF
FJMBOEKFT
WBO
-BOHFSIBOT
JT
CJKOB
BMMFNBBM
IFU
[XJKHFO
PQHFMFHE
%F
CoUBDFMMFO
[JKO
PGXFM
EPPE
PG
[F
XFSLFO
OJFU
NFFS
%JU
UZQF
POUTUBBU
WPPSBM
PQ
SF MBUJFG
KPOHF
MFFGUJKE
WBOBG
EF
MFFGUJKE
WBO
POHFWFFS

KBBS
UPU

KBBS
)FU
JT
FFO
BVUP JNNVVOBBOEPFOJOH
#JK
EF
NFFTUF
QBUJqOUFO
WJOEU
NFO
BOUJMJDIBNFO
JO
IFU
QMBTNB
UFHFO
EF
CoUBDFMMFO
-ZNGPDZUFO
ESJOHFO
EPPS
JO
EF
FJMBOEKFT
FO
SJDIUFO
IVO
BHSFTTJF
UFHFO
EF
CoUBDFMMFO
0OUTUFLJOHFO
WBO
EF
FJMBOEKFT
MFHHFO
EF
JOTVMJOFQSPEVDUJF
TUJM
1BUJqOUFO
NFU
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF

LSJKHFO
SFHFMNBUJH
PPL
BOEFSF
BVUPJNNVVO BBOEPFOJOHFO
%BU
XJKTU
PQ
FFO
FSGFMJKL
CFQBBMEF
LXFUTCBBSIFJE
"MT
EF
FOF
IFMGU
WBO
FFO
FFOFJJHF
UXFFMJOH
EJBCFUFT
UZQF

LSJKHU
JT
IFU
SJTJDP
EBU
EF
BOEFS
IFU
PPL
LSJKHU
POHFWFFS

%F
BBOMFH
[FHU
EVT
OJFU
BMMFT
&S
NPFU
FFO
GBDUPS
WBO
CVJUFO
BBO
IFU
XFSL
[JKO
HFXFFTU
NJTTDIJFO
FFO
WJSVT
PG
FFO
BOEFSF
QSJLLFM
)FU
HFMFJEFMJKL
TUJMWBMMFO
WBO
EF
JOTVMJOFQSPEVDUJF
JT
FFO
LXFTUJF
WBO
FOLFMF
NBBO EFO
%F
FFSTUF
TZNQUPNFO
POUTUBBO
QBT
BMT
BM
POHFWFFS

UPU

WBO
EF
QSPEVD UJF
JT
XFHHFWBMMFO
%F
PWFSHBOH
OBBS
FFO
LSJUJFLF
UPFTUBOE
NFU
BDVUF
TZNQUPNFO
XPSEU
WBBL
VJUHFMPLU
EPPS
FFO
[JFLUF
NFU
LPPSUT
FO
UPFHFOPNFO
JOTVMJOFCFIPFGUF


2207Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

%F
SFTU
WBO
EF
QSPEVDUJF
[BM
PPL
WFSEXJKOFO
%BBS
JT
UPU
PQ
EF
EBH
WBO
WBOEBBH
OJFUT
BBO
UF
EPFO )FU
HFCSVJL
WBO
EF
PVEFSXFUTF
UFSNFO
´KFVHEEJBCFUFTµ
´PVEFSEPNTEJBCFUFTµ
PG
´JOTVMJOFBGIBOLFMJKLF
EJBCFUFTµ
XPSEU
BGHFSBEFO
PNEBU
[F
EF
SFBMJUFJU
OJFU
NFFS
EFLLFO
FO
NJTWFSTUBOEFO
JO
EF
IBOE
XFSLFO

Diabetes mellitus type 2 kennisclip #JK
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF

LPNU
EF
JOTVMJOFQSPEVDUJF
CJK
FFO
TUJKHJOH
WBO
EF
HMVDPTF TQJFHFM
UF
MBBU
FO
UF
USBBH
PQ
HBOH
%BU
MFJEU
UPU
IZQFSHMZLFNJF
)FU
MJKLU
FSPQ
BMTPG
EF
FJMBOEKFT
KBSFOMBOH
PWFSCFMBTU
[JKO
HFXFFTU
FO
IFU
OJFU
NFFS
LVOOFO
CJKCFOFO
7BBL
IFFGU
EF
QBUJqOU
PWFSHFXJDIU
.FEF
BMT
HFWPMH
EBBSWBO
WPMHFO
EF
JOTVMJOFSFDFQUPSFO
JO
EF
XFFGTFMT
EF
JOTUSVDUJFT
WBO
JOTVMJOF
NJOEFS
HPFE
PQ
%BU
IFFU
JOTVMJOFSFTJTUFOUJF
POHFWPFMJHIFJE
WBO
XFFGTFMT
WPPS
IFU
TJHOBBM
EBU
JOTVMJOF
BBO
EF
DFMMFO
XJM
HFWFO
%F
JOTVMJOF
JT
FS
XFM
°
JO
IFU
CFHJO
WBO
EF
[JFLUF
[FMGT
JO
SVJNF
NBUF
BMT
SFBDUJF
PQ
EF
JOTV MJOFSFTJTUFOUJF
°
NBBS
IFU
FGGFDU
JT
BGHFOPNFO
7FFM
MBUFS
JO
IFU
[JFLUFQSPDFT
OFFNU
EF
JOTVMJOFQSPEVDUJF
EBBEXFSLFMJKL
BG
(FXJDIUTBGOBNF
LBO
EF
HFWPFMJHIFJE
WBO
EF
XFFG TFMT
WPPS
JOTVMJOF
EPFO
UFSVHLPNFO
FO
LBO
FFO
PQMPTTJOH
[JKO
WPPS
EF
IZQFSHMZLFNJF
%F
LBOT
PQ
EJBCFUFT
NFMMJUVT
UZQF

OFFNU
UPF
NFU
EF
MFFGUJKE
)FU
JT
FFO
GBNJMJBSF
[JFLUF
FO
EBBSCJK
TUFSL
FSGFMJKL
CFQBBME
#JK
FFO
FFOFJJHF
UXFFMJOH
JT
EF
LBOT
EBU
FS
EJBCFUFT
UZQF

POUTUBBU
CJK
EF
nnO

UPU

BMT
EF
BOEFS
IFU
BM
IFFGU )FU
HFCSVJL
WBO
EF
PVEFSXFUTF
UFSNFO
´PVEFSEPNTEJBCFUFTµ
FO
´OJFUJOTVMJOFBGIBO LFMJKLF
EJBCFUFTµ
XPSEU
BGHFSBEFO
PNEBU
[F
EF
SFBMJUFJU
OJFU
NFFS
EFLLFO
FO
NJTWFS TUBOEFO
JO
EF
IBOE
XFSLFO

Zwangerschapsdiabetes #JK
TPNNJHF
[XBOHFSF
WSPVXFO
POUTUBBU
IZQFSHMZLFNJF
%BU
IFFU
[XBOHFSTDIBQTEJB CFUFT
%F
[XBOHFSTDIBQ
MPPQU
EBBSEPPS
HSPPU
HFWBBS
5JKEJHF
PQTQPSJOH
FO
TUSFOHF
JOTUFMMJOH
NFU
JOTVMJOF
NPFUFO
IFU
LJOE
CFTDIFSNFO
/B
EF
CFWBMMJOH
JT
CJK
EF
NPF EFS
EF
OFJHJOH
UPU
IZQFSHMZLFNJF
TOFM
PWFS
7SPVXFO
NFU
[XBOHFSTDIBQTEJBCFUFT
IFCCFO
FFO
HSPUFSF
LBOT
PN
MBUFS
EJBCFUFT
UZQF

UF
POUXJLLFMFO

Andere oorzaken $PSUJDPTUFSPuEFO
LVOOFO
FFO
IZQFSHMZLFNJF
WFSPPS[BLFO
%F
EJBCFUFT
EJF
[P
POU TUBBU
IFFU
PPL
XFM
FFO
TUFSPuEHFuOEVDFFSEF
EJBCFUFT
%F
BOUJQTZDIPUJDB
PMBO[BQJOF
FO
DMP[BQJOF
LVOOFO
EJBCFUFT
NFMMJUVT
VJUMPLLFO
1BUJqOUFO
CJK
XJF
EF
IFMF
BMWMFFTLMJFS
PQFSBUJFG
WFSXJKEFSE
JT
MJKEFO
WBOBG
EBU
NP NFOU
BBO
EJBCFUFT
UZQF



11.1.2

Drie soorten problemen bij diabetes

1SPCMFNFO
EPPS
EJBCFUFT
[JKO
POEFS
UF
CSFOHFO
JO
FFO
WBO
EF
WPMHFOEF
ESJF
DBUFHPSJFqO …
POPOUEFLUF
EJBCFUFT
MFJEU
UPU
MFWFOTHFWBBS
EPPS
EFIZESBUJF
FO
BDJEPTF

=dgbdcVaZVVcYdZc^c\Zc 221

…
MBUF
DPNQMJDBUJFT
WBO
EJBCFUFT
SJDIUFO
WFFM
TDIBEF
BBO …
CFIBOEFMJOH
LBO
MFJEFO
UPU
MBTUJHF
FO
HFWBBSMJKLF
IZQPHMZLFNJF
FFO
UF
MBBH
CMPFE HMVDPTFHFIBMUF

11.1.3

Voortekenen en symptomen bij het ontstaan van diabetes

4PNT
HBBU
BBO
EF
EJBHOPTF
EJBCFUFT
FFO
QFSJPEF
WPPSBG
XBBSJO
EF
QBUJqOU
NPF
JT
BGWBMU
KFVL
IFFGU
FO
UF
LBNQFO
IFFGU
NFU
SFDJEJWFSFOEF
JOGFDUJFT
3FMBUJFG
WBBL
[JKO
EBU
$BO EJEB
PG
TUBGZMPLPLLFOJOGFDUJFT
[PBMT
FFO
GVSVOLFM
7BBL
FDIUFS
[FLFS
CJK
UZQF

[JKO
FS
XFJOJH
UPU
HFFO
TZNQUPNFO
&FO
CMPFEPOEFS[PFL
PG
IFU
POUTUBBO
WBO
FFO
DPNQMJDBUJF
[PBMT
FFO
IBSUJOGBSDU
WPSNFO
EBO
BBOMFJEJOH
UPU
IFU
TUFMMFO
WBO
EF
EJBHOPTF
%F
BDVUF
TZNQUPNFO
WBO
EJBCFUFT
UZQF

POUTUBBO
WPPSBM
EPPS
IZQFSHMZLFNJF
FO
EF
VJUESPHJOH
BMT
HFWPMH
EBBSWBO
#JK
UZQF

LPNFO
EBBS
EF
TZNQUPNFO
CJK
BMT
HFWPMH
WBO
EF
WPSNJOH
WBO
BCOPSNBMF
[VSF
TUPGXJTTFMJOHTQSPEVDUFO
LFUPOFO
FO
EF
EBBSVJU
SFTVMUFSFOEF
BDJEPTF
LFUPBDJEPTF
HFOPFNE

Symptomen als gevolg van hyperglykemie #JK
FFO
CMPFEHMVDPTFTQJFHFM
CPWFO

h

NNPMM
LVOOFO
EF
OJFSFO
OJFU
NFFS
WFS IJOEFSFO
EBU
FS
HMVDPTF
JO
EF
VSJOF
LPNU
&S
POUTUBBU
HMVDPTVSJF
(MVDPTF
JO
EF
VSJOF
IJOEFSU
EF
OJFSFO
CJK
IFU
DPODFOUSFSFO
WBO
EF
VSJOF
;P
HBBU
FS
WFFM
FYUSB
XBUFS
NFU
EF
VSJOF
WFSMPSFO
%F
VSJOFQSPEVDUJF
OFFNU
EBO
FSH
UPF
)ZQFSHMZLFNJF
MFJEU
UPU
HMVDPTVSJF
QPMZVSJF
FFO
OFHBUJFWF
WPDIUCBMBOT
BBOIPVEFOEF
EPSTU
FO
WFFM
ESJO LFO
QPMZEJQTJF


EFIZESBUJF
FO
TIPDL
FO
XFM
JO
EJF
WPMHPSEF
0OEBOLT
IFU
WFMF
ESJO LFO
ESFJHU
EFIZESBUJF
NFU
HSPUF
WFSTDIVJWJOHFO
JO
IFU
OBUSJVN
FO
LBMJVNHFIBMUF
JO
IFU
QMBTNB
FO
EF
XFFGTFMT
6JUFJOEFMJKL
OFFNU
EPPS
IFU
XBUFSWFSMJFT
FO
EF
IPHF
HMVDPTFDPODFOUSBUJF
EF
UPUBMF
DPODFOUSBUJF
WBO
PQHFMPTUF
EFFMUKFT
JO
IFU
QMBTNB
EF
PTNPMBSJUFJU
UPF
NFU
BMT
HFWPMHFO
WFSTVG¾OH
FO
DPNB
%JU
IFFU
FFO
IZQFSPTNPMBJS
IZQFSHMZLFNJTDI
DPNB

Symptomen als gevolg van overschakeling op andere brandstof "MT
JOTVMJOF
HFIFFM
PG
CJKOB
HFIFFM
POUCSFFLU
JT
FS
HFFO
SFN
NFFS
PQ
EF
WFSCSBOEJOH
WBO
WFU[VSFO
FO
BNJOP[VSFO
JO
EF
MFWFS
%F
BNJOP[VSFO
XPSEFO
VJU
FJXJU
HFIBBME
EBU
VJU
EF
TLFMFUTQJFSFO
XPSEU
HFNPCJMJTFFSE
FO
OBBS
EF
MFWFS
WFSWPFSE
%BU
HBBU
UFO
LPTUF
WBO
TQJFSXFFGTFM
4ZNQUPNFO
BMT
WFSNPFJEIFJE
TQJFS[XBLUF
FO
WFSNBHFSJOH
LPNFO
WPPS
JO
EF
BBOMPPQGBTF
OBBS
EVJEFMJKL
IFSLFOCBSF
EJBCFUFT
UZQF

*O
TJUVBUJFT
WBO
TUSFTT
[PBMT
FFO
JOGFDUJF
XPSEU
FYUSB
DPSUJTPM
BDUJFG
%BU
TUVVSU
EF
TUPGXJTTFMJOH
OPH
NFFS
EF
WFSLFFSEF
LBOU
PQ
#JK
EF
WFSCSBOEJOH
WBO
WFU
WSJKF
WFU[VSFO
POUTUBBO
LFUPOFO
,FUPOFO
[JKO
[VSF
TUPGGFO
EJF
WFFM
XFH
IFCCFO
WBO
BDFUPO
%F
QBUJqOU
XPSEU
FS
NJTTFMJKL
WBO
HBBU
CSBLFO
FO
LSJKHU
CVJLQJKO
,FUPOFO
WFSPPS[BLFO
BDJEPTF
FO
DPNB
;F
[JKO
NFU
FFO
UFTUTUSJQKF
BBO
UF
UPOFO
JO
EF
VSJOF
%F
BEFNIBMJOH
WBO
EF
QBUJqOU
QSPCFFSU
EF
[VVSHSBBE
WBO
IFU
QMBTNB
UF
DPSSJHFSFO
EPPS
IZQFSWFOUJMBUJF
%JU
IFFU
,VTTNBVMBEFNFO
%BBSCJK
SVJLU
EF
QBUJqOU
[PFUJH
OBBS
OBHFMMBLSFNPWFS
%F[F
SBNQ[BMJHF
POUSFHFMJOH
WBO
EF
TUPGXJTTFMJOH
IFFU
EJBCFUJTDIF
LFUPBDJEPTF
FO
[JFU
NFO
WSJKXFM
BMMFFO
CJK
UZQF

%F
TUFSGUF
JT
CJK
UF
MBUF
POUEFLLJOH
IPPH
WPPSBM
BMT
HFWPMH
WBO
IFU
POUTUBBO
WBO
IFSTFOPFEFFN

2227Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

11.1.4

Diagnostiek

(MVDPTFCFQBMJOHFO
JO
CMPFE
FO
VSJOF
CFXJK[FO
EJBCFUFT
&FO
OVDIUFS
CMPFEHMVDPTF
POEFS
EF
 
NNPMM
JT
JO
PSEF
FFO
XBBSEF
UVTTFO
 
FO
 
JT
UXJKGFMBDIUJH
FO
CJK
FFO
OVDIUFS
CMPFEHMVDPTF
CPWFO
EF
 
JT
FS
HFFO
EJTDVTTJF
NFFS
PG
FS
EJBCFUFT
JT
0PL
LBO
NFO
CFQBMJOHFO
OB
EF
NBBMUJKEFO
EPFO
5XFF
VVS
OB
JOOBNF
WBO
XBUFS
NFU
¿JOL
WFFM
HMVDPTF
FFO
HMVDPTFUPMFSBOUJFUFTU
NBH
IFU
CMPFEHMVDPTFHFIBMUF
OJFU
IPHFS
[JKO
EBO
 
NNPMM
)FU
)C"D
HFHMZDPTZMFFSE
IFNPHMPCJOF
HFFGU
FFO
JOESVL
WBO
EF
HFNJEEFMEF
HMVDPTF TQJFHFM
WBO
EF
BGHFMPQFO

UPU

XFLFO
#FQBMJOH
WBO
IFU
JOTVMJOFHFIBMUF
WBO
IFU
QMBTNB
PG
WBO
BOUJMJDIBNFO
UFHFO
JOTVMJOF
HFTDIJFEU
BMMFFO
POEFS
CJK[POEFSF
PNTUBOEJHIFEFO

11.1.5

Complicaties op de lange termijn

%JBCFUFT
JT
FFO
TUFSLF
SJTJDPGBDUPS
WPPS
IFU
POUTUBBO
WBO
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
NFU
BMMF
HFWPMHFO
WBO
EJFO
[JF
QBSBHSBBG
 
%BU
XPSEU
OPH
WFSTUFSLU
EPPS
IFU
GFJU
EBU
EJ BCFUFT
UZQF

WBBL
HFQBBSE
HBBU
NFU
PWFSHFXJDIU
WFUXFFGTFM
JO
EF
CVJL
FFO
POHVO TUJHF
WFSIPVEJOH
WBO
EF
WFUUFO
JO
IFU
CMPFE
UF
IPPH
DIPMFTUFSPM
WFSMBBHE
)%-
FO
IZQFSUFOTJF
%JU
XPSEU
IFU
´NFUBCPPM
TZOESPPNµ
PG
´TZOESPPN
9µ
HFOPFNE
%F
HSPUF
TMBHBEFST
XPSEFO
IJFSWBO
IFU
TMBDIUPGGFS %BBSOBBTU
POUTUBBU
FS
OB
KBSFO
FFO
BBOUBTUJOH
FO
WFSOBVXJOH
WBO
EF
LMFJOFSF
FO
LMFJOTUF
TMBHBEFSUBLKFT
%JU
IFFU
NJDSPBOHJPQBUIJF
.JDSPBOHJPQBUIJF
CFMFNNFSU
JO
IFFM
IFU
MJDIBBN
EF
EPPSCMPFEJOH
WBO
EF
XFFGTFMT
&FO
BBOUBM
WPPSCFFMEFO …
*O
EF
PHFO
UBTU
EF
NJDSPBOHJPQBUIJF
IFU
OFUWMJFT
BBO
SFUJOPQBUIJF
)FU
[VVSTUPGHF CSFL
MPLU
EF
VJUHSPFJ
VJU
WBO
FYUSB
CMPFEWBBUKFT
EJF
HBBO
MFLLFO
FO
CMPFEFO
)FU
PFEFFN
JO
IFU
OFUWMJFT
WFSNJOEFSU
EF
WJTVT
#PWFOEJFO
LBO
IFU
OFUWMJFT
MPTMBUFO
NFU
CMJOEIFJE
BMT
HFWPMH
0PHIFFMLVOEJHF
DPOUSPMF
FO
UJKEJHF
MBTFSCFIBOEFMJOH
NPFUFO
EJU
WFSIJOEFSFO
…
*O
EF
OJFSFO
UBTU
EF
NJDSPBOHJPQBUIJF
EF
WBBULMVXFOUKFT
BBO
EJBCFUJTDIF
HMPNF SVMPTDMFSPTF
%F
OJFSGVODUJF
EBBMU
FS
POUTUBBU
QSPUFuOVSJF
&FO
DPNCJOBUJF
NFU
IZ QFSUFOTJF
WFSTOFMU
EJF
BDIUFSVJUHBOH
6JUFJOEFMJKL
POUTUBBO
DISPOJTDI
OJFSGBMFO
FO
EJBMZTFCFIPFGUF
…
%JBCFUFT
UBTU
[FOVXFO
BBO
EBU
IFFU
EJBCFUJTDIF
QPMZOFVSPQBUIJF
%JU
MFJEU
UPU
HF WPFMTWFSMJFT
FO
LSBDIUWFSMJFT
BBO
EF
WPFUFO
FO
MBUFS
EF
IBOEFO
8POEKFT
CMJKWFO
UF
MBOH
POPQHFNFSLU
0PL
LBO
CJK
EJBCFUFT
FFO
NPOPOFVSPQBUIJF
POUTUBBO
XBBSCJK
CJKWPPSCFFME
FFO
WBO
EF
PPHTQJFSFO
OJFU
NFFS
XFSLU …
%F
QPMZOFVSPQBUIJF
UBTU
PPL
BVUPOPNF
[FOVXFO
BBO
%BBSCJK
LBO
EF
QFSJTUBMUJFL
JO
NBBH
FO
EBSNFO
WFSUSBHFO
%F
NBBHQPSUJFS
XFSLU
OJFU
NFFS
CFUSPVXCBBS
%BU
NBBLU
FFO
FWFOXJDIUJHF
SFHVMFSJOH
WBO
EF
HMVDPTFTQJFHFM
TUFFET
MBTUJHFS
"OEFSF
VJUJOHFO
[JKO
ESPHF
PHFO
FFO
ESPHF
NPOE
PCTUJQBUJF
PSUIPTUBUJTDIF
IZQPUFOTJF
BGHFOPNFO
TFLTVFMF
QSJLLFMCBBSIFJE
FO
BGHFOPNFO
WSVDIUCBBSIFJE
5FO
TMPUUF
LBO
EF[F
[FOVXQSPCMFNBUJFL
CJKESBHFO
BBO
IFU
UF
MBBU
WPFMFO
BBOLPNFO
WBO
FFO
IZQP HMZLFNJF
[JF
WFSEFSPQ 


=dgbdcVaZVVcYdZc^c\Zc 223

…
%F
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
EF
NJDSPBOHJPQBUIJF
FO
EF
QPMZOFVSPQBUIJF
WFSUSBHFO
TB NFO
EF
XPOEHFOF[JOH
&FO
LMFJO
XPOEKF
XPSEU
FFO
[FFS
QJKOMJKL
BSUFSJFFM
VMDVT
DSVSJT
PQFO
CFFO 
4PNT
JT
BNQVUBUJF
OPPE[BLFMJKL
0PL
EF
SFMBUJF
UVTTFO
EJBCFUFT
FO
EFDVCJUVT
JT
IJFSNFF
EVJEFMJKL …
%JBCFUFT
LBO
EF
CFXFFHMJKLIFJE
WBO
EF
WJOHFST
OFHBUJFG
CFuOWMPFEFO
&S
JT
FFO
WFS TOFMEF
BSUSPTF
WPPSBM
JO
EF
IBOEFO …
%JBCFUFT
JT
WFSBOUXPPSEFMJKL
WPPS
FFO
TOFMMFSF
DPHOJUJFWF
BDIUFSVJUHBOH
PQ
IPHF
MFFGUJKE
%BBSWPPS
HFCSVJLU
NFO
EF
UFSN
EJBCFUJTDIF
FODFGBMPQBUIJF
)FU
SJTJDP
PN
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
UF
LSJKHFO
JT
WFSIPPHE
7SPFHF
POUEFLLJOH
FO
TDIFSQF
JOTUFMMJOH
TUFMU
EF
QBUJqOU
JO
TUBBU
PN
FFO
EFFM
WBO
EF
FSOTUJHTUF
MBUF
DPNQMJDBUJFT
UF
WFSNJKEFO
PG
KBSFOMBOH
WPPS
[JDI
VJU
UF
TDIVJWFO


11.1.6

Gevaarlijke ontregelingen

0OUSFHFMJOH
WBO
EJBCFUFT
UZQF

WBMU
UF
WFSXBDIUFO
BMT
EF
CFIBOEFMJOH
NFU
JOTVMJOF
OJFU
HPFE
XPSEU
BBOHFIPVEFO
PG
BMT
CJKWPPSCFFME
FFO
TVCDVUBOF
JOTVMJOFQPNQ
OJFU
XFSLU
&S
JT
OJFU
[P
HFL
WFFM
JOTVMJOF
OPEJH
PN
FFO
LFUPBDJEPTF
UF
WPPSLPNFO
-JDIB NFMJKLF
[JFLUFO
PG
FFO
PQFSBUJF
[JKO
FDIUFS
PNTUBOEJHIFEFO
XBBSJO
TUSFTTIPSNPOFO
[PBMT
DPSUJTPM
JOTVMJOFSFTJTUFOUJF
MBUFO
POUTUBBO
PG
MBUFO
UPFOFNFO
%BO
LBO
JOTVMJOF
EF
WPSNJOH
WBO
LFUPOFO
OJFU
NFFS
SFNNFO
%JU
USFFEU
PQ
CJK
JOGFDUJFT
[PBMT
FFO
QOFV NPOJF
FSZTJQFMBT
PG
VSJOFXFHJOGFDUJFT
FO
CJK
IBSUQSPCMFNFO
.JTTFMJKLIFJE
CSBLFO
FO
CVJLQJKO
[JKO
CJK
EJBCFUFTQBUJqOUFO
BMUJKE
SFEFO
UPU
EJSFDUF
DPOTVMUBUJF
WBO
EF
BSUT
/JFU
BMMFFO
LVOOFO
[F
FFO
POUSFHFMJOH
JO
EF
IBOE
XFSLFO
NJTTDIJFO
JT
EF
LFUPBDJEPTF
FS
PQ
EBU
NPNFOU
BM
%BO
JT
FS
OJFU
[P
IFFM
WFFM
UJKE
PWFS
PN
JO
UF
HSJKQFO
%BBSPN
JT
PPL
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
LFUPOFO
JO
EF
VSJOF
FFO
UFLFO
EBU
EF
TUPGXJTTFMJOH
BM
POBDDFQUBCFM
FSOTUJH
POUSFHFME
JT %JU
LBO
OJFU
BMMFFO
CJK
UZQF

HFCFVSFO
NBBS
PPL
CJK
EJBCFUFT
UZQF

#JK
UZQF

TQFFMU
FDIUFS
EF
IJFSWPPS
HFOPFNEF
IZQFSPTNPMBJSF
IZQFSHMZLFNJTDIF
POUSFHFMJOH
FFO
OPH
QSPNJOFOUFSF
SPM
%PPS
[FFS
IPHF
HMVDPTFTQJFHFMT
SVJN
CPWFO
EF

NNPMM
MFJEFO
HMVDPTVSJF
FO
QPMZVSJF
TOFM
UPU
EFIZESBUJF
%PSTU
FO
FFO
LVSLESPHF
NPOE
WBMMFO
PQ
0PL
IJFS
JT
EF
PPS[BBL
WBBL
FFO
TBNFOTQFM
WBO
GBDUPSFO
[PBMT
MJDIBNF MJKLF
TUSFTT
EPPS
[JFLUF
FO
POWPMEPFOEF
WPDIUJOOBNF
%F
TMFDIUF
DJSDVMBUJF
FO
EF
BGHFOPNFO
OJFSGVODUJF
ESBHFO
CJK
BBO
FFO
UPFOBNF
WBO
EF
BDUJWJUFJU
WBO
DPSUJTPM
FO
[P
OPH
IPHFSF
HMVDPTFXBBSEFO
&S
POUTUBBU
FFO
WJDJFV[F
DJSLFM
%JF
LBO
JO
EF
MPPQ
WBO
POHFWFFS
FFO
XFFL
UPU
HJHBOUJTDI
FO
MFWFOTCFESFJHFOE
XBUFSWFSMJFT
MFJ EFO
XBBSCJK
JFNBOE
CJKWPPSCFFME

LH
PG
NFFS
BGWBMU
%BU
JT
BMMFNBBM
XBUFS
EBU
WFSMPSFO
JT

11.1.7

Therapie

*O
EF
CFIBOEFMJOH
WBO
EJBCFUFT
NFMMJUVT
[JKO
FS
ESJF
HSPUF
BBOEBDIUTHFCJFEFO
EF
SFHF MJOH
WBO
EF
HMVDPTFTQJFHFM
EF
JOTUFMMJOH


EF
QSFWFOUJF
WBO
DPNQMJDBUJFT
FO
IFU
WPPS LPNFO
WBO
IZQPHMZLFNJF

2247Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Instellen van de diabetes 0N
EF
HMVDPTFTQJFHFM
HPFE
UF
SFHFMFO
LPNU
FFO
BBOUBM
NBBUSFHFMFO
JO
BBONFSLJOH
#JK
UZQF

JT
JOTVMJOFUIFSBQJF
POPOULPPNCBBS
%BU
LBO
UPU
FFO
[FFS
HPFEF
JOTUFMMJOH
MFJEFO
BMT
JFNBOE
SFHFMNBUJH
[FMG
DPOUSPMFFSU
FO
EF
JOTVMJOF
WFSTUBOEJH
EPTFFSU
4PNT
JT
IFU
OPEJH
PWFS
UF
TUBQQFO
PQ
DPOUJOVF
TVCDVUBOF
JOGVTJF
NFU
FFO
ESBBHCBBS
QPNQ TZTUFFN
#JK
UZQF

EJFOFO
[JDI
FFSTU
BOEFSF
NPHFMJKLIFEFO
BBO
IPFXFM
NFO
PPL
EBBS
VJUFJOEFMJKL
OPHBM
FFOT
CJK
JOTVMJOF
VJULPNU
%F
NPHFMJKLIFEFO
[JKO …
FFO
WFSTUBOEJHF
WFSEFMJOH
WBO
EF
LPPMIZESBUFO
PWFS
EF
EBH …
IFU
WFSNJKEFO
WBO
WPFEJOHTNJEEFMFO
EJF
EF
HMVDPTFTQJFHFM
TOFM
LVOOFO
WFSIPHFO
TOFMMF
TVJLFST  …
PWFSHFXJDIU
CFTUSJKEFO …
SFHFMNBUJH
MJDIBNFMJKLF
JOTQBOOJOH
FO
CFXFHFO %BBSNFF
LBO
EF
EJBCFUFT
UZQF

WFSEXJKOFO
"MT
EBU
BMMFNBBM
OJFU
MVLU
LBO
EF
WPM HFOEF
NFEJDBUJF
XPSEFO
HFQSPCFFSE …
5PFWPFHFO
WBO
NFUGPSNJOF
PSBBM
7PPSEFMFO
WBO
NFUGPSNJOF
[JKO
EBU
IFU
EF
JO TVMJOFSFTJTUFOUJF
LBO
BBOQBLLFO
FO
EBU
FS
OBVXFMJKLT
SJTJDP
JT
PQ
IZQPHMZLFNJF
[JF
WFSEFSPQ 
NFUGPSNJOF
XPSEU
FDIUFS
HJGUJH
PQ
IFU
NPNFOU
EBU
EF
OJFSGVODUJF
BGOFFNU
%BO
MPLU
IFU
FFO
MFWFOTHFWBBSMJKLF
NFML[VVSBDJEPTF
VJU
;FLFS
PVEFSF
QBUJqOUFO
EJF
EJU
NJEEFM
HFCSVJLFO
EJFOFO
FSNFF
UF
TUPQQFO
FO
FWFOUVFFM
PWFS
UF
TUBQQFO
PQ
JOTVMJOF
BMT
[JK
CJKWPPSCFFME
FFO
CVJLHSJFQ
LSJKHFO …
&WFOUVFFM
PSBMF
NFEJDBUJF
EJF
EF
QSPEVDUJF
WBO
EF
JOTVMJOF
TUJNVMFFSU
%BBSCJK
POU TUBBU
NFUFFO
PPL
IFU
SJTJDP
WBO
FFO
IZQPHMZLFNJF …
*OTVMJOFUIFSBQJF
NFU
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
MBOHXFSLFOEF
FO
LPSUXFSLFOEF
JOTVMJOF
PWFS
EF
EBH
WFSEFFME …
%BBSOBBTU
[JKO
FS
OPH
FOLFMF
BOEFSF
NJOEFS
WBBL
WPPSHFTDISFWFO
TPPSUFO
PSBMF
NFEJDBUJF


Preventie van complicaties &S
MJHHFO
WFFM
DPNQMJDBUJFT
PQ
EF
MPFS
0Q
BMMFSMFJ
WMBLLFO
NPFU
JFNBOE
NFU
EJBCFUFT
[JKO
MFWFO
BOEFST
JOSJDIUFO
PN
HPFE
JOHFTUFME
UF
CMJKWFO
IZQPHMZLFNJF
UF
WPPSLPNFO
FO
EF
HFWPMHFO
PQ
MBOHF
UFSNJKO
[P
WFFM
NPHFMJKL
VJU
UF
TUFMMFO
0OEFSEFMFO
WBO
EF[F
BBOQBL
[JKO …
[JDI
IPVEFO
BBO
EF
WPPSTDISJGUFO
WPPS
HF[POEF
WPFEJOH
CFXFHJOH
FO
MJDIBBNTHF XJDIU …
DPOUSPMF
WBO
EF
CMPFETVJLFST …
OJFU
SPLFO …
UF
IPPH
DIPMFTUFSPM
WPPSLPNFO
TUBUJOFT
LVOOFO
EBBSCJK
FFO
SPM
TQFMFO …
DPOUSPMF
WBO
EF
CMPFEESVL
FO
JOEJFO
OPEJH
EF
CMPFEESVL
WFSMBHFO …
DPOUSPMF
PQ
EF
OJFSGVODUJF
POEFS[PFL
WBO
VSJOF
PQ
FJXJU
FO
CFQBMJOH
WBO
VSFVN
FO
DSFBUJOJOF
FWFOUVFFM
OJFSFO
CFTDIFSNFO
NFU
"$&SFNNFST …
DPOUSPMF
EPPS
EF
PPHBSUT
FO
UJKEJHF
CFIBOEFMJOH
WBO
SFUJOPQBUIJF …
DPOUSPMF
WBO
IFU
HFWPFM
BBO
EF
WPFUFO
FO
QSFWFOUJF
WBO
XPOEKFT
BMUJKE
JFUT
BBO
EF
WPFUFO
ESBHFO
QFEJDVSF 

=dgbdcVaZVVcYdZc^c\Zc 225

Hypoglykemie &FO
IZQPHMZLFNJF
JT
FFO
DPNQMJDBUJF
WBO
EF
CFIBOEFMJOH
NFU
JOTVMJOF
FO
OJFU
WBO
EF
[JFLUF
[FMG
)FU
HSPPUTUF
OBEFFM
WBO
FFO
CFIBOEFMJOH
NFU
JOTVMJOF
JT
IFU
SJTJDP
WBO
IFU
POUTUBBO
WBO
FFO
IZQPHMZLFNJF
%BU
JT
FFO
CMPFEHMVDPTFHFIBMUF
POEFS
EF
 
NNPMM
4PNNJHF
PSBMF
CMPFETVJLFSWFSMBHFOEF
NJEEFMFO
TUJNVMFSFO
EF
SFTUF SFOEF
FJHFO
JOTVMJOFQSPEVDUJF
%BBSPN
XFSLFO
PPL
EF[F
NJEEFMFO
CJK
PWFSEPTF SJOH
PG
JOUFSBDUJFT
FFO
IZQPHMZLFNJF
JO
EF
IBOE
;POEFS
FYUSB
JOTVMJOF
JT
FS
HFFO
IZQPHMZLFNJF
1BUJqOUFO
NFU
EJBCFUFT
UZQF

IFCCFO
HFNJEEFME
UXFF
LFFS
QFS
XFFL
FFO
´IZQPµ 0PS[BLFO
WBO
FFO
IZQPHMZLFNJF
LVOOFO
[JKO …
POWFSXBDIU
HSPUF
MJDIBNFMJKLF
JOTQBOOJOH
UFSXJKM
JFNBOE
OJFU
JO
EF
HFMFHFOIFJE
JT
PN
JOUVTTFO
XBU
FYUSBµT
UF
FUFO …
XFM
TQVJUFO
NBBS
OJFU
NFUFFO
FUFO
PG
IFU
FUFO
OJFU
CJOOFO
LVOOFO
IPVEFO
PPL
FFO
WFSUSBBHEF
NBBHMFEJHJOH
XFSLU
IZQPµT
JO
EF
IBOE …
PWFSEPTJT
JOTVMJOF
QFS
POHFMVL
PG
NPFEXJMMJH
PPL
FFO
WFSHJTTJOH
XBBSCJK
JFNBOE
TOFMXFSLFOEF
JOTVMJOF
TQVJU
JO
QMBBUT
WBO
MBOHXFSLFOEF
LBO
TOFM
QSPCMFNFO
PQ MFWFSFO …
PWFSEPTFSJOH
PG
DVNVMBUJF
WBO
PSBMF
CMPFETVJLFSWFSMBHFOEF
NJEEFMFO
EJF
EF
JOTV MJOFQSPEVDUJF
TUJNVMFSFO …
PWFSNBUJH
BMDPIPMHFCSVJL
JO
DPNCJOBUJF
NFU
JOTVMJOFUIFSBQJF …
IFU
HFCSVJL
WBO
TPNNJHF
CoUBCMPLLFST
QSPQSBOPMPM  "MT
IFU
CMPFEHMVDPTFHFIBMUF
UF
MBBH
XPSEU
[BM
FFSTU
EF
QSPEVDUJF
WBO
HMVDBHPO
UPFOF NFO
%BU
IPSNPPO
IFMQU
NFF
PN
HMZDPHFFO
JO
EF
MFWFS
PN
UF
[FUUFO
JO
HMVDPTF
)FU
HMZDPHFFO
NPFU
FS
EBO
XFM
[JKO
*O
TPNNJHF
TJUVBUJFT
JT
IFU
FS
OJFU
OB
NFFS
EBO
FFO
EBH
WBTUFO
FO
CJK
QBUJqOUFO
NFU
CJKWPPSCFFME
MFWFSDJSSPTF
0PL
BMT
EF
IZQP
JO
EF
IBOE
JT
HFXFSLU
EPPS
BMDPIPM
TUBBU
HMVDBHPO
WSJKXFM
NBDIUFMPPT
%F
UXFFEF
WFSEFEJHJOH
CF TUBBU
VJU
IFU
WSJKLPNFO
WBO
FYUSB
BESFOBMJOF
PPL
EBU
NFU
BMT
EPFM
EF
HMVDPTFXBBSEFO
UF
WFSIPHFO
%BU
XPSEU
WPFMCBBS
BBO
POEFS
BOEFSF
CMFFLIFJE
HSPUF
QVQJMMFO
LMBN
[XFFU
USJMMFOEF
IBOEFO
FO
FFO
TOFMMF
QPMT
#JK
WFSEFSF
EBMJOH
WBO
EF
HMVDPTF
HBBU
IFU
CSFJO
TMFDIUFS
XFSLFO
%BU
HBBU
WBO
LXBBE
UPU
FSHFS
NPFJUF
NFU
DPODFOUSFSFO
HFFVXFO
QSJLLFMCBBSIFJE
WFSXBSE
FO
TPNT
CJ[BS
HFESBH
TPNT
FFO
PWFSXFMEJHFOE
IPOHFSHFWPFM
CFXVTU[JKOTWFSMJFT
BMT
EF
HMVDPTFXBBSEF
SJDIUJOH

NNPMM
HBBU
EJFQ
DPNB
NFU
EBBSCJK
FQJMFQUJTDIF
BBOWBMMFO
FO
TPNT
PO PNLFFSCBSF
TDIBEF
BBO
IFU
CSFJO
BMT
EF
HMVDPTFTQJFHFM
MBOH
POEFS
EF

CMJKGU
7PPSBM
OBDIUFMJKLF
IZQPµT
[JKO
QPUFOUJFFM
MFWFOTHFWBBSMJKL 7FSTDIJKOTFMFO
WBO
FFO
IZQPHMZLFNJF
LVOOFO
PPL
POUTUBBO
EPPS
FFO
TOFMMF
EBMJOH
WBO
FFO
PQ
[JDI
OPH
IPHF
HMVDPTFTQJFHFM
0NEBU
EF
TQJFHFM
BBO
IFU
EBMFO
JT
JT
TDIFSQF
PCTFS WBUJF
OPEJH
FO
IFU
IFSIBMFO
WBO
EF
HMVDPTFCFQBMJOH
PQ
LPSUF
UFSNJKO
JT
BBO
UF
CFWFMFO %F
NBBUSFHFMFO
CJK
FFO
IZQPHMZLFNJF
OBEBU
JT
WBTUHFTUFME
EBU
EF
CMPFEHMVDPTF
UF
MBBH
JT
[JKO

HSBN
HMVDPTF
FFO
SFEFMJKLF
IPFWFFMIFJE
PN
PSBBM
UPF
UF
EJFOFO
FO
FFO
MBOHFS
XFSLFOEF
CSPO
WBO
LPPMIZESBUFO
FSBDIUFSBBO
7BO
[FT
UBCMFUUFO
´EFYUSPµ
[PV
EF
HMVDPTFTQJFHFM
 
UPU
 
NNPM
NPFUFO
TUJKHFO
"MT
EJU
OJFU
NFFS
LBO
WBOXFHF
EF
CFXVTU[JKOTEBMJOH
NPFU
HMVDPTF
JOUSBWFOFVT

H
XPSEFO
HFHFWFO
FO
BMT
EBU


2267Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

OJFU
QSBLUJTDI
JT
HMVDBHPO

NH
JOUSBNVTDVMBJS
PG
TVCDVUBBO
%JU
EJFOU
CJOOFO

UPU

NJOVUFO
IFU
HFXFOTUF
FGGFDU
UF
IFCCFO
´)ZQPHMZLFNJFVOBXBSFOFTTµ
CFUFLFOU
EBU
FFO
QBUJqOU
EF
FGGFDUFO
WBO
BESFOBMJOF
OJFU
WPFMU
PG
QBT
[P
MBBU
EBU
FS
OBVXFMJKLT
OPH
UJKE
JT
PN
JO
UF
HSJKQFO
*FNBOE
XPSEU
WFSXBSE
PG
SBBLU
CFXVTUFMPPT
[POEFS
EBU
IJK
IFU
WPFMU
BBOLPNFO
%JU
GFOPNFFO
LBO
POUTUBBO
EPPS
HFCSVJL
WBO
TPNNJHF
CoUBCMPLLFST
QSPQSBOPMPM


EPPS
BVUPOPNF
OFVSPQBUIJF
PG
EPPS
FFO
SFDFOUF
IZQP
/BBSNBUF
EF
MBBUTUF
IZQPHMZLFNJF
MBOHFS
HFMFEFO
JT
LBO
JFNBOE
IFU
HFWPFM
XFFS
UFSVHLSJKHFO
EBU
FS
FFO
IZQP
BBOLPNU
%FT OPPET
NPFU
EBBSWPPS
EF
JOTUFMMJOH
UJKEFMJKL
XBU
NJOEFS
TDIFSQ
[JKO

Moeilijk in te stellen diabetes /B
WFSMPPQ
WBO
UJKE
LPNU
IFU
SFHFMNBUJH
WPPS
EBU
EF
EJBCFUFT
TUFFET
NPFJMJKLFS
JO
UF
TUFMMFO
JT
0PS[BLFO
EBBSWBO
LVOOFO
CJKWPPSCFFME
[JKO …
XJTTFMFOEF
PQOBNF
JO
IFU
CMPFE
WBO
EF
TVCDVUBBO
HFuOKFDUFFSEF
JOTVMJOF
BMT
JF NBOE
BM
KBSFOMBOH
TQVJU …
POSFHFMNBUJHF
XFSLJOH
WBO
EF
NBBHQPSUJFS
FO
EF
QFSJTUBMUJFL
[PEBU
OB
EF
NBBMUJKE
OJFU
HPFE
UF
WPPSTQFMMFO
JT
XBOOFFS
EF
HMVDPTF
XPSEU
PQHFOPNFO …
CJK
EJBCFUFT
UZQF

PQ
EFO
EVVS
MBOH[BBN
VJUEPWFO
WBO
EF
FJHFO
JOTVMJOFQSPEVDUJF
XBBSNFF
UZQF

BMTOPH
WFSBOEFSE
JT
JO
UZQF

FO
CFIBOEFMJOH
NFU
JOTVMJOF
OPPE [BLFMJKL
XPSEU …
XJTTFMJOH
JO
BDUJWJUFJUFOOJWFBV
NPFJMJKL
UF
IFSLFOOFO
TUSFTT
CJKWPPSCFFME
BMT
FS
UFHFMJKLFSUJKE
QTZDIPHFSJBUSJTDIF
QSPCMFNBUJFL
TQFFMU 0N
FFO
HPFEF
JOTUFMMJOH
UF
IBOEIBWFO
[JKO
FS
WBBL
CJKTQVJUTDIFNBµT
OPEJH


11.2

Schildklieraandoeningen

kennisclip

9ZhX]^aY`a^Zg\aVcYjaVi]ngZd^YZV!]Zii]ngd‰Y]ZZ[iilZZY^c\ZccdY^\db\Z" cdZ\]dgbddciZbV`Zc#9Vio^_cIH=i]ngd‰Y"hi^bjaZgZcY]dgbddcj^iYZ]n" ed[nhZZc^dY^jbj^iYZkdZY^c\#7^_iZlZ^c^\hX]^aY`a^Zg]dgbddcoVaYZ]ned[nhZ ZmigVIH=bV`Zc#7^_iZkZZahX]^aY`a^Zg]dgbddcYVVaicdgbVVa\Zhegd`Zc]Zi IH=#=ZihX]^aY`a^Zg]dgbddchi^bjaZZgiYZXZahid[l^hhZa^c\#>cYZ\gdZ^ZcYZ ]ZghZcdcil^``Za^c\^hhX]^aY`a^Zg]dgbddcdcb^hWVVg#

&FO
UF
TOFMMF
PG
UF
USBHF
TDIJMELMJFS
[BM
FML
PSHBBOTUFMTFM
CFuOWMPFEFO
&FO
PWFS[JDIU
WBO
TVCKFDUJFWF
FO
PCKFDUJFWF
TZNQUPNFO
EBBSWBO
JT
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM
 &FO
[JFLF
TDIJMELMJFS
LBO
JOFFOT
BMMF
TDIJMELMJFSIPSNPPO
MPTMBUFO
EJF
CJOOFO
JO
EF
LMJFS
MJHU
PQHFTMBHFO
&S
POUTUBBU
EBO
FFO
MFWFOTHFWBBSMJKLF
´UIZSFPUPYJTDIF
TUPSNµ
NFU
IZQFSUIFSNJF
BHJUBUJF
EFMJSJVN
JOTVMUFO
PG
DPNB
UPFOBNF
WBO
IBSUSJUNFTUPPS OJTTFO
FO
IBSUGBMFO


=dgbdcVaZVVcYdZc^c\Zc 227

Tabel 11.2 Symptomen en complicaties van een te snelle en een te langzame schildklierwerking Thyreotoxicose (hyperthyreoïdie)

Hypothyreoïdie

dbhX]g^_k^c\

™ \Zkda\ZckVciZkZZahX]^aY`a^Zg" ]dgbddc

™ \  Zkda\ZckVciZlZ^c^\hX]^aY`a^Zg" ]dgbddc

ddgoV`Zc

™ Vjid"^bbjjc/o^Z`iZkVccYZhX]ZYZa]daiZ^hZgegZX^Zh\ZcdZ\eaVVihkddg]ZghZclZZ[hZa!]ZghZcka^Z" oZcZc]ZghZckdX]i!a^fjdgXZgZWgdhe^cVa^h#9ZYV\Za^_`hZegdYjXi^ZkVca^fjdg ^hZkZc\gddiVahYZ]dZkZZa]Z^YY^ZWdkZc^cYZhX]ZYZa]daiZlZZgiZgj\`ZZgi

33

CZjgdad\^hX]ZVVcYdZc^c\Zc 243

33

cVVg]ZiWadZY!k^VYZ\gVcjaVi^ZhkVcEVXX]^dc^#:g^hZZcXdchiVciZhigddbkVc ]ZghZckdX]iYddgYZhX]ZYZa]daiZ!db]Zigj\\ZcbZg\]ZZcZclZZgiZgj\#

"MMFT
XBU
FS
JO
EF
TDIFEFMIPMUF
CJK
LPNU
SVJNUF
JOOFFNU
FO
FWFOUVFFM
JO
PNWBOH
UPFOFFNU
MFJEU
PQ
EFO
EVVS
UPU
FFO
WFSIPHJOH
WBO
EF
ESVL
JO
EF
TDIFEFM
%BU
IFFU
WFSIPPHEF
JOUSBDSBOJqMF
ESVL
&FO
BBOUBM
PPS[BLFO
JT
BG
UF
MFJEFO
VJU
¾HVVS
 bloeding in hersenweefsel '
hypertensie '
in een infarct '
trauma '
kwaadaardige tumor '
AV-malformatie

bloeding in hersenvliezen '
epiduraal '
subduraal '
subarachnoidaal

verhoogde intracraniële druk obstructie liquorstroom '
spina bifida gestoorde opname van liquor in bloed '
na SAB '
na meningitis

tumorgroei '
gliomen '
meningeoom

hersenoedeem '
rond ischemie en infarct '
door infecties '
rond tumor '
hersenkneuzing (contusie) '
hersenanoxie '
acidose (bijv. COPD)

hersenabces

Figuur 12.3 Vijf soorten oorzaken van een verhoogde druk in de schedelholte.

&FO
HF[XFM
WBO
IFU
IFSTFOWMJFT
FFO
NFOJOHFPPN
JT
CJKOB
BMUJKE
HPFEBBSEJH
FO
CMJKGU
EBU
NFFTUBM
%F
ESVL
PQ
IFU
POEFSMJHHFOEF
CSFJO
LBO
UPU
VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO
MFJEFO
5VNPS HSPFJ
JO
IFU
CSFJO
¾HVVS

JT
WBBL
IFU
HFWPMH
WBO
FFO
PG
NFFS
VJU[BBJJOHFO
IFSTFONFUB TUBTFO
1SJNBJSF
IFSTFOUVNPSFO
POUTUBBO
WBOVJU
IFU
TUFVOXFFGTFM
EF
HMJB
7BOEBBS
EF

WFS[BNFMOBBN
HMJPNFO
%F
JO¾MUSBUJFWF
HSPFJ
TUSFLU
[JDI
NJDSPTDPQJTDI
HF[JFO
BMUJKE
WFS EFS
VJU
EBO
XBU
UJKEFOT
FFO
PQFSBUJF
NFU
IFU
CMPUF
PPH
PG
EF
PQFSBUJFNJDSPTDPPQ
[JDIUCBBS
JT
%BU
NBBLU
SBEJDBMF
EF¾OJUJFWF
OFVSPDIJSVSHJTDIF
WFSXJKEFSJOH
PONPHFMJKL #JK
CMPFEJOHFO
JO
EF
IFSTFOFO
FO
JO
EF
IFSTFOWMJF[FO
TQFFMU
CFIBMWF
USBVNB
PPL
IFU
HF CSVJL
WBO
BOUJTUPMMJOH
FFO
SPM
)FSTFOPFEFFN
LFOU
WFMF
PPS[BLFO
4PNNJHF
EBBSWBO
[JKO
UF
CFuOWMPFEFO
)FU
PFEFFN
CJK
JOGFDUJFT
FO
UVNPSHSPFJ
LBO
NFO
QSPCFSFO
UF
CFTUSJKEFO
NFU
EFYBNFUIBTPO
#JK
FFO
HPFEF
OJFSGVODUJF
JT
FFO
JOGVVT
NFU
NBOOJUPM
[JOWPM
%F
MJRVPSTUSPPN
LBO
PQ
XFH
OBBS
IFU
SVHHFONFSH
HFCMPLLFFSE
XPSEFO
UFS
IPPHUF
WBO
EF
IFSTFOTUBN
FO
EF
LMFJOF
IFSTFOFO
%F
CMPLLBEF
LBO
LPNFO
EPPS
UVNPSHSPFJ
CMPFEJOH
JO
EF
BDIUFSTUF
TDIFEFMHSPFWF
PG
FFO
BBOHFCPSFO
NJTWPSNJOH
UFS
IPPHUF
WBO
EF
LMFJOF
IFSTFOFO
EJF
WBBL
CJK
FFO
TQJOB
CJ¾EB
XPSEU
HF[JFO
%F

HSBOVMBUJFT
WBO
1BDDIJPOJ
LVOOFO
WFSTUPQU
SBLFO
EPPS
TUPMTFMUKFT
OB
FFO
TVCBSBDIOPuEBMF

CMPFEJOH
PG
EPPS
QVTSFTUFO
OB
FFO
CBDUFSJqMF
NFOJOHJUJT
#JK

MJRVPSTUPPSOJTTFO
LVOOFO
EF
MJRVPS SVJNUFO
EF
IFSTFOWFOUSJLFMT
XJKEFS
XPSEFO
%BU
IFFU
FFO
IZESPDFGBMVT
%SBJOBHF
EBBSWBO
LBO
[JOWPM
[JKO
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
PPS[BBL

2447Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

vormen "
primair
  

  "
    
 n

brar

  

mammacar behandeling "
chirur

  
 
  
 



 
  


  "
r   

toedracht "
verbrek 
 
     "
v  
 

 "





 




  "





 




r



     

symptomen "
uitvalsverschijnselen "
epilepsie "
tek  
 
 
intracraniël


complicaties "

 
 


   "
bl 



!VA! "
  
 

Figuur 12.4 Vormen, toedracht, symptomen, complicaties en behandeling van hersentumoren.

E (openen van de ogen) spontaan

4

op aanspreken

3

op een pijnprikkel

2

niet

1

M (motorische reactie) voert opdrachten uit

6

lokaliseert (brengt hand tot schouderhoogte, als onderzoeker pijnlijke druk op oogkas uitoefent)

5

buigt normaal

4

buigt pathologisch (bijvoorbeeld gelijktijdig met de armbuiging zijn er een strekking en naar binnen draaien van de benen en buigen van de vingers over de duim)

3

strekt

2

geen reactie

1

V (verbale reactie) uit zich georiënteerd

5

is verward

4

vloekt, scheldt

3

kreunt, gromt

2

geen geluid

1

Figuur 12.5 De daling van het bewustzijn kan in een getal worden uitgedrukt met de EMV-score. Een helder bewustzijn leidt tot de score 4-6-5, er is sprake van bewusteloosheid bij een score van 1-5-2 of lager.

CZjgdad\^hX]ZVVcYdZc^c\Zc 245

Inklemming %F
NPHFMJKLIFEFO
WBO
IFSTFOXFFGTFM
PN
VJU
UF
XJKLFO
WPPS
ESVL
[JKO
CFQFSLU
%FMFO
WBO
EF
IFSTFOFO
XPSEFO
PQ
FFO
HFHFWFO
NPNFOU
´JO
FFO
LMFN
HFOPNFOµ
%BU
HFCFVSU
UFS
IPPHUF
WBO
IFU
UFOUPSJVN
DFSFCFMMJ
EF
QMPPJ
WBO
IFU
IBSEF
IFSTFOWMJFT
BMT
TDIFJEJOH
UVTTFO
EF
LMFJOF
FO
HSPUF
IFSTFOFO
PG
JO
IFU
BDIUFSIPPGETHBU
GPSBNFO
NBHOVN 
*O
CFJEF
HFWBMMFO
TUPQU
EF
IFSTFOTUBN
NFU
XFSLFO
%F
CMPFEUPFWPFS
UFS
QMBBUTF
TUPLU
6JUFJOEFMJKL
MFJEU
EBU
UPU
BQOFV
FO
PWFSMJKEFO
%BBSBBO
HBBO
POEFS
BOEFSF
WPPSBG
IPPGEQJKO
CFXVTU[JKOTEB MJOH
¾HVVS



LSBDIUJH
CSBLFO
QSPKFDUJFMCSBLFO


EBU
EPPS
EF
CFXVTU[JKOTEBMJOH
FDIUFS
OJFU
EPPS
NJTTFMJKLIFJE
XPSEU
WPPSBGHFHBBO
FFO
WFSUSBBHEF
FO
TUSBL
HFTQBOOFO
QPMTTMBH
ESVLQPMT


WFSTDIJMMFO
JO
QVQJMHSPPUUF
FO
BGOBNF
WBO
EF
QVQJMSF¿FY
PQ
MJDIU

12.5

Epilepsie

*FNBOE
NFU
FQJMFQTJF
IFFGU
SFHFMNBUJH
BBOWBMMFO
XBBSCJK
IFSTFODFMMFO
UFHFMJKLFSUJKE
IVO
FMFLUSJTDIF
JNQVMTFO
NBLFO
%JF
JNQVMTFO
HBBO
NFU
FMLBBS
JO
EF
QBT
MPQFO
TZO DISPOJTFSFO 
%BBSNFF
WFSTUPSFO
[F
EF
OPSNBMF
XFSLJOH
WBO
EF
IFSTFOFO
FO
WBBL
[FMGT
IFU
CFXVTU[JKO
)PFXFM
IFSTFODFMMFO
EPPS
FFO
FGGFDUJFWF
TBNFOXFSLJOH
WPPS
HPFEF
GVODUJFT
[PSHFO
NPFU
FS
PPL
FFO
SFN
PQ
EF
IFSTFODFMMFO
[JKO
%BU
WPPSLPNU
POUTQPSJOH
&FO
VJUHFCSFJE
TZTUFFN
WBO
IFSTFODFMWFSCJOEJOHFO
JO
EF
TDIPST
TUBBU
JO
EJFOTU
WBO
EF[F
EFNQJOH
FO
EF
SFNNFOEF
QSJLLFMPWFSESBDIUTTUPG
IJFSCJK
IFFU
("#"
HBNNBBNJOPCPUFS[VVS 
&FO
UFLPSUTDIJFUFOEF
EFNQJOH
XFSLU
TZODISPOJTBUJF
POUTQPSJOH
FO
FQJMFQTJF
JO
EF
IBOE .FO
WBU
FQJMFQTJF
PQ
BMT
FFO
MBTUJHF
FO
TPNT
OBSF
VJULPNTU
WBO
FFO
TBNFOTQFM
WBO
UXFF
POHVOTUJHF
PNTUBOEJHIFEFO 
%F
LSBDIU
WBO
IFU
EFNQFOEF
OFUXFSL
WFSTDIJMU
WBO
QFSTPPO
UPU
QFSTPPO
&S
JT
FFO
FSGFMJKLF
LXFUTCBBSIFJE 
&FO
MFUTFM
LBO
EF
WFSCJOEJOHFO
JO
IFU
EFNQFOEF
OFUXFSL
CFTDIBEJHFO
*FUT
XBU
EF
IFSTFODFMMFO
JSSJUFFSU
LBO
FFO
BBOWBM
QSPWPDFSFO
FO
EF
IFSTFOFO
[FMG
[JKO
UF
MBBU
PN
IFU
UF
WPPSLPNFO ;JF
QBSBHSBBG

WPPS
FFO
LPSUF
CFTDISJKWJOH
WBO
WFSTDIJMMFOEF
VJUJOHTWPSNFO
WBO
FQJMFQTJF &FO
HBOHCBSF
JOEFMJOH
JO
FQJMFQUJTDIF
BBOWBMMFO
OFFNU
EF
VJUCSFJEJOH
WBO
EF
BCOPSNBMF
BDUJWJUFJU
WBO
EF
IFSTFODFMMFO
BMT
VJUHBOHTQVOU
&FO
QBSUJqMF
BBOWBM
CMJKGU
CFQFSLU
UPU
nnO
EFFM
WBO
EF
IFSTFOTDIPST
0Q
EJF
QMBBUT
[BM
FFO
CFTDIBEJHJOH
[JUUFO
PPL
BM
JT
EJF
PQ
FFO
.3*
OJFU
UF
[JFO
)FU
&&(
UJKEFOT
EF
BBOWBM
JT
HFTUPPSE
$PNQMFYF
QBSUJqMF
BBOWBMMFO
LVO OFO
CFJEF
TMBBQLXBCCFO
JO
EF
BCOPSNBMF
BDUJWJUFJU
NFFOFNFO
WBOXFHF
EF
VJUHFCSFJEF
WFSCJOEJOHFO
EBBSUVTTFO
1SJNBJS
HFHFOFSBMJTFFSEF
FQJMFQTJF
XPSEU
PQHFWBU
BMT
FFO
PO HFSFNEF
BDUJWJUFJU
EJF
[JDI
WBOVJU
EJFQF
IFSTFOHFCJFEFO
JO
nnO
LFFS
PWFS
EF
IFMF
TDIPST
WFSTQSFJEU
&FO
CJK[POEFSF
QMBBUT
JT
FS
WPPS
TFDVOEBJS
HFHFOFSBMJTFFSEF
FQJMFQTJF
EF
BBOWBM
CFHJOU
QBSUJFFM
FO
CSFJEU
VJU
UPU
FFO
HFHFOFSBMJTFFSE
UPOJTDIDMPOJTDI
JOTVMU
%F
LBOT
JT
HSPPU
EBU
FS
JO
EF
TDIPST
FSHFOT
MFUTFM
CFTUBBU
%F
QMBBUT
EBBSWBO
JT
BG
UF
MF[FO
BBO
IPF
EF
BBOWBM
CFHJOU

2467Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 12.4 Oorzaken van epilepsie en voorbeelden van factoren die een aanval kunnen provoceren Oorzaken van epilepsie

Voorbeelden van factoren die een aanval kunnen provoceren

Zg[Za^_`ZVVcaZ\

™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™

]ZghZcaZihZa!odVah/ ™ VVc\ZWdgZcW^_k#ojjghid[\ZWgZ` ™ dcil^``Za^c\hhiddgc^hW^_k#ijWZgZjoZ hXaZgdhZ!ZZcVgiZg^dkZcZjoZbVa[dgbVi^Z ™ 8K6 ™ igVjbV ™ ]ZghZcijbdgeg^bV^gd[bZiVhiVhZc bZc^c\^i^h!]ZghZcVWXZh

c^Zi^ccZbZckVcVci^"Ze^aZei^XV ^ciZgVXi^ZbZibZY^XVi^Z!lVVgYddgYZhe^Z\ZaoV`i haVVe\ZWgZ` Y^ZeZhaVVe[VhZc hi^_\^c\a^X]VVbhiZbeZgVijjg ]neZgkZci^aVi^ZhigZhh a^X]iÄ^ihZcd#V#k^YZd\VbZh ]ned\an`Zb^Z dciigZ``^c\kVcVaXd]da dciigZ``^c\kVcWZcodY^VoZe^cZc

&FO
HFHFOFSBMJTFFSEF
TUBUVT
FQJMFQUJDVT
[JF
QBSBHSBBG

CFESFJHU
IFU
MFWFO
WPPSBM
WBOXFHF
IFU
POUTUBBO
WBO
BDJEPTF
0NEBU
EF
BEFNIBMJOH
UFMLFOT
TUJMTUBBU
OFFNU
EF
VJU TDIFJEJOH
WBO
$0
BG
5FHFMJKLFSUJKE
JT
FS
FFO
HSPUF
QSPEVDUJF
WBO
NFML[VVS
MBDUBBU
JO
EF
WFSLSBNQUF
TLFMFUTQJFSFO
)FU
HBSBOEFSFO
WBO
EF
[VVSTUPGWPPS[JFOJOH
FO
IFU
PQ
UJKE
DPS SJHFSFO
WBO
EF
[VVSHSBBE
WFSHFO
JOUFOTJFWF
[PSH
#FO[PEJB[FQJOFO
JOUSBWFOFVT
[JKO
CF EPFME
PN
EF
POUTQPPSEF
BDUJWJUFJU
TOFM
UF
EFNQFO
CJKWPPSCFFME
DMPOB[FQBN
PG
EJB[FQBN
"OEFSF
NJEEFMFO
[JKO
FS
PPL
[PBMT
GFOZUPuOF
FO
OBUSJVNWBMQSPBBU
7PPSU[FUUJOH
WBO
EF
CFIBOEFMJOH
NFU
BOUJFQJMFQUJDB
JT
CFEPFME
PN
BBOWBMMFO
[P
WFFM
NPHFMJKL
UF
WPPSLPNFO

12.6 Enkele andere aandoeningen van het zenuwstelsel in het kort kennisclip 5SFGXPPSEFO
BMT
IBOESFJLJOH
WPPS
OBEFSF
CFTUVEFSJOH
FO
FOLFMF
SFMFWBOUF
BBO EBDIUTQVOUFO
[JKO
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM

FO

,FOOJTDMJQT
HBBO
WFSEFS
JO
PQ
POEFSTUBBOEF
BBOEPFOJOHFO
Tabel 12.5 Trefwoorden en enkele relevante aandachtspunten bij andere aandoeningen van het zenuwstelsel. Aandoening

Korte omschrijving

Symptomen

hjWVgVX]cd‰YVaZWadZ" Y^c\H67

haV\VYZga^_`ZWadZY^c\^c he^ccZclZWka^Zh

eZgVXjji]dd[Ye^_c!bZc^c\ZVaZeg^``Z" a^c\!WZljhio^_chYVa^c\

Ze^YjgVVa]ZbViddb

WadZYj^ihidgi^c\ijhhZc hX]ZYZaWdiZcYjgV

cVigVjbVZZc»hnbeiddbaddh^ciZgkVa¼! YVVgcVhcZaaZWZljhio^_chYVa^c\

hjWYjgVVa]ZbViddb

WadZYj^ihidgi^c\dedkZg\Vc\ kVche^ccZclZWka^ZhZcYjgV

kVV`X]gdc^hX]/Xd\c^i^ZkZVX]iZgj^i\Vc\! kZgigV\^c\!addehiddgc^hhZc!b^Xi^Z"VegVm^Z

VgiZg^dkZcZjoZbVa[dg" bVi^Z

b^hkdgb^c\kVcWadZYkViZc! Y^ZZZc`ajlZckdgbZc^cYZ ]ZghZcZcd[VVc]ZideeZgkaV`

Ze^aZeh^Z!j^ikVahkZghX]^_chZaZc

33

CZjgdad\^hX]ZVVcYdZc^c\Zc 247

33 Aandoening

Korte omschrijving

Symptomen

bjai^eZaZhnhiZZbVigdÃZ

V[WgVV`kVckZghX]^aaZcYZ WVVchnhiZbZc^cYZ]Zg" hZcZc

ZmigVe^gVb^YVaZhiddgc^hhZceVg`^chd" c^hbZ!XdŽgY^cVi^Zhiddgc^hhZc!VjidcdbZ hiddgc^hhZc!W^_k#dgi]dhiVi^hX]Z]nediZch^Z

VbndigdÃhX]ZaViZgVaZ hXaZgdhZ6AH

egd\gZhh^ZkZVVciVhi^c\kVc YZhnhiZbZckddgYZbdid" g^Z`Zche^Zg`gVX]i

idZcZbZcYZhe^ZgolV`iZ!heVhi^X^iZ^i! he^ZgVigdÃZ![VhX^XjaVi^Zh

bZc^c\Zddb

\dZYVVgY^\\ZolZakVc ]ZghZcka^ZoZc&%`lVVY" VVgY^\

]dd[Ye^_c!addehiddgc^hhZc!haj^eZcYZj^i" kVahkZghX]^_chZaZc!Ze^aZeh^Z!Xd\c^i^ZkZ VX]iZgj^i\Vc\

bZc^c\^i^h

^c[ZXi^ZkVc]ZghZcka^ZoZc kddgVahe^ccZclZWka^Zh

`ddgih!bZc^c\ZVaZeg^``Za^c\

]nYgdXZ[Vajh

kZg\gdi^c\kVc]ZghZckdX]i" gj^biZc

]dd[Ye^_c!kZg]dd\YZYgj`^cYZhX]ZYZa" ]daiZ

YlVghaVZh^Z

hX]VYZVVc]Zigj\\ZcbZg\ deZZcWZeVVaYc^kZVj

eVgVeVgZhZbZiheVhi^X^iZ^i!\ZkdZahkZg" a^Zh!b^Xi^Zhiddgc^hhZc!YZ[ZXVi^Zhiddgc^h" hZc0VjidcdbZdcigZ\Za^c\VjidcdbZ Y^h[jcXi^Z

he^cVW^ÃYVbZibZc^c" \dbnZad`ƒaZ

\ZZckdaaZY^\Zhaj^i^c\kVc lZgkZaWdd\!oZcjllZZ[hZa a^\iVVc]Zi]j^YdeeZgkaV` »deZcgj\¼

eVgVeVgVanhZ!]nedidc^Z!\ZkdZahkZga^Zh! b^Xi^Zhiddgc^hhZc!YZ[ZXVi^Zhiddgc^hhZc

ajZhhiVY^jb>>>hnÃa^h! cZjgdajZh

^c[ZXi^ZXZcigVaZoZcjlhiZa" hZabZiTreponema pallidum

addehiddgc^hhZc!kZga^ZhkVck^iVaZ hZch^W^a^iZ^i!bVc^hX]ZehnX]di^hX]Z kZghX]^_chZaZc

o^Z`iZkVcAnbZ

^c[ZXi^ZkVc]ZiXZcigVVa oZcjlhiZahZabZiBorrelia cZjgdWdggZa^dhZ

kddgVae^_coZcjlldgiZaeg^``Za^c\

cZjgdeVi]^Z

VVciVhi^c\kVcZZcoZcjl

o^ZÃ\jjg(#&'

edancZjgdeVi]^Z

VVciVhi^c\kVckZZaoZcjlZc

bZZhiZ\ZkdZahkZga^Zh!`gVX]ihkZga^ZhZc VjidcdbZkZghX]^_chZaZcVVckdZiZcZc ]VcYZc

hncYgddbkVc!j^i\ZWgZ^Y :B9¼h gZÄjmo^Z`iZ

V[l^_`^c\Zc^cYZkdgbkVc]Zbd\adW^cZ]Zbd\ad" W^cdeVi]^Z

h^``ZaXZaVcZb^Z

bZX]Vc^hX]ZWZhX]VY^\^c\ZgnigdXniZc

]ZbdY^VanhZ

W^_lZg`^c\kVcbZY^X^_cZc

]Zbdani^hX]ZVcZb^Z

^c[ZXi^ZkVcZgnigdXniZc

bVaVg^V

i]VaVhhZb^Z

"GXJKLFOEF
SPEF
CMPFEDFMMFO
EJF
HFFO
MBOH
MFWFO
CFTDIPSFO
JT
LPNFO
WPPS
CJK
FSGF MJKLF
BBOEPFOJOHFO
EJF
EF
WPSN
WBO
EF
IFNPHMPCJOFNPMFDVMFO
WFSBOEFSFO
4JLLFMDFM BOFNJF
JT
FFO
BBOEPFOJOH
CJK
NFOTFO
NFU
WPPSPVEFST
VJU
8FTU"GSJLB
4JLLFMWPSNJHF
SPEF
CMPFEDFMMFO
[JKO
FYUSB
LXFUTCBBS
FO
LVOOFO
PQ
BMMFSMFJ
QMBBUTFO
WBTUMPQFO
JO
EF
LMFJOTUF
CMPFEWBBUKFT
&FO
EFSHFMJKLF
´TJLLFMDFMDSJTJTµ
MFJEU
UPU
NJMUJOGBSDUFO
$7"µT
FO
BOEFSF
HSPUF
FMMFOEF *O
HSPUF
EFMFO
WBO
EF
XFSFME
IFCCFO
LJOEFSFO
°
NBBS
OJFU
BMMFFO
[JK
°
UF
NBLFO
NFU
UXFF
CFESFJHJOHFO
UFHFMJKLFSUJKE
IPOHFS
FO
FFO
NBMBSJBQBSBTJFU
%F
FFSTUF
CFMFNNFSU
EF
BBONBBL
WBO
SPEF
CMPFEDFMMFO
EF
UXFFEF
WFSOJFUJHU
SPEF
CMPFEDFMMFO

13.1.2

Symptomen

'PSTF
BOFNJF
JT
UF
[JFO
BBO
FFO
CMFFL
TMJKNWMJFT
JO
IFU
POEFSTUF
PPHMJE
"MT
IFU
OPH
FSHFS
XPSEU
WFSCMFLFO
EF
IBOEMJKOFO
%F
LMBDIUFO
LVOOFO
CFTUBBO
VJU
WFSNPFJEIFJE
[XBSUF
WMFLLFO
WPPS
EF
PHFO
TOFM
CVJUFO
BEFN
SBLFO
FO
IBSULMPQQJOHFO
"OFNJF
EJF
CJOOFO
LPSUF
UJKE
POUTUBBU
MFJEU
TOFMMFS
UPU
LMBDIUFO
EBO
FFO
TMVJQFOE
POUTUBOF
BOFNJF "OFNJF
WFSNJOEFSU
EF
USBOTQPSUDBQBDJUFJU
WPPS
[VVSTUPG
JO
IFU
CMPFE
)BSU
FO
MPOHFO
NPFUFO
FFO
UBOEKF
CJK[FUUFO
"OFNJF
WFSTUFSLU
IBSUGBMFO
FO
BOHJOB
QFDUPSJT
FO
JT
PO HVOTUJH
CJK
$01%
"OFNJF
CFWPSEFSU
EFDVCJUVT
FO
LBO
SFWBMJEBUJF
QPTUPQFSBUJFG
JO
EF
XFH
TUBBO

13.1.3

Behandeling

%F
CFIBOEFMJOH
SJDIU
[JDI
PQ
EF
PPS[BBL
*+[FSTVQQMFUJF
IFFGU
WPPSBM
LBOT
WBO
TMBHFO
BMT
FFO
FWFOUVFFM
MFL
WFSIPMQFO
JT
5SBOTGVTJFCFIPFGUF
NFU
FSZUSPDZUFODPODFOUSBBU
QBDLFE
DFMMT
JT
BCTPMVVU
BBOXF[JH
CJK
FFO
)C
MBHFS
EBO

NNPMM
#JK
FFO
)C
UVTTFO

FO

IBOHU
EF
CFTMJTTJOH
PN
XFM
PG
OJFU
UF
USBOTGVOEFSFO
BG
WBO
BMMFSMFJ
QBUJqOULFONFS LFO
WPPSBM
MFFGUJKE
UPFTUBOE
WBO
IBSU
FO
MPOHFO
FO
EF
OPPE[BBL
PN
NFU
SFWBMJEBUJF
UF
TUBSUFO

2547Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

13.2

Leukemie, lymfoom en multipel myeloom

kennisclip

9ZkZghX]^aaZcYZhddgiZcl^iiZWadZYXZaaZcodg\Zc^cdcYZga^c\ZhVbZclZg`^c\ kddgZZc\gddiYZZakVcYZV[lZZg#=ZiWZZcbZg\bVV`iYZkZghX]^aaZcYZhddg" iZc\gVcjadXniZc#9ZoZolZgkZck^VYZWadZYhigddbj^idkZg]Zia^X]VVb#9ZcZj" igdÃZaZ\gVcjadXniZco^_cdcb^hWVVgkddg]ZiWZhig^_YZckVc^c[ZXi^Zh# KZZaanb[dXniZckZgWa^_kZc^canb[Z`a^ZgZc!YZb^aiZcVcYZganb[Vi^hX]lZZ[hZa! bVVgo^_cdd`^c]ZiWZZcbZg\Zc]ZiWadZYiZk^cYZc#Anb[dXniZco^_cdcb^hWVVg kddgdcYZgbZZgVci^hid[kdgb^c\ZcYZdcil^``Za^c\kVc^bbjc^iZ^i#

risicofactoren 
 
 
  
 

 n 
a

leukemie diagnose en therapie 


  


  
   
a 
 

woekering van stamcellen in beenmerg gevolgen 
   



  
  

  
  
  

  







  





ce 

 oom

symptomen en complicaties 
  




 
o     
    
 v 


   
v  
  

 e 
    
 

Figuur 13.1 Stoornissen, symptomen en gevaren bij acute leukemie.

#JK
MFVLFNJF
JT
FS
LXBBEBBSEJHF
HF[XFMHSPFJ
WBOVJU
DFMMFO
EJF
[JDI
OPH
IFFM
WSPFH
JO
IVO
POUXJLLFMJOH
UPU
XJUUF
CMPFEDFM
CFWJOEFO
)FU
CFFONFSH
SBBLU
FS
PWFSWPM
NFF
;F
GVODUJPOFSFO
OJFU
WFSESJOHFO
EF
SFTU
FO
LVOOFO
HBBO
[XFSWFO &FO
MZNGPPN
JT
FFO
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
WBO
MZNGPDZUFO
WBOVJU
MZNGFLMJFSFO
EF
NJMU
PG
MZNGBUJTDI
XFFGTFM
JO
CJKWPPSCFFME
IFU
NBBHEBSNLBOBBM
PG
EF
MFWFS
%BBSCJK
IPSFO
EF
[JFLUF
WBO
)PEHLJO
FO
EF
OPO)PEHLJOMZNGPNFO
%F[F
MBBUTUF
LPNFO
WBLFS
WPPS
FO
MJKLFO
JO
BBOUBM
UPF
UF
OFNFO
&FO
TOFM
HSPUFS
XPSEFOEF
IBSEF
NBBS
QJKOMP[F
MZNGFLMJFS
JT
WBBL
FFO
FFSTUF
TZNQUPPN
%F
DFMMFO
LVOOFO
PWFSBM
UFSFDIULPNFO
FO
BMT
EF
BHSFTTJFWF
HSPFJ
FSWBO
OJFU
JO
EF
IBOE
UF
IPVEFO
JT
OFFNU
EF
UPUBMF
UVNPSHSPFJ
NBTTBMF
WPSNFO
BBO )FU
NVMUJQFM
NZFMPPN
EF
[JFLUF
WBO
,BIMFS
POUTUBBU
BMT
QMBTNBDFMMFO
PPSTQSPOLFMJKL
VJU
MZNGFLMJFSFO
IFU
CFFONFSH
PWFSXPFLFSFO
1MBTNBDFMMFO
[JKO
#MZNGPDZUFO
EJF
OPS NBBM
HFTQSPLFO
BOUJMJDIBNFO
NBLFO
BMT
IFU
OPEJH
JT
FO
EBO
XFFS
TUJMWBMMFO
4PNT
HF CFVSU
EBU
OJFU
FO
JO
IFU
CFFONFSH
HFEJKU
EF
POUTQPPSEF
DFM
LFOOFMJKL
HPFE
#FSVDIU
[JKO


6VcYdZc^c\ZckVcWZZcbZg\ZcWadZY 255

EF
QMBBUTFO
XBBS
IFU
NZFMPPN
IFU
CPU
BBOUBTU
CPUIBBSEFO
NFU
LOBHFOEF
QJKO
WBBL
µT
OBDIUT
)FU
WFS[XBLUF
CPU
LBO
BBOMFJEJOH
[JKO
UPU
FFO
TQPOUBOF
XFSWFMGSBDUVVS
NFU
HF WBBS
WPPS
FFO
EXBSTMBFTJF
0PL
LBO
FFO
CPUIBBSE
SFDIUTUSFFLT
PQ
IFU
SVHHFONFSH
ESVL LFO
)FU
NZFMPPN
QSPEVDFFSU
OVUUFMP[F
CSPLTUVLLFO
WBO
BOUJMJDIBNFO
%F[F
LPNFO
JO
EF
VSJOF
FO
WFSTUPQQFO
EF
OJFSLBOBBMUKFT
NFU
OJFSTDIBEF
BMT
HFWPMH
4PNT
JT
KBSFOMBOHF
[JFLUFWSJKF
PWFSMFWJOH
NPHFMJKL
NBBS
WBBL
JT
EF
[JFLUF
OJFU
UF
CFUFVHFMFO

13.3

Stollingsstoornissen

kennisclip "BO
EF
TUPMMJOH
EPFO
WBOVJU
IFU
CMPFE
EF
USPNCPDZUFO
VJU
IFU
CFFONFSH
FO
EF
TUPM MJOHTFJXJUUFO
VJU
EF
MFWFS
NFF
4UPMMJOH
JT
OVUUJH
NBBS
PPL
SJTLBOU
%JFQF
WFOFV[F
USPNCPTF
JT
EBBS
FFO
WPPSCFFME
WBO
&S
CFTUBBO
EBBSPN
WFSTDIJMMFOEF
SFHFMNFDIBOJT NFO
EJF
TBNFO 
EF
TUPMMJOH
PQ
HBOH
CSFOHFO
FO
PQ
HBOH
IPVEFO
UPU
IFU
NPNFOU
EBU
IFU
TUPMTFM
BG
JT 
EF
BBOHSPFJ
WBO
IFU
TUPMTFM
JO
EF
IBOE
IPVEFO
EPPS
IFU
PQ
UJKE
BG
UF
SFNNFO 
FFO
TUPMTFM
BGCSFLFO
EBU
[JKO
XFSL
IFFGU
HFEBBO
¾CSJOPMZTF 

Figuur 13.2 Elektronenmicroscopische opname van een vers bloedstolsel. De rode bloedlichaampjes zijn gevangen in een netwerk van fibrinedraden.

2567Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

13.3.1

Toegenomen bloedingsneiging

.PHFMJKLF
VJUJOHFO
WBO
FFO
TUFSL
BGHFOPNFO
TUPMMJOH
TUBBO
HFOPFNE
JO
QBSBHSBBG

&OLFMF
PPS[BLFO
[JKO
BG
UF
MFJEFO
VJU
¾HVVS


onvoldoende aanmaak trombocyten 
leuk  
 
 oom 
chemotherapie en andere medicatie

andere oorzaken 
overdosis of cumulatie van DOAC, heparine $
bijwerking fibrinolytica

trombocyten leven te kort 
gr
oedverlies 
bijwerking medicijnen 
    
vergro
 
  
hemodial

toegenomen bloedingsneiging

onvoldoende aanmaak stollingseiwitten 
leverfal  
 

 
K 
hemofilie 
overdosering vitamine K-antagonisten 
interacties met vitamine K-antagonisten

trombocyten werken slecht 
uremie 
 
 
Vo
   $
bijwerking van NSAID's

verlies van stollingseiwitten 
gr
   

 

 e


  
 


Figuur 13.3 Enkele oorzaken van toegenomen bloedingsneiging. Cursief zijn iatrogene oorzaken. DIS: diffuse intravasale stolling; DOAC: directe orale anticoagulantia.

13.3.2

Toegenomen stollingsneiging

#JK
IFU
POUTUBBO
WBO
USPNCPTF
TQFMFO
GBDUPSFO
WBOVJU
EF
WBBUXBOE
FO
EF
TBNFOTUFM MJOH
WBO
IFU
CMPFE
FFO
SPM
;JF
EBBSPN
PPL
QBSBHSBBG

FO

&FO
CJKOB
TQPOUBOF
TUPMMJOHTOFJHJOH
EPPS
´JOEJLLJOHµ
WBO
IFU
CMPFE
LBO
POUTUBBO
EPPS
GPSTF
EFIZESBUJF
PG
FFO
TUFSLF
UPFOBNF
WBO
IFU
BBOUBM
SPEF
CMPFEDFMMFO
&SGF MJKLF
GBDUPSFO
LVOOFO
FSWPPS
[PSHFO
EBU
IFU
NFDIBOJTNF
PN
EF
BBOHSPFJ
WBO
FFO
TUPMTFM
JO
EF
IBOE
UF
IPVEFO
OJFU
TUFSL
HFOPFH
XFSLU
)FU
LBO
CJKWPPSCFFME
HBBO
PN
FFO
HFCSFL
BBO
BOUJUSPNCJOF
QSPUFuOF
4
PG
$
7PPS
EBU
MBBUTUF
LBO
POHFWPFMJHIFJE
CFTUBBO
EBU
IFFU
´GBDUPS
7
-FJEFOµ
0PL
LXBBEBBSEJHF
HF[XFMMFO
LVOOFO
CJKWPPS CFFME
FFO
USPNCPTFCFFO
JO
EF
IBOE
XFSLFO
OFU
BMT
SPLFO
PSBMF
BOUJDPODFQUJF
PG
TZOUIFUJTDIF
PFTUSPHFOFO
&FO
SBNQ[BMJHF
PWFS
IFU
IFMF
MJDIBBN
HFBDUJWFFSEF
TUPM MJOH
[JFO
XF
POEFS
BOEFSF
CJK
FSOTUJHF
TFQTJT
%BU
IFFU
EJGGVTF
JOUSBWBTBMF
TUPMMJOH
0WFSBM
POUTUBBO
BGTMVJUJOHFO
NFU
JTDIFNJF
FO
OFDSPTF
BMT
HFWPMH
&S
POUTUBBU
CPWFO EJFO
FFO
UFLPSU
BBO
OPSNBMF
TUPMMJOH
NFU
CMPFEJOLKFT
JO
EF
IVJE
FO
JO
JOXFOEJHF
PSHBOFO
BMT
HFWPMH

6VcYdZc^c\ZckVcWZZcbZg\ZcWadZY 257

13.3.3

Beïnvloeden van de stolling

0Q
WFSTDIJMMFOEF
QMBBUTFO
JO
IFU
CPFL
LPNU
OBBS
WPSFO
IPF
CFMBOHSJKL
EF
QSFWFOUJF
FO
IFU
CFTUSJKEFO
WBO
USPNCPTF
LVOOFO
[JKO
7FSTDIJMMFOEF
NFUIPEFO
[JKO …
SFNNFO
WBO
EF
BHHSFHBUJF
IFU
BBO
FMLBBS
QMBLLFO
WBO
USPNCPDZUFO
CJKWPPSCFFME
NFU
BDFUZMTBMJDZM[VVS
DMPQJEPHSFM …
SFNNFO
WBO
EF
BBONBBL
WBO
FOLFMF
TUPMMJOHTGBDUPSFO
WJB
IFU
CMPLLFSFO
WBO
EF
XFSLJOH
WBO
WJUBNJOF
,
JO
EF
MFWFS
WJUBNJOF
,BOUBHPOJTUFO
[PBMT
BDFOPDPVNBSPM
FO
GFOQSPDPVNPO …
QBSFOUFSBMF
SFNNJOH
WBO
USPNCJOF
NFU
IFQBSJOF
PG
TZOUIFUJTDIF
TUPGGFO
EJF
FSPQ
MJKLFO
OBESPQBSJOF  …
PSBMF
SFNNJOH
WBO
USPNCJOF
NFU
EJSFDUF
PSBMF
BOUJDPBHVMBOUJB
EBCJHBUSBO
SJWB SPYBCBO  …
USPNCPMZTF
IFU
WFSTOFME
BGCSFLFO
WBO
TUPMTFMT
CJKWPPSCFFME
NFU
SFDPNCJOBOU
UJTTVF
QMBTNJOPHFO
BDUJWBUPS
PG
TUSFQUPLJOBTF
%BBSNFF
[JKO
EPPS
USPNCPTF
HFCMPLLFFSEF
WBUFO
PQFO
UF
LSJKHFO

13.4

Enkele andere aandoeningen van de bloedcellen en stoornissen in de plasmasamenstelling

kennisclip 5SFGXPPSEFO
BMT
IBOESFJLJOH
WPPS
OBEFSF
CFTUVEFSJOH
FO
FOLFMF
SFMFWBOUF
BBOEBDIUT QVOUFO
[JKO
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM

FO

,FOOJTDMJQT
HBBO
JO
PQ
POEFSTUBBOEF
BBOEPFOJOHFO
Tabel 13.3

Aandoeningen van bloedcellen en lymfeweefsel

Aandoening, syndroom

Omschrijving

Enkele oorzaken

Symptomen, complicaties

Behandeling

^bbjcdYZÃ" X^…ci^Z

iZ`dgiVVc V[lZZg

=>K!kZgYg^c\^c\ kVc]ZiWZZcbZg\! XVX]Zm^Z

gZX^Y^kZgZcYZZc deedgijc^hi^hX]Z ^c[ZXi^Zh!hZeh^h

egd[naVXi^hX] Vci^W^di^XV!db" \Z`ZZgYZ^hdaVi^Z

^bbjcdhjeegZh" h^Z

dcYZgYgj``Zc kVcYZV[lZZg

X]gdc^hX]ZdcihiZ" `^c\Zc!cVhaZZekVc hZeh^h!bZY^XVi^Z iZ\ZcVjid"^bbjjc" o^Z`iZcZciZ\Zc V[hidi^c\cVdg\VVc" igVcheaVciVi^Z

gZX^Y^kZgZcYZZc deedgijc^hi^hX]Z ^c[ZXi^Zh!hZeh^h

egd[naVXi^hX] Vci^W^di^XV!db" \Z`ZZgYZ^hdaVi^Z

V\gVcjadXnidhZ

dciWgZ`ZckVc cZjigdÃZaZ \gVcjadXniZc

W^_lZg`^c\bZY^" XVi^Z

o^Z^bbjcdYZÃ" X^…ci^Z

o^Z^bbjcdYZÃ" X^…ci^Z

33

2587Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 13.3

Vervolg

33 Aandoening,

Omschrijving

Enkele oorzaken

=>K"^c[ZXi^Z

]jbVVc^bbj" cdYZÃX^…ci^Z" k^gjh^c[ZXiZZgi ZcYddYi I"anb[dXniZc

6>9H HD6!WadZY"WadZY" XdciVXi!igVchb^hh^Z bdZYZgde`^cY

=66GIhighly active antiretroviral therapy

]neZgheaZc^hbZ

iZhiZg`ZlZg" `^c\kVcYZb^ai Yddgb^aikZg" \gdi^c\

edgiVaZ]neZgiZch^Z

kZghiZg`iZ]Zbd" anhZ!iZ`dgiVVc igdbWdXniZc

Zki#heaZcZXidb^Z

VheaZc^Z

\ZZc[jcXi^dcZ" gZcYZb^ai

b^ai^c[VgXiW^_ h^``ZaXZaVcZb^Z! heaZcZXidb^Z

\ZZcV[lZZg iZ\ZcecZjbd" `d``Zc

ecZjbd``ZckVX" X^cVi^ZcdY^\

bdcdcjXaZdh^h ^c[ZXi^dhVo^Z`iZ kVcE[Z^[[Zg

^c[ZXi^ZbZi :ehiZ^c"7Vgg" k^gjh

WZhbZii^c\k^V heZZ`hZaodZcZc! hVbZcj^i‚‚c\aVh Yg^c`Zc

kVV`odcYZg cdZbZchlVVg" Y^\ZWZeZg`^c\Zc0 oZaYZcV[l^_`ZcY kZgaddebZi kZgbdZ^Y]Z^Y

syndroom

Symptomen, complicaties

Behandeling

kennisclip Tabel 13.4

Enkele stoornissen in elektrolyten en zuurgraad van plasma

Aandoening, syndroom

Omschrijving

Enkele oorzaken

Symptomen / complicaties

Voorbeelden van behandeling

]neZgcVig^…b^Z

iZ]dd\cVig^jb" \Z]VaiZ

W^_YZ]nYgVi^Z! dc_j^hi^c[jjhW^_ haZX]iZc^ZglZg" `^c\

idZcZbZcY Ydghi^\Zchj[$ XdbV

WZ]dZYoVbZ^c[j" h^ZbZi]nedidcZ kadZ^hid[

]nedcVig^…b^Z

iZaVV\cVig^jb" \Z]VaiZ

aVc\Yjg^\ igVche^gZgZcd[ Y^VggZZ0»lV" iZg^cidm^XVi^Z¼0 edhideZgVi^Z[!e^_c

kZglVgY]Z^Y$ ^chjaiZc!]ZghZc" dZYZZb!XdbV

]neZg`Va^…b^Z

iZ]dd\`Va^jb" \Z]VaiZ

j^i\ZWgZ^YZ cZXgdhZ!VX^YdhZ! igVjbV!c^Zg[VaZc! `Va^jbheVgZcYZ Y^jgZi^XV

he^ZgolV`iZ$ kZcig^XjaV^gZ g^ibZhiddgc^h iVX]nXVgY^ZZc kZcig^`ZaÃWg^a" aZgZc

d#V#]ZbdY^VanhZ! ^c[jh^Z\ajXdhZZc ^chja^cZ

33

6VcYdZc^c\ZckVcWZZcbZg\ZcWadZY 259

33 Aandoening,

Omschrijving

Enkele oorzaken

Symptomen / complicaties

Voorbeelden van behandeling

]ned`Va^…b^Z

iZaVV\`Va^jb

VVc]djYZcYWgV" `ZcZcY^VggZZ! Y^jgZi^XV

he^ZgolV`iZ! WZljhio^_chYVa^c\ $]Vgig^ibZhiddg" c^h

`Va^jbheVgZcY Y^jgZi^Xjb!ZkZc" ijZZa`Va^jbX]ad" g^YZ

]neZgXVaX^…b^Z

iZ]dd\XVaX^jb" \Z]VaiZ

WdibZiVhiVhZc! bjai^eZabnZ" addb!dkZgYdh^h k^iVb^cZ9!VYZ" cddbW^_hX]^aY" `a^Zg

bdZ!hdbWZg! haVeZg^\!b^h" hZa^_`]Z^YZc WgV`Zc!Vc\hi$ c^ZghiZcZc!VXjiZ eVcXgZVi^i^h! XdbV

kdX]iWVaVch edh^i^Z[bV`Zc ]nedidcZ^c[jh^Z0 Y^jgZhZWZkdgYZ" gZc!ZkZcijZZaeZ" g^idcZVaZY^VanhZ

]nedXVaX^…b^Z

iZaVV\XVaX^jb" \Z]VaiZ

iZ`dgiVVck^iVb^" cZ9!iZ`dgiVVc odca^X]iW^_]ZZa Ydc`ZgZ]j^Y

he^ZgkZg`gVbe^c\ XVaX^jbhjeeaZi^Z ^c]VcYZcZc kdZiZc$]Vgi" g^ibZhiddgc^h" hZc0`Va`kZga^Zh j^iWdilZZ[hZa dhiZdbVaVX^Z! »:c\ZahZo^Z`iZ¼

bZiVWdaZVX^YdhZ

YVa^c\e=Yddg dkZgbVi^\Z egdYjXi^ZkVc ojjgd[haZX]iZ c^Zg[jcXi^Z

^hX]Zb^Z!h]dX`! `ZidVX^YdhZ! c^Zg[VaZc!bZi[dg" b^cZkZg\^[i^\^c\ aVXiVVi

^ciZch^Z[VYZbZc! ^c[jjhbZiW^XVg" hcZaZcY^Ze$ WdcVVi!ddgoVV` lZ\cZbZc XdbV!YZbe^c\ ]Vgihe^Zg

gZhe^gVid^gZ VX^YdhZ

YVa^c\e=Yddg Zgchi^\Zhiddgc^h ^cYZkZci^aVi^Z

Z^cYhiVY^jb 8DE9!hiVijh VhibVi^Xjh

haVVehiddgc^hhZc! odbd\Za^_`ddg" kZghj[Ãc\$XdbV oVV`WZ‰ckadZYZc! VYZb]Va^c\hdc" YZghiZjc^c\

bZiVWdaZVa`VadhZ

hi^_\^c\e=Yddg hid[l^hhZa^c\

iZ\gddiojjgkZg" a^Zhk^VbVV\hVe! VVc]djYZc WgV`Zc!bVV\]Z" kZaZc

olV`iZ!he^Zge^_c! V[l^_`ZcY]Vgi" g^ibZ

gZhe^gVid^gZ Va`VadhZ

hi^_\^c\e=Yddg iZ^ciZch^Z[ VYZbZc

]neZgkZci^aVi^ZW^_ i^ciZa^c\Zc^c eVc^Z`VVckVa ]VcYZc!gdcY YZbdcY!olVVg \ZkdZadeWdghi

syndroom

Vci^"ZbZi^XV! egdidcedbegZb" bZgh

^cVXjiZ[VhZ/ aViZcVYZbZc^c ZZcoV`

14

Enkele aandoeningen van het bewegingsapparaat in het kort

kennisclip

BZkg#C#!*(_VVg!`lVbW^_YZdgi]deZZYkVclZ\ZZgchi^\Zj^ihigVaZcYZe^_c^cYZ gj\!j^ihigVaZcYVVcYZW^ccZc`VcikVc]VVgWdkZcWZZc#9^Ze^_clVh^cZZchdci" hiVVci^_YZch]ZiWZ]Vc\ZckVcZZc`VbZg#=VVgbZY^hX]Zkddg\ZhX]^ZYZc^hkZg" bZaYYZVaaZZcZZchjWVgVX]cd‰YVaZWadZY^c\!oZhi^Zc_VVg\ZaZYZc!Y^ZbZihjXXZh WZ]VcYZaYlVh!Zc]ZieaVVihZckVcZZcYgV^ckVcj^iYZ]ZghZckdX]igj^biZccVVg ]ZiWj^`ka^ZhkVclZ\ZZZc]nYgdXZ[Vajh!ZZcXdbea^XVi^ZkVcYZWadZY^c\#6VcYZoZ WadZY^c\ ]VY o^_ ]^cYZga^_`Z XdcXZcigVi^Zhiddgc^hhZc Zc ZZc a^X]iZ ]Va[o^_Y^\Z kZg" aVbb^c\dkZg\Z]djYZc# 7^_a^X]VbZa^_`dcYZgodZ`lVhZgYj^YZa^_`Ze^_cZcWZlZ\^c\hWZeZg`^c\^cYZ\Z]ZaZ dcYZggj\#=ZiWZZc`dcc^ZiodcYZge^_c\ZhigZ`ildgYZcde\Zi^aY# :ZcBG>a^Zio^ZcYViilZZlZgkZaa^X]VbZckVcYZaZcYZclZgkZa`dadbVVcYZkddg" `Vci lVgZc ^c\ZoV`i# :g lVh hegV`Z kVc Zgchi^\Z dhiZdedgdhZ W^_ ZZc kZgYZg \Z" odcYZkgdjl# 9g^ZbVVcYZcaViZg\ZWZjgYZ]ZioZa[YZbZiZZclZgkZa^cYZWdghihigZZ`!dec^Zjl bZikZZae^_c#J^i\ZWgZ^YdcYZgodZ`cVVgYZbd\Za^_`ZddgoV`ZckVc]ZiWdikZga^Zh WgVX]iVVc]Zia^X]iYVieVi^…ciZiZci^_YZkVcYZ]ZghZcWadZY^c\\ZYjgZcYZil^ci^\ YV\ZclVhWZ]VcYZaYbZi^cidiVVa&*%b\YZmVbZi]Vhdc!iZgegZkZci^ZkVcZZciZ ]d\Z^cigVXgVc^…aZYgj`#>cY^Zi^_YlVh]Zicd\c^ZiVa\ZbZZcYZ\ZlddciZdbZZc egd[naVXi^hX]ZWZ]VcYZa^c\iZ\ZcdhiZdedgdhZ^ciZhiZaaZcW^_YZg\Za^_`Z]dZkZZa]Z" YZchiZg`ZXdgi^XdhiZgd‰YZc#

"BOEPFOJOHFO
WBO
IFU
TLFMFU
EF
TQJFSFO
FO
EF
QF[FO
MFJEFO
UPU
QJKO
GVODUJFWFSMJFT
FO
CF QFSLJOHFO
0OUTUFLJOHFO
HBBO
HFQBBSE
NFU
QMBBUTFMJKLF
FO
BMHFNFOF
POUTUFLJOHTWFSTDIJKO TFMFO
)FU
LBO
POEFS
BOEFSF
HBBO
PN
JOGFDUJFT
UVNPSHSPFJ
EFHFOFSBUJFWF
BBOEPFOJOHFO
FO
USBVNB
(FXSJDIUFO
LVOOFO
PPL
XPSEFO
BBOHFUBTU
EPPS
BVUP
JNNVVO[JFLUFO 5SFGXPPSEFO
BMT
IBOESFJLJOH
WPPS
OBEFSF
CFTUVEFSJOH
FO
FOLFMF
SFMFWBOUF
BBO EBDIUTQVOUFO
[JKO
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM

FO

,FOOJTDMJQT
HBBO
JFUT
WFSEFS
JO
PQ
POEFSTUBBOEF
BBOEPFOJOHFO
P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_14, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2627Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 14.1

Aandoeningen van het bewegingsapparaat: omschrijving en oorzaken

Aandoening

Omschrijving

Voorbeelden van oorzaken

gZjbVid‰YZVgig^i^h

Vjid"^bbjc^iZ^iigZ[i]ZilZZ[hZaYVi \Zlg^X]ihha^_begdYjXZZgihncdk^V

XdbeaZmZddgoVV`/]dgbdcVaZ ^ckadZY!Zg[Za^_`Z^ckadZY!dc" WZ`ZcYZdb\Zk^c\h[VXidg

hZgdcZ\Vi^ZkZdd` gZVXi^ZkZVgig^i^h

kZgoVbZacVVbkddg\Zlg^X]ihdcihiZ`^c\Zc kVV`bZi`ZcbZg`ZcYZ=A6" odcYZgYViZgheZX^ÃZ`ZVci^a^X]VbZcVVc ineZg^c\W^_YZeVi^…ci iZidcZco^_c0W^_k#hedcYna^i^hVc`nadedZi^XV! ehdg^Vh^h!o^Z`iZkVcGZ^iZg

hZei^hX]ZVgig^i^h

WVXiZg^…aZ\Zlg^X]ih^c[ZXi^ZbZi`ddgih" e^Z`0edh^i^ZkZWadZY`lZZ`

hiV[nad`d``Zc!\dcdggdZ! o^Z`iZkVcAnbZ

]ZbVgigdhZ

WadZYj^ihidgi^c\^cYZ\Zlg^X]ih]daiZ

igVjbV!]ZbdÃa^Z

_^X]i

\Zlg^X]ihdcihiZ`^c\ZcYddg`g^hiVakdg" b^c\W^_hiZg`kZg]dd\Yjg^cZojjghe^Z\Za ^c]ZiWadZY

Zg[Za^_`WZeVVaYZhiddgc^h^c XZahid[l^hhZa^c\!W^_lZg`^c\kVc X]Zbdi]ZgVe^ZY^ZVVchaVVi

VgigdhZ

VVciVhi^c\ZcV[cVbZkVc\Zlg^X]ih`gVV`" WZZc

aZZ[i^_Y!dkZgWZaVhi^c\!kZg`ZZgYZ WZaVhi^c\!Zg[Za^_`ZVVcaZ\

egd\gZhh^ZkZhe^Zg" YnhigdÃZo^Z`iZkVc 9jX]ZccZd[7ZX`Zg

he^ZgXZaaZchiZgkZcV[!oZ`jccZc]jc hid[l^hhZa^c\c^Zi^chiVcY]djYZc

Zg[Za^_`ZVVcYdZc^c\0o^Z`iZ kVc9jX]ZccZVaaZZcW^__dc" \Zch

]Zgc^VcjXaZ^ejaedh^ Y^hXjh]Zgc^V

j^iej^aZcYZijhhZclZgkZahX]^_[Ygj`ide ZZcoZcjlldgiZakVV`aVV\^cYZlZgkZa" `dadbajbWVaZlZgkZahZcZZghiZhVXgVaZ lZgkZad[decZ`c^kZVj

Zg[Za^_`ZVVcaZ\!olVVgi^alZg` ZcWj``ZcYlZg`0[gZfjZci aVc\Yjg^\Vjidg^_YZc

hXda^dhZ

o^_YZa^c\hZWdX]i^cYZlZgkZa`dadb

odcYZgYj^YZa^_`ZddgoVV` kddgVaW^_bZ^h_Zh!WZZcaZc\" iZkZghX]^aVahXdbeZchVi^Z! e^_c!heVhi^X^iZ^i

dhiZdedgdhZ

kZga^ZhkVc`Va`ZckZoZahZ^l^ij^iWdi" lZZ[hZa

aZZ[i^_Y!\ZWgZ`kVcdZhigd\ZZc! \ZWgj^`kVcXdgi^XdhiZgd‰YZc! \ZWgZ`VVcWZlZ\^c\!WZYgjhi

dhiZdhVgXddb

`lVVYVVgY^\Z\ZolZa\gdZ^kVcWdiXZaaZc! kVV`^`^cZZckVcYZaVc\Ze^_eWZZcYZgZc

[gVXijjgÃ\jjg&)#&

WdiWgZj`

igVjbV!kZgolV`iWdilZZ[hZa Yddgijbdg\gdZ^!hid[l^hhZ" a^c\hhiddgc^h

Xdaajb[gVXijjg

Y^_WZZc]Vah[gVXijjg

kVaeVgi^_!dhiZdedgdhZ

lZgkZa[gVXijjg

\gddiigVjbV!W^_kgdjlZcde]d\ZaZZ[i^_Y/ lZgkZaa^X]VVboV`i^ccVZZc`aZ^cigVjbV

dhiZdedgdhZ

ajmVi^Z

WdiYZaZcgV`Zc]jcdcYZga^c\XdciVXi^c ZZc\Zl^X]i`g^_iYddgigVjbV0dcilg^X]i^c\ bZihX]VYZVVc\Zlg^X]ihWVcYZc

dhiZdbnZa^i^h

^c[ZXi^ZkVcWZZcbZg\Zcdba^\\ZcY WdilZZ[hZa

:c`ZaZVVcYdZc^c\ZckVc]ZiWZlZ\^c\hVeeVgVVi^c]Zi`dgi 263

Figuur 14.1 Spiraalfractuur midden in het rechterdijbeen.

Tabel 14.2 Aandoeningen van het bewegingsapparaat: complicaties, diagnostiek en therapie Aandoening

Voorbeelden van complicaties

Diagnostiek

Therapie

gZjbVid‰YZ Vgig^i^h

Zgchi^\ZVgigdhZ!VVciVhi^c\ kVceZoZcbZigjeijjg!eaZj" g^i^h!eZg^XVgY^i^h

WZZaYkdgbZcY dcYZgodZ`! hZgdad\^hX] dcYZgodZ`

9B6G9¼hdisease modifying antirheumatic drugs![nh^di]ZgVe^Z! Zg\di]ZgVeZji^hX]ZVVceVhh^c\! ^cj^iZghiZ\ZkVadeZgVi^Z[

hZgdcZ\Vi^ZkZ Vgig^i^h

VgigdhZ!dcihiZ`^c\ZcWj^iZc WZZaYkdgbZcY 9B6G9¼h![nh^di]ZgVe^Z!Zg\di]Z" \Zlg^X]iZc!eZZhdcihiZ`^c\Zc0 dcYZgodZ` gVeZji^hX]ZVVceVhh^c\

hZei^hX]Z Vgig^i^h

Zgchi^\ZVgigdhZ

WZZaYkdgbZcY Vci^W^di^XV!ZkZcijZZaejcXi^ZZc dcYZgodZ`! YgV^cV\Z `lZZ`

]ZbVgigdhZ

Zgchi^\ZVgigdhZ

BG>

ejcXi^ZdbWadZYhcZaiZkZgl^_" YZgZc

33

2647Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Tabel 14.2

Vervolg

33 Aandoening

Voorbeelden van complicaties

Diagnostiek

Therapie

_^X]i

Zgchi^\ZVgigdhZ!c^ZghiZcZc! dcihid`Zc]j^Y`cdWWZah »ide]^¼

WadZYdcYZg" odZ`

Y^ZZiVVceVhh^c\kZgb^_YZc kVcb^YYZaZcY^Zjg^cZojjg kZg]d\Zc!e^_cWZhig^_Y^c\!Zki# XdaX]^X^cZd[Vaadejg^cda

VgigdhZ

WZeZg`^c\Zc!ajmVi^ZkVcYZ WdiYZaZc!oZcjlWZhX]VY^\^c\

WZZaYkdgbZcY [nh^di]ZgVe^Z!e^_cWZhig^_Y^c\! dcYZgodZ` ^c\ZXdbea^XZZgYZ\ZkVaaZc deZgVi^Z[

egd\gZhh^ZkZ he^ZgYnhigdÃZ

idZcZbZcYZWZeZg`^c\Zc! XdcigVXijgZc!VYZb]Va^c\h" egdWaZbZc!]Vgihe^ZghX]VYZ

WadZYdcYZg" odZ`8@! he^ZgW^deh^Z! 9C6"dcYZg" odZ`

[nh^di]ZgVe^Z!i^_Y^\VVceVhh^c" \Zc!Xdgi^XdhiZgd‰YZc!ZkZcijZZa WZVYZb^c\

]Zgc^VcjXaZ^ ejaedh^Y^h" Xjh]Zgc^V

hX]VYZVVcoZcjlldgiZabZi `gVX]ihkZga^ZhZcWZeZg`^c" \Zc!XVjYV"Zfj^cVhncYgddb

a^X]VbZa^_` dcYZgodZ`! :B

gjhiZce^_cWZhig^_Y^c\!dZ[Zci]Z" gVe^Z!W^_\ZXdbea^XZZgYkZgadde/ deZgVi^Z[

hXda^dhZ

VaaZZcW^_egd\gZhh^Z0VgigdhZ lZgkZa`dadb!ZkZcijZZabZi adc\"Zc]VgiegdWaZbZc

WZZaYkdgbZcY `VchdehedciVVc]ZghiZaW^_ dcYZgodZ` WdX]i1'%\gVYZc0[nh^di]ZgVe^Z! WgVXZ!deZgVi^Z[

dhiZdedgdhZ

hcZa[gVXijjg!dd`W^_`aZ^caZi" hZa!lZgkZa^coV``^c\!V[cVbZ a^X]VVbhaZc\iZ

WdiY^X]i]Z^Yh" bZi^c\

dhiZdhVgXddb

eVi]dad\^hX]Z[gVXijjg odcYZgVVcl^_hWVVgigVjbV! bZiVhiVhZkdgb^c\

WZZaYkdgbZcY X]Zbdi]ZgVe^Z0deZgVi^Z[ dcYZgodZ`! W^deh^ZZc eVi]dad\^hX] dcYZgodZ`

[gVXijjg

oZcjlaZihZa!kVViaZihZa! XdbeVgi^bZcihncYgddb0j^i" Wa^_kZcYZ\ZcZo^c\ehZjYVg" igdhZ

WZZaYkdgbZcY gZedcZgZc!^bbdW^a^hZgZcÃmZ" dcYZgodZ` gZc!ZkZcijZZadeZgVi^Z[

Xdaajb[gVXijjg

cZXgdhZkVc]Zje`de!Xdbea^" XVi^ZhedhideZgVi^Z[!adhaViZc kVcZkZcijZaZegdi]ZhZ

WZZaYkdgbZcY deZgVi^Z[odVahYncVb^hX]Z dcYZgodZ` ]ZjehX]gdZ[!`de]Vahegdi]ZhZ! gamma-nail

lZgkZa[gVXijjg

hX]VYZVVcoZcjlldgiZah! V[\ZcdbZca^X]VVbhaZc\iZ! W^_^chiVW^ZaZ[gVXijjgZZc YlVghaVZh^Z

WZZaYkdgbZcY e^_cWZhig^_Y^c\![nh^di]ZgVe^Z dcYZgodZ`

ajmVi^Z

]ZbVgigdhZ!Wa^_kZcYZ^chiVW^" a^iZ^i!VgigdhZ

WZZaYkdgbZcY gZedh^i^ZiZgj\WgZc\Zc^cYZ dcYZgodZ` \dZYZhiVcY!gjhi

dhiZdbnZa^i^h

ÃhiZakdgb^c\0WdiVWXZh! hZeh^h

WZZaYkdgbZcY Vci^W^di^XV!deZgVi^Z[ dcYZgodZ`! `lZZ`

kdaYdZcYZk^iVb^cZ9hdbhdd` XVaX^jbhjeeaZi^Z!kdaYdZcYZWZ" lZ\Zc!kdaYdZcYZodc!ZkZcijZZa bZY^XVi^Z!kVaegZkZci^Z

15

Enkele aandoeningen van oog en oor

%F
MFFGUJKE
NBBLU
[JFO
FO
IPSFO
OJFU
CFUFS
%F
WFSPVEFSJOH
WBO
EF
[JOUVJHFO
HBBU
CJK
EF
FFO
TOFMMFS
EBO
CJK
FFO
BOEFS
&FO
QBBS
BBOEPFOJOHFO
CFESFJHFO
IFU
HF[JDIUTWFS NPHFO
EF
WJTVT
FO
IFU
HFIPPS
EJSFDU
%JU
IPPGETUVL
TUFMU
FFO
BBOUBM
BBOEPFOJOHFO
BBO
EF
PSEF
XBBSCJK
EF
CFESFJHJOH
WBO
EF
GVODUJF
WPPSPQ
TUBBU


15.1

Achteruitgang en verlies van gezichtsvermogen

kennisclip

BZkg#KVc8#^h*+_VVg#7^_]VVglZg`VahW^ccZc]j^hVgX]^iZXi^h]VVgde\ZkVa" aZcYVioZYZV[\ZadeZci^_YgVgZ`aZ^cZdc\ZkVaaZc]VY!lVVgW^_oZ]VVg]dd[Y hiddiiZZciZaVViYddg]VYYViZg^Zih^cYZlZ\hidcYVahoZ^Zihl^aYZeV`" `Zc#OZWZodZ`iYZdei^X^ZckddgZZcc^ZjlZWg^a#9ZoZkdZgiZZcdd\Ygj`" bZi^c\j^iZckZgiZai]VVgYVioZYg^c\ZcYZZcV[hegVV`bdZibV`ZcW^_YZ dd\Vgih!bZihedZYk^VYZ]j^hVgih#9Z]j^hVgihWZkZhi^\i]ZikZgbdZYZckVc YZ dei^X^Zc Zc kZgiZai VVc eVi^…ciZ YVi YZ dc\Zaj`_Zh lVVghX]^_ca^_` `dbZc YddgZZc[dghZ^c`g^be^c\kVc]VVg\Zo^X]ihkZaY!VVcWZ^YZo^_`VciZcZcYZ WdkZc`Vci#9Vi]ZZi`d`Zgo^Zc#O^_o^ZiY^c\ZcY^ZkVcdeo^_`dbZckZZaaViZg YVcVcYZgZc#9ZbZi^c\kVcYZdei^X^ZclZZhdeZZckZZaiZ]d\ZYgj`W^ccZc ^c]Zidd\#B^hhX]^Zc^h]Zicd\cZidei^_YdbkdaaZY^\Z[jcXi^dcZaZWa^cY]Z^Y k‹‹g iZ o^_c# BZkg# KVc 8# a^_Yi VVc \aVjXddb VVc WZ^YZ d\Zc# >c YZ [Vb^a^Z `dbi]Zic^Zikddg!kddgodkZgo^_lZZi#

9ZdcYZgYZaZckVc]Zidd\Y^ZWZha^hhZcYo^_ckddg]Zi\Zo^X]ihkZgbd\Zco^_c ]ZicZika^Zh!YZdd\oZcjlZcYZhigjXijgZclVVg]Zia^X]iYddg]ZZc\VVide lZ\ cVVg ]Zi cZika^Zh# 9Vi o^_c ]ddgcka^Zh! dd\aZch Zc \aVhVX]i^\ a^X]VVb# :Zcdd\aZchldgYihij\\ZgZc`dggZa^\ZgcVVgbViZ]^_djYZgldgYi#9Z\ZaZ kaZ`YZbVXjaV^c]ZicZika^ZhkZga^ZhibZiYZ_VgZccd\ValVi`Z\Zai_Zh#=Zi

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_15, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

33

2667Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

33

hcZalVVgcZbZckVcVaaZYZiV^ahldgYiYVVgbZZbdZ^a^_`Zg0`aZjgZcldgYZc lVib^cYZg]ZaYZglVVg\ZcdbZcZcYgV\Zcb^cYZgY^gZXiW^_idihcZaWZ\g^e kVc lVi Zg iZ o^Zc ^h# 9VVgdb `Vc ]Zi o^ckda o^_c db YZ WZaVc\g^_`Z dg^…c" iVi^ZejciZc ^c YZ aZZ[db\Zk^c\ bZi \ZcdZ\ XdcigVhi Zc [ZaaZ `aZjg^c\ VVc iZ\ZkZc#

15.1.1

Problemen rond de weg die het licht aflegt

0OUTUFLJOHTSFBDUJFT
WBO
IFU
IPPSOWMJFT
HBBO
HFQBBSE
NFU
IFU
CFLFOEF
´[BOEHFWPFMµ
JO
IFU
PPH
&FO
WPPSCFFME
EBU
HFDPNQMJDFFSE
LBO
WFSMPQFO
JT
EF
IFSQFTTJNQMFYJOGFDUJF
)FU
QFS
WFSHJTTJOH
UPFQBTTFO
WBO
PPHESVQQFMT
NFU
CJKOJFSTDIPSTIPSNPOFO
LBO
EF
JO GFDUJF
SBNQ[BMJH
EPFO
UPFOFNFO
#FUFS
JT
JO
[PµO
TJUVBUJF
BDJDMPWJS )FU
WPDIU
EBU
IFU
PPH
WBO
CJOOFO
PQ
HPFEF
TQBOOJOH
IPVEU
FO
FS
[P
WPPS
[PSHU
EBU
IFU
OFUWMJFT
OFUKFT
FO
OJFU
UF
TUFWJH
UFHFO
IFU
WBBUWMJFT
BBO
CMJKGU
MJHHFO
XPSEU
HFNBBLU
BBO
EF
BDIUFS[JKEF
WBO
EF
JSJT
%F
DPOTUBOUF
QSPEVDUJF
WBO
EJU
WPDIU
NPFU
JO
FWFO XJDIU
[JKO
NFU
FFO
FWFO
HSPUF
BGWPFS
WJB
EF
WPPSTUF
PPHLBNFS
"MT
EF
QSPEVDUJF
EF
PWFSIBOE
IFFGU
LPNU
EF
PPHCPM
WBO
CJOOFOVJU
POEFS
UF
IPHF
ESVL
UF
TUBBO
EBU
IFFU
HMBVDPPN
(MBVDPPN
IFFGU
SBNQ[BMJHF
HFWPMHFO
WPPS
EF
PPH[FOVX
)FU
HF[JDIUTWFME
WBO
EF
QBUJqOU
SBBLU
TUFFET
WFSEFS
WFSOBVXE
EF
PPHIFFMLVOEJHF
UFSN
EBBSWPPS
JT
LPLFS[JFO
.FU
NFEJDJKOFO
PG
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
PPS[BBL
FFO
PQFSBUJF
JT
EF
ESVL
PNMBBH
UF
LSJKHFO
"MT
EBU
NBBS
PQ
UJKE
HFCFVSU
LBO
EF
SFTU
WBO
IFU
HF[JDIUTWFSNPHFO
CFIPVEFO
CMJKWFO %BOL[JK
EF
PQFSBUJFNJDSPTDPPQ
JT
IFU
TVDDFTQFSDFOUBHF
WBO
JOHSFQFO
[PBMT
IFU
WFS XJKEFSFO
WBO
DBUBSBDU
FO
QMBBUTFO
WBO
FFO
MFOT
PG
IPPSOWMJFTUSBOTQMBOUBUJF
FSH
IPPH
"BOEPFOJOHFO
WBO
IFU
OFUWMJFT
[JKO
XBU
EBU
CFUSFGU
FFO
WFFM
MBTUJHFS
WFSIBBM

15.1.2

Netvliesproblemen

%JBCFUFT
UBTU
IFU
OFUWMJFT
IFFM
TMVJQFOE
BBO
;JF
QBSBHSBBG

%F
LMFJOF
MJUUFLFO UKFT
BMT
HFWPMH
WBO
EF
CMPFEJOLKFT
VJU
OJFVX
HFWPSNEF
CMPFEWBBUKFT
USFLLFO
PQ
EFO
EVVS
IFU
OFUWMJFT
MPT
%F
PPHBSUT
QSPCFFSU
EJU
IFMF
QSPDFT
NFU
MBTFSCFIBOEFMJOH
EF
QBT
BG
UF
TOJKEFO .BDVMBEFHFOFSBUJF
JT
FFO
BDIUFSVJUHBOH
WBO
EF
HFMF
WMFL
%BU
MFJEU
UPU
HSPUF
QSPCMF NFO
JO
DFOUSVN
WBO
IFU
HF[JDIUTWFME
IFU
TDIFSQF
[JFO
FO
IFU
LMFVSFO[JFO
&S
[JKO
WFSTDIJMMFOEF
WPSNFO
FFO
WSPFHF
ESPHF
WPSN
HBBU
WPPSBM
HFQBBSE
NFU
BUSP¾F
FO
PQ IPQJOH
WBO
BGWBMTUPGGFO
%JF
LBO
PWFSHBBO
JO
FFO
MBUFSF
´OBUUFµ
WPSN
NFU
WPDIUPQIP QJOH
OJFVX
BBOHFMFHEF
CMPFEWBUFO
FO
CMPFEJOH
.BDVMBEFHFOFSBUJF
PQ
KPOHF
MFFGUJKE
JT
HFOFUJTDI
CFQBBME
FO
[FME[BBN
#JK
PVEF
NFOTFO
JT
FS
TQSBLF
WBO
MFFGUJKETHFCPOEFO
EFHFOFSBUJF
&S
CFTUBBU
IFMBBT
HFFO
HPFEF
UIFSBQJF
UFHFO
"MMFFO
JO
FFO
WSPFH
TUBEJVN
WBO
EF
´OBUUFµ
WPSN
[JKO
JOKFDUJFT
JO
IFU
HMBTWPDIU
FOJHT[JOT
FGGFDUJFG


:c`ZaZVVcYdZc^c\ZckVcdd\Zcddg 267

Tabel 15.1

Oogaandoeningen, vooral het gezichtsvermogen bedreigend

Onderdeel van het oog: aandoening

Mechanisme

Oorzaken en aandachtspunten

]ddgcka^Zh/`ZgVi^i^h

^gg^iVi^ZYddgj^iYgd\^c\

ZXigde^dc/]Vc\ZcYdcYZghiZdd\a^Y hncYgddbkVcH_Ž\gZcV[\ZcdbZcigVVcegd" YjXi^Z haZX]iZdd\haj^i^c\VVc\Zo^X]ihkZgaVbb^c\! eZg^[ZgZ[VX^Va^heVgZhZ »`jchiigVcZc¼ZckZgW^cYZc

bZX]Vc^hX]ZWZhX]V" Y^\^c\

igVjbV0Zcigde^dc/cVVgW^ccZcWj^\ZckVcZZc l^beZg

jaigVk^daZia^X]i

»aVhd\Zc¼!»hcZZjlWa^cY]Z^Y¼

^c[ZXi^Z

WVXiZg^ZZa0^cYZgYZlZgZaYaVcYZc^hZZcigV" X]ddbX]aVbnY^VYZkddgcVVbhiZddgoVV`kVc Wa^cY]Z^Y!^cCZYZgaVcYZZchjeZg^c[ZXi^Z# k^gVVa/]ZgeZhh^beaZmZc]ZgeZhodhiZg\dgYZa" gddhkVcYZk^_[YZ]ZghZcoZcjl

^g^h/jkZ^i^h^g^YdXnXa^i^h

Vjid"^bbjjcgZVXi^Zh ^c[ZXi^Z

W^_k#VVc\ZWdgZcidmdeaVhbdhZ

dd\aZch/XViVgVXi

aZZ[i^_YZchid[l^hhZa^c\

\g^_oZhiVVg/aZZ[i^_Y!kZghiZg`iYddgW^_k#Y^VWZiZh bZaa^ijh

dd\WdaYgj`/\aVjXddb

[Vb^a^V^g

a^_`iidZiZhX]g^_kZcVVcdkZgegdYjXi^Zdd\kdX]i

hiddgc^h^cYZV[kadZY

dd\kdX]i`Vcc^ZilZ\aVc\hYZaZchYddgjkZ^i^h d[Zg^hZZciZcVjlZidZ\Vc\idi`VcVVakVc HX]aZbb

adhaVi^c\

Yddg\ZkdgYZgYZY^VWZi^hX]ZgZi^cdeVi]^Z

cZika^Zh/VWaVi^d

hedcYna^i^hVc`nadedZi^XV!o^Z`iZkVc8gd]c! o^Z`iZkVcGZ^iZg

YddgigVjbV YddgjkZ^i^h cZika^Zh/gZi^cdeVi]^Z

Va\ZbZcZVVciVhi^c\

Y^VWZiZh ]d\ZWadZYYgj`

cZika^Zh/bVXjaVYZ\Z" cZgVi^Z

VVciVhi^c\kVc\ZaZ kaZ`XZcigVaZo^Zc! YZ\ZcZgVi^Z[

Zg[Za^_`WZeVVaY!idZcZbZcYbZiYZaZZ[i^_Y

YddgWadZY^c\hhiddgc^h

ZbWda^Z^cYZVgiZg^VXZcigVa^hgZi^cVZ

Zgchi^\ZkZgkdgb^c\kVc]ZiWZZaY Ygd\ZkdgbZccViiZkdgb

igdbWdhZ^cYZkZcVXZcigVa^h

dd\oZcjl/dei^Xjh" VigdÃZ

^c[ZXi^Z

XnidbZ\Vadk^gjh8BKW^_6>9H

Ygj`kZg]d\^c\

iZ]d\Z^cigVXgVc^…aZYgj`

^c[ZXi^Z

WVXiZg^…aZbZc^c\^i^h

VcYZgZVVcYdZc^c\Zc

bjai^eZaZhXaZgdhZ!cZjg^i^hdei^XV

2687Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

15.2

Achteruitgang en verlies van het gehoor

7FSTDIJMMFOEF
BBOEPFOJOHFO
WBO
EF
HFIPPSHBOH
IFU
NJEEFOPPS
FO
IFU
CJOOFOPPS
MFJEFO
UPU
QJKO
PWFSMBTU
FO
NPHFMJKL
HFIPPSWFSMJFT
%JU
MBBUTUF
CFTQSFLFO
XF
JO
EF[F
QBSBHSBBG


=ZiigdbbZaka^ZhZcYZWZlZZ\a^_`Z\Z]ddgWZZci_Zh^c]Zib^YYZcddgodg\Zc YVi YZ ZcZg\^Z kVc YZ \Zaj^Yhig^aa^c\Zc kZghiZg`i ldgYi dkZg\ZWgVX]i de ]Zi dkVaZ kZchiZg! YZ idZ\Vc\ idi ]Zi W^ccZcddg# Kddg ZZc dei^bVaZ WZlZZ\a^_`" ]Z^YkVcigdbbZaka^ZhZc\Z]ddgWZZci_Zh^h]ZicdY^\YViYZajX]iYgj`^c]Zi b^YYZcddg Zc YZ db\Zk^c\ \Za^_` ^h# :Zc deZc Wj^h kVc :jhiVX]^jh odg\i W^_ Za`Zha^`WZlZ\^c\kddg]Zide]Z[[ZckVcYgj`kZghX]^aaZc#=ZihaV``Zc]j^hWZ" kVikdX]ilVVg^cYZ\Zaj^Yhig^aa^c\o^X]kddgieaVci#6[]Vc`Za^_`kVcYZhVbZc" hiZaa^c\kVc]Zi\Zaj^YldgYZco^cij^\XZaaZcbZiWj^\oVbZ]VVgi_ZhdeheZX^" ÃZ`Z eaVVihZc ^c ]Zi dg\VVc kVc 8dgi^ \Zeg^``ZaY# 9Z o^cij^\XZaaZc oZiiZc YZ V[Wj^\^c\kVcYZ]VVgi_Zhdb^coZcjlh^\cVaZc#9Z\Z]ddgoZcjlkZgkdZgiYZoZ h^\cVaZc g^X]i^c\ ]ZghZchiVb! lVVgcV YZ ]ZghZcZc kddg kZgYZgZ kZglZg`^c\ odg\Zc#

15.2.1

Twee soorten gehoorverlies

(FIPPSWFSMJFT
LBO
LPNFO
EPPS
UXFF
TPPSUFO
TUPPSOJTTFO
&S
LBO
FFO
TUPPSOJT
[JKO
JO
EF
WPPSUHFMFJEJOH
WBO
IFU
HFMVJE
SJDIUJOH
TMBLLFOIVJT
%BU
IFFU
HFMFJEJOHTTMFDIUIP SFOEIFJE
&S
LBO
FDIUFS
PPL
FFO
TUPPSOJT
[JKO
JO
IFU
CJOOFOPPS
PG
EF
HFIPPS[FOVX
%BO
TQSFLFO
XF
WBO
QFSDFQUJFTMFDIUIPSFOEIFJE
PG
EPPGIFJE
)FU
XPPSE
QFSDFQUJF
WFSXJKTU
OBBS
IFU
OJFU
LVOOFO
PN[FUUFO
WBO
HFMVJE
JO
[FOVXTJHOBMFO
FO
IFU
WFSWPFS
EBBSWBO
SJDIUJOH
IFSTFOFO
;JF
UBCFM


Cerumenprop 0PSTNFFS
DFSVNFO
JT
OVUUJH
)FU
JT
CFEPFME
PN
XBUFS
EBU
JO
EF
HFIPPSHBOH
LPNU
FS
NFUFFO
XFFS
VJU
UF
MBUFO
MPQFO
FO
PN
CBDUFSJqO
UF
CFTUSJKEFO
&FO
EJLLF
DFSV NFOQSPQ
IPVEU
HFMVJE
UFHFO
1FVUFSFO
FO
XBUUFOTUBBGKFT
NBLFO
IFU
BMMFFO
NBBS
FSHFS

Cholesteatoom &FO
DIPMFTUFBUPPN
JT
WSJK
[FME[BBN
NBBS
IFFM
WFSSBEFSMJKL
JO
[JKO
POUTUBBO
)PPSO TUPG
VJU
EF
SBOE
WBO
IFU
USPNNFMWMJFT
HBBU
JO
IFU
NJEEFOPPS
TBNFOLPFLFO
&S
POU TUBBU
FFO
LMPOU
EJF
BMTNBBS
HSPUFS
XPSEU
%JF
LMPOU
LBO
IFU
IFMF
NJEEFOPPS
JODMVTJFG
EF
HFIPPSCFFOUKFT
WFSXPFTUFO
[FMGT
IFU
CJOOFOPPS
FO
IFSTFO[FOVXFO
NPFUFO
IFU
POUHFMEFO

:c`ZaZVVcYdZc^c\ZckVcdd\Zcddg 269

Tabel 15.2

Plaats en aard van gehoorstoornissen

\ZaZ^Y^c\hhaZX]i" ]dgZcY]Z^Y

eZgXZei^ZYdd[]Z^Y

Plaats van de stoornis

Aard van de stoornis

\Z]ddg\Vc\

XZgjbZcegde »kgZZbYa^X]VVb¼XdgejhVa^Zcjb

igdbbZaka^Zh

hX]Zjg^c\eZg[dgVi^ZYddgigVjbVd[kgdZ\ZgYddg" \ZbVV`iZ^c[ZXi^Z

ha^_bka^ZhkVcb^Y" YZcddg

^c[ZXi^Z/di^i^hbZY^VVXjiV

\Z]ddgWZZci_Zh

kZghi^_k^c\ZckZg\gdZ^^c\/didhXaZgdhZ

b^YYZcddg

X]daZhiZViddb/kZgldZhi^c\Yddg^c\gdZ^kVc]j^Y" XZaaZc^c]Zib^YYZcddgk^VigdbbZaka^ZheZg[dgVi^Z

Wj^hkVc:jhiVX]^jh

V[haj^i^c\/dcihiZ`^c\Yddg^c[ZXi^Z!VaaZg\^Z0ijbdg" \gdZ^

]VVgXZaaZc^cdg\VVc kVc8dgi^haV``Zc]j^h

djYZgYdbhhaZX]i]dgZcY]Z^Y!kZga^ZhkVc]d\ZidcZc! hegVV`kZghiVVc!»gZXgj^ibZci¼ aVlVV^Ydd[]Z^Y VVc\ZWdgZcYdd[]Z^YZg[Za^_`d[YddggjWZaaV"^c[ZXi^Z kddgYZ\ZWddgiZ \^[i^\ZlZg`^c\dididm^X^iZ^ikVcW^_k#\ZciVb^X^cZZc VcYZgZVb^cd\anXdh^YZc

\Z]ddgoZcjlVX]ihiZ ]ZghZcoZcjl

WZhX]VY^\^c\YddgWVXiZg^…aZbZc^c\^i^h \dZYVVgY^\Zijbdg\gdZ^Wgj\]dZ`ijbdg o^Z`iZkVcKdcGZX`a^c\]VjhZc

Otosclerose &S
POUTUBBU
WFSIBSEJOH
JO
IFU
NJEEFOPPS
JO
EF
USPNNFMIPMUF
IFMBBT
WBBL
BBO
UXFF
LBOUFO
%F
PPS[BBL
JT
POCFLFOE
&S
JT
CPUWPSNJOH
PQ
FO
SPOE
EF
TUJKHCFVHFM
%F
UIF SBQJF
CFTUBBU
VJU
IFU
PQFSBUJFG
WFSXJKEFSFO
WBO
FFO
EFFM
WBO
EF
TUJKHCFVHFM
FO
SFDPO TUSVDUJF
NFU
FFO
QSPUIFTF

Aandoeningen van het binnenoor %F
IBBSDFMMFO
JO
IFU
TMBLLFOIVJT
LVOOFO
OJFU
MBOH
UFHFO
MBXBBJ
J1PET
WFSOJFUJHFO
[P
IFU
HFIPPS
%PPS
IFU
POUCSFLFO
WBO
PNHFWJOHTHFMVJE
IFFGU
JFNBOE
HFFO
¿BVX
JEFF
IPF
IBSE
EF
NV[JFL
GFJUFMJKL
TUBBU
FO
POUTUBBU
EF
OFJHJOH
PN
IFU
WPMVNF
TUFFET
WFSEFS
PQ
UF
TDISPFWFO
/PH
GVOFTUFS
WPPS
IFU
HFIPPS
[JKO
TPNNJHF
BOUJCJPUJDB
(FIPPSWFSMJFT
EPPS
IPHF
MFFGUJKE
QSFTCZBDVTJT
[PSHU
FSWPPS
EBU
IFU
TQSBBLWFSTUBBO
BGOFFNU
[FLFS
JO
FFO
MBXBBJJHF
PNHFWJOH
%F
IPHFSF
HFMVJEFO
EF
IPHFSF
GSFRVFO UJFT
HBBO
WFSMPSFO
%JF
CFQBMFO
IFU
WFSTDIJM
UVTTFO
FFO
´Eµ
FO
FFO
´Uµ
FFO
´Tµ
FO
FFO
´[µ
FO[PWPPSU
´%PFOµ
FO
´UPFOµ
LMJOLFO
EBO
IFU[FMGEF
)BSEFS
TQSFLFO
IFMQU
OJFU
*OFFOT
XPSEU
IFU
EBO
WPPS
JFNBOE
QJKOMJKL
MVJE
%BU
WFSTDIJKOTFM
IFFU
SFDSVJUNFOU
´*L
CFO
OJFU
EPPG
IPPSµ 


2707Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

#JK
BM
EF[F
WPSNFO
WBO
QFSDFQUJFTMFDIUIPSFOEIFJE
LBO
FFO
IPPSUPFTUFM
WBO
HSPPU
CF MBOH
[JKO
)FU
JT
WFSTUBOEJH
EBBS
OJFU
UF
MBOH
NFF
UF
XBDIUFO
.FO
NPFU
FS
OBNFMJKL
FOJHF
UJKE
BBO
XFOOFO

15.2.2

De gehoorzenuw

%F
BDIUTUF
IFSTFO[FOVX
JT
LXFUTCBBS
XBBS
IJK
EPPS
IFU
IFSTFOWMJFT
MPPQU
&FO

CBDUFSJqMF
QVSVMFOUF
NFOJOHJUJT
MBBU
FS
XFJOJH
WBO
IFFM
*O
EF
BDIUTUF
IFSTFO[FOVX
HSPFJU
TPNT
FFO
HPFEBBSEJH
HF[XFM
NFU
GVOFTUF
HFWPMHFO
FFO
CSVHIPFLUVNPS
%BU
HFCFVSU
PQ
EF
QMFL
XBBS
EF
[FOVX
VJU
EF
IFSTFOTUBN
LPNU
´EF
IPFL
WBO
EF
CSVHµ

16

Huidaandoeningen

%F
IVJE
TUBBU
CMPPU
BBO
XFFS
FO
XJOE
[PO
DPTNFUJDB
FO
NJDSPPSHBOJTNFO
)VJE BBOEPFOJOHFO
LVOOFO
QJKO
EPFO
PG
KFVLFO
[F
LVOOFO
HFQBBSE
HBBO
NFU
BMHFNFOF
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
FO
[JFO
FS
[P
OV
FO
EBO
WFSWFMFOE
VJU
"MMFFO
IVJEJOGFDUJFT
[JKO
CFTNFUUFMJKL
WBO
EF
PWFSJHF
IVJEBBOEPFOJOHFO
WBMU
OJFU
UF
WSF[FO
0NEBU
EF
CPSTULMJFS
FFO
VJUHSPFJTFM
WBO
EF
IVJE
JT
LPNU
PPL
CPSTULBOLFS
JO
EJU
IPPGE TUVL
BBO
CPE

J^iYZVcVidb^ZZc[nh^dad\^Z`ZccZclZkVcYZdeeZg]j^YYZhigV``ZdgYZ" c^c\ kVc YZ XZaaZc! YZ bZaVcdXniZc! YZ ]ddgcaVV\! YZ iVa\`a^ZgZc Zc kddgVa YZWZhX]ZgbZcYZ[jcXi^ZkVcY^iVaaZh#9ZdeeZg]j^Y`g^_\i\ZZcWadZY!bVVg lZaojjghid[ZckdZY^c\#9ZaZYZg]j^YcZZbilVgbiZgZ\jaVi^ZZco^cij^\[jcX" i^Zhkddgo^_cgZ`Zc^c\Zc^h\dZYkddgo^ZckVcWadZYkViZc#=ZihjWXjiVcZkZi YgVV\iW^_VVcYZa^X]VVbhkdgbZccZZbiidZW^_dkZg\Zl^X]i#

16.1

Huidinfecties

BZkg#7#^h^c]VVgejWZgiZ^i^ciZch^Z[WZhigVVaYkVclZ\ZZZc`lVVYVVgY^\ZWdi" ijbdg^c]VVgWZZc#9VVgYddgWaZZ[]ZiWZZcWZ]djYZcZckZgYlZZc]ZihVg" Xddb#9ZYddgWadZY^c\kVc]ZiWZZc^hYddgYZWZhigVa^c\Zgchi^\VVc\ZiVhi!YZ ]j^YkZgiddcihigVa^c\hhX]VYZZc^hj^iZgbViZYjc#H^cYh]VVgkZZgi^\hiZ`dbZc bZiYZgZ\ZabVVikVcYZ`ad`eZg^dYZckddgbZildcYgddh#9VVgW^_^ho^_]ZZa o^Z`#9Z^c[ZXi^ZhldgYZcWZhigZYZcbZiVci^W^di^XV#9ZaVVihiZ`ZZgWgZ^YiYZ ldcYgddho^X]gVoZcYhcZaj^iZcZgdcihiVViZZchZei^hX]o^Z`iZWZZaY#=ZiWZ" igZ[[ZcYZWZZcldgYi\ZVbejiZZgYdbeVi^…ciZiZgZYYZc#

#BDUFSJqO
LPNFO
BMMFFO
CJOOFO
WJB
FFO
XPOEKF
PG
CJK
IBBS[BLKFT
FO
[XFFULMJFSFO
4DIJNNFMT
CMJKWFO
BBO
EF
PQQFSWMBLUF
7JSVTTFO
CFSFJLFO
EF
IVJE
NBBS
[FMEFO
WBO
CVJUFOBG
WBLFS
WJB
EF
CMPFETUSPPN
PG
[FOVXVJUFJOEFO
P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_16, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2727Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

16.1.1

Bacteriële huidinfecties

Belroos/wondroos (erysipelas) &SZTJQFMBT
¾HVVS

LPNU
WPPS
JO
IFU
HF[JDIU
CFMSPPT
PG
BBO
EF
MFEFNBUFO
PG
EF
SPNQ
XPOESPPT 
)FU
JT
FFO
JOGFDUJF
EPPS
TUSFQUPLPLLFO
EJF
PPL
LFFMPOUTUFLJOH
WFSPPS[BLFO
4USFQUPLPLLFO
LPNFO
VJU
EF
OFVT
PG
EF
LFFM
WBO
EF
QBUJqOU
[FMG
PG
WBO
JFNBOE
EJF
IFN
WFS[PSHU
)FU
CFHJOU
NFU
FFO
WVVSSPEF
QJKOMJKLF
[XFMMJOH
SPOE
FFO
XPOEKF
EBU
TPNT
OJFU
FFOT
UF
[JFO
JT
%BBSCJK
JT
FS
IPHF
LPPSUT
TPNT
FFO
LPVEF
SJMMJOH
NFU
BMHFNFOF
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
%F
JOGFDUJF
CSFJEU
[JDI
TOFM
VJU
FO
FS
POU TUBBO
CMBSFO
4FQTJT
ESFJHU
PG
FFO
OJFSPOUTUFLJOH
%BBSPN
[JKO
BOUJCJPUJDB
OPPE[B LFMJKL &SZTJQFMBT
CFTDIBEJHU
EF
MZNGFWBUFO
NFU
PFEFFN
BMT
HFWPMH
&FO
DPNQSFTTJFWFS CBOE
JOEJFO
NPHFMJKL
WFSMJDIU
EF
QJKO
FO
CFTUSJKEU
IFU
PFEFFN
%F
IVJETDIBEF
FO
IFU
PFEFFN
POEFSNJKOFO
EF
QMBBUTFMJKLF
BGXFFS
%BBSPN
LPNU
FSZTJQFMBT
WBBL
UFSVH
%F[FMGEF
TPPSU
TUSFQUPLPLLFO
WFSPPS[BBLU
PPL
GBTDJJUJT
OFDSPUJDBOT
%F
JOGFDUJF
CSFJEU
[JDI
BMT
FFO
¿FHNPOF
[JF
QBSBHSBBG

SB[FOETOFM
VJU
WJB
EF
TQJFSGBTDJF
IFU
CJOE XFFGTFM
UVTTFO
TQJFSFO
FO
IVJE
"MMF
OFDSPTF
NPFU
EPPS
FFO
DIJSVSH
WJB
FFO
MBOHF
JODJTJF
XPSEFO
WFSXJKEFSE

Figuur 16.1

Erysipelas.

Steenpuist (furunkel) &FO
GVSVOLFM
JT
FFO
IBBSXPSUFMBCDFT
EPPS
TUBGZMPLPLLFO
)FU
POUTUBBU
WPPSBM
PQ
QMBBUTFO
XBBS
LMFEJOH
TDIVVSU
)FU
LBO
HFQBBSE
HBBO
NFU
LPPSUT
FO
BMHFIFMF
NB MBJTF
%PPS
SVJNF
JODJTJF
LBO
QVT
XFHMPQFO
VJU
FFO
SJKQ
BCDFT
"OUJCJPUJDB
[JKO
OPEJH
CJK
FFO
GVSVOLFM
JO
IFU
HFMBBU
PG
BBO
IFU
PPS
%BBSCJK
LVOOFO
[FME[BNF
NBBS
FSOTUJHF
DPNQMJDBUJFT
POUTUBBO
[PBMT
USPNCPTF
JO
IFU
IPPGE &FO
LBSCVOLFM
PG
OFHFOPPH
JT
FFO
PQFFOTUBQFMJOH
WBO
GVSVOLFMT
&S
LBO
FFO
TFQTJT
POUTUBBO "MT
GVSVOLFMT
UFMLFOT
UFSVHLPNFO
JT
FS
NJTTDIJFO
FFO
WFSTUPPSEF
BGXFFS
EPPS
EJBCF UFT
PG
JFUT
BOEFST
&FO
EFFM
WBO
EF
TUBGZMPLPLLFO
JT
SFTJTUFOU
.34"
QBSBHSBBG
 

=j^YVVcYdZc^c\Zc 273

Krentenbaard (impetigo) *NQFUJHP
¾HVVS

JT
UF
IFSLFOOFO
BBO
HFFMCSVJOF
LPSTUFO
PQ
FFO
SPPE
POUTUPLFO
IVJE
)FU
JT
IFFM
CFTNFUUFMJKL
CJKWPPSCFFME
WJB
CBEXBUFS
PG
FFO
IBOEEPFL
7FSPPS[B LFST
[JKO
TUSFQUPLPLLFO
PG
TUBGZMPLPLLFO
%F
CFIBOEFMJOH
JT
QMBBUTFMJKL
NFU
GVTJEJOF [VVS
BMT
BOUJCJPUJDVN
FWFOUVFFM
FFO
LVVS


Figuur 16.2 Impetigo contagiosa.

Fijt (panaritium) &FO
QBOBSJUJVN
JT
TUSJLU
HFOPNFO
HFFO
IVJE[JFLUF
)FU
[JU
EJFQFS
)FU
CFESFJHU
EF
IBOEGVODUJF
%PPS
FFO
QSJL
WBO
EF
CJOOFOLBOU
WBO
FFO
WJOHFSUPQ
BBO
FFO
EPPSO
FFO
QVOBJTF
PG
FFO
TUFWJHF
EJFSFOIBBS
PG
TUFLFM
IPF
LMFJO
IFU
XPOEKF
[JDI
WBO
CVJUFO
PPL
MBBU
BBO[JFO
LVOOFO
CBDUFSJqO
JO
EF
EJFQUF
UFSFDIULPNFO
)FU
BCDFT
CSFJEU
[JDI
TOFM
VJU
OBBS
IFU
CPU
PTUFPNZFMJUJT


IFU
HFXSJDIU
EJU
HBBU
WFSTUJKWFO


PG
WJB
EF
QF[FO
OBBS
EF
IBOEQBMN
NFU
SBNQ[BMJHF
HFWPMHFO
&FO
BSUT
NPFU
[P
TOFM
NPHFMJKL
EF
HFuO GFDUFFSEF
WJOHFS
PQFOFO
TDIPPONBLFO
FO
TMVJUFO
POEFS
BDIUFSMBUJOH
WBO
BOUJCJPUJDB
FO
FFO
LMFJOF
ESBJO

16.1.2

Virusinfecties

Koortsblaasjes ,PPSUTCMBBTKFT
LPPSUTMJQ
LPNFO
EPPS
IFU
PQWMBNNFO
WBO
FFO
JOGFDUJF
NFU
IFU
IFS QFTTJNQMFYWJSVT
UZQF

)FU
WJSVT
JT
CMJKWFOE
TMVJNFSFOE
BBOXF[JH
JO
FFO
UBLKF
WBO
EF
IVJE[FOVX
0Q
IFU
NPNFOU
EBU
EF
CMBBTKFT
BDUJFG
[JKO
[JU
PPL
IFU
TQFFLTFM
WPM
WJSVTEFFMUKFT
;VJHFMJOHFO
FO
NFOTFO
NFU
FFO
TUFSL
WFSMBBHEF
XFFSTUBOE
WFSESBHFO
EJU
WJSVT
CFTMJTU
OJFU
&S
LBO
FFO
SBNQ[BMJHF
IFSTFOPOUTUFLJOH
IFSQFTFODFGBMJUJT
POU TUBBO

Gordelroos (herpes zoster) #JK
JFEFSFFO
EJF
BMT
LJOE
XBUFSQPLLFO
WBSJDFMMB
[PTUFS
IFFGU
HFIBE
CMJKGU
IFU
XBUFSQPL LFOWJSVT
BDIUFS
JO
[FOVXXPSUFMT
CJK
IFU
SVHHFONFSH
)FU
XPSEU
EBBS
POEFS
DPOUSPMF
HFIPVEFO
EPPS
EF
BGXFFS
#JK
TPNNJHFO
EVJLU
IFU
WJSVT
XFFS
PQ
JO
FFO
IVJETUSPPL
EJF
CJK
FFO
[FOVXXPSUFM
QBTU
%JU
IFFU
HPSEFMSPPT
IFSQFT
[PTUFS 
"MT
EF
BGXFFS
EBBMU
HFCFVSU
EBU
FFSEFS
%F
BGXJKLJOHFO
[JKO
QSFDJFT
IBMG[JKEJH
UPU
JO
IFU
NJEEFO
%F
IVJE


2747Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

HBBU
KFVLFO
QJKO
EPFO
XPSEU
SPPE
FO
FS
POUTUBBO
CMBBTKFT
,PPSUT
FO
BMHFIFMF
NBMBJTF
IPSFO
CJK
IFU
CFFME
/B
FFO
XFFL
PG
UXFF
[JKO
EF
CMBBTKFT
XFH
FO
IFFGU
[JDI
FFO
LPSTU
HFWPSNE
&S
NBH
WPPSBM
HFFO
CBDUFSJqMF
TVQFSJOGFDUJF
POUTUBBO
%F
[FOVXQJKO
EF
QPTU IFSQFUJTDIF
OFVSBMHJF
LBO
JFNBOE
OPH
MBOH
IJOEFSFO
OBEBU
EF
IVJE
XFFS
HFIFFME
JT
4PNT
USFGU
HPSEFMSPPT
IFU
WPPSIPPGE
NFU
JOCFHSJQ
WBO
IFU
IPPSOWMJFT
NFU
EF
HFWBSFO
EJF
EBBSCJK
IPSFO
7BO
DPOUBDU
NFU
FFO
QBUJqOU
NFU
HPSEFMSPPT
LBO
JFNBOE
BOEFST
IPPHVJU
XBUFSQPL LFO
PQMPQFO
#JKOB
JFEFSFFO
JO
/FEFSMBOE
NFFS
EBO

JT
FDIUFS
JNNVVO
"MMFFO
WSPFH
JO
EF
[XBOHFSTDIBQ
SPOE
EF
CFWBMMJOH
FO
CJK
NFOTFO
NFU
FFO
FSOTUJH
WFS[XBLUF
BGXFFS
NBH
EF
[JFLUF
OJFU
POUTUBBO
7PPS
PVEFSFO
JT
JOFOUJOH
NPHFMJKL
%BU
WFSIPPHU
EF
BM
CFTUBBOEF
JNNVOJUFJU
FO
WPPS LPNU
HPSEFMSPPT
CJK
FFO
EFFM
WBO
IFO
.FO
NBH
FDIUFS
WFSXBDIUFO
EBU
DPOUBDU
NFU
FFO
LJOE
NFU
XBUFSQPLLFO
EF
BOUJTUPGWPSNJOH
UFHFO
IFU
WJSVT
CJK
FFO
PVEFSF
PQ
FFO
OBUVVSMJKLF
NBOJFS
TUJNVMFFSU
FO
EF
LBOT
PQ
HPSEFMSPPT
WFSNJOEFSU

16.1.3

Schimmelinfecties

Ringworm %F[FMGEF
TDIJNNFM
EJF
PPL
[XFNNFSTFD[FFN
WFSPPS[BBLU
LBO
[JDI
JO
EF
MJF[FO
PG
EF
PLTFM
OFTUFMFO
FO
WFSPPS[BBLU
EBBS
FFO
KFVLFOEF
SJOHWPSNJHF
POUTUFLJOH
%BU
IFFU
SJOHXPSN
"MT
NFO
TDIJNNFMEPEFOEF
NJEEFMFO
UPFQBTU
NJDPOB[PM
LFUPDPOB[PM


NPFU
FFO
SVJNF
[POF
PN
EF
POUTUFLJOH
IFFO
XPSEFO
NFFHFOPNFO
7FSHFMJKLCBSF
TDIJNNFMJOGFDUJFT
LBO
NFO
PQMPQFO
WBO
IVJTEJFSFO
PQ
EF
LJOEFSCPFSEFSJK
PG
JO
EF
WFFIPVEFSJK

Intertrigo &MLF
TNFUQMFL
JOUFSUSJHP
JT
HFuOGFDUFFSE
NFU
$BOEJEB
%BU
JT
UF
[JFO
BBO
EF
SPEF
QVOU KFT
PN
EF
TNFUQMFL
IFFO
FO
BBO
EF
TDIJMGFSFOEF
SBOE
4PNT
IFMQU
IFU
ESPPH
IPVEFO
BMMFFO
BM
NFU
FOJHF
SFHFMNBBU
JT
FFO
TDIJNNFMEPEFOE
NJEEFM
OPEJH

16.1.4

Enkele ‘kruipende beestjes’ (parasieten)

Schaamluis 4DIBBNMVJT
[JU
CFIBMWF
JO
EF
TDIBBNTUSFFL
PPL
PQ
BOEFSF
CFIBBSEF
QMBBUTFO
#FIBMWF
HFTMBDIUTWFSLFFS
[JKO
PPL
IBOEEPFLFO
FO
LMFEJOHTUVLLFO
FFO
CFTNFUUJOHTCSPO
;P
LVOOFO
BGEFMJOHTFQJEFNJFqO
PQUSFEFO
%F
TDIBBNMVJT
JT
LMFJOFS
EBO
EF
IPPGEMVJT
FO
WSJKXFM
OJFU
UF
[JFO
%F
OFUFO
[JKO
HMBO[FOE
EPOLFSCSVJO

Schurft (scabiës) 4DBCJqT
¾HVVS

VJU
[JDI
EPPS
CVMUKFT
CMBBTKFT
LSBCCFO
µT
OBDIUT
LPSTUFO
FO
LSBT WPSNJHF
HBOHFUKFT
WBO
FFO
QBBS
NJMMJNFUFS
MBOH
.FO
LBO
[F
WJOEFO
UVTTFO
EF
WJOHFST
BBO
EF
CVJH[JKEF
WBO
EF
QPMT
PQ
EF
QFOJT
FO
EF
CBM[BL
JO
EF
WPPSTUF
PLTFMQMPPJ
FO


=j^YVVcYdZc^c\Zc 275

XBBS
BM
OJFU
NFFS
*O
EJF
HBOHFUKFT
[JUUFO
FJUKFT
WBO
EF
TDIVSGUNJKU
%F
KFVL
FO
IFU
LSBCCFO
NPFUFO
FSWPPS
[PSHFO
EBU
EF
KPOHF
NJKUFO
VJU
IVO
FJUKFT
LPNFO %F
CFIBOEFMJOH
CFTUBBU
VJU
FFONBMJH
WPMMFEJH
JOTNFSFO
CFIBMWF
PHFO
NPOE
FO
TMJKNWMJF[FO
NFU
FFO
MPUJPO
#FEEFOHPFE
FO
LMFEJOH
NPFUFO
XPSEFO
HFXBTTFO
FO
WFSTDIPPOE
*FEFSFFO
NFU
XJF
EF
QBUJqOU
JO
OBVX
DPOUBDU
JT
HFXFFTU
NPFU
XPSEFO
NFFCFIBOEFME
"G
FO
UPF
[JKO
FS
FQJEFNJFqO
PPL
JO
[PSHJOTUFMMJOHFO

Figuur 16.3 Scabiës.

16.2

Psoriasis

0OHFWFFS

PQ
EF

/FEFSMBOEFST
IFFGU
MJDIUF
PG
FSOTUJHF
QTPSJBTJT
¾HVVS
 
7FSTDIJM MFOEF
POEFSEFMFO
WBO
EF
FSGFMJKLF
BBOMFH
WPSNFO
FFO
EFFM
WBO
EF
BDIUFSHSPOE
&FO
TUPPS OJT
JO
EF
XFSLJOH
WBO
EF
BGXFFS
MFJEU
UPU
BCOPSNBMF
WFSIPPSOJOH
JO
EF
PQQFSIVJE

Figuur 16.4

Psoriasis.

2767Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

oorzaken
erf


 
   actor
verergering door:
infecties
 
 
  atie

abnormale afweer










e
 

 


oedc

 

psoriasis

complicaties

 
.)
erytrodermie

symptomen
opgezett
 
ekk




t 
  ering

voorkeursplaatsen
str 
 




!
haargrens
romp
handen

Figuur 16.5 Oorzaken, mechanisme, voorkeursplaatsen, symptomen en complicaties bij psoriasis.

%F
WPPSLFVSTQMBBUTFO
WBO
QTPSJBTJT
[JKO
WPPS
FFO
EFFM
HPFE
UF
WFSCFSHFO
NBBS
WPPS
FFO
EFFM
PPL
OJFU
)FU
JT
OJFU
CFTNFUUFMJKL
NBBS
WFFM
NFOTFO
WJOEFO
EBU
NBBS
MBTUJH
UF
CFHSJKQFO #JK
FFO
EFFM
WBO
EF
QBUJqOUFO
POUTUBBO
QJKOMJKLF
SFVNBUJTDIF
POUTUFLJOHFO
BBO
QPMT
FOLFMT
FJOELPPUKFT
WBO
EF
WJOHFST
FO
UFOFO
%BU
IFFU
BSUISJUJT
QTPSJBUJDB
FO
LBO
UPU
BSUSPTF
MFJEFO
6JU[POEFSMJKL
VJUHFCSFJEF
QTPSJBTJT
OPFNU
NFO
FSZUSPEFSNJF
&FO
HSPPU
EFFM
WBO
EF
IVJE
JT
EBO
NFU
QTPSJBTJT
CFEFLU
%BU
MFJEU
UPU
QSPCMFNFO
JO
EF
XBSNUFIVJTIPVEJOH
WPPSBM
IZQPUIFSNJF
.FU
EF
TDIJMGFST
HBBU
WFFM
FJXJU
WFSMPSFO
&FO
LSBDIUJHF
CFIBOEFMJOH
NFU
DPSUJDPTUFSPuEFO
CSFOHU
SJTJDPµT
NFU
[JDI
NFF
[JF
QBSBHSBBG
 
IFU[FMGEF
HFMEU
WPPS
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
NFEJDBUJF
EJF
EF
BGXFFS
POEFSESVLLFO
[PBMT
NFUIPUSFYBBU
FO
CJPMPHJDBMT

16.3

Huidkanker

;PO
JT
HF[POE
NBBS
FFO
UF
TUFSLF
CMPPUTUFMMJOH
BBO
VMUSBWJPMFUUF
TUSBMJOH
JT
FFO
HSPUF
SJTJDPGBDUPS
WPPS
IVJELBOLFS
[FLFS
BMT
EF
CMPPUTUFMMJOH
PQ
KPOHF
MFFGUJKE
WBLFS
UPU
WFS CSBOEJOH
IFFGU
HFMFJE )FU
NFMBOPPN
JT
FFO
LXBBEBBSEJH
HF[XFM
WBO
QJHNFOUDFMMFO
)FU
JT
CFSVDIU
XBOU
IFU
[BBJU
TOFM
VJU
FO
FS
JT
HFFO
BGEPFOEF
CFIBOEFMJOH
WPPS
EF
NFUBTUBTFO
#FIBMWF
EPPS
[PO
XPSEU
IFU
NFMBOPPN
JO
EF
IBOE
HFXFSLU
EPPS
FFO
IFFM
MJDIUF
IVJETLMFVS
WBLFS
CJK
NFOTFO
NFU
SPTTJH
IBBS
NFU
WFFM
TQSPFUFO
FO
NPFEFSWMFLKFT
4PNT
[JU
IFU


=j^YVVcYdZc^c\Zc 277

JO
EF
GBNJMJF
&FO
NFMBOPPN
PQFOCBBSU
[JDI
WBBL
BMT
FFO
OJFVXF
PG
BMT
FFO
´POSVTUJHFµ
NPFEFSWMFL
FFO
WMFL
EJF
WBO
LMFVS
WFSBOEFSU
HSPUFS
FO
EJLLFS
JT
HFXPSEFO
WBBL
KFVLU
PG
HSJMMJH
WBO
WPSN
XPSEU
&FO
IFFM
FOLFMF
LFFS
POUXJLLFMU
IFU
[JDI
PQ
QMBBUTFO
XBBS
QJHNFOUDFMMFO
[JUUFO
NBBS
XBBS
NFO
IFU
NJOEFS
WFSXBDIU
[PBMT
JO
IFU
WBBU WMJFT
WBO
IFU
PPH "OEFSF
WPSNFO
WBO
IVJELBOLFS
LPNFO
WBLFS
WPPS
[FLFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
;F
[BBJFO
IBBTU
OPPJU
VJU
FO
EF
HFOF[JOHTLBOT
JT
HSPPU &FO
IBSEF
[XFMMJOH
NFU
TPNT
FFO
QBSFMNPFSFO
SBOEKF
JT
WFSEBDIU
WPPS
FFO
CBTBBMDFM DBSDJOPPN
)FU
HSPFJU
IFFM
MBOH[BBN
NBBS
LBO
QMBBUTFMJKL
WFFM
TDIBEF
BBOSJDIUFO &FO
IBSE
LOPCCFMUKF
NFU
JO
IFU
NJEEFO
FFO
LPSTU
WPPSBM
CJK
FFO
EPPS
EF
[PO
HFUF LFOEF
´WFSIPPSOEFµ
IVJE
LBO
XJK[FO
PQ
FFO
QMBWFJTFMDFMDBSDJOPPN


16.3.1

Huidmetastasen

6JU[BBJJOHFO
JO
EF
IVJE
LVOOFO
FFO
VMDVT
WFSPPS[BLFO
EBU
TPNT
HSPPU
JT
FO
WBBL
IFFM
QJKOMJKL
PG
KFVLFOE
*OGFDUJF
NBBLU
EF
QSPCMFNFO
BMMFFO
NBBS
HSPUFS
%F
QBMMJBUJFWF
CFIBOEFMJOH
JT
NFEF
HFSJDIU
PQ
IFU
CFQFSLFO
WBO
CMPFEWFSMJFT
FO
IFU
WPPSLPNFO
WBO
JOGFDUJF

16.4

Decubitus

9Z `aZ^chiZ haV\VYZgiV`_Zh YZ VgiZg^daZc ^c YZ ]j^Y adeZc kddg ]Zi dkZg\gdiZ YZZaaddYgZX]ikVcj^iYZY^ZeiZcVVg]ZideeZgkaV`ZcWj^\ZcYVcV[db]VVg" kVVi_ZhiZkdgbZc#9Z]VVgkVVi_ZhkaV`dcYZgYZdeeZg]j^Yo^_cYZWgdckVcojjg" hid[ZckdZY^c\kddgY^iYZZakVcYZ]j^YZckdZgZcV[kVahid[[ZcV[#

%SVL
WBO
CVJUFO
[BM
EF
CMPFETUSPPN
JO
EF[F
IBBSWBBUKFT
CMPLLFSFO
0QTUSPQFO
WBO
EF
IVJE
EPPS
EF
PQQFSIVJE
UF
WFSTDIVJWFO
[BM
EF
BSUFSJPMFO
EPFO
BGLOJLLFO
%BU
JT
TOFM
GVOFTU
WPPS
EF
BBOWPFS
WBO
[VVSTUPG
FO
WPPS
EF
TUPGXJTTFMJOH
WBO
BMMF
IVJEMBHFO
EBBS

16.4.1

Druk-en schuifkrachten

%FDVCJUVT
JT
QFS
EF¾OJUJF
QMBBUTFMJKL
MFUTFM
BBO
EF
IVJE
FOPG
POEFSIVJETF
XFFGTFMT
EPPS
ESVL
PG
EPPS
TDIVJGLSBDIUFO
.FFTUBM
JT
IFU
PQ
FFO
QMFL
XBBS
FFO
CPUVJUTUFFL TFM
WMBL
POEFS
EF
IVJE
[JU
%SVLTDIBEF
LBO
PPL
POUTUBBO
EPPS
[VVSTUPGTMBOHFUKFT
OFVTTPOEFT
FO
LBUIFUFST
*ODPOUJOFOUJFMFUTFM
JT
JFUT
BOEFST
FO
WFSHU
FFO
BOEFSF
BBOQBL %F
FSOTU
WBO
IFU
QMBBUTFMJKLF
MFUTFM
XPSEU
VJUHFESVLU
JO
DBUFHPSJFqO
*
UPU
FO
NFU
*7
.BBS
PPL
CJK
IFU
WFSNPFEFO
WBO
EJFQF
XFFGTFMTDIBEF
[POEFS
EF
EJFQUF
QSFDJFT
UF


2787Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

LFOOFO
FO
CJK
BOEFS
IVJEXFFGTFMWFSMJFT
XBBSWBO
EF
EJFQUF
OJFU
HPFE
UF
POEFSLFOOFO
JT
JT
IFU
HPFE
PN
UF
EFOLFO
BBO
ESVLMFUTFM
EVT
EFDVCJUVT

oorzaken
druk
schuifkrachten

complicaties o.a.
sepsis
slechte voedingstoestand
pijn
isolement
anemie

risicofactoren (I):
immobiliteit, parese
gevoelsverlies
depressie
isolement
versuffende (sederende) medicatie
situatie niet begrijpen (dementie)

decubitus

risicofactoren (II):
diabetes mellitus
hoge leeftijd
slechte voedingstoestand
koorts
hartfalen, longziekten, anemie

categorieën I. niet-wegdrukbare roodheid II. oppervlakkige wond III. diepe wond tot onderin de huid IV. diepe wond tot in spier, bot

Figuur 16.6 Decubitus: categorieën, oorzaken, neurologische en psychiatrische risicofactoren (I), algemeen lichamelijke risicofactoren (II) en complicaties.

16.4.2

Preventie

1SFWFOUJF
JT
IFU
NBDIUJHTUF
XBQFO
UFHFO
EFDVCJUVT
#JK
FMLF
QBUJqOU
EJF
CFEMFHFSJH
XPSEU
PG
TUPFMHFCPOEFO
SBBLU
[BM
NFO
IFU
SJTJDP
PQ
EFDVCJUVT
NPFUFO
JOTDIBUUFO
%BU
JT
EF
FFSTUF
TUBQ
"MT
JFNBOE
BM
CFEMFHFSJH
PG
TUPFMHFCPOEFO
JT
NPFU
FMLF
WFSBOEFSJOH
JO
EF
UPFTUBOE
BBOMFJEJOH
[JKO
PN
PQOJFVX
OB
UF
EFOLFO %F
UXFFEF
TUBQ
JT
EF
ESVL
WFSNJOEFSFO
EPPS
WFSTUBOEJHF
IPVEJOHTXJTTFMJOH
BDUJWF SFO
FO
[P
NPHFMJKL
NPCJMJTFSFO
%BBSOBBTU
[JKO
FS
BMMFSMFJ
ESVLWFSEFMFOEF
FO
ESVLWFS NJOEFSFOEF
NBUFSJBMFO
0PL
CVJLMJHHJOH
JT
FFO
NPHFMJKLIFJE
%F
UXFFEF
TUBQ
JT
UJKEJHF
PQTQPSJOH
EPPS
EF
CFESFJHEF
QMBBUTFO
[P
WBBL
UF
JOTQFDUFSFO
BMT
OPEJH
JT
%JF
QMBBUTFO
[JKO
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
IPVEJOH
TUVJU
IFVQLOPCCFM
IJFMFO
CJMMFO
FO
TDIPVEFSCMBEFO
%BBSCJK
XPSEU
PPL
HFMFU
PQ
XBSNUF
WFSIBSEJOH
FO
UPFTUBOE
WBO
EF
IVJE
%F
QBUJqOU
NPFU
XPSEFO
BBOHFTQPPSE
PN
QJKO
UF
NFMEFO
&FO
ESPHF
IVJE
LBO
NJOEFS
HPFE
UFHFO
WFSWPSNJOH
FO
JT
LXFUTCBBSEFS
&FO
IVJE
EJF
DPOTUBOU
WPDIUJH
JT
MPPQU
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
PQ
WFSXFLJOH
NBDFSBUJF
FO
PQ
TDIBEF
EPPS
XSJKWJOH
PG
TDIVJGLSBDIUFO %F
CFIBOEFMJOH
CFTUBBU
VJU
FFO
HPFEF
VJUWPFSJOH
WBO
EF
QSFWFOUJFWF
NBBUSFHF MFO
IFU
BDIUFSXFHF
MBUFO
WBO
TDIBEFMJKLF
NBBUSFHFMFO
FO
IFU
BBOQBLLFO
WBO


=j^YVVcYdZc^c\Zc 279

SJTJDPGBDUPSFO
NFU
FYUSB
BBOEBDIU
WPPS
WPFEJOH
FO
BDUJWFSJOH
FO
FFO
BEFRVBUF
XPOE[PSH

16.4.3

Vicieuze cirkels

&JXJUWFSMJFT
WJB
XPOEWPDIU
WFSTMFDIUFSU
EF
WPFEJOHTUPFTUBOE
%BU
XFSLU
EFDVCJUVT
JO
EF
IBOE
OFU
BMT
LPPSUT
FO
BOFNJF
WFSPPS[BBLU
EPPS
DISPOJTDIF
POUTUFLJOH
FO
XPOEJOGFDUJF
*TPMFNFOU
CFWPSEFSU
JOBDUJWJUFJU
#JK
QBUJqOUFO
NFU
DBDIFYJF
[JFU
NFO
POEBOLT
BMMF
JOTQBOOJOHFO
EFDVCJUVT
POUTUBBO
FO
UPFOFNFO
4FQTJT
WBOVJU
FFO
EF DVCJUVTXPOE
JT
OPHBM
FFOT
EF
EJSFDUF
BBOMFJEJOH
UPU
PWFSMJKEFO

16.5

Borstkanker

BZkg#9ZcaZ^Y^c\deehnX]^Vig^hX]Zo^Z`iZc 287

HFCJFE
FO
EBU
TMFFQU
WFSWPMHFOT
BOEFSF
QTZDIJTDIF
EPNFJOFO
NFU
[JDI
NFF
"MT
NFO
EF
TZNQUPNFO
CFTDIPVXU
MJKLU
EF
WPPSOBBNTUF
BBOTUJDIUFS
WBO
BMMF
QSPCMF NFO
PQ
nnO
HFCJFE
UF
MJHHFO
;P
POEFSTDIFJEU
NFO
JO
EF
QTZDIJBUSJF
EF
WPMHFOEF
TUPPSOJTTFO …
TUPPSOJTTFO
JO
IFMEFSIFJE
WBO
IFU
CFXVTU[JKO
BBOEBDIUTDPODFOUSBUJF
PG
HFIFVHFO
EF[F
WPSNFO
TBNFO
EF
OFVSPDPHOJUJFWF
TUPPSOJTTFO
[JF
IPPGETUVL
  …
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
FSWBSFO
WBO
EF
SFBMJUFJU
FO
IFU
EFOLFO
NFU
BMT
HFWPMH
IBMMVDJOB UJFT
XBOFO
FO
TUFFET
EJFQFSF
WFSXBSSJOH
JO
IFU
EFOLFO
EJU
[JKO
BBOXJK[JOHFO
WPPS
FFO
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJT
[JF
IPPGETUVL
  …
TUPPSOJTTFO
JO
EF
TUFNNJOH
FFO
UF
IPHF
FO
QSJLLFMCBSF
TUFNNJOH
PG
FFO
EFQSFT TJFWF
TUFNNJOH
NFU
HFCSFL
BBO
JOUFSFTTF
PG
IFU
LVOOFO
CFMFWFO
WBO
QMF[JFS
EBU
[JKO
EF
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
[JF
QBSBHSBBG

FO
  …
TUPPSOJTTFO
NFU
WPPSBM
CPWFONBUJHF
BOHTU
WSFFT
CF[PSHEIFJE
FO
EXBOHHFEBDIUFO
FO
IBOEFMJOHFO
PN
EF[F
UF
CF[XFSFO
EF
BOHTU
FO
EXBOHTUPPSOJTTFO
[JF
QBSBHSBBG
  …
FFO
FNPUJPOFMF
SFBDUJF
PQ
FFO
TUSFTTGBDUPS
TUSFTT
FO
BBOQBTTJOHTTUPPSOJTTFO …
TUPPSOJTTFO
NFU
WPPSBM
MJDIBNFMJKLF
TZNQUPNFO …
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
PNHBBO
NFU
TUPGGFO
BMT
BMDPIPM
PG
ESVHT
[JF
QBSBHSBBG
  …
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
CFIFFSTFO
WBO
JNQVMTFO
FO
EF
BBOESBOH
UPU
TQFDJ¾FLF
IBOEFMJO HFO
[JF
QBSBHSBBG
  …
FFO
QBUSPPO
WBO
UFSVHLFSFOEF
QSPCMFNFO
EPPS
EJTGVODUJPOFMF
OJFU
PG
OBVXFMJKLT
UF
IBOUFSFO
QFSTPPOMJKLIFJETUSFLLFO
EBU
JT
IFU
EPNFJO
WBO
EF
QFSTPPOMJKLIFJET TUPPSOJTTFO
[JF
QBSBHSBBG
  …
POUXJLLFMJOHTTUPPSOJTTFO
NFU
BVUJTNF
BMT
WPPSOBBNTUF
WPPSCFFME
[JF
QBSBHSBBG
  %F
TUPPSOJTTFO
JO
IFU
CFXVTU[JKO
TUBBO
NFU
SFDIU
CPWFOBBO
&FO
XJTTFMFOE
WFSMBBHE
CFXVTU[JKO
FO
TUFSL
BGHFOPNFO
BBOEBDIUTGVODUJFT
WPPSOBNF
LFONFSLFO
WBO
FFO
EFMJSJVN
LVOOFO
IPSFO
CJK
FFO
MJDIBNFMJKLF
BBOEPFOJOH
EJF
PQ
LPSUF
UFSNJKO
EF
HF [POEIFJE
CMJKWFOE
TDIBBEU 1TZDIJBUSJTDIF
TZNQUPNFO
XPSEFO
JO
EF
WPMHFOEF
IPPGETUVLLFO
VJUHFMFHE
CJK
EF
WFS TDIJMMFOEF
[JFLUFCFFMEFO
&FO
QTZDIJTDI
WFSTDIJKOTFM
JT
BMMFFO
EBO
FFO
QTZDIJBUSJTDI
TZNQUPPN
BMT …
JFNBOE
FS
MBTU
WBO
IFFGU …
IFU
OJFU
PWFSHBBU
FO
…
WFFM
UF
MBOH
EVVSU
FO
…
BMT
IFU
PQUSFFEU
TBNFO
NFU
BOEFSF
MBTUJHF
QTZDIJTDIF
PG
MJDIBNFMJKLF
WFSTDIJKOTF MFO
EJF
JFNBOE
OJFU
WBO
[JDI[FMG
LFOU
&nO
TZNQUPPN
JT
HFFO
TZNQUPPN
&FO
QTZDIJBUSJTDI
TZNQUPPN
JT
FFO
VJUWFSHSPUJOH
WBO
XBU
JFEFSFFO
XFM
FFOT
NFFNBBLU
)FU
HFIFFM
JT
NFFS
EBO
EF
PQUFMTPN
WBO
EF
MPTTF
[JFLUFWFSTDIJKOTFMFO
&FO
MF[FS
EJF
EFOLU
´In
EBU
WFSTDIJKOTFM
IFC
JL
PPL
XFM
FFOTµ
JT
IFMFNBBM
OPSNBBM
)FU
PNHFLFFSEF
[PV
WFSPOUSVTUFOEFS
[JKO

2887Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

17.2.1

Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM

%F
%4.
JT
FFO
CFTDISJKWJOH
FO
JOEFMJOH
WBO
QTZDIJBUSJTDIF
TZOESPNFO
PQ
CBTJT
WBO
TZNQUPNFO
FO
TPNT
PPL
LFONFSLFO
WBO
IFU
WFSMPPQ
)FU
JT
FFO
QPHJOH
WBO
QTZDIJB UFST
PN
POEFSMJOH
BG
UF
TQSFLFO
XFMLF
DSJUFSJB
CFQBMFO
PG
FFO
CFQBBMEF
EJBHOPTF
XFM
PG
OJFU
UF
TUFMMFO
JT
%F
IVJEJHF
WFSTJF
JT
EF
%4.
&FO
%4.EJBHOPTF
[FHU
OJFUT
PWFS
POUTUBBOTXJK[F
PG
CFIBOEFMJOH
5FHFOPWFS
FFO
TUBQTHFXJK[F
WFSCFUFSJOH
WBO
EF
PWFS FFOTUFNNJOH
UVTTFO
BSUTFO
PWFS
XBU
EJBHOPTFT
JOIPVEFO
TUBBU
CJK
EF
%4.
FFO
UFO EFOT
PN
TUFFET
NFFS
BGXJKLFOEF
CFMFWJOHFO
FO
HFESBHJOHFO
WBO
FFO
NFEJTDI
KBTKF
UF
WPPS[JFO
%BBSPWFS
CFTUBBU
PQ
HSPUF
TDIBBM
EJTDVTTJF

17.3

Invalshoeken

kennisclip &FO
CFIBOEFMQMBO
NFU
NBBS
nnO
TPPSU
JOUFSWFOUJF
IFFGU
XFJOJH
LBOT
WBO
TMBHFO
1TZ DIJBUSJTDIF
[JFLUFO
IFCCFO
IFFM
EJWFSTF
BDIUFSHSPOEFO
"GIBOLFMJKL
WBO
EF
[JFLUF
LBO
NFO
JO
EF
QTZDIJBUSJF
UFHFOLPNFO
EBU
OV
FFOT
EF
FOF
FO
EBO
XFFS
FFO
BOEFSF
JOWBMT IPFL
UPU
CFUFSF
WFSLMBSJOHFO
FO
CFIBOEFMJOH
MFJEU
&FO
BBOUBM
JOWBMTIPFLFO
XPSEU
IJFS
CFTQSPLFO …
%F
CJPMPHJTDIF
JOWBMTIPFL
%F[F
OFFNU
BMT
VJUHBOHTQVOU
EBU
EF
QBUJqOU
IFU
NFFTU
HFCBBU
JT
CJK
QPHJOHFO
PN
JO
UF
HSJKQFO
JO
EF
XFSLJOH
WBO
EF
IFSTFOFO
%BU
LBO
CJKWPPSCFFME
NFU
NFEJDJKOFO
#JK
QTZDIJTDIF
[JFLUFO
XPSEU
FS
FFO
SPM
WFSPOEFSTUFME
WBO
OFVSPUSBOTNJUUFST
QSJLLFMPWFSESBDIUTTUPGGFO
%BU
LBO
NFO
OJFU
VJUMFHHFO
BMTPG
EF
[JFLUF
LPNU
EPPS
FFO
WFSTUPSJOH
JO
EF
OFVSPUSBOTNJUUFST
"GXJKLFOEF
OFV SPUSBOTNJUUFST
[JKO
FWFO
HPFE
FFO
HFWPMH
BMT
FFO
PPS[BBL
WBO
XBU
FS
JO
JFNBOET
MFWFO
NJTHBBU
%F
CJPMPHJTDIF
QTZDIJBUSJF
[PFLU
OBBS
WFSBOEFSJOHFO
JO
IFU
CSFJO
EJF
EF
[JFLUF
CFUFS
UF
CFHSJKQFO
NBLFO
FO
EJF
BBOLOPQJOHTQVOUFO
CJFEFO
WPPS
IVMQ
%F
IPPQ
JT
FSPQ
HFWFTUJHE
EBU
FFO
JOUFSWFOUJF
JO
EF
POEFSMJOHF
TBNFOXFSLJOH
WBO
IFSTFODFMMFO
JFNBOE
UFO
HPFEF
LPNU
%F
FSWBSJOHFO
NFU
WFFM
QBUJqOUFO
CFWFTUJHFO
EBU
BOEFSF
FSWBSJOHFO
XFFS
OJFU
%F
CJPMPHJTDIF
QTZDIJBUSJF
POEFS[PFLU
EBBSOBBTU
JOUFOTJFG
EF
WFSBOLFSJOH
WBO
QTZDIJTDIF
TZNQUPNFO
FO
QTZDIJBUSJTDIF
[JFLUFQSP DFTTFO
JO
IFU
%/" …
%F
JOWBMTIPFL
WBO
EF
QFSTPPOMJKLF
HFTDIJFEFOJT
%F[F
HBBU
FSWBO
VJU
EBU
FFO
QBUJqOU
WPPSBM
CBBU
IFFGU
CJK
FFO
BOBMZTF
WBO
XBU
[JDI
JO
[JKO
MFWFO
IFFGU
BGHFTQFFME
FO
XBU
IFN
IFFGU
HFNBBLU
UPU
XBU
IJK
JT
…
%F
JOWBMTIPFL
WBO
IFU
BBOHFMFFSEF
HFESBH
7FFM
HFESBH
JT
BBOHFMFFSE
XBOU
JFNBOE
IFFGU
HFNFSLU
XBU
EF
OBEFMFO
FO
WFFM
NFFS
OPH
EF
WPPSEFMFO
[JKO
WBO
CFQBBME
HF ESBH
*O
EJU
MFFSQSPDFT
LBO
WPPSBM
BOHTU
FFO
POWPPSTQFMCBSF
FO
OFHBUJFWF
SPM
TQFMFO
)FU
LBO
FFO
[FMGTUBOEJHF
GBDUPS
XPSEFO
EJF
[JDI[FMG
WFSTUFSLU
WJB
HFESBH
EBU
[JDI
UFMLFOT
IFSIBBMU
%BU
JT
CJKWPPSCFFME
EF
EZOBNJFL
BDIUFS
EXBOHTUPPSOJTTFO
(F ESBHTUIFSBQJF
IFFGU
BMT
VJUHBOHTQVOU
EBU
POHFXFOTU
HFESBH
LBO
XPSEFO
BGHFMFFSE
FO
BOEFS
HFESBH
BBOHFMFFSE

>caZ^Y^c\deehnX]^Vig^hX]Zo^Z`iZc 289

…
%F
JOWBMTIPFL
WBO
EF
HFEBDIUFO
EJF
OJFU
XFSLFO
.FOTFO
POUXJLLFMFO
FFO
[JFOTXJK[F
PQ
[JDI[FMG
PQ
IVO
PNHFWJOH
FO
PQ
IFU
MFWFO
;F
HFESBHFO
[JDI
[P
EBU
XBU
[F
EPFO
PWFSFFOTUFNU
NFU
XBU
[F
EFOLFO
FO
EFOLFO
[P
EBU
IFU
LMPQU
NFU
XBU
[F
EPFO
;P
POUTUBBO
PWFSUVJHJOHFO
TDIFNBµT
EJF
TPNT
FDIUFS
BCTPMVVU
OJFU
HPFE
XFSLFO
FO
TDIBEFMJKLF
WPSNFO
BBOOFNFO
*FNBOE
JT
WFSTUSJLU
JO
WFSXBDIUJOHTQBUSPOFO
EJF
NFFS
CFQFSLJOHFO
FO
BOHTUFO
PQMFWFSFO
EBO
LSBDIU
%FSHFMJKLF
OFHBUJFWF
WFSXBDI UJOHTQBUSPOFO
LVOOFO
CJKWPPSCFFME
FFO
EFQSFTTJF
JO
TUBOE
IPVEFO
%F
DPHOJUJFWF
JOWBMTIPFL
JO
EF
QTZDIJBUSJF
LJFTU
BMT
VJUHBOHTQVOU
EBU
IFU
EPFMCFXVTU
WFSBOEFSFO
WBO
EF[F
HFEBDIUFO
JFNBOE
LBO
IFMQFO
[JDI
BOEFST
PQ
UF
TUFMMFO
%BBSNFF
LVO OFO
LMBDIUFO
BGOFNFO
7BBL
JT
FS
FFO
DPNCJOBUJF
NFU
HFESBHTUIFSBQJF
DPHOJUJFWF
HFESBHTUIFSBQJF …
%F
JOWBMTIPFL
WBO
IFU
[JFLNBLFOEF
TZTUFFN
.FOTFO
LVOOFO
FMLBBS
HFWBOHFO
IPV EFO
JO
WFSIPVEJOHFO
EJF
EVJEFMJKL
[JFLNBLFOE
[JKO
%BU
HFMEU
JO
SFMBUJFT
JO
HF[JO OFO
FO
JO
HSPUFSF
PSHBOJTBUJFT
%F
TZTUFFNHFSJDIUF
CFOBEFSJOH
NFU
BMT
WPPSCFFME
EF
HF[JOTUIFSBQJF
PG
TZTUFFNUIFSBQJF
WFSPOEFSTUFMU
EBU
IFU
WFSBOEFSFO
WBO
JO HFTMFUFO
SFBDUJFQBUSPOFO
NFOTFO
CFUFS
JO
TUBBU
TUFMU
HSFFQ
UF
LSJKHFO
PQ
EF
FJHFO
TZNQUPNFO …
0OWFSXFSLUF
WFSESPOHFO
USBVNBUJTDIF
HFCFVSUFOJTTFO
LVOOFO
BMTOPH
XPSEFO
WFSXFSLU
%BU
IFFU
EF
QTZDIPEZOBNJTDIF
JOWBMTIPFL
*OEJWJEVFMF
QTZDIPUIFSBQJF
NPFU
MFJ EFO
UPU
FFO
CFUFSF
BBOQBTTJOH
WBO
EF
QBUJqOU
BBO
EF
FJTFO
WBO
IFU
MFWFO 3FMJHJF
LBO
JO
EF
QTZDIJBUSJF
BBO
EF
FOF
LBOU
XPSEFO
HF[JFO
BMT
FFO
WFSPPS[BLFOEF
GBDUPS
BMT
CSPO
WBO
BOHTU
TDIVMEHFWPFM
BGXJK[JOH
FO
JTPMFNFOU
"BO
EF
BOEFSF
LBOU
LBO
FFO
PSJqOUBUJF
PQ
EF
TQJSJUVFMF
PG
SFMJHJFV[F
LBOU
WBO
IFU
CFTUBBO
FFO
CSPO
WBO
IPPQ
WFSUSPVXFO
FO
WFSCPOEFOIFJE
[JKO -BOH
OJFU
BMUJKE
JT
IFU
OPEJH
NPHFMJKL
PG
HFXFOTU
PN
EF
POUTUBBOTHFTDIJFEFOJT
WBO
QTZDIJTDIF
LMBDIUFO
WPMMFEJH
UF
POUSBGFMFO
UPUEBU
EF
POEFSTUF
TUFFO
CPWFO
JT
*O
EF
QTZDIPUIFSBQJF
LBO
PPL
XPSEFO
HFLP[FO
WPPS
FFO
NFFS
QSBHNBUJTDIF
SFDIUTUSFFLT
PQ
PQMPTTJOHFO
HFSJDIUF
BBOQBL

18

Neurocognitieve stoornissen

kennisclip %F
UFSN
OFVSPDPHOJUJFWF
TUPPSOJT
CFUFLFOU
EBU
JFNBOE
JO
EF
QSPCMFNFO
LPNU
EPPS
FFO
BGOBNF
WBO
EF
DPHOJUJFWF
GVODUJFT
XBBSCJK
IFU
CSFJO
EF
QMFL
JT
XBBS
EF
TUPPSOJT
[JU
0OEFS
DPHOJUJFWF
GVODUJFT
WBMMFO
EF
BBOEBDIU
IFU
CFHSJKQFO
WBO
XBU
EF
[JOUVJHFO
EPPSHFWFO
IFU
EFOLFO
IFU
MFSFO
FO
IFU
HFIFVHFO
IFU
NBLFO
WBO
QMBOOFO
IFU
DPN NVOJDFSFO
FO
BOEFSF
EJOHFO
EJF
XF
WBO[FMGTQSFLFOE
FMLF
EBH
HFCSVJLFO
PN
POT
MFWFO
JO
UF
SJDIUFO
FO
WPSN
UF
HFWFO /BUVVSMJKL
TUBBO
HFEBDIUFO
IFSJOOFSJOHFO
FO
EF
NBOJFS
XBBSPQ
KF
JFUT
JOUFSQSFUFFSU
BMMFNBBM
PPL
POEFS
JOWMPFE
WBO
EF
TUFNNJOH
&FO
FSOTUJH
WFSTUPPSEF
TUFNNJOH
IFFGU
DPHOJUJFWF
HFWPMHFO
.BBS
BMT
EF
BSUT
UPU
EF
DPODMVTJF
LPNU
EBU
EF
CSPO
WBO
JFNBOET
QSPCMFNFO
FO
POXFMCFWJOEFO
[JU
JO
IFU
IBQFSFO
WBO
FFO
PG
NFFS
DPHOJUJFWF
GVODUJFT
JT
FS
WFSNPFEFMJKL
FFO
[JFLUF
BBOXF[JH
EJF
POEFS
IFU
LPQKF
´OFVSPDPHOJUJFWF
TUPPSOJT TFOµ
WBMU
5XFF
BBOEPFOJOHFO
WBMMFO
POEFS
EF[F
OPFNFS
IFU
EFMJSJVN
FO
EFNFOUJF
%FNFOUJF
JT
EBBSCJK
FFO
WFS[BNFMOBBN
WPPS
WFSTDIJMMFOEF
[JFLUFO

18.1

Het delirium (delier)

BZkg#KVcYZgL#^h)'_VVg#OZ^hi]j^hZc]ZZ[ikZgeaZZ\`jcY^\Zodg\cdY^\^c kZgWVcYbZij^ioVV^^c\ZckVc`Vc`Zg#9Zddghegdc`Za^_`Zijbdg^hcdd^i\Zkdc" YZc#OZ]ZZ[ie^_c^cYZgZX]iZgÄVc`kVclZ\ZZZchiZg`kZg\gdiZaZkZg#CVZZc kZgYg^Zi^\ o^Z`WZY bZi kZZa Wddh]Z^Y Zc hig^_Y ^h cj YZ iZgb^cVaZ [VhZ VVc\Z" Wgd`Zc#:iZcYdZio^_c^ZibZZgZcYg^c`ZcldgYicjdd`aVhi^\#OZ`g^_\ibdgÃcZ bZi kZgigVV\YZ V[\^[iZ! &+% b\ eZg YV\ dgVVa# 9Vi WZhig^_Yi YZ e^_c V[YdZcYZ# BZkgdjlWgZc\i]Zi\gddihiZYZZakVcYZYV\kZghj[iYddg# =VVgZX]i\ZcddikZgiZaiYVioZ¼hcVX]ihdcgjhi^\^h#OZo^igZX]ide!bVVg]Zg`Zci ]ZbaVc\c^ZiVai^_Y#O^_lVVcio^X]YVc^c]Zio^Z`Zc]j^hZc]ZZ[i]ZiYZ]ZaZ i^_YdkZg`aZ^cZl^iiZe^aaZi_Zh#OZ^hZgkVcdkZgij^\YYVioZkZg\^[i^\YldgYiYddg kZg`ZZgYZe^aaZc#

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_18, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

2927Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Db ^c ]Zi YV\Za^_`h aZkZc aVhi^\Z Y^c\Zc iZ aViZc aj``Zc! bdZiZc oZ bZi VVc" YVX]i ldgYZc \ZYVVc# 9Vi ]djYi ^c/ YZ VVcYVX]i Zgde g^X]iZc Zc YZ VVcYVX]i ZgW^_ ]djYZc# LVi YVVgW^_ ]Zaei ^h dcYZg VcYZgZ \dZY j^i\ZhaVeZc o^_c! c^Zi iZ bdZo^_cZc\ZcdZ\bdi^kVi^Z]ZWWZc#:X]i»bjai^iVh`Zc¼WZhiVVic^Zi/^ceaVVih kVcY^c\ZciZ\Za^_`YdZc!\VVi]Zidb]ZZahcZahX]V`ZaZckVcYZZcZcVVgYZ VcYZgZ iVV`# 7^_ ZZc \dZYZ VVcYVX]i Yg^c\Zc hdbb^\Z Y^c\Zc lZa Zc VcYZgZ Y^c\Zcc^Ziidi]ZiWZljhio^_cYddg#>ZbVcYo^Zi!]ddgiZckdZaiaVc\c^ZiVaaZhZc j^iVaaZbd\Za^_`Z\ZYVX]iZc`dbZcVaaZZcY^ZY^c\ZccVVgkdgZclVVg^ZbVcY deYVibdbZci^ZihVVc]ZZ[i#=dZYViegZX^ZhlZg`i^c]ZiWgZ^c!^hcd\kddgZZc \gddiYZZaZZcgVVYhZa#7Z`ZcY^hlZaYViYZijhhZc]ZghZcZcYZi]VaVbjhZc dcYZgVcYZgZYZlVcYWZZc`lVW]ZZaVXi^Z[o^_cW^_YZhZaZXi^ZkVclViZglZaZc lViZgc^ZidcYZgYZVVcYVX]i`dbi#

18.1.1

Wat gebeurt er bij een delirium?

#JK
FFO
EFMJSJVN
EFMJFS
IFFGU
EF
QBUJqOU
HFFO
[FHHFOTDIBQ
NFFS
PWFS
XBU
FS
XFM
FO
OJFU
JO
IFU
CFXVTU[JKO
LPNU
FO
WPPS
IPF
MBOH
%F
UIBMBNVT
FO
HSPUF
EFMFO
WBO
EF
IFSTFOFO
WFSWVMMFO
IVO
UBBL
CJK
IFU
SJDIUFO
FO
IFU
WBTUIPVEFO
WBO
EF
BBOEBDIU
OJFU
NFFS
[PBMT
IFU
IPPSU
%PPS
FFO
MJDIBNFMJKL
[JFLUF
[JKO
[F
EBBS
OJFU
UPF
JO
TUBBU
0PL
EF
IFMEFSIFJE
WBO
IFU
CFXVTU[JKO
IFFGU
FSPOEFS
UF
MJKEFO

Symptomen %F
LFONFSLFOEF
TZNQUPNFO
WBO
FFO
EFMJSJVN
[JKO …
FFO
OJFU
IFMEFS
CFXVTU[JKO
EF
QBUJqOU
IFFGU
OJFU
HPFE
XFFU
WBO
[JKO
PNHFWJOH
EF[F
EBMJOH
WBO
EF
BMFSUIFJE
XJTTFMU
HFEVSFOEF
EF
EBH
TPNT
WBO
NPNFOU
UPU
NPNFOU …
IFU
OJFU
HPFE
LVOOFO
SJDIUFO
WFSQMBBUTFO
FO
WBTUIPVEFO
WBO
EF
BBOEBDIU
EBBS EPPS
SBBLU
EF
QBUJqOU
FSH
JO
EF
XBS …
EFTPSJqOUBUJF
FFSTU
JO
UJKE
MBUFS
PPL
JO
QMBBUT
FO
QFSTPPO …
BOEFSF
DPHOJUJFWF
TZNQUPNFO
[PBMT
JOQSFOUJOHTTUPPSOJTTFO
FO
NPFJUF
NFU
DPN NVOJDFSFO
WFSUSPVXEF
QFSTPOFO
XPSEFO
OJFU
IFSLFOE
PG
[F
XPSEFO
WPPS
FFO
BO EFS
BBOHF[JFO …
IBMMVDJOBUJFT
IFU
[JFO
IPSFO
PG
WPFMFO
WBO
EJOHFO
[POEFS
EBU
EF
[JOUVJHFO
PHFO
FO
PSFO
EBBSCJK
CFUSPLLFO
[JKO
EJU
WFSTUFSLU
EF
BOHTU
FO
EF
POSVTU
FO
PPL
LBO
EF
QBUJqOU
[JDI
CFESFJHE
WPFMFO …
WBO
UJKE
UPU
UJKE
HFBHJUFFSE
HFESBH
QSJLLFMCBBSIFJE
BOHTU
FO
SBEFMPPTIFJE
TPNT
LBO
EF
QBUJqOU
NFU
FFO
EFMJSJVN
FDIUFS
PPL
PQWBMMFOE
TUJM
XPSEFO
EBO
TQSFLFO
XF
WBO
FFO
IZQPBDUJFG
TUJM
EFMJSJVN  &FO
EFMJSJVN
POUTUBBU
CJOOFO
FFO
QBBS
VVS
UPU
FFO
QBBS
EBHFO
)FU
LPOEJHU
[JDI
BBO
NFU
TMBQFMPPTIFJE
µT
OBDIUT
TVGIFJE
PWFSEBH
FO
NFU
MFWFOEJHF
ESPNFO
%F
QBUJqOU
LBO


CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 293

TUFFET
NFFS
MBTU
LSJKHFO
WBO
WFSWPSNEF
XBBSOFNJOHFO
JO
XBU
IJK
[JFU
PG
IPPSU
OFFNU
IJK
BOEFSF
EJOHFO
XBBS
&FSTU
LBO
IJK
[JDI[FMG
OPH
DPSSJHFSFO
PPL
BM
LPTU
EBU
NPFJUF
%BU
OPFNU
NFO
JMMVTPJSF
WFSWBMTJOHFO
0Q
FFO
HFHFWFO
NPNFOU
MVLU
EJF
DPSSFDUJF
OJFU
NFFS
7BOBG
EBU
NPNFOU
[JKO
IFU
IBMMVDJOBUJFT
HFXPSEFO
%PPS
EJU
BMMFT
LBO
EF
QBUJqOU
POSVTUJH
XPSEFO
)JK
LBO
HBBO
QMVLLFO
BBO
EF
MBLFOT
WBO
IFU
CFE
XBBS
IJK
JO
MJHU
PG
IJK
CFHJOU
BMMFSMFJ
´CFFTUKFTµ
FO
´TUPGKFTµ
WBO
[JDI
BG
UF
WFHFO
#JK
FFO
IZQPBDUJFG
TUJM
EFMJSJVN
JT
FFO
QBUJqOU
WPPSBM
BQBUIJTDI
TVG
NBBS
XFM
HFTQBOOFO
%JU
JT
NPFJMJK LFS
UF
IFSLFOOFO
%F
JOOFSMJKLF
POSVTU
JT
BG
UF
MF[FO
BBO
CJKWPPSCFFME
FFO
UPFHFOPNFO
IBSUGSFRVFOUJF
WFSIPPHEF
CMPFEESVL
XJKEF
QVQJMMFO
USFNPSFO
FO
USBOTQJSFSFO

18.1.2

Oorzaken

&FO
EFMJSJVN
POUTUBBU
EPPS
FFO
POUSFHFMJOH
WBO
EF
FOFSHJFWPPS[JFOJOH
JO
EF
IFSTF OFO
%F
PPS[BBL
JT
BMUJKE
MJDIBNFMJKL
7BBL
HBBU
IFU
EBBSCJK
PN
FFO
MFWFOTCFESFJHFOEF
BBOEPFOJOH
%BBSPN
NPFU
NFO
[POEFS
VJUTUFM
EF
PPS[BBL
VJU[PFLFO
0VEF
FO
IFFM
PVEF
NFOTFO
WPPSBM
NFU
WJTVT
FO
HFIPPSTUPPSOJTTFO
PG
NFU
CFTDIBEJHEF
IFSTFOFO
[PBMT
CJK
EFNFOUJF
PG
OB
FFO
$7"
POUXJLLFMFO
FFSEFS
FFO
EFMJSJVN
EBO
WPMXBTTFOFO "MT
PPS[BBL
LPNFO
WPPSBM
JO
BBONFSLJOH …
JOGFDUJFT
NFU
LPPSUT
[PBMT
FFO
QOFVNPOJF
PG
FFO
VSJOFXFHJOGFDUJF …
IBSUGBMFO
FO
BOEFSF
PPS[BLFO
WBO
[VVSTUPGHFCSFL
JO
EF
IFSTFOFO …
EFIZESBUJF
FO
WFSTUPSJOHFO
JO
EF
FMFLUSPMZUFOCBMBOT
IZQPOBUSJqNJF
IZQFSDBMDJqNJF  …
OJFS
FO
MFWFSGVODUJFTUPPSOJTTFO …
FFO
WBMQBSUJK
NFU
TDIFEFMUSBVNB
PG
NPHFMJKL
FFO
$7" …
JOUPYJDBUJFT
NFU
NFEJDJKOFO
WPPSBM
NFEJDJKOFO
EJF
WFSTVG¾OH
BMT
CJKXFSLJOH
IFC CFO
PPL
NPS¾OF
7FSEFS
JT
IFU
FFO
CFSVDIUF
CJKXFSLJOH
WBO
NJEEFMFO
EJF
EF
OFV SPUSBOTNJUUFS
BDFUZMDIPMJOF
SFNNFO
%BU
[JKO
BOUJDIPMJOFSHJDB
%F[F
NJEEFMFO
XPSEFO
UPFHFQBTU
PN
IFU
QBSBTZNQBUIJTDIF
EFFM
WBO
IFU
[FOVXTUFMTFM
UF
SFNNFO
CJKWPPSCFFME
PN
CFOBVXEIFJETBBOWBMMFO
UF
CFTUSJKEFO
PG
FFO
PWFSQSJLLFMEF
CMBBT
UF
EFNQFO 1PTUPQFSBUJFG
POUTUBBU
FS
CJK
PVEFSFO
WBBL
FFO
EFMJSJVN
"MT
JFNBOE
CJK
FFO
WPSJHF
PQOBNF
PG
PQFSBUJF
JO
FFO
EFMJSJVN
JT
CFMBOE
LBO
NFO
PWFSXFHFO
PN
EF[F
LFFS
QSF PQFSBUJFG
IBMPQFSJEPM
UPF
UF
QBTTFO
NFU
BMT
EPFM
IFU
SJTJDP
CJK
EF
HFQMBOEF
PQFSBUJF
UFSVH
UF
ESJOHFO
#JK
JOUPYJDBUJFT
LBO
IFU
HBBO
PN
HFCSVJL
WBO
WFFM
NFEJDJKOFO
UFHFMJKL
PG
PN
TUBQF MJOH
DVNVMBUJF
WBO
BM
MBOHFS
HFCSVJLUF
NJEEFMFO
0PL
ESVHT
LVOOFO
FFO
EFMJSJVN
WFSPPS[BLFO
4PNT
JT
IFU
EFMJSJVN
IFU
HFWPMH
WBO
QMPUTFMJOH
TUPQQFO
NFU
IFU
HFCSVJL
WBO
FFO
TUPG
&FO
EVJEFMJKL
WPPSCFFME
JT
IFU
BMDPIPMPOUIPVEJOHTEFMJFS
IFU
EFMJSJVN
USF NFOT
%JU
POUTUBBU
CJOOFO
FFO
XFFL
OB
IFU
TUBLFO
WBO
MBOHEVSJH
POBGHFCSPLFO
FO
PWFSNBUJH
BMDPIPMHFCSVJL
)FU
HBBU
HFQBBSE
NFU
IFWJHF
POSVTU
FFO
TOFMMF
QPMT
IFGUJHF
USFNPSFO
FO
TUFSL
USBOTQJSFSFO
"MMFSMFJ
MFWFOTHFWBBSMJKLF
DPNQMJDBUJFT
MJH HFO
PQ
EF
MPFS
BMT
HFWPMH
WBO
EF
TMFDIUF
WPFEJOHTUPFTUBOE
FO
IFU
UIJBNJOFHFCSFL


2947Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

&FO
WFSHFMJKLCBBS
CFFME
NFU
IFGUJHF
POSVTU
JT
IFU
CFO[PEJB[FQJOFPOUIPVEJOHTEF MJFS
&FO
QBUJqOU
EJF
OB
MBOHEVSJH
HFCSVJL
JO
IPHF
EPTFSJOHFO
JOFFOT
TUPQU
POU XJLLFMU
TMBQFMPPTIFJE
QSJLLFMCBBSIFJE
POSVTU
TQJFSTDIPLLFO
FQJMFQUJTDIF
JOTVM UFO
FO
[FMGT
EFMJSJVN
%F
UFSN
´EFMJSBOUµ
XPSEU
PPL
HFCSVJLU
PN
EF
EBHFMJKLTF
UPFOBNF
WBO
WFSXBSEIFJE
BBO
UF
HFWFO
CJK
QBUJqOUFO
NFU
FFO
EFNFOUJF
WPPSBM
BMT
EF
BWPOE
WBMU
*O
EF[F
HFNPFET UPFTUBOE
LBO
JFNBOE
HBBO
EXBMFO
SBEFMPPT
FO
POSVTUJHFS
XPSEFO
&S
JT
EBO
HFFO
TQPFEFJTFOE
EFMJSJVN
[PBMT
IJFS
CFTQSPLFO

18.1.3

Behandeling

&FSTU
NPFU
NFO
IFU
EFMJSJVN
[P
TOFM
NPHFMJKL
POEFSLFOOFO
EF
MJDIBNFMJKLF
PPS[BBL
WBTUTUFMMFO
FO
EF[F
BBOQBLLFO
%BO
NBH
NFO
HFMFJEFMJKL
IFSTUFM
WFSXBDIUFO
#JK
EF
NFFTUF
QBUJqOUFO
LBO
IBMPQFSJEPM
EF
BOHTU
EF
IBMMVDJOBUJFT
FO
EF
POSVTU
CFTUSJKEFO
"MT
FYUSB
SVTUHFWFOEF
LBMNFSFOEF
TFEFSFOEF
NFEJDBUJF
OPEJH
JT
LBO
FFO
CFO[PEJB [FQJOF
IFMQFO
[PBMT
MPSB[FQBN
#JK
FFO
BMDPIPMPOUIPVEJOHTEFMJFS
JT
EBU
[FLFS
OPEJH
WBOXFHF
EF
PQXJOEJOH
BHJUBUJF
FO
EF
ESFJHFOEF
VJUQVUUJOH
WBO
EF
QBUJqOU
7PPS
EF
[FLFSIFJE
WVMU
NFO
#WJUBNJOFT
BBO
FFSTU
QBSFOUFSBBM
FO
MBUFS
PSBBM %BBSOBBTU
HFFGU
NFO
EF
QBUJqOU
[P
WFFM
NPHFMJKL
SVTU
.FO
POEFSTUFVOU
EF
PSJqOUBUJF
JO
UJKE
QMBBUT
FO
QFSTPPO
FFO
EBH
FO
OBDIUSJUNF
NPFU
HFIBOEIBBGE
CMJKWFO
.FO
CFOBEFSU
EF
QBUJqOU
DPOTFRVFOU
LBMN
FO
WFSUSPVXFOXFLLFOE
1SJLLFMT
NPFU
NFO
HPFE
EPTFSFO
%F
LBNFS
JT
PWFSEBH
HPFE
WFSMJDIU
FO
µT
BWPOET
XPSEU
IFU
MJDIU
HFEJNE
&S
JT
HFFO
FOLFMF
SFEFO
PN
EF
CSJM
PG
IFU
HFIPPSBQQBSBBU
CJK
EF
QBUJqOU
OJFU
PQ
PG
JO
UF
EPFO
%F
GBNJMJF
NPFU
PQ
EF
IPPHUF
XPSEFO
HFTUFME
WBO
EF
UPFTUBOE
WBO
EF
QBUJqOU
;JK
LBO
EF
QBUJqOU
IFMQFO
JO
EF
PSJqOUBUJF
0PL
CFLFOEF
WPPSXFSQFO
FO
GPUPµT
WBO
FFO
GBNJMJFMJE
LVOOFO
IFMQFO
%F
QSPHOPTF
WBO
IFU
EFMJSJVN
IBOHU
BG
WBO
IPF
HPFE
EF
QBUJqOU
IFSTUFMU
WBO
EF
MJDIB NFMJKLF
[JFLUF
EJF
EF
PPS[BBL
XBT
WBO
IFU
EFMJSJVN
"MT
EF
[JFLUF
PWFS
JT
NBH
NFO
WFS XBDIUFO
EBU
IFU
CFXVTU[JKO
HBBOEFXFH
PQLMBBSU
%F
QBUJqOU
[BM
[JDI
IPPHVJU
¿BSEFO
IFSJOOFSFO
WBO
EF
OBSF
QFSJPEF
#JK
PVEFSFO
FO
IFFM
[JFLF
NFOTFO
JT
EF
QSPHOPTF
WPPS
FFO
WPMMFEJH
IFSTUFM
OJFU
[P
IFFM
HVOTUJH


18.2

Dementie

9]g#KVcYZgK#^h,*_VVg0h^cYhk^Zg_VVg^h]^_lZYjlcVVg#=^_]ZZ[io^_c`^cYZgZc Zc]^_]ZZ[i\dZYZWjgZc# BZcZZg \VVi kda\Zch o^_c `^cYZgZc Va Zc`ZaZ bVVcYZc hiZg` VX]iZgj^i# =Zi ^h VaZZc_VVgd[ilZZ\ZaZYZcYVioZiZ\ZcZa`VVgZcdd`iZ\Zc]jckVYZg]ZWWZc \ZoZ\YYVi]^_odkZg\ZZiVX]i^\lZgY#c\ZhegZ``Zc`dc

33

CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 295

33

]^_c^ZikVhi]djYZcdkZgl^Zd[lVi]Zi\^c\#Od`dc]^_dd`ZZcÃabdeikc^Zi bZZgkda\Zc# 7ddYhX]VeeZc `dc ]^_ c^Zi bZZg YdZc Vah ]^_ \ZZc Wg^Z[_Z bZZ`gZZ\# 9VVgW^_ `dbiYVi]^_YZ\Z`hiZ[djiZcWZ\dciZbV`ZcW^_]ZiV[gZ`ZcZc#?Z`gZZ\YZ^c" Ygj`YVi]^_c^ZibZZg`dcWZYZc`Zc]dZkZZal^hhZa\ZaY]^_iZgj\bdZhi`g^_\Zc Vah]^_XdciVciWZiVVaYZ# 9Vi^hVaaZZcbVVgZg\Zg\ZldgYZc#6XijZaZ\ZWZjgiZc^hhZc^cYZ`gVcid[deik a^_`Zc]Zb^cijhhZcc^ZibZZgiZgV`Zc#>c^ZYZg\ZkVa`jc_ZZgc^ZibZi]Zb dkZgegViZc#=ZiYg^c\ic^Ziidi]ZbYddg#=^_]ZZ[ihiZZYhbZZg]jaecdY^\W^_ ]Zi de i^_Y WZiVaZc kVc YZ gZ`Zc^c\Zc# :Zc \ZhegZ` dkZg bZchZc kVc kgdZ\Zg aj`ikZZaWZiZg#BVVgdd`YVVgbdZiZco^_c]Zg^ccZg^c\ZchiZZYhkV`ZgldgYZc VVc\ZkjaY#Dd``adeeZcYZ_VVgiVaaZcc^Zi\dZY#9ZaZZ[i^_YZckVcYZeZghdcZc dkZgl^Z]^_]Zi]ZZ[i`jccZcdcbd\Za^_``adeeZc# 9]g#KVcYZgK#]ZZ[i\ZZclZZibZZgkVcYV\d[jjg#=^_lZZiZX]ic^Zi^clZa`_VVg ]^_aZZ[i#LVccZZgZgcVVg\ZkgVV\YldgYi!gZYi]^_o^X]Zgj^i/»^`]ZWYZ`gVcicd\ c^Zi\Zo^Zc¼d[»^`]ZWb^_c]dgad\Zc^Zidb¼#=^_^ho^X]WZljhikVco^_c[VaZc·^c ^ZYZg\ZkVakddgZZcYZZa#=^_`VcWZ]ddga^_``g^WW^\ldgYZcVah]^_ZZckgVV\c^Zi `VcWZVcilddgYZc#=^_YZc`iZgc^ZiVVcdbcVVgYZ]j^hVgihiZ\VVc#=Zi\VVi cd\WZhiod#

:g^h]^Zg\ZZcgj^biZdbYZkZghX]^aaZcijhhZcVaaZhddgiZc]ZghZchX]dgh\ZW^Z" YZciZWZhX]g^_kZc#KddgYZ]d\ZgZ]ZghZc[jcXi^Zh!odVahiVVa!WZ\g^_eZc!eaVccZc Zcdg\Vc^hZgZco^_ciZgi^V^gZhX]dgh\ZW^ZYZc]VgYcdY^\!kZghegZ^YdkZg]ZiWgZ^c# 9Z]^eedXVbejha^\ia^c`hZcgZX]ihY^Ze^cYZhaVVe`lVWWZc!^cYZWdYZbZcYZ lVcYkVcYZo^_kZcig^`Zah#9ZoZ]ZghZcl^cY^c\]ZZ[ij^i\ZWgZ^YZXdciVXiZcbZi VaaZbd\Za^_`ZVcYZgZhX]dgh\ZW^ZYZc#9Z]^eedXVbejh^hcVjlWZigd``ZcW^_/ · ]ZidehaVVckVcc^ZjlZ]Zg^ccZg^c\Zc0 · ]ZiiZgj\]VaZcretrievalkVc]Zg^ccZg^c\Zcj^i]Zi\Z]Zj\Zc# 9VVgW^_dcYZghX]Z^YZclZilZZhddgiZc\Z]Zj\Zc#LZ]ZWWZcZZcZe^hdY^hX] \Z]Zj\Zc!kddgaZkZch\ZWZjgiZc^hhZc!]ZilZiZclVccZZg_ZZg\ZchlVh!bZi l^Z _Z YVVg lVh Zc lVVgdb! Zc lVi o^X] YVVg ]ZZ[i V[\ZheZZaY# :g ^h dd` ZZc hZbVci^hX]\Z]Zj\Zc!YZ`Zcc^hkVc]dZY^c\Zc^c]ZiaZkZc^cZa`VVgo^iiZcZc YZWZiZ`Zc^hhZckVcWZ\g^eeZc#=ZiZe^hdY^hX]Z\Z]Zj\Zc^h`lZihWVVgYZgkddg hiddgc^hhZc YVc ]Zi hZbVci^hX]Z \Z]Zj\Zc# =ZZa kgdZ\Z _Zj\Y]Zg^ccZg^c\Zc ZcZbdi^dcZZaWZaVc\g^_`Z]Zg^ccZg^c\Zc`dbZc\VVcYZlZ\iZgZX]i^c]ZihZ" bVci^hX]Z\Z]Zj\Zc#9Vi`VckZg`aVgZclVVgdbW^_YZo^Z`iZkVc6ao]Z^bZg]Zi \Z]Zj\ZckVc»VX]iZgcVVgkdgZc¼degdai/YZgZXZcihiZ]Zg^ccZg^c\ZckZgYl^_cZc VahZZghiZ#=ZZakgdZ\Z_Zj\Y]Zg^ccZg^c\ZcZcZbdi^dcZZaWZaVc\g^_`Z]Zg^ccZ" g^c\ZcWa^_kZcaVc\ZgWZlVVgY#

33

2967Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

33

9ZlVcYWZZc`lVWWZco^_ccVjlWZigd``ZcW^_kVVgY^\]ZYZcY^ZiZbV`Zc]ZW" WZcbZi]ZiWZ\g^_eZckVcgj^biZa^_`ZkZg]djY^c\Zc!WZlZ\^c\ZckdgbZc#>cYZ a^c`Zgkddg]dd[Yh`lVWZc"haVVe`lVWk^cYZclZW^_^ZYZgZZc!deYZZc`Za^c\Zc cV W^_ l^Z ]Zi \Zhe^Z\ZaY ^h VVc\ZaZ\Y! YZ iVVa\ZW^ZYZc# DkZgo^X]i XgZ…gZc Zc dkZgo^X]i]djYZc!eaVccZcZcgZ`Zc^c\]djYZcbZiYZdb\Zk^c\o^_ckddgWZZa" YZckVcZmZXji^ZkZ[jcXi^Zh#9Zkddg]dd[Yh`lVWWZco^_cYVVg]ZZaVXi^Z[W^_WZ" igd``Zc#

18.2.1

Diagnostiek

%F
EJBHOPTF
EFNFOUJF
JT
FFO
WPPSMPQJHF
EJBHOPTF
&FO
BSUT
LBO
EFNFOUJF
WBTUTUFMMFO
NBBS
EBBSOB
NPFU
FS
FFO
VJUTQSBBL
LPNFO
PWFS
XBU
EF
PPS[BBL
JT
WBO
EF
EFNFOUJF


Vaststellen dat er sprake is van dementie 7PPS
EF
EJBHOPTF
EFNFOUJF
NPFUFO
BMMF
WPMHFOEF
LFONFSLFO
BBOXF[JH
[JKO …
&S
[JKO
TUPPSOJTTFO
JO
UXFF
PG
NFFS
POEFSEFMFO
WBO
IFU
DPHOJUJFWF
GVODUJPOFSFO
FWFOUVFFM
PPL
QSPCMFNFO
JO
IFU
HFESBH
1SPCMFNFO
NFU
IFU
HFIFVHFO
WBMMFO
WBBL
BMT
FFSTUF
PQ
%BU
IPFGU
FDIUFS
OJFU
QFS
EF¾OJUJF
[P
UF
[JKO
#JK
GSPOUPUFNQPSBMF
EFNFOUJF
HBBU
FS
WBO
BMMFT
NJT
NBBS
IFU
HFIFVHFO
XFSLU
BBOWBOLFMJKL
OPH
CF IPPSMJKL
4UPPSOJTTFO
JO
BOEFSF
DPHOJUJFWF
EPNFJOFO
CFUSFGGFO
EF
UBBM
BGBTJF


BBOHFMFFSEF
IBOEFMFO
BQSBYJF


IFU
CFHSJKQFO
WBO
XBBSOFNJOHFO
FO
SVJNUFMJKLF
JOGPSNBUJF
BHOPTJF
FO
WJTVPTQBUJBMF
TUPPSOJTTFO


WFSBOEFSJOHFO
JO
QFSTPPOMJKL IFJE
FO
HFESBH
PG
TUPPSOJTTFO
JO
EF
VJUWPFSFOEF
GVODUJFT
%BU
MBBUTUF
XPSEU
PPL
XFM
TUPPSOJTTFO
JO
EF
FYFDVUJFWF
GVODUJFT
HFOPFNE
%F[F
TZNQUPNFO
[JKO
LPSU
VJU HFMFHE
JO
UBCFM
 …
%PPS
EF[F
TUPPSOJTTFO
HBBO
POEFS
BOEFSF
EF
[FMGSFE[BBNIFJE
FO
SFMBUJFT
EVJEFMJKL
BDIUFSVJU
)FU
CFSPFQTNBUJHF
FOPG
EBHFMJKLTF
GVODUJPOFSFO
LPNFO
EBBSEPPS
POEFS
ESVL
UF
TUBBO …
%F
TUPPSOJTTFO
[JKO
WBTUHFTUFME
JO
FFO
BOBNOFTF
FO
PQ
CBTJT
WBO
XBU
FFO
CFUSPVX CBSF
JOGPSNBOU
WFSUFMU
BBOHFWVME
NFU
PCKFDUJFWF
UFTUT
WBO
EF
DPHOJUJFWF
GVODUJFT …
%F
TUPPSOJTTFO
LVOOFO
OJFU
XPSEFO
WFSLMBBSE
EPPS
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
FFO
EFMJ SJVN
PG
EPPS
CJKWPPSCFFME
FFO
EFQSFTTJF
PG
FFO
QTZDIPTF

Vaststellen welke ziekte verantwoordelijk is voor de dementie /BEBU
EF
EJBHOPTF
EFNFOUJF
JT
HFTUFME
QSPCFFSU
EF
BSUT
UPU
FFO
VJUTQSBBL
UF
LPNFO
PWFS
XFMLF
[JFLUF
BBO
IFU
[JFLUFCFFME
UFO
HSPOETMBH
MJHU
;JFLUFO
EJF
UPU
EFNFOUJF
MFJEFO
[JKO …
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS …
WBTDVMBJSF
EFNFOUJF …
GSPOUPUFNQPSBMF
EFNFOUJF
WPPSBM
CJK
KPOHEFNFOUFSFOEFO …
-FXZMJDIBBNQKFTEFNFOUJF …
BOEFSF
PPS[BLFO
WBO
EFNFOUJF

CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 297

%F
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
FO
WBTDVMBJSF
EFNFOUJF
OFNFO
TBNFO
IFU
PWFSHSPUF
EFFM
WBO
BMMF
HFWBMMFO
WBO
EFNFOUJF
WPPS
IVO
SFLFOJOH 8F
TQSFLFO
WBO
KPOHEFNFOUFSFOEFO
BMT
EF
[JFLUF
CFHJOU
WPPS
IFU
F
KBBS
.FFTUBM
HBBU
IFU
EBO
PN
EF
WSPFHF
WPSN
WBO
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
PG
GSPOUPUFNQPSBMF
EF NFOUJF
;FLFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
OFFNU
IFU
BBOUBM
NFOTFO
NFU
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
IFFM
TUFSL
UPF
#PWFO
EF
MFFGUJKE
WBO

KBBS
XPSEU
EF
EJBHOPTF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
OJFU
NFFS
HFTUFME
"SUTFO
LVOOFO
EBO
HFFO
CFUSPVXCBBS
POEFSTDIFJE
NFFS
NBLFO
UVTTFO
EF[F
[JFLUF
FO
DPHOJUJFWF
QSPCMFNFO
EJF
EPPS
IPHF
MFFGUJKE
LVOOFO
POUTUBBO

18.2.2

Ziekte van Alzheimer

kennisclip %F
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
CSFFLU
EF
IFSTFOTDIPST
BG
%BU
CFHJOU
JO
EF
IJQQPDBNQVT
FO
EF
IFSTFOTDIPST
EBBS
EJSFDU
PNIFFO
%F
BGCSBBL
CSFJEU
[JDI
VJU
WPPSBM
OBBS
EF
UFSUJ BJSF
TDIPSTHFCJFEFO
JO
EF
XBOECFFOLXBCCFO
FO
WPPSIPPGETLXBCCFO *O
IFU
IFSTFOXFFGTFM
XFNFMU
IFU
WBO
EF
BBO
FMLBBS
HFLMPOUFSEF
FJXJUSFTUFO
[P HFOPFNEF
BNZMPuEF
QMBRVFT
)FU
MJDIBBN
JT
OJFU
NFFS
JO
TUBBU
[F
PQ
UF
SVJNFO
;F
CMJKLFO
EPEFMJKL
HJGUJH
UF
[JKO
WPPS
EF
IFSTFODFMMFO
JO
EF
CVVSU
%BU
JT
UF
[JFO
BBO
EF
DFMSFTUFO
EJF
JO
EF
LMPOUFO
UFSFDIULPNFO
FO
BBO
LMVXFOUKFT
WBO
WF[FMUKFT
%BU
[JKO
PWFSCMJKGTFMFO
WBO
EF
FJXJUUFO
EJF
EF
[FOVXDFMMFO
WBO
CJOOFO
TUFWJH
NBBLUFO
UPFO
[F
OPH
MFFGEFO
%JF
WF[FMJHF
LMVXFOUKFT
IFUFO
OFVSP¾CSJMMBSZ
UBOHMFT
&S
JT
EBBSOBBTU
PPL
FFO
POUTUFLJOH
BBO
EF
HBOH
BMT
SFBDUJF
PQ
EF[F
FJXJUUFO
0PL
JO
EF
XBOE
WBO
EF
LMFJO TUF
CMPFEWBBUKFT
POUTUBBO
BGXJKLJOHFO
#JK
IFU
HSPPUTUF
EFFM
WBO
EF
QBUJqOUFO
NFU
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
XPSEFO
FS
CFIBMWF
EF
LFONFSLFO
WBO
EJF
[JFLUF
PPL
CFTDIBEJHJOHFO
EPPS
CMPFEWBUBG XJKLJOHFO
HFWPOEFO
0NEBU
IFU
IFSTFOXFFGTFM
WPPSBM
[P
TUFSL
TMJOLU
FO
FSOTUJH
XPSEU
BBOHFUBTU
OPFNU
NFO
EF[F
[JFLUF
OFVSPEFHFOFSBUJFG

Symptomen en verloop %F
JOQSFOUJOHT
FO
HFIFVHFOTUPPSOJTTFO
EF
BGBTJF
BQSBYJF
FO
BHOPTJF
FO
PPL
EF
FYF DVUJFWF
GVODUJFTUPPSOJTTFO
[JKO
JO
QBSBHSBBG

CFTQSPLFO
7FFM
QSPCMFNFO
JO
IFU
EBHFMJKLT
MFWFO
FO
JO
EF
DPNNVOJDBUJF
[JKO
EBBSVJU
UF
CFHSJKQFO
"QSBYJF
LBO
HFWBBS MJKLF
TJUVBUJFT
WFSPPS[BLFO
JO
IVJT
4UPPSOJTTFO
JO
QMBOOJOH
FO
EFTPSJqOUBUJF
NBLFO
EFFMOBNF
BBO
IFU
WFSLFFS
PONPHFMJKL 7PFMFO
EBU
IFU
OJFU
HPFE
HBBU
LBO
EF
QBUJqOU
CPPT
FO
PQTUBOEJH
NBLFO
0PL
[JKO
FS
QFSJPEFO
NFU
BQBUIJF
7BBL
QSPCFFSU
JFNBOE
[P
MBOH
NPHFMJKL
UF
EPFO
BMTPG
FS
OJFUT
BBO
EF
IBOE
JT
%F
QBUJqOU
QSPCFFSU
FFO
GBmBEF
PQ
UF
IPVEFO
FFO
HPFE
WFS[PSHEF
QSF TFOUBUJF
NPFU
EF
TDIJKO
XFLLFO
EBU
IFU
BMMFNBBM
IFVT
OPH
XFM
NFFWBMU
*OUVTTFO
JT
IFU
WPPS
EF
QBUJqOU
[PµO
HFXPPOUF
HFXPSEFO
PN
CJK
FMLF
WSBBH
EJF
IFN
XPSEU
HFTUFME
FFSTU
TUFVO
UF
[PFLFO
CJK
EF
QBSUOFS
EBU
IFU
HBBU
PQWBMMFO
EBU
EF
QBUJqOU
IFU
IPPGE
ESBBJU
OBBS
EFHFOF
EJF
IFN
WFSHF[FMU
IFBEUVSOJOH
TJHO 
)FU
EVVSU
OJFU
MBOH
WPPSEBU
TUSFTT


2987Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Figuur 18.1 Ziekte van Alzheimer. In het hersenweefsel ontstaan stapelingen van amyloïd, vooral rond bloedvaatjes (boven). Het amyloïd bevat afwijkende eiwitten, die met speciale kleuring zichtbaar worden (onder).

FO
[PSHFO
EF
QBUJqOU
WFSNPFJFO
VJUQVUUFO
BOHTUJH
FO
QSJLLFMCBBS
NBLFO
FO
NPHFMJKL
FFO
EFQSFTTJF
VJUMPLLFO
*O
EF
MPPQ
WBO
EF
UJKE
WFSEXJKOU
FFSTU
IFU
[JFLUFJO[JDIU
IFU
XFUFO
EBU
EF
[JFLUF
CF[JH
JT
FO
OBSF
HFWPMHFO
IFFGU
FO
MBUFS
IFU
[JFLUFCFTFG
IFU
XFUFO
EBU
EF
UPFTUBOE
XBBSJO
KF
KF
CFWJOEU
IFU
HFWPMH
JT
WBO
[JFLUF *O
MBUFSF
TUBEJB
XPSEU
EF
XFSFME
TUFFET
NPFJMJKLFS
UF
CFHSJKQFO
'BNJMJF
FO
HFMJFGEFO
XPSEFO
PQ
EFO
EVVS
OJFU
NFFS
IFSLFOE
OFU
BMT
EF
XPPOPNHFWJOH
4PNT
POUTUBBU
FS
FFO
CJK[POEFSF
XBBO
EF
QBUJqOU
JT
FSWBO
PWFSUVJHE
EBU
FFO
EVCCFMHBOHFS
EF
QMBBUT
WBO
EF
WBTUF
QBSUOFS
IFFGU
JOHFOPNFO
%JU
TZOESPPN
WBO
$BQHSBT
LPNU
PWFSJHFOT
OJFU
BMMFFO
CJK
EFNFOUJF
WPPS
%F
QBUJqOU
LBO
HFFO
WFSLMBSJOH
NFFS
HFWFO
WPPS
[JKO
FJHFO
BBOXF[JHIFJE
FO
WPPS
XBU
EF
EBH
NPFU
JOIPVEFO
0N
FFO
FO
BOEFS
WPPS
[JDI[FMG
CFHSJKQFMJKL
UF
IPVEFO
POU TUBBO
FS
WFSLMBSJOHFO
WPPS
XBU
FS
HFCFVSU
EJF
OJFU
TUSPLFO
NFU
EF
BDUVFMF
TJUVBUJF
%F[F
WFSLMBSJOHFO
EJF
EF
QBUJqOU
WPPS
IFU
FJHFO
HFESBH
HFFGU
OPFNFO
XF
DPOGBCV MBUJFT
%F
WFSXBSSJOH
TPNT
EF
XBOIPPQ
NBBS
JO
JFEFS
HFWBM
IFU
JOUFOTF
HFWPFM
WBO


CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 299

POXFSLFMJKLIFJE
EFSFBMJTBUJF


NBLFO
WFFM
NFOTFO
VJUFSNBUF
HFTQBOOFO
BOHTUJH
FO
EBBSEPPS
BHSFTTJFG
/PH
JFUT
MBUFS
WFSHFFU
EF
QBUJqOU
XBU
IJK
NPFU
EPFO
PN
FS
GBUTPFOMJKL
CJK
UF
MPQFO
%F
[FMG[PSH
HBBU
BDIUFSVJU
0NEBU
EF
WSPFHFS
HFMFFSEF
GBUTPFOTOPSNFO
WFSHFUFO
[JKO
HBBU
IJK
EJOHFO
EPFO
XBBS
WSPFHFS
HFFO
EFOLFO
BBO
XBT
FSHFOT
HBBO
[JUUFO
QMBTTFO
[JDI[FMG
[PNBBS
VJULMFEFO
%BU
OPFNU
NFO
EFDPSVNWFSMJFT
4JHOBMFO
VJU
IFU
FJHFO
MJDIBBN
XPSEFO
OJFU
NFFS
HPFE
BBOHFWPFME
FO
PQ
XBBSEF
HFTDIBU
;P
IFSLFOU
JFNBOE
IFU
HFWPFM
WBO
BBOESBOH
OJFU
NFFS
XFFU
OJFU
XBU
UF
EPFO
FO
XPSEU
JODPOUJOFOU
4PN NJHF
QBUJqOUFO
IFCCFO
FFO
HSPUF
BBOESBOH
PN
UF
MPQFO
-BUFS
HBBO
OPH
NFFS
GVODUJFT
WFSMPSFO
-PQFO
MVLU
OJFU
NFFS
[FMGTUBOEJH
FUFO
XPSEU
NPFJMJKLFS
&S
POUTUBBU
UPOHBQSBYJF
)FU
XPSEU
TUFFET
NPFJMJKLFS
OB
UF
HBBO
PG
IFU
XFS LFMJKL
XBBS
JT
XBU
NFO
NFFNBBLU
0PL
WFSCSPLLFMU
IFU
CFTFG
IFU
HFWPFM
WBO
EF
FJHFO
JEFOUJUFJU
)FU
HFWPFM
HFFO
IPVWBTU
NFFS
UF
IFCCFO
BBO
IFU
´KF[FMG
[JKOµ
IFFU
EFQFSTP OBMJTBUJF "MT
SPFQFO
IFMQU
PN
UF
WPFMFO
EBU
KF
FS
CFOU
FO
FS
JT
HFFO
NPHFMJKLIFJE
NFFS
PN
[FMG
EF
BBOEBDIU
UF
WFSMFHHFO
OBBS
BOEFSF
QSJLLFMT
BMT
EJF
FS
BM
[JKO


LBO
IFU
SPFQFO
EF
IFMF
UJKE
EPPSHBBO
%BU
JT
FFO
WPPSCFFME
WBO
QFSTFWFSBUJF
1JKO
XPSEU
POCFHSJKQFMJKL
BMT
IFU
FJHFO
MJDIBBN
OJFU
NFFS
XPSEU
CFHSFQFO
%F
QBUJqOU
LJKLU
JO
FFO
TQJFHFMFOEF
SVJU
FO
WSBBHU
[JDI
BG
XJF
EBU
JT
EBBS
UFHFOPWFS
IFN
%BU
IFFU
EFTPSJqOUBUJF
JO
EF
FJHFO
QFSTPPO 6JUFJOEFMJKL
WFSMJFTU
EF
QBUJqOU
[JKO
NPCJMJUFJU
7FSQMFHJOH
JO
FFO
LVJQTUPFM
XPSEU
OP EJH
FO
BMT
IFU
FDIU
OJFU
NFFS
BOEFST
LBO
JO
CFE
7SPFHLJOEFSMJKLF
SF¿FYFO
LVOOFO
UFSVHLFSFO
[PBMT
EF
[VJHSF¿FY
%PPS
EF
UPOHBQSBYJF
JT
EF
OPSNBMF
UPOHCFXFHJOH
CJK
IFU
FUFO
OJFU
NFFS
CFTDIJLCBBS
)FU
OBBS
CVJUFO
XFSLFO
WBO
WPFETFM
NBH
EBBSPN
OJFU
XPSEFO
NJTWFSTUBBO
BMT
FFO
UFLFO
EBU
FS
HFFO
CFIPFGUF
NFFS
[PV
[JKO
BBO
FUFO
FO
ESJOLFO
)FU
BBOCJFEFO
WBO
ESJOLFO
WJB
FFO
[VJH¿FT
LBO
EPSTU
MFTTFO
#JK
WPPSUEVSFOEF
CFEMFHFSJHIFJE
[BM
EF
TQJFSTQBOOJOH
UPFOFNFO
[FLFS
BMT
FS
FFO
MVDIUNBUSBT
XPSEU
UPFHFQBTU
UFHFO
EFDVCJUVT
FO
JFNBOE
IFU
HFWPFM
LSJKHU
UF
[XFWFO
%F
QSJLLFMJOH
WBO
IFU
CSFJO
JT
UPU
FFO
NJOJNVN
UFSVHHFCSBDIU
8F
NPFUFO
FSWBO
VJUHBBO
EBU
EBU
POSVTU
JO
EF
IBOE
XFSLU %F
DPNQMJDBUJFT
WBO
CFEMFHFSJHIFJE
XPSEFO
QJKOMJKL
[PBMT
DPOUSBDUVSFO
JOBDUJWJUFJU
FO
EFDVCJUVT
FO
OFNFO
MFWFOTCFESFJHFOEF
WPSNFO
BBO
VSJOFXFHJOGFDUJFT
XPOEJO GFDUJFT
FO
BTQJSBUJFQOFVNPOJF

Diagnose 0N
EF
EJBHOPTF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
UF
LVOOFO
TUFMMFO
NPFU
EF
BSUT
BGHBBO
PQ
IFU
[JFLUFCFFME
FO
PQ
IFU
WFSMPPQ
FSWBO …
)FU
CFHJOU
WBBL
NFU
HFIFVHFOTUPPSOJTTFO
TOFM
HFWPMHE
EPPS
NJOTUFOT
nnO
BOEFSF
TUPPSOJT
JO
FFO
IPHFSF
IFSTFOGVODUJF
[JF
EF¾OJUJF
WBO
EFNFOUJF 
#JK
KPOHF
QBUJqO UFO
LVOOFO
BGBTJF
BQSBYJF
FO
QSPCMFNFO
NFU
QMBOOJOH
FO
IFSLFOOJOH
WPPSBGHBBO
BBO
EF
HFIFVHFOTUPPSOJTTFO …
%F
WFSTDIJKOTFMFO
CFHJOOFO
IFFM
HFMFJEFMJKL
FO
WFSMPQFO
QSPHSFTTJFG …
&S
JT
HFFO
BOEFSF
[JFLUF
EJF
EF
QSPCMFNFO
LBO
WFSLMBSFO

3007Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

/FVSPQTZDIPMPHJTDI
POEFS[PFL
LBO
EF
QSPCMFNFO
JO
LBBSU
CSFOHFO
FO
EF
VJULPNTU
FSWBO
LBO
EF
EJBHOPTF
POEFSTUFVOFO
"GXJKLJOHFO
PQ
FFO
.3*TDBO
[VMMFO
FS
JO
EF
MPPQ
WBO
EF
[JFLUF
[FLFS
LPNFO
*O
IFU
CFHJO
WBO
EF
[JFLUF
JT
BUSP¾F
WBO
IFU
CJOOFOTUF
WBO
EF
TMBBQLXBC
XBBS
EF
IJQQPDBNQVT
MJHU
XFM
FFO
BBOXJK[JOH
NBBS
HFFO
CFXJKT
&S
JT
HFFO
MBCPSBUPSJVNPOEFS[PFL
XBBSNFF
EF
[JFLUF
LBO
XPSEFO
BBOHFUPPOE
7SPFH
JO
IFU
WFSMPPQ
WBO
EF
[JFLUF
JT
EBBSPN
FJHFOMJKL
BMMFFO
EF
EJBHOPTF
´XBBSTDIJKOMJKL
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFSµ
NPHFMJKL
)FU
[JFLUFLVOEJHF
CFXJKT
JT
OPH
TUFFET
FFO
[BBL
WBO
EF
QBUIPMPPH
/B
IFU
PWFSMJKEFO
WBO
EF
QBUJqOU
CMJKLU
EF
HFTDISPNQFMEF
IFSTFOTDIPST
WPM
UF
[JUUFO
NFU
BNZMPuEF
QMBRVFT

Mogelijke oorzaken #JK
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
PQ
IFFM
KPOHF
MFFGUJKE
UVTTFO
EF
MFFGUJKE
WBO

FO

KBBS
TQFMFO
FSGFMJKLF
GBDUPSFO
XBBSTDIJKOMJKL
EF
HSPPUTUF
SPM
%BU
JT
PPL
EF
POEFSMJHHFOEF
SFEFO
EBU
EF[F
BBOEPFOJOH
[PWFFM
NFOTFO
NFU
USJTPNJF

TZOESPPN
WBO
%PXO
USFGU
OB
IVO
WFFSUJHTUF
7PPS
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
[JKO
EF
SJTJDPGBDUPSFO
WPPS
[PWFS
XF
[F
LFOOFO
WPPS
FFO
HSPPU
EFFM
EF[FMGEF
BMT
WPPS
IBSU
FO
WBBU[JFLUFO …
HFCSFL
BBO
CFXFHJOH …
IPHF
CMPFEESVL …
EJBCFUFT
UZQF

NFU
PWFSHFXJDIU
FO
JOTVMJOFSFTJTUFOUJF …
SPLFO %F[F
SJTJDPGBDUPSFO
XPSEFO
EFT
UF
TUFSLFS
CJK
FFO
CFQBBMEF
FSGFMJKLF
BBOMFH
)FU
[PHF OPFNEF
"10&HFO
CFQBBMU
EF
WPSN
FO
GVODUJF
WBO
IFU
BQPMJQPQSPUFuOF
&
FFO
FJXJU
NFU
FFO
SPM
JO
EF
WFUTUPGXJTTFMJOH
%SBHFSTDIBQ
WBO
"QP&
FFO
WBO
EF
WBSJBOUFO
WBO
IFU
"10&HFO
LPNU
CJK
OPHBM
XBU
NFOTFO
WPPS
FO
JT
HFBTTPDJFFSE
NFU
FFO
UPFHFOP NFO
SJTJDP
PQ
IFU
LSJKHFO
WBO
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
PQ
IPHF
MFFGUJKE
&FO
BDUJFWF
MFWFOTTUJKM
MJKLU
UF
CFTDIFSNFO
%BU
HFMEU
PPL
WPPS
HFFTUFMJKL
BDUJFG
CMJKWFO
NBBS
EBO
WPPSBM
NFU
VJUEBHFOEF
FO
TPDJBMF
BDUJWJUFJUFO


Gebrekkige mogelijkheden voor behandeling &S
JT
HFFO
CFIBOEFMJOH
EJF
EF
[JFLUF
CMJKWFOE
UPU
TUJMTUBOE
CSFOHU
PG
TUPQU
.FEJDBUJF
EJF
EF
BGCSBBL
WBO
BDFUZMDIPMJOF
SFNU
FFO
QSJLLFMPWFSESBDIUTTUPG
JO
EF
IFSTFOTDIPST
LBO
CJK
FFO
NJOEFSIFJE
WBO
EF
QBUJqOUFO
EF
DPHOJUJFWF
BDIUFSVJUHBOH
WPPS
[PWFS
EJF
NFU
UFTUT
XPSEU
HFNFUFO
FFO
UJKEMBOH
XBU
WFSUSBHFO
FO
TPNT
PQ
POEFSEFMFO
EF
TZNQ UPNFO
WBO
EJF
BDIUFSVJUHBOH
JO
IFU
EBHFMJKLT
MFWFO
UFHFOHBBO

18.2.3

Vasculaire dementie

7BTDVMBJSF
EFNFOUJF
JT
WFSBOUXPPSEFMJKL
WPPS
POHFWFFS

WBO
BMMF
EFNFOUJF
)FU
JT
IFU
HFWPMH
WBO
TMBHBEFSWFSLBMLJOH
WBBUWFSOBVXJOH
LMFJOF
JOGBSDUFO
FO
IZQFSUFOTJF
"OEFSF
IBSU
FO
WBBUBBOEPFOJOHFO
TQFFMEFO
FFSEFS
CJK
EF
QBUJqOU
BM
FFO
QSPNJOFOUF
SPM
CJKWPPSCFFME
FFO
IBSUJOGBSDU
PG
FUBMBHFCFOFO
5ZQJTDI
[JKO
WFSUSBHJOH
WBO
EF
NP UPSJFL
WFSUSBHJOH
WBO
EF
WFSXFSLJOHTTOFMIFJE
WBO
OJFVXF
JOGPSNBUJF
BQBUIJF
FO


CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 301

CFIBMWF
EF
HFIFVHFOTUPPSOJTTFO
PPL
BOEFSF
QMBBUTFMJKLF
VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO
WBO
EF
HSPUF
IFSTFOFO
)FU
[JDI
TQPOUBBO
WPPS
EF
HFFTU
IBMFO
WBO
IFSJOOFSJOHFO
JT
FSOTUJHFS
HFTUPPSE
EBO
IFU
IFSLFOOFO
WBO
QFSTPOFO
FO
WPPSXFSQFO
VJU
IFU
WFSMFEFO &S
LVOOFO
´FJMBOEKFTµ
[JKO
WBO
GVODUJFT
EJF
HPFE
CMJKWFO
HBBO
)FU
WFSMPPQ
JT
HSJMMJH
TPNT
LOBQU
JFNBOE
UVTTFOUJKET
FFO
CFFUKF
PQ
NBBS
IJK
LBO
PPL
XFFS
TOFM
BDIUFSVJU HBBO
&FO
.3*TDBO
MBBU
[JFO
IPF
VJUHFCSFJE
EF
IFSTFOFO
[JKO
BBOHFUBTU
%F[F
QBUJqO UFO
POUXJLLFMFO
SFMBUJFG
WBBL
FFO
EFQSFTTJF
OBBTU
EF
EFNFOUJF
0PL
USFEFO
CJK
EF[F
QBUJqOUFO
WBLFS
QFSJPEFO
PQ
NFU
FFO
EFMJSJVN

18.2.4

Frontotemporale dementie

#JK
EF[F
[JFLUF
[JU
IFU
BGCSBBLQSPDFT
JO
EF
WPPSIPPGETLXBCCFO
FO
EF
TMBBQLXBCCFO
NBBS
OJFU
PQ
BOEFSF
QMFLLFO
%F
[JFLUF
POUTUBBU
PQ
SFMBUJFG
KPOHF
MFFGUJKE
KPOHEFNFO UFSFOEFO  &S
XPSEFO
UXFF
WPSNFO
POEFSTDIFJEFO
WBO
EF[F
BBOEPFOJOH 
EF
HFESBHTWBSJBOU
CFIBWJPVSBM
WBSJBOU
'5%  
QSJNBJS
QSPHSFTTJFWF
BGBTJF %F
HFESBHTWBSJBOU
PQFOCBBSU
[JDI
WPPSBM
EPPS
BDIUFSVJUHBOH
JO
TPDJBMF
PNHBOHTWPSNFO
FO
QFSTPPOMJKLIFJE
7FFM
QSPCMFNFO
POUTUBBO
EPPSEBU
JFNBOE
OJFU
NFFS
LBO
CFPPSEFMFO
XBU
FS
JO
FFO
CFQBBMEF
TJUVBUJF
XPSEU
WFSXBDIU
0OUSFNNJOH
PQ
TFLTVFFM
HFCJFE
LPNU
OBBS
WPSFO
%F
QBUJqOU
HBBU
TUFFET
NFFS
PQ
FFO
FJHFOBBSEJHF
NBOJFS
[JKO
FJHFO
HBOH
WFS XBBSMPPTU
[JDI[FMG
XPSEU
TUBS
JO
[JKO
EFOLFO
SJHJEF
FO
LBO
IFU
MFWFO
OJFU
NFFS
PSHBOJTF SFO
7BO
FFO
HPFE
POUXJLLFME
HFWPFMTMFWFO
CMJKGU
PQ
EFO
EVVS
OJFUT
PWFS
*NQVMTFO
XPSEFO
NPFJMJKL
UF
CFIFFSTFO
JFNBOE
LBO
FDIUFS
PPL
JOJUJBUJFG
WFSMJF[FO
FO
BQBUIJTDI
XPSEFO
0NEBU
EF
QBUJqOU
OJFU
LBO
PNTDIBLFMFO
WBO
EF
FOF
CF[JHIFJE
OBBS
EF
BOEFSF
CMJKGU
IJK
IBOHFO
JO
IFSIBMJOH
%BU
IFFU
QFSTFWFSFSFO
;P
LBO
IJK
EF
IFMF
UJKE
BDIUFS
nnO
QFSTPPO
BBO
CMJKWFO
MPQFO
%F
UBBM
HBBU
BDIUFSVJU
UPUEBU
EF
QBUJqOU
BMMFFO
OPH
NBBS
EF
BOEFS
POXJMMFLFVSJH
OB[FHU
FDIPMBMJF 
-BUFS
LFSFO
WSPFHLJOEFSMJKLF
SF¿FYFO
UFSVH
1BT
MBBU
JO
IFU
[JFLUFWFSMPPQ
HBBU
IFU
HFIFVHFO
BDIUFSVJU
7BBL
[JKO
EF
QBUJqOUFO
CFUSFLLFMJKL
KPOH
FO
EJLXJKMT
EVVSU
IFU
IFMBBT
MBOH
WPPSEBU
FS
JO
EF
TZNQUPNFO
FFO
EFNFOUJF
XPSEU
IFSLFOE
$5TDBO
FO
.3*TDBO
MBUFO
[JFO
XFMLF
IFSTFOEFMFO
[JKO
BBOHFUBTU %F
PPS[BBL
JT
OJFU
CFLFOE
#JK
FFO
LMFJO
EFFM
WBO
EF
QBUJqOUFO
JT
EF
[JFLUF
EPNJOBOU
FSGFMJKL
#JK
FFO
EFFM
WBO
EF
QBUJqOUFO
[JKO
FS
UZQJTDIF
QBUIPMPHJTDIF
BGXJKLJOHFO
JO
EF
IFSTFOFO
NFU
PQHF[XPMMFO
IFSTFODFMMFO
&S
JT
FFO
BBOUBM
WFSTDIJMMFOEF
NVUBUJFT
JO
IFU
FSGFMJKLIFJETNBUFSJBBM
CFTDISFWFO
)FU
HBBU
PPL
IJFS
FFSEFS
PN
FFO
HSPFQ
WBO
BBOEPFOJOHFO
EBO
PN
nnO
TQFDJ¾FLF
[JFLUF #JK
QBUJqOUFO
NFU
QSPHSFTTJFWF
BGBTJF
MPQFO
UBBMQSPCMFNFO
WFS
WPPS
PQ
BOEFSF
DPH OJUJFWF
WFSTDIJKOTFMFO
&S
XPSEFO
UXFF
WPSNFO
POEFSTDIFJEFO
#JK
QSPHSFTTJFWF
OJFU WMPFJFOEF
BGBTJF
HBBU
JFNBOE
NPFJ[BBN
TQSFLFO
NFU
WFFM
WFSTQSFLJOHFO
-BUFS
HBBU
EBU
PWFS
JO
GSPOUPUFNQPSBMF
EFNFOUJF
#JK
TFNBOUJTDIF
EFNFOUJF
WFSMJF[FO
XPPSEFO
FO
BOEFSF
TZNCPMFO
FO
[JOUVJHMJKLF
QSJLLFMT
IVO
CFUFLFOJT ;FME[BBN
JT
EF
DPNCJOBUJF
WBO
BNZPUSP¾TDIF
MBUFSBMF
TDMFSPTF
"-4
NFU
GSPOUPUFNQP SBMF
EFNFOUJF
4QFDJ¾FLF
GPVUFO
JO
IFU
%/"
[JKO
IJFS
EF
PPS[BBL
WBO

3027Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

18.2.5

Lewy-lichaampjesdementie

%F[F
[JFLUF
JT
PPL
CFLFOE
POEFS
BOEFSF
OBNFO
[PBMT
-FXZCPEZ
EJTFBTF
)PF
WBBL
EF[F
EFNFOUJF
QSFDJFT
WPPSLPNU
XFUFO
XF
OJFU
)FU
JT
FFO
EFNFOUJF
NFU
JO
IFU
CFHJO
WPPSBM
BBOEBDIUTTUPPSOJTTFO
FO
QSPCMFNFO
JO
IFU
WFSXFSLFO
WBO
WJTVFMF
QSJLLFMT
%F
TZNQUPNFO
XBBSPOEFS
EF
WFSHFFUBDIUJHIFJE
LVOOFO
BBOWBOLFMJKL
CFIPPSMJKL
XJTTF MFO
&S
POUTUBBO
WJTVFMF
IBMMVDJOBUJFT
TPNT
IFFM
MFWFOEJHF
%BBS
LPNU
QBSLJOTPOJTNF
CJK
NPUPSJTDIF
TUPPSOJTTFO
EJF
EPFO
EFOLFO
BBO
EF
[JFLUF
WBO
1BSLJOTPO
[PBMT
CF XFHJOHTBSNPFEF
FO
TUSBNIFJE
,MBTTJFLF
BOUJQTZDIPUJDB
UFHFO
EF
IBMMVDJOBUJFT
[PBMT
IBMPQFSJEPM
IFCCFO
FFO
BWFSFDIUT
FGGFDU
BOHTU
WFSXBSSJOH
FO
POSVTU
OFNFO
UPF
*O
QMBBUT
EBBSWBO
[JKO
DIPMJOFTUFSBTFSFNNFST
FGGFDUJFG
[PBMT
SJWBTUJHNJOF 0OEFS
EF
NJDSPTDPPQ
MJKLFO
EF
IFSTFODFMMFO
CJK
EF[F
EFNFOUJF
PQ
EF
[JFLUF
WBO
1BS LJOTPO
%F
BGXJKLJOHFO
JO
EF
DFMMFO
IFUFO
-FXZMJDIBBNQKFT
8F
[JFO
EF[F
UXFF
[JFL UFO
TUFFET
NFFS
BMT
nnO
HFIFFM
NFU
BMMFFO
FFO
BOEFSF
WPMHPSEF
XBBSJO
EF
TZNQUPNFO
[JDI
BBOEJFOFO
-BUFS
JO
IFU
[JFLUFCFFME
POUTUBBO
PPL
BGXJKLJOHFO
[PBMT
CJK
EF
[JFLUF
WBO
"M[IFJNFS
(FWPSEFSEF
TUBEJB
WBO
EF[F
UXFF
WPSNFO
WBO
EFNFOUJF
[JKO
NPFJMJKL
WBO
FMLBBS
UF
POEFSTDIFJEFO kennisclip Tabel 18.1

Enkele andere aandoeningen met ernstige neurocognitieve stoornissen

Aandoening

Enkele symptomen

Opmerkingen m.b.t. het ziekteproces

o^Z`iZkVc=jci^c\idc

™ idZcZbZcYZX]dgZV ™ ehnX]^Vig^hX]ZegdWaZbZc

™ ]ZghZcVigdÃZ0WZ\^cikddgVa ^cZZckVcYZWVhVaZ`ZgcZc cjXaZjhXVjYVijh ™ Ydb^cVciZg[Za^_`!dcYZgodZ` deYgV\ZghX]Vebd\Za^_`

Xdgi^XdWVhVaZYZ\ZcZgVi^Z

™ bdidg^hX]ZegdWaZbZc!eVg" ™ oZaYoVVb `^chdc^hbZ!ZZco^_Y^\ ™ V  VciVhi^c\kVc]ZghZchX]dgh ™ hdbhalien limb/ \ZZcXdcigdaZ ZcWVhVaZ`ZgcZc dkZgYZVgbWZlZ\^c\

egd\gZhh^ZkZhjegVcjXaZV^gZ eVgZhZ

™ WVaVchhiddgc^hhZc!VX]iZgdkZg ™ oZaYoVVb kVaaZc!eVg`^chdc^hbZ ™ V  VciVhi^c\kVc]ZghZchX]dgh ™ kZgaVbb^c\kVckZgi^XVaZ ZcWVhVaZ`ZgcZc dd\he^ZgWZlZ\^c\Zc ™ YZegZhh^ZZcehnX]dhZ`dbZc kddg

o^Z`iZkVc8gZjio[ZaYi"?VXdW

™ ]ZZahcZaaZXd\c^i^ZkZVX]iZg" ™ hcZaYdYZa^_`kZgadde j^i\Vc\ ™ eg^dco^Z`iZ ™ Ze^aZei^hX]ZkZghX]^_chZaZc/ ™ ^c]ZikZgaZYZc^cX^YZciZZa bndXadc^Z…c WZhbZiiZa^_`ZkVg^Vci\Z`" `Z`dZ^Zco^Z`iZ

o^Z`iZkVcEVg`^chdc

™ o^ZeVgV\gVV[&'#'

™ dcWZ`ZcYeZgXZciV\ZkVc eVi^…ciZcdcil^``ZaiYZbZci^Z

33

CZjgdXd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc 303

33 Aandoening

Enkele symptomen

Opmerkingen m.b.t. het ziekteproces

6>9H"YZbZci^Z

™ VaaZgaZ^Xd\c^i^ZkZhiddgc^hhZc ™ X]gdc^hX]Z=>K"^c[ZXi^Z ™ Y  ZoZYZbZci^Z`dbikg^_lZa c^ZibZZgkddgYddghjXXZh" kdaaZWZ]VcYZa^c\=66GI

bjai^eZaZhXaZgdhZ

™ Xd\c^i^ZkZkZgigV\^c\Zca^X]iZ ™ oZaYZc!aVVi^c]Zio^Z`iZegd" ZmZXji^ZkZ[jcXi^Zhiddgc^hhZc XZh

hncYgddbkVc@dghV`dk

™ ^cegZci^c\kdaaZY^\kZgldZhi ™ oZZgZgchi^\Zhiddgc^hhZc^c ]ZiZe^hdY^hX]Z\Z]Zj\Zc ™ Zgchi^\ZZmZXji^ZkZ[jcXi^Z" hiddgc^hhZc

™ Wa^_kZcYZgZhiidZhiVcYcV hncYgddbkVcLZgc^X`Z ™ \ZWgZ`VVci]^Vb^cZk^iVb^cZ 7&^hYZddgoVV`!bZZhiVa Vah\Zkda\kVcX]gdc^hX] VaXd]da^hbZ

YZbZci^ZW^_WZ]VcYZaWVgZ a^X]VbZa^_`ZVVcYdZc^c\Zc

™ `dbioZaYZckddg ™ kVV`VVcYdZc^c\ZcY^Zdd` ZZcYZa^g^jb`jccZckZgddg" oV`Zc ™ lZ\cZbZckVcYZVVcYdZc^c\ aZ^YiidikZgWZiZg^c\

bd\Za^_`ZddgoV`Zcd#V#/ ™ X]gdc^hX]hjWYjgVVa]ZbV" iddb ™ bZc^c\Zddb ™ k^iVb^cZ7&'"\ZWgZ` ™ iZigV\ZhX]^aY`a^ZglZg`^c\ ™ \Z]ddgkZga^Zh ™ YZegZhh^Z ™ YZ]nYgVi^Z ™ c^Zg[VaZc ™ bZY^X^_ckZg\^[i^\^c\WZcodY^" VoZe^cZc

19

Psychotische stoornissen

kennisclip %F
UFSN
QTZDIPTF
LBO
NFO
JO
UXFF
CFUFLFOJTTFO
UFHFOLPNFO
*O
EF
FFSTUF
QMBBUT
JT
IFU
EF
OBBN
WBO
FFO
UPFTUBOE
XBBSJO
IBMMVDJOBUJFT
FO
XBOFO
EF
CFMFWJOHTXFSFME
CF IFFSTFO
FO
IFU
HFESBH
CFuOWMPFEFO
%F
CFUSPLLFOF
LBO
OJFU
NFFS
OBHBBO
PG
XBU
IJK
[JFU
IPPSU
WPFMU
FO
EFOLU
LMPQU
NFU
EF
XFSLFMJKLIFJE
)FU
WFSNPHFO
PN
EF
SFBMJUFJU
UF
UFTUFO
JT
XFH
(FWPFMFOT
WBO
EFSFBMJTBUJF
FO
EFQFSTPOBMJTBUJF
[JKO
[P
JOUFOT
EBU
FS
HFFO
FOLFM
IPVWBTU
JO
EF
XFSLFMJKLIFJE
NFFS
JT
)FU
EFOLFO
SBBLU
[JKO
TUSVDUVVS
LXJKU
FO
XPSEU
FFO
DIBPT
&S
JT
WBBL
FFO
PWFSXFMEJHFOEF
BOHTU
*FNBOE
JT
QTZDIPUJTDI
´[JU
JO
FFO
QTZDIPTFµ denken: wanen

gedrag en organisatie: chaos en desorganisatie

waarnemen: hallucineren angst is psychotische angst 
door lichamelijke ziekte 
door neurologische ziekte 
door intoxicatie

psychose: realiteitstoetsing lukt niet meer

door zelfstandige, vaak langdurige ziekte met vele complicaties: schizofrenie


door overbelasting: kortdurend met soms vrij lichte verschijnselen 
soms: als complicatie bij een persoonlijkheidsstoornis

Figuur 19.1

Psychose: veranderingen en enkele oorzaken.

*O
EF
UXFFEF
QMBBUT
LBO
NFO
NFU
IFU
XPPSE
QTZDIPTF
FFO
[JFLUF
CFEPFMFO
7BBL
JT
EBU
FFO
DISPOJTDIF
BBOEPFOJOH
4DIJ[PGSFOJF
JT
EF
CFMBOHSJKLTUF
DISPOJTDIF
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJT
"OEFSF
PPS[BLFO
WBO
QTZDIPTF
TUBBO
JO
QBSBHSBBG


P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_19, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3067Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

19.1

Schizofrenie

LdjiZg!&._VVg!`dbibZio^_cdjYZghW^_YZehnX]^ViZg#9Z]j^hVgih]ZZ[i]Zb YddgkZglZoZc#O^_cdjYZghbV`Zco^X]odg\Zc#LdjiZgaZZ[iiZgj\\Zigd``Zc!^h W^_cVVaaZZcbVVgdeo^_c`VbZg#7ZcZYZco^i]^_kZZa^co^X]oZa[iZaVX]ZcZciZ bdbeZaZc# O^_c `VbZg ^h ZZc dckddghiZaWVgZ X]Vdh! Y^Z VaaZZc bZi ]jae kVc bdZYZgV[ZcidZZZcWZZi_ZldgYide\Zgj^bY# LdjiZgkZgiZaiYVi]^_\ZhegZ``Zc]ddgi#Hdbh\VVcY^ZdkZg]Zb#=Zio^_c»\Z" YVX]iZbV\cZiZc¼Y^Z»de]Zb^coddbZc¼!»]Zbj^iaZoZc¼#OZ`dbZcc^Zij^iY^i aVcY!bVVgegViZc\dZYCZYZgaVcYhZc:c\Zah#OZcZbZco^_c\ZYVX]iZcbZZ! YVi^h]ZZakZgkZaZcY#LVciod`Vc]^_c^`hkddgo^X]oZa[]djYZc# 9ZehnX]^ViZgkgVV\iLdjiZgd[Zgcd\VcYZgZY^c\Zco^_clVVg]^_aVhikVc]ZZ[i# D[YZWZodZ`Zghdd`\ZYVX]iZcVX]iZgaViZc#»LVioZbZ\ZkZclZZ\ic^Zih#¼9Z ehnX]^ViZgkgVV\i]ZblVi]^_kVco^_cdjYZghYZc`i#»O^_o^_cYZ]ZgWZg\^Zgh!j WZciZZckZghaV\\ZkZg¼# Kda\ZchYZdjYZghkVcLdjiZg^hY^iVaZZcbVVcYd[k^ZgVVcYZ\Vc\#=^_l^alZa cVVgXdaaZ\ZhZclZg`\gdZeZckVcYZ=7D"deaZ^Y^c\Y^Z]^_YdZi!bVVg]Ziaj`i c^ZidbZgcVVgidZiZ\VVc#9ZhiV\Z^h\Zhidei#=^_kdZaio^X]c^ZihdbWZg#KZZa \ZkdZaZch]ZZ[i]^_c^Zi#LdjiZgkZgiZaiYVi]^_h^cYho^_c&)ZkVV`WadlYZ#=^_^hZg cjbZZ\Zhidei!lVciYZhiZbbZclZgYZcZgkda\Zch]ZbZg\ZgkVc#=Zi]ZZ[i c^Zi\Z]daeZc#O^_cbdZYZgkZgiZaiYVio^_ZZcWgdZg]ZZ[ibZihX]^od[gZc^Z#OZ o^ZiYVi]VVgVc\hiYgZ^\iiZldgYZcWZlVVg]Z^YYViLdjiZgYVidd`]ZZ[i#

LZiZchX]VeeZa^_`dcYZgodZ`cVVgX]gdc^hX]ehnX]di^hX]ldgYZcW^_hX]^od[gZc^Z ]ZZ[ikZZaVVcYVX]ikddgilZZgZ\ZahnhiZbZc# :g^hZZcehnX]dad\^hX]Z[jcXi^ZlVVgbZZlZ]ZiY^gZXiZWZaVc\kVcVaaZgaZ^^cYgj`" `ZcY^ZlZdeYdZcZcY^c\ZcY^Z^cdchWZljhio^_c`dbZc!iZ\ZcZa`VVgV[lZ\Zc# »BdZi^`ZgcjlVibZZ!d[cd\ZkZcc^Zi4¼>cY^ikZgWVcY\ZWgj^`ibZckVV`YZ:c" \ZahZiZgbsalience!aZiiZga^_`»]dZZg\^Zih^ZbVcYdekVaiZcgVV`i¼!»lZiZchlVVgY^\" ]Z^Y¼d[»gZaZkVci^Z¼#>Zih`VcYZVVcYVX]iigZ``Zc!YZVVcYVX]ikVhi]djYZc!Yg^c\ZcY dbZZckZg`aVg^c\kgV\ZcZc]Zi\ZYgV\hijgZc!bdi^kZgZc#LViYZVVcYVX]iigZ`i `VcZZclVVgcZb^c\o^_c!^Zihj^iYZ]Zg^ccZg^c\d[ZZcWZZaY#:bdi^dcZaZaVY^c\ heZZai ]^ZgW^_ ZZc \gdiZ gda# =ZghZc\ZW^ZYZc Y^Z ]^ZgVVc bZZYdZc a^\\Zc Y^Ze ^c YZ]ZghZcZc!W^_YZWVhVaZ`ZgcZc#9deVb^cZ^h^cY^ihVbZclZg`^c\hkZgWVcYZZc WZaVc\g^_`Zhi^bjaZgZcYZcZjgdigVchb^iiZgeg^``ZadkZgYgVX]ihhid[#KZgYZgo^_cZg YZaZckVcYZ]ZghZcZcW^_WZigd``ZcY^Zdd`kddg]Zi\Z]Zj\ZcZcYZZbdi^ZhWZ" aVc\g^_`o^_c!odVahYZVbn\YVaVVbVcYZa`ZgcZcYZ]^eedXVbejh# 9ZegZ[gdciVaZhX]dgh!YZkddg`VcikVcYZkddg]dd[Yh`lVWWZc!XdcigdaZZgiZc gZbikVV`YZoZdcWZljhiZbdidgkVc]Zi\ZYgV\#@Zcc^h!ZgkVg^c\Zcj^i]ZikZg" aZYZc!hdX^VaZZ^hZcZckddgcZbZch]djYZck^VYZegZ[gdciVaZhX]dghZZcWZZi_Z \gZZedeVaaZhlVi^ZbVcY`VcWZlZ\Zc#

EhnX]di^hX]Zhiddgc^hhZc 307

19.1.1

Wat is schizofrenie?

5FHFOXPPSEJH
EFOLFO
XF
EBU
TDIJ[PGSFOJF
IFU
HFWPMH
JT
WBO
DISPOJTDI
POWPMEPFOEF
DPOUSPMF
EPPS
EF
QSFGSPOUBMF
TDIPST
PQ
IPF
EJFQFS
HFMFHFO
EFMFO
WBO
IFU
CSFJO
XPS EFO
HFBDUJWFFSE
EPPS
BMMFSMFJ
[JOUVJHFMJKLF
QSJLLFMT
FO
JOXFOEJH
POUTUBOF
CFFMEFO
*FNBOE
LBO
XBU
IJK
CFMFFGU
OJFU
NFFS
CJKTUFMMFO
FO
DPOUSPMFSFO
BBO
EF
IBOE
WBO
EF
SFBMJUFJU
EJF
IJK
NFU
BOEFSFO
EFFMU
%BU
MFJEU
UPU
IBMMVDJOBUJFT
XBOFO
FO
DIBPT
%JU
WFSLMBBSU
EF
[JFLUF
PWFSJHFOT
NBBS
WPPS
FFO
EFFM
7FFM
POEFS[PFLFST
IPVEFO
[JDI
NFU
TDIJ[PGSFOJF
CF[JH
%F
XFUFOTDIBQQFMJKLF
HFHFWFOT
[JKO
NPFJMJKL
PQ
nnO
MJKO
UF
LSJKHFO
&S
JT
OPH
IFFM
WFFM
POCFLFOE
EF
XBSF
UPFESBDIU
WBO
EF
[JFLUF
EF
QSFDJF[F
SPM
WBO
FSGFMJKLIFJE
FO
MFFGPNHFWJOH
FO
XBU
FS
JO
IFU
CSFJO
HFCFVSU
)FU
JT
[PFLFO
OBBS
CFIBOEFMJOHFO
EJF
CJK
BMMF
QBUJqOUFO
PQ
EF
MBOHF
UFSNJKO
EVJEFMJKL
FO
POPN TUPUFMJKL
CFXF[FO
XFSLFO
&S
JT
FFO
LBOT
PQ
HFOF[JOH
NBBS
EBU
JT
OJFU
JFEFSFFO
HFHFWFO

Huidige opvatting *O
EF
IVJEJHF
PQWBUUJOHFO
PWFS
TDIJ[PGSFOJF
LPNFO
UFMLFOT
EF
WPMHFOEF
POEFSEFMFO
UFSVH …
8BU
FS
NJTHBBU
JO
IFU
CSFJO
IFFGU
UF
NBLFO
NFU
FFO
BGXJKLFOE
SJKQJOHTQSPDFT
WBO
EFMFO
WBO
EF
IFSTFOFO
FO
IVO
WFSCJOEJOHFO
JO
EF
BEPMFTDFOUJF
…
&SGFMJKLIFJE
JT
CFMBOHSJKL
NBBS
CFQBBMU
MBOH
OJFU
BMMFT
…
%F
MBTU
EJF
QBUJqOUFO
POEFSWJOEFO
WBO
EF
IBMMVDJOBUJFT
FO
XBOFO
LBO
NJOEFS
XPS EFO
EPPS
NFEJDJKOFO
EJF
JOXFSLFO
PQ
EPQBNJOF
…
&S
JT
FFO
HSPUF
LBOT
EBU
EF
TUPPSOJT
CMJKGU
UFSVHLPNFO
IFSTUFM
WBO
FFO
BDVUF
[JFLUF QFSJPEF
JT
FDIUFS
HPFE
NPHFMJKL
"EFRVBUF
POEFSTUFVOJOH
FO
IFU
CMJKWFO
JOOFNFO
WBO
NFEJDBUJF
[JKO
EBBSWPPS
IBSE
OPEJH …
%F
XBOFO
IBMMVDJOBUJFT
FO
EF
DIBPT
JO
IFU
IPPGE
[JKO
OJFU
IFU
FOJHF
WBBL
POUTUBBO
FS
OPH
BOEFSF
TUPPSOJTTFO
NFU
FSOTUJHF
CFQFSLJOHFO
BMT
HFWPMH
%BU
OPFNFO
XF
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO
%F[F
WPSNFO
PQ
EF
MBOHF
UFSNJKO
FFO
HSPPU
QSPCMFFN …
%F
NFFTUF
QBUJqOUFO
CMJKWFO
[P
LXFUTCBBS
EBU
IFU
FFO
PQESBDIU
WPPS
EF
IFMF
TBNFO MFWJOH
JT
PN
BMMFT
JO
IFU
XFSL
UF
TUFMMFO
PN
IFO
UF
WPPS[JFO
WBO
FFO
MFFGPNHFWJOH
FO
QFSTPPOMJKLF
CFHFMFJEJOH
EJF
BOHTU
CJOOFO
EF
QFSLFO
IPVEU
BVUPOPNJF
[P
WFFM
NPHFMJKL
JO
TUBOE
IPVEU
FO
IFU
MFWFO
HPFE
MFFGCBBS
NBBLU

19.1.2

Positieve en negatieve symptomen

1PTJUJFWF
TZNQUPNFO
[JKO
JO
EF
FFSTUF
QMBBUT
XBOFO
FO
CJKCFIPSFOEF
IBMMVDJOBUJFT
;F
USFEFO
PQ
BMT
EF
QTZDIPTF
BDUJFG
JT
5FO
UXFFEF
[JKO
FS
WFSBOEFSJOHFO
JO
EF
NBOJFS
WBO
EFOLFO
%BU
OPFNU
NFO
GPSNFMF
EFOLTUPPSOJTTFO
0PL
EJF
WBMMFO
WPPSBM
PQ
UJKEFOT
EF
QTZDIPTF
%F
UFSN
´QPTJUJFGµ
JT
FFO
UZQJTDI
WPPSCFFME
WBO
"NFSJLBBOTF
JOWMPFEFO
PQ
PQWBUUJOHFO
PWFS
QTZDIJTDI
[JFL
[JKO
)FU
CFUFLFOU
EBU
FS
JFUT
JT
UPFHFWPFHE
BBO
EF
XFSLFMJKLIFJE
%BU
LVO
KF
XFM
[FHHFO
WBO
IBMMVDJOBUJFT
FO
XBOFO /FHBUJFWF
TZNQUPNFO
IFUFO
[P
PNEBU
FS
WFSNPHFOT
WFSEXJKOFO
EJF
JFNBOE
WSPFHFS
UFS
CFTDIJLLJOH
IBE
%BU
HBBU
WPPSBM
PWFS
EFOLFO
NPUJWBUJF
FO
DPOUBDU

3087Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Wanen &FO
XBBO
JT
FFO
GVOEBNFOUFMF
JOEJWJEVFMF
PWFSUVJHJOH
EJF
JO
TUSJKE
JT
NFU
EF
XFSLF MJKLIFJE
0PL
BM
WPFMU
EF
QBUJqOU
EBU
IFU
NJTTDIJFO
XFM
WSFFNE
FO
WFSPOUSVTUFOE
JT
XBU
IJK
EFOLU
UPDI
JT
IFU
[P
*FUT
BOEFST
LBO
IFU
OBNFMJKL
PONPHFMJKL
[JKO
)FU
HBBU
OJFU
[P[FFS
PN
FFO
BQBSUF
PQWBUUJOH
WBO
EF
QBUJqOU
XBBSPWFS
UF
QSBUFO
WBMU
NBBS
FFSEFS
PN
FFO
WPSN
WBO
LFOOJT
EJF
EF
QBUJqOU
IFFGU
EJF
BOEFSFO
OJFU
IFCCFO
8BU
BOEFSFO
[FHHFO
LBO
IFN
OJFU
WBO
HFEBDIUFO
EPFO
WFSBOEFSFO
%F
XBBO
LBO
PWFS
WFSTDIJMMFOEF
EJOHFO
HBBO
%F
QBUJqOU
JT
CJKWPPSCFFME
PWFSUVJHE
WBO
CFESFJHJOHFO
EJF
IFN
PNSJOHFO
%BU
CSFOHU
FFO
WPPSUEVSFOE
HFWPFM
WBO
POWFJMJHIFJE
NFU
[JDI
NFF
"OEFSF
NFOTFO
[JKO
FSPQ
VJU
PN
IFN
UF
CFTDIBEJHFO
PG
UF
WFSHJGUJHFO
%BU
OPFNU
NFO
FFO
QBSBOPuEF
XBBO
&FO
BOEFSF
QBUJqOU
IFFGU
CJKWPPSCFFME
EF
PWFS UVJHJOH
EBU
BMMFSMFJ
HFCFVSUFOJTTFO
FFO
CFEPFMJOH
IFCCFO
EJF
TQFDJBBM
NFU
IFN
UF
NBLFO
IFFGU
5FMFWJTJF
FO
JOUFSOFU
CFWBUUFO
CPPETDIBQQFO
EJF
BMMFFO
WPPS
EF
QBUJqOU
CFTUFNE
[JKO
%BU
IFFU
FFO
CFUSFLLJOHTXBBO
4QFDJBBM
CJK
TDIJ[PGSFOJF
IPSFO
PWFSUVJHJOHFO
XBBSCJK
IFU
WFSTDIJM
WFSEXJKOU
UVTTFO
XBU
[JDI
CJOOFO
FO
XBU
[JDI
CVJUFO
IFU
FJHFO
MJDIBBN
BGTQFFMU
"OEFSFO
LVOOFO
FFO
HFEBDIUF
JO
IFU
IPPGE
WBO
EF
QBUJqOU
OFFS[FUUFO
FO
FSVJU
XFHOFNFO
%BU
JT
FOPSN
POWFJMJH
FO
CFLMFNNFOE
#JKWPPSCFFME
XF[FOT
VJU
IFU
IFFMBM
[PFLFO
EBHFMJKLT
DPOUBDU
8F
OPFNFO
EF[F
XBOFO
EBO
CJ[BS
[F
LVOOFO
PONPHFMJKL
XBBS
[JKO
%FSHFMJKLF
XBOFO
LPNFO
[FMEFO
WPPS
CJK
BOEFSF
[JFLUFO

Hallucineren )BMMVDJOBUJFT
[JKO
[JOUVJHMJKLF
FSWBSJOHFO
)FU
[JOUVJH
EBU
CJK
EF
XBBSOFNJOH
IPPSU
EPFU
PQ
EBU
NPNFOU
IFMFNBBM
OJFUT
#JK
FFO
WJTVFMF
IBMMVDJOBUJF
HFCFVSU
FS
OJFUT
JO
IFU
OFUWMJFT
#JK
IFU
IPSFO
WBO
TUFNNFO
HFCFVSU
FS
OJFUT
JO
IFU
CJOOFOPPS
7PPS
EF
QBUJqOU
JT
IFU
FSWBSFOF
XFSLFMJKLIFJE
OBBTU
BMMF
BOEFSF
EJOHFO
EJF
IJK
EFFMU
NFU
BOEFSFO
%F
TUFNNFO
[JKO
WPPS
EF
QBUJqOU
OFU
[P
HPFE
IPPSCBBS
BMTPG
IJK
FFO
BOEFS
IPPSU
QSBUFO
%BU
[JKO
BVEJUJFWF
PG
BLPFTUJTDIF
IBMMVDJOBUJFT
%F
TUFNNFO
[JKO
EF
FOF
LFFS
MVJEFS
FO
PQESJOHFSJHFS
EBO
EF
BOEFSF
7BBL
HFWFO
[F
DPNNFOUBBS
TPNT
WFSWFMFOE
FO
EFOJHSFSFOE
DPNNFOUBBS
4PNT
QSBUFO
[F
PWFS
IFU
IPPGE
WBO
EF
QBUJqOU
IFFO
PWFS
IFN
&FO
IFFM
FOLFMF
LFFS
HFWFO
EF
TUFNNFO
PQESBDIUFO
)FU
HSPPUTUF
HFWBBS
MPPQU
EBO
EF
QBUJqOU
[FMG
)BSEPQ
QSBUFO
LBO
EF
TUFNNFO
EPFO
BGOFNFO
)FU
FGGFDU
WBO
EF
TUFNNFO
IBOHU
BG
WBO
IPF
TUFSL
EF
QBUJqOU
WBO
EF
TUFNNFO
POEFS
EF
JOESVL
JT
PG
IJK
[F
IFMFNBBM
HFMPPGU
PG
NBBS
FFO
CFFUKF
%F
NBUF
WBO
TBMJFODF
CFQBBMU
IFU
FGGFDU
#FIBMWF
TUFNNFO
LVOOFO
FS
PPL
WJTVFMF
IBMMVDJOBUJFT
[JKO
[PBMT
LMFVSWFSBOEFSJOHFO
WBO
WPPSXFSQFO
PG
FFO
PQWBMMFOEF
HMPFE
7BBL
[JKO
FS
MFWFOEJHF
WFSTDIJKOJOHFO
WBO
QFSTPOFO
SFMJHJFV[F
WPPSTUFMMJOHFO
PG
EJFSFO 3FVLIBMMVDJOBUJFT
LPNFO
CJKOB
BMMFFO
CJK
TDIJ[PGSFOJF
WPPS
)FU
HBBU
NFFTUBM
PN
TUBOL
CJKWPPSCFFME
FFO
MJKLMVDIU
%BU
[PSHU
FSWPPS
EBU
JFNBOE
PPL
XBOFO
POUXJLLFMU
FFO
HFVS
NPFU
JNNFST
FSHFOT
WBOEBBO
LPNFO (FWPFMTIBMMVDJOBUJFT
IBQUJTDIF
IBMMVDJOBUJFT
CFUSFGGFO
CJKWPPSCFFME
EJOHFO
EJF
PQ
EF
IVJE
LSJFCFMFO
PG
FFO
MVDIUTUSPPN
MBOHT
IFU
HF[JDIU

EhnX]di^hX]Zhiddgc^hhZc 309

&FO
FOLFMF
LFFS
CFMFFGU
FFO
QBUJqOU
JOHSJKQFOEF
EJOHFO
BBO
IFU
FJHFO
MJDIBBN
*F NBOE
WPFMU
[JDI
CFTUVVSE
CFFUHFQBLU
WBO
CJOOFOVJU
BBOHFWSFUFO
CFTUSBBME
PG
IJK
MJHU
IFMFNBBM
PQFO
%BU
JT
OBVXFMJKLT
WPPS
UF
TUFMMFO
#JK
BOEFSF
[JFLUFO
LPNU
EJU
FJ HFOMJKL
OJFU
WPPS

Formele denkstoornissen %F
NBOJFS
WBO
EFOLFO
WFSBOEFSU
%F
PSHBOJTBUJF
WBO
IFU
EFOLFO
JT
XFH
%BBSEPPS
JT
EF
QBUJqOU
OJFU
UF
WPMHFO
%BU
IFFU
JODPIFSFOU
EFOLFO
.JOEFS
JOHSJKQFOEF
EFOL TUPPSOJTTFO
[JKO
POHFXPOF
BTTPDJBUJFT
POMPHJTDIF
WFSCBOEFO
+F
LVOU
UFHFOLPNFO
EBU
JFNBOE
OJFVXF
XPPSEFO
NBBLU
WBBL
WFSSBTTFOE
FO
DSFBUJFG
%BU
IFFU
OFPMPHJTNF
0PL
LBO
EF
QBUJqOU
XPPSEFO
IFFM
DPODSFFU
PQWBUUFO
EJF
WFSCFFMEFOE
CFEPFME
[JKO
"O EFSFO
XPSEFO
IFFM
EFGUJH
FO
WFFM
UF
GPSNFFM
8FFS
BOEFSFO
POEFSWJOEFO
FFO
FSOTUJHF
WFSUSBHJOH
WBO
BMMFEBBHTF
EFOLQSPDFTTFO
CSBEZGSFOJF
FO
XPSEFO
IFFM
CSFFETQSBLJH
FO
XJKEMPQJH
JO
IVO
WFSCBMF
VJUJOHFO
0G
JFNBOE
TUPQU
UJKEFOT
IFU
QSBUFO
QMPUTFMJOH
BMTPG
EF
HFEBDIUFTUSPPN
JOFFOT
PQESPPHU

Inadequate gevoelsuitingen 8BU
JFNBOE
BBO
FNPUJFT
VJU
TUFNU
WBBL
OJFU
PWFSFFO
NFU
EF
TJUVBUJF
*FNBOE
LBO
MBDIFO
CJK
IFU
WFSUFMMFO
WBO
FFO
JOUFOT
WFSESJFUJHF
IFSJOOFSJOH
%BU
IFFU
FFO
JOBEF RVBBU
BGGFDU

Desorganisatie: chaotisch gedrag en katatonie 8BU
JFNBOE
EPFU
WFSMJFTU
FMLF
MJKO
TBNFOIBOH
FO
FG¾DJqOUJF
)FU
XPSEU
DIBPUJTDI
)FU
IVJT
XPSEU
FFO
WVJMOJTCFMU
&FO
BOEFSF
NPHFMJKLIFJE
JT
EBU
EF
NPUPSJFL
WPMMFEJH
WFSBOEFSU
%BU
IFFU
LBUBUPOJF
*FNBOE
LBO
HFFO
FOLFMF
NPUPSJTDIF
BDUJWJUFJU
WFSUPOFO
TUVQPS
PG
[XJKHFO
NVUJTNF 
JO
nnO
CFQBBMEF
IPVEJOH
CMJKWFO
TUBBO
[JUUFO
PG
MJHHFO
TPNT
PPL
UFHFO
EF
[XBBSUFLSBDIU
JO
LBUBMFQTJF 
PG
IFU
LBO
[JKO
EBU
JFNBOE
IFFM
ESVL
FO
POHFSJDIU
CFXFHJOHFO
IFSIBBMU
"G
FO
UPF
LPNU
EF
QBUJqOU
OJFU
WFSEFS
EBO
BMMFFO
POCFXVTU
IFSIBMFO
XBU
FFO
BOEFS
[FHU
FDIPMBMJF
PG
OBEPFO
XBU
EF
BOEFS
EPFU
FDIP QSBYJF 
4PNT
CFESFJHU
FFO
FSOTUJHF
BHJUBUJF
PQXJOEJOHTUPFTUBOE
EF
BMHFIFMF
HF[POE IFJE
%BO
JT
NFEJTDI
SFTPMVVU
JOHSJKQFO
OPPE[BLFMJKL

Negatieve symptomen %F
WFSNPHFOT
EJF
BGOFNFO
FO
[FMGT
WFSEXJKOFO
CFUSFGGFO
IFU
EFOLFO
MFSFO
FO
WPF MFO
IFU
DPOUBDU
FO
EF
NPUJWBUJF …
%F
QBUJqOU
MBBU
HFFO
FNPUJFT
NFFS
[JFO
FO
XPSEU
WMBLLFS
JFNBOE
WPFMU
[JDI
PPL
MFFH …
)FU
TQSFLFO
XPSEU
TUFFET
NJOEFS …
%F
QBUJqOU
USFLU
[JDI
UFSVH
FO
WFSMJFTU
JOJUJBUJFG
EBU
JT
JFUT
BOEFST
EBO
XBOOFFS
JFNBOE
DPOUBDU
BGXFFSU
WBOXFHF
FFO
QBSBOPuEF
XBBO
%BBSCJK
JT
EF
QBUJqOU
FSWBO
PWFSUVJHE
EBU
IJK
CFESFJHE
XPSEU …
)FU
FOFSHJFOJWFBV
JT
FSOTUJH
BGHFOPNFO
[PEBU
EF
QBUJqOU
[JDI[FMG
TUFFET
NFFS
WFS XBBSMPPTU …
)FU
HFIFVHFO
IFU
MFSFO
WBO
OJFVXF
EJOHFO
FO
IFU
QSBLUJTDI
SFEFOFSFO
PN
PQMPT TJOHFO
UF
WJOEFO
WPPS
BMMFEBBHTF
WSBBHTUVLLFO
OFNFO
BG

3107Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

%F[F
WFSTDIJKOTFMFO
LVOOFO
BM
WBOBG
IFU
CFHJO
WBO
EF
[JFLUF
BBOXF[JH
[JKO
;F
CMJKWFO
UVTTFO
EF
QTZDIPUJTDIF
QFSJPEFO
EPPS
CFTUBBO
FO
MFJEFO
UPU
FSOTUJHF
CFQFSLJOHFO
)FU
[JKO
WPPSBM
VJUJOHFO
WBO
HFCSFLLJHF
JOGPSNBUJFWFSXFSLJOH
%BU
NBBLU
EF
QBUJqOU
FSH
LXFUTCBBS %F[F
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO
[JKO
NPFJMJKL
UF
WFSLMBSFO
0Q
TDBOT
JT
FS
WBBL
NJOEFS
TUPGXJTTFMJOH
JO
EF
IFSTFOFO
UF
[JFO
CJK
BMMFSMFJ
UBLFO
/FHBUJFWF
TZNQUPNFO
LVOOFO
WFSTUFSLU
XPSEFO
EPPS
WFSWFMJOH
HFCSFL
BBO
TUJNVMBOT
[PBMT
CJK
IPTQJUBMJTBUJF
EPPS
FFO
MBOHEVSJHF
PQOBNF
PQ
FFO
DISPOJTDIF
BGEFMJOH
,MBTTJFLF
BOUJQTZDIPUJDB
JO
IPHF
EPTFSJOH
LVOOFO
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO
WFSTUFSLFO
3FHFMNBUJH
MJKLFO
QBUJqOUFO
[JDI
OJFU
CFXVTU
UF
[JKO
WBO
IVO
FJHFO
CFQFSLJOH
FO
FS
OJFU
FSH
POEFS
UF
MJKEFO
)FU
HFCSFL
BBO
[JFLUFCFTFG
FO
[JFLUFJO[JDIU
NBBLU
IFU
NPFJ MJKLFS
PN
CFIBOEFMJOHFO
WPM
UF
IPVEFO
FO
PQ
UJKE
IVMQ
UF
[PFLFO
BMT
IFU
OB
FFO
CFUFSF
QFSJPEF
XFFS
GPVU
MPPQU
/FHBUJFWF
TZNQUPNFO
LVOOFO
FFO
VJUJOH
[JKO
WBO
TPNCFSIFJE
FO
EFQSFTTJF
EJF
IFFM
WBBL
WPPSLPNFO
CJK
QBUJqOUFO
NFU
TDIJ[PGSFOJF
%BO
TQSFFLU
NFO
WBO
TFDVOEBJSF
OF HBUJFWF
TZNQUPNFO

19.1.3

Oorzaken

%F
LBOT
PN
PPJU
TDIJ[PGSFOJF
UF
LSJKHFO
JT
CJKOB

#JK
EF
FFO
WFSMPPQU
EF
[JFLUF
IFFM
BOEFST
EBO
CJK
EF
BOEFS
JO
IFU
CFHJO
FO
EBBSOB
.PHFMJKLF
PPS[BLFO
[JKO …
FSGFMJKL
CFQBBMEF
LXFUTCBBSIFJE …
WFSTUFEFMJKLJOH
CFWPMLJOHTEJDIUIFJE
HFEXPOHFO
NJHSBUJF
FO
EJTDSJNJOBUJF …
[JFLUFO
WBO
EF
NPFEFS
UJKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
[PBMT
FSOTUJHF
POEFSWPFEJOH
FO
WJSVTJOGFDUJFT …
PWFSNBUJH
HFCSVJL
WBO
DBOOBCJT 4USFTT
LBO
QPTJUJFWF
TZNQUPNFO
VJUMPLLFO
NBBS
JT
HFFO
PPS[BBL
WBO
EF
[JFLUF
%F[F
FO
NPHFMJKL
BOEFSF
GBDUPSFO
[PSHFO
WPPS
FFO
PWFSHFWPFMJHIFJE
WPPS
QSJLLFMT
EJF
EPPS
IFU
CSFJO
TMFDIU
HFuOUFHSFFSE
XPSEFO
;F
XFSLFO
DIBPT
JO
EF
IBOE
FO
MPLLFO
FFO
QTZ DIPTF
VJU %F
[JFLUF
PQFOCBBSU
[JDI
NFFTUBM
CJK
BEPMFTDFOUFO
PG
PQ
KPOHWPMXBTTFO
MFFGUJKE
%BU
[BM
UF
NBLFO
IFCCFO
NFU
EF
TOFMMF
POUXJLLFMJOH
JO
HSPFJ
FO
PQ
IPSNPOBBM
QTZDIPMP HJTDI
FO
TPDJBBM
HFCJFE
EJF
OFU
BDIUFS
EF
SVH
JT


19.1.4

Diagnostiek

%F
QTZDIJBUFS
TUFMU
EF
EJBHOPTF
EPPS
TZNQUPNFO
PQ
FFO
SJK
UF
[FUUFO
FO
EF
QTZDIJTDIF
GVODUJFT
WBO
EF
QBUJqOU
UF
POEFS[PFLFO
%BBSOBBTU
JT
IFU
WFSMPPQ
CFMBOHSJKL
EF
QSPCMF NFO
NPFUFO
HFSVJNF
UJKE
CFTUBBO
[FLFS
FFO
IBMG
KBBS
XBBSCJK
QPTJUJFWF
TZNQUPNFO
[FLFS
FFO
NBBOE
BDIUFS
FMLBBS
EVJEFMJKL
BBOXF[JH
[JKO
HFXFFTU
"OEFSF
PPS[BLFO
WBO
QTZDIPTF
[PBMT
ESVHTHFCSVJL
NPFUFO
[JKO
VJUHFTMPUFO &S
JT
HFFO
BBOWVMMFOE
POEFS[PFL
[PBMT
FFO
TDBO
PG
CMPFEPOEFS[PFL
XBBSVJU
TDIJ[P GSFOJF
JT
BG
UF
MF[FO


EhnX]di^hX]Zhiddgc^hhZc 311

19.1.5

Verloop en complicaties

%F
[JFLUF
LBO
PQ
FO
BG
HBBO
/FHBUJFWF
TZNQUPNFO
LVOOFO
MBTU
CMJKWFO
CF[PSHFO
&FO
GPSTF
UFSVHWBM
ESFJHU
WPPSBM
JO
EF
FFSTUF
WJKG
UPU
[FWFO
KBBS
%FQSFTTJFWF
HFWPMHFO
LP NFO
IFFM
WBBL
WPPS
4PNNJHF
QBUJqOUFO
WFSLFSFO
WPPSUEVSFOE
JO
FFO
QTZDIPTF
#JK
FFO
LXBSU
WBO
EF
QBUJqOUFO
WFSEXJKOFO
EF
TZNQUPNFO
OB
WFSMPPQ
WBO
KBSFO
&FO
WSJK XFM
WPMMFEJH
IFSTUFM
USFFEU
CJK

PQ 0O[F
TBNFOMFWJOH
HBBU
OJFU
[BDIU[JOOJH
PN
NFU
NFOTFO
EJF
BDIUFSPQ
SBLFO
&FO
WPPSUEVSFOEF
BDUJFWF
[PSH
JT
OPEJH
%SJFLXBSU
WBO
EF
QBUJqOUFO
LBO
OJFU
XFSLFO
%BL MPPTIFJE
ESFJHU
FO
FFO
[XFSWFOE
CFTUBBO
NFU
BMMF
SJTJDPµT
WBO
EJFO
#JKOB
EF
IFMGU
WBO
EF
QBUJqOUFO
JT
BMDPIPMBGIBOLFMJKL

HFCSVJLU
DBOOBCJT
FO
FFO
JFUT
LMFJOFS
EFFM
JT
WFSTMBBGE
BBO
IBSEESVHT
;PµO

PWFSMJKEU
WPPSUJKEJH
EPPS
TVuDJEF
EJU
ESFJHU
FJHFOMJKL
WPPSUEVSFOE
WBBL
[POEFS
TQFDJ¾FLF
WPPSUFLFOFO
&S
JT
CJK
TDIJ[PGSFOJF
WFFM
HF[POE IFJETTDIBEF
EPPS
ESVHT
WFSXBBSMPPTEF
WPFEJOH
FO
JOGFDUJFT
CJK
FFO
[XFSWFOE
CFTUBBO
SPLFO
FO
BOEFSF
POHVOTUJHF
PNTUBOEJHIFEFO &FO
TMFDIUF
QSPHOPTF
WBO
EF
QTZDIPTF
TUBBU
JO
WFSCBOE
NFU
POEFS
BOEFSF …
FFO
TMVJQFOE
CFHJO …
IFU
POUCSFLFO
WBO
FFO
EVJEFMJKL
VJUMPLLFOEF
HFCFVSUFOJT
EJF
BMT
CSPO
WBO
TUSFTT
LBO
XPSEFO
CFTUFNQFME …
FFO
CFHJO
PQ
KPOHF
MFFGUJKE …
BM
TOFM
EVJEFMJKLF
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO …
BMT
IFU
MBOH
EVVSU
WPPSEBU
FS
NFU
EF
CFIBOEFMJOH
XPSEU
CFHPOOFO
…
BMT
TDIJ[PGSFOJF
JO
EF
OBBTUF
GBNJMJF
WPPSLPNU


19.1.6

Behandeling

%F
CFIBOEFMJOH
CFTUBBU
POEFS
BOEFSF
VJU
NFEJDBUJF
FO
QTZDIPMPHJTDIF
CFHFMFJEJOH
)FU
TQSFFLU
WBO[FMG
EBU
OJFU
BMMF
WFSTDIJKOTFMFO
FO
LFONFSLFO
EPPS
nnO
FOLFMF
OFVSP USBOTNJUUFS
QSJLLFMPWFSESBDIUTTUPG
XPSEFO
WFSPPS[BBLU
%F
SPM
WBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
QSJLLFMPWFSESBDIUTTUPGGFO
CJK
TDIJ[PGSFOJF
JT
DPNQMFY
FO
EF
JOEJWJEVFMF
WFSTDIJMMFO
[JKO
HSPPU
7BO
EF
QPTJUJFWF
TZNQUPNFO
OFNFO
XF
BBO
EBU
[F
JO
WFSCBOE
TUBBO
NFU
FFO
UF
TUFSLF
BDUJWJUFJU
WBO
EPQBNJOF
JO
IFU
MJNCJTDI
TZTUFFN
%BU
JT
IFU
TZTUFFN
EBU
FNPUJFT
WFS[PSHU
%F
UF
TUFSLF
XFSLJOH
WBO
EPQBNJOF
POUSFHFMU
EF
DPOUSPMF
WBO
IFU
MJNCJTDI
TZTUFFN
PQ
EF
TBMJFODF
EF
JOUFOTJUFJU
XBBSNFF
JFNBOE
JFUT
WPFMU
FO
CFMFFGU
/FHBUJFWF
TZNQUPNFO
[JKO
IFFM
MBTUJH
BBO
EF
IBOE
WBO
DIFNJTDIF
TUPGGFO
UF
WFSLMBSFO
#JK
FFO
BDVUF
QTZDIPTF
[JKO
NFEJDJKOFO
FSH
CFMBOHSJKL
"OUJQTZDIPUJDB
TMBBO
CJK
EF
NFFTUF
QBUJqOUFO
OB
FOJHF
UJKE
XFM
BBO
7PPSEBU
[F
XFSLFO
LBO
NFO
QSPCFSFO
NFU
CFO[PEJB[FQJOFO
EF
HSPPUTUF
BOHTU
POSVTU
FO
TMBBQTUPPSOJTTFO
UF
CFTUSJKEFO
%F
BOHTU
UJKEFOT
FFO
BDUJFWF
QTZDIPTF
NPFU
POWPPSTUFMCBBS
JOUFOT
[JKO
IFMT
EJU
HBBU
OPHBM
FFOT
HFQBBSE
NFU
FFO
IFWJHF
QBOJFLBBOWBM

Antipsychotica "OUJQTZDIPUJDB
NPFUFO
EF
JOUFOTJUFJU
WBO
IBMMVDJOBUJFT
FO
XBOFO
FO
EF
CJKCFIP SFOEF
QTZDIPUJTDIF
BOHTU
WFSNJOEFSFO
%BBSOB
LVOOFO
EF
WFSTDIJKOTFMFO
IFMFNBBM


3127Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

WFSCMFLFO
/B
FOLFMF
XFLFO
XPSEFO
CJK
TDIJ[PGSFOJF
FFSTU
EF
IBMMVDJOBUJFT
FO
MBUFS
EF
XBOFO
NJOEFS
JOUFOT
%BBSEPPS
XPSEU
JFNBOE
SVTUJHFS
%F
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO
[JKO
OJFU
HPFE
UF
CFuOWMPFEFO
)FU
JT
IFMBBT
OJFU
HPFE
WBO
UFWPSFO
UF
[JFO
CJK
XJF
WPPSU[FUUJOH
WBO
EF
NFEJDBUJF
EF
FOJHF
NPHFMJKLIFJE
JT
WPPS
FFO
NBUF
WBO
IFSTUFM
FO
CJK
XJF
NFEJDBUJF
WPPS[JDIUJH
LBO
XPSEFO
BGHFCPVXE
BMT
EF
QTZDIPTF
UPU
SVTU
JT
HFLPNFO 5BCFM

CFWBU
FFO
PWFS[JDIU
WBO
CJKXFSLJOHFO
WBO
BOUJQTZDIPUJDB
Tabel 19.1

Bijwerkingen van antipsychotische medicijnen

Klassieke antipsychotica (bijvoorbeeld haloperidol) ZmigVe^gVb^YVaZW^_lZg`^c\Zc

eVg`^chdc^hbZ/igZbdg!g^\^Y^iZ^i!]ned`^cZh^Z VXVi]^h^Z/Zgchi^\Z^clZcY^\ZdcgjhiY^Zo^X]bdidg^hX]j^i Ynhidc^Z/kZg`gVbe^c\he^ZgZcW^_k#cZ`!idc\!dd\aZYZc rabbit syndrome/hcZaaZ!bjbbZaZcYZWZlZ\^c\ZcbZiYZa^eeZc iVgY^ZkZYnh`^cZh^Z/Wa^_kZcYZX]dgZVi^hX]ZWZlZ\^c\ZcZcVi]ZidhZ! kVV`^c]Zi\ZaVVi!gdcYYZbdcY

VjidcdbZW^_lZg`^c\Zc

WadZYYgj`YVa^c\!Ygd\ZbdcY!lVo^\o^Zc!egdWaZbZcbZiWaVVhaZY^" \^c\!hZ`hjZaZ[jcXi^Zhiddgc^hhZc Zgchi^\Z]neZgi]Zgb^ZbZihe^ZgV[WgVV`bVa^\cZVci^ehnX]di^XVhnc" Ygddb

dkZg^\ZW^_lZg`^c\Zc

hZYVi^Z idZcVbZcZ\Vi^ZkZhnbeidbZc

Atypische antipsychotica ZmigVe^gVb^YVaZ W^_lZg`^c\Zc

b^cYZgYVcW^_YZ`aVhh^Z`ZVci^ehnX]di^XV

VjidcdbZW^_lZg`^c\ZcZc hZYVi^Z

kZg\Za^_`WVVg

hid[l^hhZa^c\

\Zl^X]ihidZcVbZ bZiVWddahncYgddbbZiiZ]dd\X]daZhiZgda!]neZg\an`Zb^ZZc Y^VWZiZhbZaa^ijh W^_djYZgZcbZiYZbZci^Z/kZg]dd\Yg^h^XddedkZga^_YZc8K6

W^_odcYZgZ

W^_XadoVe^cZ/VVciVhi^c\WZZcbZg\&idi'!lVVgkddgWadZYWZZaY" XdcigdaZcdY^\^h0lZZhYVVgdbVaZgiW^_`ZZae^_c/YVi^hZZcVaVgbh^\" cVVa#KZgYZgbndXVgY^i^hoZaYZc

&S
[JKO
LMBTTJFLF
FO
BUZQJTDIF
BOUJQTZDIPUJDB
)FU
CFLFOETUF
WPPSCFFME
WBO
FFO
LMBT TJFL
BOUJQTZDIPUJDVN
JT
IBMPQFSJEPM
%F
CJKXFSLJOHFO
WBO
EF[F
NFEJDJKOFO
PQ
EF
NPUPSJFL
LVOOFO
MBTUJH
[JKO
BMT
FFO
IBSOBT
WPFMFO
FO
POSVTU
WFSTUFSLFO
4FEBUJF
JT
POHFXFOTU
%BBSOBBTU
[JKO
FS
WFFM
BOEFSF
CJKXFSLJOHFO
WBO
LMBTTJFLF
BOUJQTZDIPUJDB
EPPS
IVO
FGGFDU
PQ
BOEFSF
OFVSPUSBOTNJUUFST
FO
PQ
IFU
BVUPOPNF
[FOVXTUFMTFM
#JK
BUZQJTDIF
BOUJQTZDIPUJDB
[JKO
EF
NPUPSJTDIF
CJKXFSLJOHFO
NJOEFS
VJUHFTQSPLFO
7PPSCFFMEFO


EhnX]di^hX]Zhiddgc^hhZc 313

[JKO
PMBO[BQJOF
FO
DMP[BQJOF
"MMFNBBM
LVOOFO
[F
IZQFSHMZLFNJF
FO
EJBCFUFT
JO
EF
IBOE
XFSLFO
$MP[BQJOF
OFFNU
FFO
BQBSUF
QPTJUJF
JO
PNEBU
IFU
LBO
BBOTMBBO
CJK
QBUJqOUFO
EJF
WFSEFS
OJFU
SFBHFSFO
FO
IFU
LBO
OFHBUJFWF
TZNQUPNFO
CFuOWMPFEFO
%BBS
TUBBU
UFHFOPWFS
EBU
IFU
CJK
TPNNJHFO
FFO
BHSBOVMPDZUPTF
[JF
UBCFM

WFS PPS[BBLU
%BBSPN
NPFU
EF
QBUJqOU
CJK
LFFMQJKO
FO
FFO
[JFL
HFWPFM
NFUFFO
EF
BSUT
XBBSTDIVXFO

Psychologische behandeling en begeleiding ;POEFS
CFIBOEFMJOH
NFU
NFEJDJKOFO
JT
IFU
HFWBBS
WBO
FFO
UFSVHWBM
JO
FFO
WPMHFOEF
QTZDIPTF
WFFM
UF
HSPPU
PN
[PNBBS
UF
BDDFQUFSFO
%BBSPQ
JT
WFFM
WBO
EF
CFHFMFJEJOH
FO
CFIBOEFMJOH
EBO
PPL
HFSJDIU
1TZDIPFEVDBUJF
JT
CFEPFME
PN
EF
QBUJqOU
FO
[JKO
OBBTUF
PNHFWJOH
UF
IFMQFO
PNHBBO
NFU
EF
[JFLUF
$PHOJUJFWF
HFESBHTUIFSBQJF
LBO
CJKESBHFO
BBO
IFSTUFM
FO
LBO
IFMQFO
CJK
UIFSBQJFUSPVX
.FU
EF[F
CFIBOEFMJOH
LBO
NFO
FFO
SFDJEJFG
WBO
EF
QTZDIPTF
OJFU
BMUJKE
WFSIJOEFSFO
(FSJDIUF
WBBSEJHIFJETUSBJOJOH
IFFGU
FGGFDU
PQ
EF
LFOOJT
FO
WBBSEJHIFEFO
WBO
FFO
QB UJqOU
)FU
JT
CFLFOE
EBU
QBUJqOUFO
NFU
TDIJ[PGSFOJF
FSH
HFWPFMJH
[JKO
WPPS
FFO
LSJUJTDIF
WJKBOEJHF
IPVEJOH
WBO
NFOTFO
JO
IVO
PNHFWJOH
;F
LVOOFO
SFBHFSFO
NFU
FFO
UF SVHWBM
PG
[JDI
POUUSFLLFO
BBO
IFU
DPOUBDU
%BU
CFUFLFOU
EBU
FFO
IVMQWFSMFOFS
FFO
HPFEF
TBNFOXFSLJOH
NFU
EF
QBUJqOU
UPU
TUBOE
NPFU
[JFO
UF
CSFOHFO
&FO
HPFEF
CB MBOT
UVTTFO
HFQBTUF
BGTUBOE
FO
EF
OPEJHF
FNQBUIJF
NPFU
FSUPF
CJKESBHFO
EBU
EF
QB UJqOU
[JDI
WFJMJH
FO
HFBDDFQUFFSE
WPFMU
%F
GBNJMJF
TQFFMU
FFO
HSPUF
SPM
JO
IFU
MFWFO
WBO
EF
QBUJqOU
)FU
OFUXFSL
WBO
EF[F
QBUJqOUFO
JT
WBBL
LMFJO
FO
IFU
CFSPFQ
EBU
PQ
EF
GBNJMJF
XPSEU
HFEBBO
JT
HSPPU
%F
GBNJMJF
NPFU
MFSFO
PN
JO
IFU
DPOUBDU
HFFO
PWFSNBUJHF
FNPUJFT
UF
MBUFO
[JFO
EJF
EF
QBUJqOU
LVOOFO
CFMBTUFO
FFO
[PHFOPFNEF
´MBHF
&YQSFTTFE
&NPUJPOTµ
&FO
TUJDIUJOH
[PBMT
:QTJMPO
WPPS[JFU
JO
FFO
CFMBOHSJKLF
CFIPFGUF
BBO
POEFSMJOHF
TUFVO
FO
CFMBOHFOCFIBSUJHJOH
WBO
GBNJMJFMFEFO
WBO
QBUJqO UFO
NFU
TDIJ[PGSFOJF

19.1.7

Schizofrenie en veroudering

)FU
PWFSHSPUF
EFFM
WBO
EF
PVEFSFO
NFU
TDIJ[PGSFOJF
IFFGU
EF
[JFLUF
BM
UJFOUBMMFO
KBSFO
;F
XPSEFO
XFM
FFO
HF[JFO
BMT
TVSWJWPST
BMT
KF
LJKLU
OBBS
IPF
SJTLBOU
EF
[JFLUF
JT
FO
IPF
OFHBUJFG
EF[F
VJUXFSLU
PQ
IFU
TPDJBMF
OFUXFSL
%F
PVETUF
PVEFSFO
NFU
TDIJ[PGSFOJF
IFCCFO
WSPFHFS
CFIBOEFMJOHFO
NFFHFNBBLU
EJF
USBVNBUJTDI
WBO
BBSE
NPFUFO
[JKO
HFXFFTU
#JK
QBUJqOUFO
NFU
FFO
POHVOTUJH
CFMPPQ
HBBO
EF
QPTJUJFWF
TZNQUPNFO
IFMBBT
FFO
MFWFO
MBOH
NFF
;POEFS
NFEJDJKOFO
JT
IFU
EBO
OJFU
VJU
UF
IPVEFO


19.2

Andere psychotische stoornissen

.FO
POEFSTDIFJEU
OPH
FOLFMF
BOEFSF
WPSNFO
WBO
QTZDIPTF
)JFSPOEFS
TUBBO
[F
LPSU
CFTDISFWFO

3147Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

19.2.1

Psychose door lichamelijke en toxische invloeden

%F
MJDIBNFMJKLF
EBO
XFM
UPYJTDIF
UPFESBDIU
WBO
QTZDIPTF
TUBBU
XFFSHFHFWFO
JO
UBCFM
 Tabel 19.2 nomen

Psychotische stoornissen die kunnen verdwijnen als de oorzaak is wegge-

Oorzaak

Voorbeelden

W^_hdbVi^hX]ZVVcYdZ" c^c\Zc

HA:!o^Z`iZkVcAnbZZcVcYZgZ^c[ZXi^Zh!eg^bV^gZ]ZghZcijbdgd[ ]ZghZcbZiVhiVhZc!eVgi^ZZaXdbeaZmZZe^aZeh^Z!hX]^aY`a^ZglZg`^c\! ]neZgXVaX^…b^Z

W^_kZg\^[i^\^c\

VaXd]da!]VaajX^cd\ZcZhid[[ZcAH9!»eVYYd¼h¼!XdXV‰cZ!Vb[ZiVb^cZ oZ`ZgaVc\Yjg^\\ZWgj^`

VahW^_lZg`^c\kVc bZY^X^_cZc

Vci^eVg`^chdcb^YYZaZc/aZkdYdeVZcYdeVb^cZ"V\dc^hiZc!b^YYZaZc bZiVci^X]da^cZg\ZW^_lZg`^c\ZcW^_k#iZ\ZcWaVVh`gVbeZc!de^ViZc

19.2.2

Reactieve psychose (psychogeen)

#JK
FFO
FSOTUJHF
WFSTUPSJOH
JO
EF
CBMBOT
UVTTFO
TUSFTTGBDUPSFO
°
UIVJT
SFMBUJPOFFM
PG
BO EFST
°
FO
JFNBOET
ESBBHLSBDIU
LBO
JFNBOE
FFO
XBBO
POUXJLLFMFO
NFU
XBBSOFNJO HFO
EJF
EBBSCJK
QBTTFO
%F[F
´PWFSTQBOOFOIFJEµ
WSBBHU
PN
QTZDIPTPDJBMF
JOUFSWFOUJFT
FO
QTZDIPUIFSBQJF
FO
TMFDIUT
IFFM
LPSU
FO
XFJOJH
NFEJDBUJF

19.2.3

Kraambedpsychose (puerperale psychose)

&FO
[FME[BNF
FO
UPUBBM
POWFSLMBBSCBSF
QTZDIPTF
LBO
TVCBDVVU
POUTUBBO
WBOBG
FFO
EBH
PG
ESJF
OB
EF
CFWBMMJOH
%F
[JFLUF
CFHJOU
NFU
TMBBQTUPPSOJTTFO
QSJLLFMCBBSIFJE
POUSFNNJOH
FO
BDIUFSEPDIU
3POE
EF
[FWFOEF
EBH
LPNFO
EF
FFSTUF
QTZDIPUJTDIF
LFO NFSLFO
FFO
HFTUPPSEF
SFBMJUFJUTUPFUTJOH
WFSXBSEIFJE
FO
WFSCJKTUFSJOH
IBMMVDJOBUJFT
XBOFO
NBOJF
PG
EFQSFTTJF
"HSFTTJFWF
JNQVMTFO
UFHFOPWFS
IFU
LJOE
FO
TVuDJEBMJUFJU
[JKO
SFqMF
HFWBSFO


19.2.4

Langer durende psychose die op schizofrenie lijkt

&FO
TDIJ[PBGGFDUJFWF
TUPPSOJT
MJKLU
PQ
TDIJ[PGSFOJF
1TZDIJBUFST
TQSFLFO
IJFSWBO
BMT
EF
QBUJqOU
FFO
TUFNNJOHTTUPPSOJT
IFFGU
FO
EBBSOBBTU
FFO
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJT
MBOHFS
EBO
FFO
QBBS
XFLFO
EJF
MPT
WBO
FMLBBS
[JKO
WPPSHFLPNFO
FO
PPL
JO
DPNCJOBUJF
NFU
FM LBBS
"MMFT
CJK
FMLBBS
MJKLU
EF
TUFNNJOH
IFU
UPUBMF
CFFME
UF
PWFSIFFSTFO
%F[F
EJBHOPTF
IFFGU
WPPSBM
HFWPMHFO
WPPS
EF
LFV[F
WBO
NFEJDBUJF


20

Stemmingsstoornissen

#JK
FFO
TUFNNJOHTTUPPSOJT
XPSEU
EF
LFSO
WBO
JFNBOET
QSPCMFNFO
HFWPSNE
EPPS
FFO
FSOTUJHF
WFSTUPSJOH
WBO
EF
NBOJFS
XBBSPQ
HFWPFMFOT
TUFNNJOH
EF
CJKCFIPSFOEF
HF EBDIUFO
FO
EF
QTZDIJTDIF
FOFSHJF
XPSEFO
HFSFHFME

20.1

Depressieve stoornis

kennisclip

BVVgiZc@#^h(+_VVg#?Z`jci\ZgjhihiZaaZcYVio^_cXVgg^ƒgZYZk^_[_VVgYVVgkddg WZ]ddga^_`^cYZa^[i]ZZ[i\ZoZiZc#6ahVXXdjcibVcV\ZgW^_ZZc>8I"WZYg^_[^ho^_c dboZi hcZaaZg \ZhiZ\Zc YVc Y^Z kVc YZ VcYZgZc# Kddg o^_c eg^k‚aZkZc ]ZZ[i ]^_ lZ^c^\i^_Y!bVVgYZkg^_Zi^_YY^Z]^_]ZZ[i!o^ikdabZieaZo^Zg^\ZVXi^k^iZ^iZcZc eaZo^Zg^\Z bZchZc# 9Z kV`Vci^Z Y^Z ]^_ cj \ZcdbZc ]ZZ[i! ^h lZakZgY^ZcY# =^_ lVhZgZg\VVcidZ#OZaYZc^h]^_odbdZ\ZlZZhi#K ™ k^iVb^cZ7"iZ`dgiZc

™ VaXd]da ™ XdXV‰cZ ™ WZcodY^VoZe^cZc ™ egdegVcdada ™ bZidegdada ™ Xdgi^XdhiZgd‰YZc ™ dgVaZVci^XdcXZei^Z ™ Vci^ehnX]di^XV

™ YZbZci^Z ™ eZghddca^_`]Z^Yhhiddgc^hhZc ™ hX]^od[gZc^Z

EF
WSPFHF
KFVHE
FFO
OFHBUJFG
FGGFDU
PQ
IPF
MBOH
FO
JOUFOTJFG
IFU
CSFJO
MBUFS
PQ
TUSFTT
SFBHFFSU
-BOHFS
EVSFOEF
TUSFTT
WFSIPPHU
EF
BDUJWJUFJU
WBO
IFU
$3)
IFU
DPSUJDPUSPQJOF SFMFBTJOH
IPSNPPO
VJU
EF
IZQPUIBMBNVT
7JB
EF
IZQPGZTF
OFFNU
EBBSEPPS
EF
QSPEVDUJF
WBO
CJKOJFSTDIPSTIPSNPOFO
UPF
[PBMT
IFU
DPSUJTPM
7BO
EFQSFTTJFWF
QBUJqOUFO
XFUFO
XF
EBU
[F
POBGHFCSPLFO
XBU
NFFS
$3)
BBONBLFO
EBO
OPSNBBM
$3)
LBO
EFQSFTTJFG
HF ESBH
PQSPFQFO
CJK
QSPFGEJFSFO
FO
CJK
NFOTFO
XBBSTDIJKOMJKL
PPL
%F
IJQQPDBNQVT
[JF
QBSBHSBBG

JT
CFUSPLLFO
CJK
IFU
SFNNFO
WBO
EF
$3)QSPEVDUJF
&S
[JKO
PPL
BBOXJK [JOHFO
PQOJFVX
VJU
EJFSQSPFWFO
EBU
UF
WFFM
BOHTU
PQ
KPOHF
MFFGUJKE
EF
IJQQPDBNQVT
CFTDIBEJHU
%BU
[PV
EVT
CFUFLFOFO
EBU
MBOHEVSJHF
BOHTU
IFU
TZTUFFN
BBOUBTU
EBU
BOHTU
FO
TUSFTTSFBDUJFT
SFNU
.JTTDIJFO
WFSLMBBSU
EJU
WPPS
FFO
EFFM
IFU
GFJU
EBU
EFQSFTTJFT
EF
OFJHJOH
IFCCFO
PN
UF
SFDJEJWFSFO

Verlies &FO
HSPPU
WFSMJFT
JT
FFO
CSPO
WBO
TUSFTT
7FSMJFT
PQ
WFSMJFT
UFMU
EVCCFM
[XBBS
[FLFS
BMT
KF
JO
EF
TUFFL
HFMBUFO
FO
WFSTUPUFO
XPSEU
&FO
BOEFSF
WPSN
WBO
WFSMJFT
EJF
NFOTFO
FMLBBS
[PVEFO
LVOOFO
CFTQBSFO
JT
CJKWPPSCFFME
HF[JDIUTWFSMJFT

Psychologische factoren 4PNNJHF
QFSTPOFO
[JKO
CJK[POEFS
HFWPFMJH
WPPS
UFHFOTMBH
FO
LSJUJFL
;F
TUBBO
[PSHF MJKL
FO
OPHBM
BOHTUJH
JO
IFU
MFWFO
EFOLFO
FFSEFS
OFHBUJFG
EBO
QPTJUJFG
PWFS
[JDI[FMG
FO
HFOFSBMJTFSFO
OFHBUJFWF
FSWBSJOHFO
´FDIU
JFUT
WPPS
NJK
[PµO
NJTMVLLJOHµ
FFSEFS
EBO
QPTJUJFWF
´EBU
EBU
HPFE
HJOH
XBT
QVVS
UPFWBMµ 
%F[F
LBSBLUFSUSFL
NBBLU
JFNBOE
HFWPFMJH
WPPS
FFO
EFQSFTTJF
"OEFSF
QTZDIPMPHJTDIF
LFONFSLFO
EJF
JFNBOE
LXFUTCBBS
NBLFO
[JKO
FFO
TUFSLF
HFXFUFOTGVODUJF
IPHF
FJTFO
TUFMMFO
BBO
[JDI[FMG
PG
TUFSLF
BGIBO LFMJKLIFJE
WBO
FSLFOOJOH
EPPS
BOEFSFO
"MMFT
PWFS[JFOE
MVJEU
EF
DPODMVTJF
FS
JT
OPPJU
nnO
FOLFMF
TJNQFMF
PPS[BBL
WPPS
FFO
EFQSFTTJF

3207Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

hippocampus

4 5 1 hypothalamus hypofyse 2 bijnierschors

3

Figuur 20.2 De stressreactie. Bij stress maakt de hypothalamus meer CRH (corticotropinereleasing hormoon); deze stof kan depressieve gevoelens versterken. De hypofyse reageert op het CRH met de aanmaak van meer ACTH, om daarmee de bijnierschors te stimuleren. De bijnierschors produceert meer bijnierschorshormonen; die hebben op den duur een remmende invloed op de afweer. De hippocampus kan de aanmaak van CRH remmen en zo de stressreactie een halt toeroepen. Bijnierschorshormonen (stresshormonen) kunnen in de vroege jeugd, maar ook later, de hippocampus beschadigen. Stressreacties ontstaan daardoor te snel en ze duren te lang.

20.1.3

Enkele subtypen van depressie

&FO
EFQSFTTJF
NFU
QTZDIPUJTDIF
LFONFSLFO
JT
IJFSCPWFO
BM
HFTDIFUTU
&FO
EFQSFTTJF
NFU
IFU
CFHJO
QFSJ
QBSUVN
CFUFLFOU
EBU
EF
TUPPSOJT
UJKEFOT
EF
[XBOHFSTDIBQ
PG
CJOOFO
WJFS
XFLFO
OB
EF
CFWBMMJOH
CFHJOU
.FO
TQSFFLU
WBO
FFO
TFJ[PFOTHFCPOEFO
QBUSPPO
BMT
FS
FFO
WFSCBOE
XPSEU
FSWBSFO
UVT TFO
EF
KBBSHFUJKEFO
EF
IPFWFFMIFJE
MJDIU
FO
IFU
PQUSFEFO
WBO
EFQSFTTJFWF
TZNQUPNFO
-JDIUUIFSBQJF
JO
HFTQFDJBMJTFFSEF
DFOUSB
XFSLU
EBBSCJK
WBBL
HPFE

HiZbb^c\hhiddgc^hhZc 321

&FO
EFQSFTTJF
NFU
NFMBODIPMJTDIF
PG
WJUBMF
LFONFSLFO
JT
FFO
FSOTUJHF
EFQSFTTJF
XBBSCJK
OJFUT
IFU
HFWPFMTMFWFO
NFFS
BBO
EF
QSBBU
LSJKHU
&S
[JKO
TDIPNNFMJOHFO
PWFS
EF
EBH
%F
PDIUFOEFO
[JKO
WFFM
TMFDIUFS
EBO
EF
BWPOEFO
EF
QBUJqOU
LBO
XFM
JO
TMBBQ
WBMMFO
NBBS
XPSEU
WFFM
UF
WSPFH
XBLLFS
FO
EPFU
WFSWPMHFOT
HFFO
PPH
NFFS
EJDIU #JK
FFO
HFBHJUFFSEF
EFQSFTTJF
TUBBU
BOHTUJHF
TQBOOJOH
WPPSPQ
&S
JT
FFO
DPOTUBOUF
BOHTU
EBU
FS
FFO
SBNQ
UF
HFCFVSFO
TUBBU
PG
BOHTU
EF
[FMGCFIFFSTJOH
UF
WFSMJF[FO
FO
[JDI[FMG
PG
FFO
BOEFS
JFUT
WSFTFMJKLT
BBO
UF
EPFO
4PNT
HFCFVSU
EBU
IFMBBT
PPL
FDIU
0PL
LBO
LBUB UPOJF
POUTUBBO

20.1.4

Gecompliceerd verloop

#FIBMWF
LBUBUPOJF
JT
TVuDJEF
FFO
NPHFMJKL
EPEFMJKLF
DPNQMJDBUJF
#JK
FFO
HFBHJUFFSEF
EFQSFTTJF
MFJEU
NJTCSVJL
WBO
BMDPIPM
NPHFMJKL
UPU
HFWBBS
WPPS
EF
PNHFWJOH /BEFMJHF
MJDIBNFMJKLF
HFWPMHFO
WBO
EFQSFTTJF
[JKO
FWFOFFOT
BBOHFUPPOE
FFO
TMFDIUFSF
QSPHOPTF
WBO
POEFS
BOEFSF
IBSUJOGBSDU
IBSUGBMFO
FO
EFDVCJUVT

20.1.5

Behandeling en herstel

&FO
HPFE
EBHSJUNF
JT
WBO
IFU
HSPPUTUF
CFMBOH
"MDPIPM
NPFU
ESJOHFOE
XPSEFO
BGHFSB EFO
IFU
IPVEU
OBNFMJKL
EF
EFQSFTTJF
JO
TUBOE
)FSTUFM
USFFEU
JO
EF
IFMGU
WBO
EF
MJDIUF
HFWBMMFO
PQ
CJOOFO
FOLFMF
NBBOEFO
NFU
BBOQBTTJOHFO
JO
EF
BDUJWJUFJUFO
MJDIBNF MJKLF
JOTQBOOJOH
CJCMJPUIFSBQJF
FO
BOEFSF
EJOHFO
XBBSWBO
XF
XFUFO
EBU
[F
IFMQFO
#JK
NBUJH
FSOTUJHF
EFQSFTTJFT
EVVSU
IFU
IFSTUFM
MBOHFS
0OEFSTUFVOJOH
NFU
FFO
WPSN
WBO
QTZDIPUIFSBQJF
JT
PQ
[JKO
QMBBUT
*O
EF[F
TJUVBUJFT
JT
WBO
NFEJDJKOFO
[FMEFO
BBOWVM MFOEF
WFSCFUFSJOH
UF
WFSXBDIUFO
%FQSFTTJFWF
QBUJqOUFO
WJOEFO
[JDI[FMG
OJFU
[JFL
NBBS
NJOEFSXBBSEJH
.FO
LBO
JF NBOE
PQ
EBU
NPNFOU
OJFU
MBUFO
JO[JFO
EBU
EJF
HFEBDIUF
[FMG
FFO
TZNQUPPN
JT
5PDI
NPFU
NFO
EBU
CMJKWFO
[FHHFO

Psychotherapie )FU
JT
FFO
CFMBOHSJKL
EPFM
EBU
EF
QBUJqOU
[JDI
CFUFS
MFFSU
WFSXFSFO
UFHFO
OFHBUJFWF
HF EBDIUFO
#JK
DPHOJUJFWF
HFESBHTUIFSBQJF
QSPCFFSU
EF
UIFSBQFVU
IFU
WFSCBOE
EVJEFMJKL
UF
NBLFO
UVTTFO
HFCFVSUFOJTTFO
BVUPNBUJTDIF
OFHBUJFWF
HFEBDIUFO
FO
WPPSPPSEFMFO
CJK
EF
QBUJqOU
FO
IFU
HFESBH
EBU
EBBS
XFFS
VJU
WPPSULPNU
%JF
IPVEFO
EF
EFQSFTTJF
JO
TUBOE
0PL
BQBUIJF
FO
IFU
WFSNJKEFO
WBO
DPOUBDUFO
WFSTUFSLFO
EF
EFQSFTTJF
.FU
HFSJDIUF
PQESBDIUFO
QSPCFFSU
EF
QBUJqOU
JO[JDIU
UF
LSJKHFO
JO
XBU
XFM
FO
XBU
OJFU
HPFE
XFSLU
PN
EF
EBH
EPPS
UF
LPNFO
%PPS
NFU
IBBMCBSF
EPFMFO
UF
XFSLFO
LBO
EF
QBUJqOU
CFHJOOFO
PN
VJU
IFU
NPFSBT
UF
LPNFO
#JK
FSOTUJHF
CFQFSLJOHFO
LBO
POEFS TUFVOJOH
EPPS
NFEJDBUJF
XPSEFO
PWFSXPHFO
&FO
WPPSCFFME
WBO
FFO
BOEFSF
WPSN
WBO
QTZDIPUIFSBQJF
JT
JOUFSQFSTPPOMJKLF
QTZDIPUIFSBQJF
%BBSOBBTU
[JKO
CFHFMFJEJOH
FO
PO EFSTUFVOJOH
OVUUJH
FNPUJPOFMF
FO
QSBLUJTDIF
POEFSTUFVOJOH
OFUXFSLPOEFSTUFVOJOH
FO
QTZDIPFEVDBUJF

3227Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

Antidepressiva #JK
FSOTUJHF
EFQSFTTJFT
JT
WBO
NFFU
BG
BBO
POEFSTUFVOJOH
NFU
FFO
BOUJEFQSFTTJWVN
HF XFOTU
7BO
IFU
FFSEFS
BBOUSFLLFMJKL
HFQSFTFOUFFSEF
WFSLMBSJOHTNPEFM
WBO
EFQSFTTJF
BMT
WPPSBM
FFO
UFLPSU
BBO
TFSPUPOJOF
EBU
NFU
443*µT
[PV
NPFUFO
XPSEFO
BBOHFQBLU
JT
EPPS
POEFS[PFL
OJFUT
IFFM
HFCMFWFO
%F
WFSHFMJKLJOH
NFU
EJBCFUFT
FO
JOTVMJOF
HBBU
BM
IFMF NBBM
OJFU
PQ
7BO
443*µT
TFMFDUJFWF
TFSPUPOJOFIFSPQOBNFSFNNFST
EFOLFO
XF
EBU
[F
XFSLFO
EPPS EBU
FS
NFFS
TFSPUPOJOF
JO
EF
IFSTFOFO
CFTDIJLCBBS
LPNU
&S
[JKO
PPL
4/3*µT
XBBS CJK
CFIBMWF
TFSPUPOJOF
PPL
OPSBESFOBMJOF
UPFOFFNU
JO
IFU
CSFJO
&S
JT
HFFO
CFXF[FO
WFSCBOE
UVTTFO
EF
NBUF
XBBSJO
443*µT
FO
4/3*µT
IFU
HFIBMUF
WBO
EF
OFVSPUSBOTNJU UFST
WFSIPHFO
FO
IFU
FGGFDU
CJK
QBUJqOUFO
#JKXFSLJOHFO
[JKO
POEFS
BOEFSF
NBBHEBSN LMBDIUFO
SVTUFMPPTIFJE
QSJLLFMCBBSIFJE
FO
PSHBTNFTUPPSOJTTFO
%F
XFSLJOH
USFFEU
JO
OB
POHFWFFS
WJFS
UPU
[FT
XFLFO
%F[F
NFEJDJKOFO
[JKO
XFJOJH
HJGUJH
WFSHFMFLFO
NFU
BOEFSF
TPPSUFO
BOUJEFQSFTTJWB #JK
FFO
FSOTUJHF
EFQSFTTJF
[JKO
USJDZDMJTDIF
BOUJEFQSFTTJWB
FGGFDUJFWFS
EBO
443*µT
NBBS
PPL
HFWBBSMJKLFS
0PL
EF[F
NJEEFMFO
XFSLFO
PQ
[JKO
WSPFHTU
OB
FFO
QBBS
XFLFO
EF
TUFNNJOH
WFSCFUFSU
EF
SFNNJOH
OFFNU
BG
FWFOBMT
EF
BOHTU
FO
IFU
TMBQFO
MVLU
XFFS
FFO
CFFUKF
%F
MBTUJHF
CJKXFSLJOHFO
[JKO
FS
WBOBG
IFU
CFHJO
ESPHF
UPOH
PCTUJQBUJF
TMFDIUFS
LVOOFO
QMBTTFO
OJFU
UF
TUPQQFO
USBOTQJSFSFO
CJK
IFU
NJOTUF
PG
HFSJOHTUF
%F[F
NJEEFMFO
LVOOFO
HMBVDPPN
VJUMPLLFO
FO
LVOOFO
MFWFOTHFWBBSMJKLF
WFSHJGUJHJOHTWFS TDIJKOTFMFO
HFWFO
"MT
EF
NFEJDBUJF
BBOTMBBU
JT
IFU
BBO
UF
SBEFO
EF
CFIBOEFMJOH
HF SVJNF
UJKE
WPPSU
UF
[FUUFO
PN
FFO
SFDJEJFG
UF
WPPSLPNFO

Therapieresistentie en noodsituaties 4PNT
JT
FS
HFFO
LSVJE
UFHFO
EF
EFQSFTTJF
HFXBTTFO
%F
QBUJqOU
LBO
[JDI
OJFU
NFFS
IBOEIBWFO
FO
EFOLU
BMMFFO
OPH
NBBS
BBO
EF
EPPE
%BO
LBO
EF
QTZDIJBUFS
MJUIJVN
BBO
EF
CFIBOEFMJOH
UPFWPFHFO
;JF
QBSBHSBBG


*O
FFO
VJUFSTUF
QPHJOH
LBO
FFO
JSSFWFSTJCFMF
."0SFNNFS
FGGFDU
IFCCFO
%BBSCJK
IPPSU
FFO
TQFDJBBM
UZSBNJOFWSJK
EJFFU
PN
FFO
GBUBBM
WFSIPPHEF
CMPFEESVL
UF
WPPS LPNFO
"MT
OJFUT
NFFS
MJKLU
UF
IFMQFO
FO
EF
QBUJqOU
OJFU
NFFS
FFU
FO
ESJOLU
JT
FFO
CFIBOEFMJOH
NFU
FMFLUSPTIPDLT
FMFLUSPDPOWVMTJFUIFSBQJF
&$5
NPHFMJKL
*O
FFO
CFIPPSMJKL
EFFM
WBO
EF
HFWBMMFO
MVLU
IFU
IJFSNFF
BMTOPH
FFO
XFOEJOH
UF
GPSDFSFO
%BU
HFMEU
EFT
UF
NFFS
CJK
PVEFSFO
CJK
XJF
EF
NFEJDJKOFO
UF
HJGUJH
[JKO #JK
&$5
XPSEU
FFO
JOTVMU
PQHFXFLU
EPPS
TUSPPN
EPPS
nnO
IFSTFOIFMGU
UF
TUVSFO
%F
QBUJqOU
JT
POEFS
OBSDPTF
FO
LSJKHU
FFO
UVCF
PN
EF
BEFNXFH
WSJK
UF
IPVEFO
FO
TQJFSWFSTMBQQFST
&S
POUTUBBO
OBVXFMJKLT
´TUVJQFOµ
&$5
CFTUBBU
VJU
FFO
TFSJF
CFIBO EFMJOHFO
JO
FFO
BBOUBM
XFLFO
4PNT
JT
FS
BM
OB
FFO
QBBS
TIPDLT
FGGFDU
*O
FSOTUJHFS
HFWBMMFO
LBO
NFO
EF
TUSPPNTUPPU
EPPS
CFJEF
IFSTFOIFMGUFO
MBUFO
HBBO
&S
LVO OFO
EBO
WPPSCJKHBBOEF
HFIFVHFOTUPPSOJTTFO
PQUSFEFO
)FU
JT
OJFU
QSFDJFT
CFLFOE
XBBSEPPS
EF
TIPDLT
TPNT
IFMQFO
&S
JT
HFFO
FGGFDUJFWFSF
NBOJFS
PN
FFO
[FFS
EJFQF
EFQSFTTJF
UF
TUPQQFO
0PL
CJK
LBUBUPOJF
FO
NBMJHOF
BOUJQTZDIPUJDBTZOESPPN
JT
&$5
FGGFDUJFG

HiZbb^c\hhiddgc^hhZc 323

20.2

Bipolaire stemmingsstoornis

kennisclip #JK
FFO
CJQPMBJSF
TUFNNJOHTTUPPSOJT
NBOJTDIEFQSFTTJFWF
TUPPSOJT
LPNU
JFNBOE
JO
FFO
NBOJF
UFSFDIU
WBBL
WPPSBGHFHBBO
FO
HFWPMHE
EPPS
EFQSFTTJFT
%F[F
[JFLUF
LPNU
EVJEFMJKL
NJOEFS
WBBL
WPPS
EBO
IFU
[JFLUFCFFME
NFU
BMMFFO
EFQSFTTJF
NBBS
IFFGU
TUFSL
EF
OFJHJOH
PN
UFSVH
UF
LFSFO
FO
TUFFET
NFFS
TDIBEF
BBO
UF
SJDIUFO
%F
[JFLUF
IFFGU
FFO
TUFSL
GBNJMJBJS
FO
FSGFMJKL
LBSBLUFS
0WFS
BOEFSF
PPS[BLFO
XFUFO
XF
OJFUT
[FLFS
8BU
FS
QSFDJFT
JO
IFU
CSFJO
HFCFVSU
JT
OJFU
CFLFOE

20.2.1

Symptomen van manie

&FO
NBOJF
JT
FFO
QFSJPEF
WBO
NJOTUFOT
FFO
XFFL
NFU
FFO
WPPSUEVSFOE
BCOPSNBBM
WFSIPPHEF
FVGPSF
PG
HFQSJLLFMEF
TUFNNJOH
NFU
FFO
NBOJFS
WBO
EFOLFO
FO
HFESBH
EJF
IJFS
TUFSL
EPPS
XPSEFO
CFuOWMPFE 4BNFO
NFU
EF
TUFNNJOH
WFSBOEFSU
IFU
EFOLFO
)FU
EFOLFO
HBBU
[P
TOFM
EBU
OJFNBOE
EF
QBUJqOU
LBO
WPMHFO
*FNBOE
LBO
EBU
PPL
[FMG
TJHOBMFSFO
)FU
XPSEU
PPL
XFM
BBOHF EVJE
BMT
FFO
HFEBDIUFWMVDIU %F
QBUJqOU
XPSEU
HSFOTPWFSTDISJKEFOE
JO
IFU
DPOUBDU
OFFNU
BMMF
SVJNUF
JO
SFBHFFSU
PWFSBM
PQ
FO
JT
TOFM
BGHFMFJE
%F
QFSTPPO
[FMG
FSWBBSU
FFO
WFSIPPHE
FOFSHJFOJWFBV
EBU
WBBL
IFFM
MFLLFS
WPFMU
JO
JFEFS
HFWBM
OJFU
BMT
FFO
QSPCMFFN
/B
NBBS
FFO
QBBS
VVS
TMBBQ
LBO
IJK
VJUHFSVTU
XFFS
EPPS
&S
JT
UF
WFFM
[FMGWFSUSPVXFO
FS
POUTUBBO
XBOFO
FO
HFWPFMFOT
WBO
POLXFUTCBBSIFJE
%F
QBUJqOU
JT
QTZDIPUJTDI
%F
XBBO
JT
TUFNNJOHTDPO HSVFOU
%F
QBUJqOU
EPFU
POWFSBOUXPPSEF
EJOHFO
FO
KBBHU
[JDI[FMG
FO
[JKO
PNHFWJOH
PWFS
EF
LPQ
%F
QBUJqOU
WPFMU
[JDI[FMG
OJFU
[JFL
FO
WJOEU
EBU
EFHFOF
EJF
BBOESJOHU
PQ
EPLUFSTCF[PFL
PG
NFEJDJKOFO
[JDI
FS
OJFU
NFF
NPFU
CFNPFJFO
&FO
HFEXPOHFO
PQ OBNF
JT
WBBL
IFU
HFWPMH .FO
OPFNU
JFNBOE
IZQPNBBO
BMT
FS
NJOTUFOT
WJFS
EBHFO
EFSHFMJKLF
TZNQUPNFO
[JKO
NBBS
[POEFS
XBOFO
[PEBU
JFNBOE
[JDI
OPH
FOJHT[JOT
LBO
IBOEIBWFO

20.2.2

Diagnose

7BBL
HBBO
FFO
PG
NFFS
EFQSFTTJFWF
QFSJPEFO
BBO
EF
NBOJF
WPPSBG
PG
[F
LPNFO
FSOB
%BU
JT
FDIUFS
WPPS
EF
EJBHOPTF
OJFU
WFSQMJDIU
#JK
FFO
CJQPMBJSF*TUPPSOJT
XJTTFMFO
EFQSFTTJF
FO
NBOJF
FMLBBS
BG
#JK
FFO
CJQPMBJSF** TUPPSOJT
HBBU
IFU
PN
FFO
BGXJTTFMJOH
WBO
EFQSFTTJF
FO
IZQPNBOJF
0Q
EFO
EVVS
LBO
EF
BGXJTTFMJOH
TUFFET
TOFMMFS
HBBO
WJFS
LFFS
QFS
KBBS
PG
WBLFS
EBU
IFFU
SBQJE
DZDMJOH %F
EJBHOPTF
CJQPMBJSF
TUPPSOJT
XPSEU
CJK
NBOOFO
FO
WSPVXFO
POHFWFFS
FWFO
WBBL
HF TUFME
%F
QSPCMFNFO
CFHJOOFO
NFFTUBM
WPPS
IFU
EFSUJHTUF
MFWFOTKBBS %F
NBOJTDIF
GBTF
EVVSU
FFO
BBOUBM
XFLFO
EF
EFQSFTTJFWF
GBTF
FFO
QBBS
NBBOEFO
5VTTFO
EF
[JFLUFQFSJPEFO
JO
LBO
EF
QBUJqOU
XFFS
PQ
FFO
OPSNBBM
OJWFBV
UFSVHLP NFO
NBBS
EBU
HFCFVSU
OJFU
BMUJKE
4VuDJEF
JT
FFO
BBONFSLFMJKL
SJTJDP
&FO
EFQSFTTJFWF


3247Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

QFSJPEF
LBO
CJK
FFO
QBUJqOU
POEFSEFFM
[JKO
WBO
FFO
CJQPMBJSF
TUPPSOJT
"DIUFSIBMFO
PG
FS
JO
IFU
WFSMFEFO
NBOJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO
[JKO
HFXFFTU
JT
CFMBOHSJKL
WPPS
EF
CFIBO EFMJOH
%PPS
FFO
BOUJEFQSFTTJWVN
LBO
FFO
QBUJqOU
NFU
FFO
CJQPMBJSF*TUPPSOJT
JO
FFO
NBOJF
UFSFDIULPNFO

20.2.3

Behandeling

*O
EF
BDVUF
GBTF
NPFU
NFO
FFSTU
EF
TUFNNJOH
[JFO
UF
TUBCJMJTFSFO
%BU
LBO
NFU
MJUIJVN
PG
WBMQSPuOF[VVS
#JK
BHJUBUJF
FO
QTZDIPUJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO
WPFHU
EF
BSUT
FFO
BOUJ QTZDIPUJDVN
UPF
[JF
QBSBHSBBG
 
&FO
QSJLLFMBSNF
PNHFWJOH
CFSFJLU
NFO
WBBL
BMMFFO
EPPS
PQOBNF
&S
HFMEU
FFO
ESJOHFOE
BEWJFT
PN
FFO
TUFNNJOHTTUBCJMJTBUPS
UF
CMJKWFO
HFCSVJLFO
NJT TDIJFO
XFM
MFWFOTMBOH
"MT
FS
WPPS
MJUIJVN
XPSEU
HFLP[FO
HFMEFO
TQFDJBMF
WPPS[PSHT NBBUSFHFMFO
PNEBU
EF
UIFSBQFVUJTDIF
CSFFEUF
IJFSWBO
HFSJOH
JT
1PMZVSJF
FO
BMT
HF WPMH
EBBSWBO
EPSTU
[JKO
TUBOEBBSE
CJKXFSLJOHFO
%F
QBUJqOU
NPFU
BMUJKE
SVJN
LVOOFO
ESJOLFO
CFQFSLJOH
EBBSWBO
CSFOHU
JFNBOE
JO
HFWBBS
%BBSOBBTU
NPFUFO
EF
QBUJqOU
FO
[JKO
PNHFWJOH
EF
FFSTUF
TJHOBMFO
WBO
FFO
POUTQPSJOH
SJDIUJOH
NBOJF
PG
EFQSFTTJF
PQ
UJKE
MFSFO
POEFSLFOOFO
&S
NPFUFO
EVJEFMJKLF
BGTQSBLFO
LPNFO
PWFS
CJK
XJF
NFO
PQ
EBU
NPNFOU
WPPS
IVMQ
UFSFDIU
LBO
%F
¾OBODJqMF
FO
TPDJBMF
TDIBEF
EJF
EF
BBOEPFOJOH
NFU
[JDI
NFF
LBO
CSFOHFO
[JKO
WBBL
MBTUJH
IFMFNBBM
UF
SFQBSFSFO

20.3

Suïcidaal gedrag en suïcide

*FNBOE
EJF
MFFGU
NFU
EPPETHFEBDIUFO
FO
NFU
QMBOOFO
PN
UF
TUPQQFO
NFU
MFWFO
OPFNU
NFO
TVuDJEBBM
#FIBMWF
CJK
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
LPNU
TVuDJEBMJUFJU
WPPS
CJK …
FFO
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJT
WPPSBM
TDIJ[PGSFOJF …
QBOJFLTUPPSOJTTFO …
BMDPIPMNJTCSVJL …
TPNNJHF
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJTTFO
[PBMT
EF
CPSEFSMJOFQFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT 4VuDJEF
JT
TVuDJEBBM
HFESBH
NFU
EPEFMJKLF
B¿PPQ
8FMPWFSXPHFO
EF
EPPE
LJF[FO
FFO
´CBMBOTTVuDJEFµ
JT
[FME[BBN
7PPSBGHBBOE
BBO
FFO
TVuDJEFQPHJOH
JT
JFNBOE
NFFTUBM
[P
POUSFEEFSE
FO
XBOIPQJH
EBU
FS
HFFO
VJUXFH
NFFS
XPSEU
HF[JFO
%F
QPHJOH
[FMG
JT
WBBL
FFO
NJY
WBO
JNQVMT
FO
PQ[FU
0Q[FUUFMJKL
JT
JFUT
BOEFST
EBO
XFMPWFSXPHFO
)FU
EPFM
WBO
TVuDJEBMF
HFESBH
CFXVTU
PG
POCFXVTU
LBO
FFO
NFOHFMJOH
[JKO
WBO …
FFO
OPPETJHOBBM
FFO
SPFQ
PN
IVMQ …
XSBBLOFNJOH …
IFU
WFSMBOHFO
PN
IFU
CFXVTU[JKO
UJKEFMJKL
TUPQQFO …
EF
EPPE
WJOEFO #JK
JFNBOE
EJF
EPFMHFSJDIU
EF
EPPE
PQ[PDIU
LVOOFO
PPL
BOEFSF
NPUJFWFO
FFO
SPM
IFC CFO
HFTQFFME
"BO
EF
BOEFSF
LBOU
XFSE
FFO
QBUJqOU
TPNT
[P
HFLXFME
EPPS
BOHTUFO
EBU


HiZbb^c\hhiddgc^hhZc 325

IFU
TUPQQFO
WBO
IFU
CFXVTU[JKO
EF
FOJHF
PQMPTTJOH
XFSE
%BU
EBBSNFF
EF
EPPE
LPO
JOUSFEFO
EFFE
FS
XFJOJH
NFFS
UPF 7PPSBM
TVuDJEBMF
VJUJOHFO
WPPSTQFMMFO
FFO
BBOTUBBOEF
TVuDJEF
%BU
NFOTFO
IFU
´OJFU
EPFO
[PMBOH
[F
FSPWFS
QSBUFOµ
JT
FFO
TDIBEFMJKLF
GBCFM
#JK
FFO
FSOTUJHF
HFBHJUFFSEF
PG
QTZDIPUJTDIF
EFQSFTTJF
WPFMU
NFO
IFU
HFWBBS
"SUTFO
[JKO
WFSQMJDIU
PN
HFSJDIU
OBBS
TVuDJEBMF
HFEBDIUFO
UF
WSBHFO
7FSEFS
JT
IFU
FFO
LVOTU
PN
FFO
HPFEF
NJEEFOXFH
UF
WJOEFO
UVTTFO
PWFSCF[PSHEF
WSJKIFJETCFQFSLJOH
FO
CFTDIFSNJOH

20.4

Pathologische angst

*O
WPSJHF
IPPGETUVLLFO
LXBN
BOHTU
UFS
TQSBLF
BMT
HFWPMH
WBO
EFNFOUJF
QTZDIPUJTDIF
TUPPSOJTTFO
FO
EFQSFTTJF
#JK
TPNNJHF
QFSTPOFO
LFONFSLU
WPPSUEVSFOEF
PG
UFSVHLF SFOEF
BOHTU
IFU
EBHFMJKLT
MFWFO
FO
WFSPPS[BBLU
IFU
BBO[JFOMJKLF
MJKEFOTESVL
%BU
LBO
BBOMFJEJOH
[JKO
UPU
IFU
TUFMMFO
WBO
FFO
EJBHOPTF
´BOHTUTUPPSOJTµ
7PPSCFFMEFO
EBBSWBO
TUBBO
JO
UBCFM
 1BUIPMPHJTDIF
BOHTU
JT
FFO
UF
TUFSLF
BOHTU
CJK
JFNBOE
EJF
OJFU
QTZDIPUJTDI
PG
EFQSFTTJFG
JT
%F
BOHTU
JT
UF
TUFSL
PNEBU
IJK …
UF
MBOH
BBOIPVEU …
UF
JOUFOT
JT
WFSHFMFLFO
NFU
EF
SFEFO
PG
…
TUFFET
PQOJFVX
EF
LPQ
PQTUFFLU
OBBS
BBOMFJEJOH
WBO
EJOHFO
EJF
WSPFHFS
HFFO
BOHTU
PQSJFQFO

Pathologische angst: dwang en andere uitingsvormen 5FSVHLFSFOEF
JOUFOTF
BOHTU
LBO
MFJEFO
UPU
WFSNJKEJOH
%F
OFJHJOH
POUTUBBU
PN
NFU
FFO
CPPH
PN
TJUVBUJFT
IFFO
UF
MPQFO
XBBSJO
EF
BOHTU
[PV
LVOOFO
PQTQFMFO
%BU
MFJEU
UPU
TUFFET
HSPUFSF
CFQFSLJOHFO &S
LVOOFO
SJUVFMFO
POUTUBBO
IBOEFMJOHFO
EJF
CJK
IFSIBMJOH
EJFOFO
PN
EF
BOHTU
UF
CF[XFSFO
FO
FFO
EBN
PQ
UF
XFSQFO
UFHFO
EF
SBNQHFEBDIUFO
EJF
[JDI
POHFXJME
PQ ESJOHFO
PCTFTTJFWF
HFEBDIUFO
PCTFTTJFT 
%FSHFMJKLF
SJUVFMFO
DPNQVMTJFT
EFNQFO
JOOFSMJKLF
POSVTU
*FEFSFFO
IFFGU
EBBS
XFM
JFUT
WBO
-JDIUF
DPOUSPMFEXBOH
LPNU
WBBL
WPPS
"MT
BOHTU
EF
NPUPS
JT
BDIUFS
IFU
HFESBH
TQSFLFO
XF
WBO
EXBOH
#JK
TPNNJHFO
OFNFO
EF[F
IBOEFMJOHFO
FO
EF
CJKCFIPSFOEF
HFEBDIUFO
UPF
UPU
PQ
FFO
QVOU
EBU
NFO
IBBTU
OJFU
BOEFST
NFFS
LBO
%F
EXBOH
JT
FFO
TUPPSOJT
HFXPSEFO
%F
BOHTU
XPSEU
WPPSBM
EVJEFMJKL
NFSLCBBS
PQ
IFU
NPNFOU
EBU
JFUT
IFU
VJUWPFSFO
WBO
IFU
SJUVFFM
JO
EF
XFH
TUBBU

Lichamelijke aandoeningen en andere oorzaken van angstverschijnselen "OHTUWFSTDIJKOTFMFO
LVOOFO
XPSEFO
VJUHFMPLU
EPPS
FFO
MJDIBNFMJKLF
BBOEPFOJOH
UBCFM

PG
EPPS
BMDPIPM
FO
NFEJDJKOFO
.FEJDJKOFO
NFU
WFSTVG¾OH
BMT
CJKXFSLJOH
LVOOFO
BOHTU
WFSTUFSLFO
;P
LVOOFO
CFO[PEJB[FQJOFO
EJF
BOHTU
FO
POSVTU
[PVEFO
NPFUFO
EFNQFO
QBSBEPYBBM
HFOPFH
BOHTU
POSVTU
FO
BHSFTTJF
VJUMPLLFO
%BU
NBBLU


3267Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

TFEBUJF
[P
POHFXFOTU
BGHF[JFO
WBO
EF
TDIBEFMJKLF
FGGFDUFO
WBO
MBOHEVSJHF
TFEBUJF
FO
JNNPCJMJUFJU
PQ
EF
BMHFIFMF
HF[POEIFJE kennisclip Tabel 20.2 Lichamelijke achtergrond van angst A^X]VbZa^_`ZddgoV`Zc

™ ]Vgig^ibZhiddgc^hhZc ™ VhibV ™ dekaVbbZckVc8DE9d[]Vgi[VaZc ™ VcZb^Z]VgiWdcoZc ™ i]ngZdidm^XdhZ ™ VcYZgZ]dgbdcVaZhiddgc^hhZc ™ Ze^aZeh^Z ™ bjai^eZaZhXaZgdhZ ™ c^Zi"VVc\ZWdgZc]ZghZcaZihZa

7^_lZg`^c\kVcbZY^X^_cZc

™ X dgi^XdhiZgd‰YZc ™ de^ViZc ™ a jX]ilZ\kZgl^_YZghkddgVadgVVaZceVgZciZgVVa ™ hZYVi^ZkZghj[Ãc\`VckZglVgYZbZchZcVc\hi^\ZcV\gZhh^Z[ bV`Zc

6aXd]daZcVcYZgZb^YYZaZc

™ VaXd]dakZghiddgicdgbVaZhaVVe ™ YVV\hcV]ZiYg^c`Zc^hYZVc\hiYgZbeZaaV\Zg ™ VaXd]da`VcVc\hiYZbeZc ™ Vc\hikZghX]^_chZaZcW^_VaXd]dadciigZ``^c\ ™ XV[Z‰cZ ™ XVccVW^h ™ ]VaajX^cd\ZcZcehnX]di^hX]kVcVVgY ™ Vb[ZiVb^cZZcXdXV‰cZ

7ZcodY^VoZe^cZcZcVc\hi

™ `jccZcVc\hiZcdel^cY^c\YZbeZchZYZgZc ™ \  ZlZcc^c\ZcehnX]^hX]ZV[]Vc`Za^_`]Z^YYgZ^\Zc ™ dciigZ``^c\hkZghX]^_chZaZcZc»gZWdjcY¼kVcVc\hikZghX]^_chZaZc cVaVc\Yjg^\\ZWgj^`

HiZbb^c\hhiddgc^hhZc 327

Tabel 20.3 Enkele angststoornissen Diagnostische term

Kenmerken en aandachtspunten

Behandeling

heZX^ÃZ`Z[dW^Z

dcXdcigdaZZgWVgZVc\hiW^_ heZX^VaZdW_ZXiZcd[h^ijVi^Zh0 ]^cYZgilZg`!gZaVi^Zhd[kg^_Z i^_Y

ehnX]di]ZgVe^Z!W^_k#\ZYgV\hi]ZgVe^Z

hdX^VaZVc\hihiddgc^h

ZmigZbZkZgb^_Y^c\kVc h^ijVi^ZhlVVg^c^ZbVcYodj `jccZcldgYZcWZddgYZZaY

ehnX]di]ZgVe^Z

eVc^Z`hiddgc^h

dckZglVX]iZeVc^Z`VVckVa" aZc!kgZZhdbYddYiZ\VVcd[ »\Z`iZldgYZc¼

ehnX]di]ZgVe^Z!Zki#HHG>

V\dgV[dW^Z

Vc\hi^cdeZcWVgZgj^biZd[ ^cV[\ZhadiZcgj^biZc

ehnX]di]ZgVe^Z!Zki#HHG>

YlVc\hiddgc^hdWhZhh^ZkZ" Xdbejah^ZkZhiddgc^h

iZa`ZchiZgj\`ZgZcYZVc\hi^" \ZZcgVbeoVa^\Z\ZYVX]iZc dWhZhh^ZhY^ZVaaZZcbZi ]Zg]VVaYZg^ijZaZcXdbeja" h^ZhiZWZolZgZco^_c0cZbZc bZZgYVcZZcjjgeZgYV\^c WZhaV\

ehnX]di]ZgVe^Z!HHG>!^cj^iodcYZga^_` Zgchi^\Z\ZkVaaZcheZX^Va^hi^hX]

higZhhhiddgc^h

YZYddg\ZbVV`iZigVjbV" i^hX]ZZgkVg^c\]ZZ[iZZc cVhaZZebZi]ZgWZaZk^c\Zc! cVX]ibZgg^Zh!dcigZYYZg^c\! kZg]dd\YZlVV`oVVb]Z^Y Zcodkddgi

aVc\Yjg^\ZWZ\ZaZ^Y^c\ZcheZX^Va^hi^" hX]ZehnX]di]ZgVe^Z

VVceVhh^c\hhiddgc^h

Vc\hi!hdbWZg]Z^YZc\Z" YgV\hkZgVcYZg^c\VahgZVXi^Z dehigZhhZgZcYZdbhiVcY^\" ]Z^Y

WZ\ZaZ^Y^c\ZcZkZcijZZaehnX]d" i]ZgVe^Z

21

Enkele andere psychiatrische stoornissen

#FIBMWF
EF
BBOEPFOJOHFO
JO
EF
WPSJHF
IPPGETUVLLFO
POEFSTDIFJEU
NFO
JO
EF
QTZDIJ BUSJF
OPH
BOEFSF
TUPPSOJTTFO
;JK
LVOOFO
FFO
HSPPU
WSBBHTUVL
WPSNFO
CJKWPPSCFFME
WBOXFHF
IFU
MJKEFO
FO
EF
TDIBEF
EJF
[F
BBOSJDIUFO
WBOXFHF
EF
HFWPMHFO
WPPS
EF
CFOB EFSJOH
FO
EF
PNHBOH
*O
EJU
IPPGETUVL
JT
QMBBUT
JOHFSVJNE
WPPS
FFO
LPSUF
CFTQSFLJOH
WBO
FFO
QBBS
WBO
EF[F
TUPPSOJTTFO

21.1

Misbruik van middelen en verslaving

kennisclip

HiZe]VchijYZZgikZgeaZZ\`jcYZ#O^_chiV\Zaddeic^Zi\dZYZcdehX]ddaaZkZgi ]^_ c^Zih ^c# Kg^ZcYZc o^Zc ]Zb hiZZYh b^cYZg# LVi WZ\dc Vah ZZc \Z^ci_Z bZi dca^cZed`ZgZc!^hj^iYZ]VcY\ZadeZc0]^_^hcj\Zb^YYZaYoZhjjgeZgYV\VXi^Z[ deed`Zgh^iZh#=^_lZZic^Zi]dZ]dd\o^_chX]jaYZcegZX^Zho^_c!bVVg]ZibdZi ^cijhhZcbZZgYVcYZgi^\b^aaZo^_c#=^_hcVeic^Zi]dZ]Zi`VcbVVgYVi\ZkdZa! Y^ZoZ`Zg]Z^YYVi_ZkVcYVV\YZ\gdiZl^chiojaiW^ccZc]VaZclVVgbZZ_ZVaaZh `jciV[WZiVaZcZcYVVgcVc^ZibZZg]dZ[iiZ\d``Zc!YVibVV`i]Zbodgjhi^\#CV Za`kZga^Zh^hZgZZc`dgiZY^e!bVVgZg^h‚‚cdeadhh^c\/dec^Zjl^cad\\ZcZcZZc WZYgV\^coZiiZc#=^_^hlZaZZchoZhi^\YV\Zc\Zhidei!bVVgk^VZZcede"jeVYkZg" iZci^ZdeZZch^iZlVVgÃabhlZgYZc\ZhigZVbY!\^c\]^_idX]lZZgkddgYZW^_a#

Db]ZibdbZciYVi^ZbVcYZZc]ZZa\dZY\ZkdZa]ZZ[i!^cZZcgdZhkZg`ZZgi! `Vc bZc bZi heZX^VaZ hXVciZX]c^Z`Zc kZg]dd\YZ VXi^k^iZ^i o^Zc de ZZc VVciVa heZX^ÃZ`Z eaVVihZc ^c ]Zi WgZ^c# 9ZoZ \ZW^ZYZc dcYZghiZjcZc ]Zi \ZkdZa kVc lZaWZ]V\Zc Zc bdi^kZgZc ^ZbVcY db YVi \ZkdZa kVc WZadc^c\ dec^Zjl de iZ odZ`Zc#9ZoZ\ZW^ZYZco^_chiZg`WZigd``ZcW^_]ZiaZgZcdeWVh^hkVcWZadc^c\/ edh^i^ZkZWZ`gVX]i^\^c\#

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8_21, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

33

3307Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

33

B^YYZc^cY^ihnhiZZbo^iYZcjXaZjhVXXjbWZch#9VVg^hYdeVb^cZZZcWZZaY" WZeVaZcYZ cZjgdigVchb^iiZg# Kg^_lZa VaaZ gdZhb^YYZaZc Zc egZii^\Z VXi^k^iZ^iZc ]ZWWZcZZchiZg`kZg]d\ZcYZ^ckadZYdeYdeVb^cZ#9ZcjXaZjhVXXjbWZchgZ" V\ZZgideZa`ZWZadc^c\!W^_Za`kddgj^io^X]ideZZcWZadc^c\!W^_egZii^\Z]Zg^c" cZg^c\Zc!`dgidb/kddgZa`Zedh^i^ZkZbdi^kVi^Z^hY^i\ZW^ZY_ZdcYZg^c]ZiWgZ^c ZZcdcb^hWVVg]jaeb^YYZa#

7FSTMBWJOH
JT
FFO
HSJNNJHF
BBOEPFOJOH
%F
WFSTMBWJOH
BBO
QTZDIPBDUJFWF
TUPGGFO
TUPG GFO
EJF
UJKEFMJKL
JFUT
WFSCFUFSFO
BBO
XBU
JFNBOE
NFFNBBLU
XFSLU
JO
IFU
CSFJO
PQ
CJKOB
EF[FMGEF
NBOJFS
BMT
WFSTMBWJOH
BBO
HPLLFO
HBNFT
TNBSUQIPOFT
FO
TPDJBM
NFEJB
)FU
FFO
MFJEU
TOFMMFS
UPU
HSPUF
FMMFOEF
EBO
IFU
BOEFS
FO
EF
HFWPFMJHIFJE
WPPS
WFSTMBWJOH
JT
TUFSL
JOEJWJEVFFM
CFQBBME
NBBS
WFSTMBWJOHFO
WFSTDIJMMFO
OJFU
QSJODJQJFFM
WBO
FMLBBS
JO
IVO
POUTUBBOTXJK[F

21.1.1

Afhankelijkheid en misbruik

,FONFSLFO
WBO
BGIBOLFMJKLIFJE
FO
NJTCSVJL
TUBBO
JO
UBCFM
 1TZDIJTDIF
BGIBOLFMJKLIFJE
EF
TUFSLTU
WFSTMBWFOEF
GBDUPS
IFFGU
WFSTDIJMMFOEF
GBDFUUFO
&FSTU
WFSMBOHU
JFNBOE
TUFFET
TUFSLFS
OBBS
FFO
TUPG
%JU
OPFNFO
XF
DSBWJOH
%BBSOB
LBO
JFNBOE
FSWBO
PWFSUVJHE
SBLFO
EBU
IJK
NJOEFS
HPFE
GVODUJPOFFSU
BMT
IJK
OJFU
HFCSVJLU
7FSTMBWJOH
MFJEU
CFIBMWF
UPU
EF
BGIBOLFMJKLIFJE
FO
DSBWJOH
UPU
OPH
FFO
TUBQ
EJF
JFNBOE
EF
WFSOJFMJOH
JO
IFMQU
%BU
JT
EF
HFXPPOUFWPSNJOH
"MMFT
CJK
FMLBBS
HBBU
EF
NFEJTDIF
XFSFME
FSWBO
VJU
EBU
WFSTMBWJOH
JO
EF
FFSTUF
QMBBUT
FFO
BBOEPFOJOH
WBO
IFSTFOQSPDFT TFO
JT
XBBSCJK
EF
WFSTMBBGEF
[JKO
EPFO
FO
MBUFO
FO
[JKO
TPDJBMF
PNHFWJOH
BBOQBTU
BBO
EF
WFSTMBWJOH
8BU
EF
WFSTMBBGEF
MJKLU
UF
LJF[FO
XPSEU
JOHFHFWFO
EPPS
EF
POWSJKIFJE
WBO
IFU
POUTQPPSEF
NPUJWBUJFTZTUFFN .FOTFO
WFSTDIJMMFO
WBO
FMLBBS
%F
FFO
JT
TOFM
HFMVLLJH
NFU
EF
LMFJOFSF
EJOHFO
WBO
IFU
MFWFO
EF
BOEFS
IFFGU
EBU
NJOEFS
%BU
JT
EFFMT
MJDIBNFMJKL
FO
[FMGT
FSGFMJKL
WFSBOLFSE
JO
EF
BDUJWJUFJU
WBO
EPQBNJOF
JO
IFU
CFMPOJOHTTZTUFFN
WBO
EF
IFSTFOFO
*FNBOE
EJF
BMMFFO
LBO
HFOJFUFO
WBO
IFFM
TUFSLF
QSJLLFMT
JT
HFWPFMJHFS
WPPS
NJTCSVJL
WBO
NJEEFMFO
FO
WFSTMBWJOH
EBO
FFO
BOEFS

21.1.2

Ontsporing van het motivatiesysteem

%F
POUTQPSJOH
WBO
IFU
NPUJWBUJFTZTUFFN
FO
EF
BGCSBBL
WBO
EF
TZTUFNFO
EJF
EF
DPSSFDUJF
WBO
IFU
HFESBH
NPHFMJKL
NPFUFO
NBLFO
WFSMPQFO
JO
TUBQQFO 
)FU
BMMFSFFSTUF
CFHJO
%F
CFTDIJLCBBSIFJE
WBO
EF
TUPG
CJKWPPSCFFME
BMDPIPM
FO
EF
TUBUVT
EJF
IFU
NJEEFM
IFFGU
JO
JFNBOET
DVMUVVS
FO
TVCDVMUVVS
[JKO
EBBSCJK
CFQBMFOE
0PL
JFNBOET
QFSTPPOMJKLIFJE
TQFFMU
FFO
SPM
CJKWPPSCFFME
PG
JFNBOE
POEFS[PFLFOE
JT
JOHFTUFME
PG
BOHTUJH
NJTTDIJFO
CFMVTU
PQ
TQBOOJOH
VJU
PQ
QMF [JFS
4PNT
WPSNU
FFO
EPLUFSTSFDFQU
IFU
FFSTUF
DPOUBDU
CJKWPPSCFFME
CJK
FFO
CFO [PEJB[FQJOF

:c`ZaZVcYZgZehnX]^Vig^hX]Zhiddgc^hhZc 331

Tabel 21.1

Kenmerken van afhankelijkheid en uitingen van misbruik

Vaststellen van afhankelijkheid: er is bij een persoon sprake van drie of meer van onderstaande kenmerken

Vaststellen van misbruik: er is bij een persoon sprake van een of meer van onderstaande kenmerken

™ \  ZlZcc^c\/W^_\Za^_`Wa^_kZcYZYdh^hcZZbi]Zi Z[[ZXiV[0 ™ a^X]VbZa^_`Zdci]djY^c\hkZghX]^_chZaZc/W^_]Zi hideeZc`g^_\i^ZbVcYaVhikVcZZcdci]dj" Y^c\hhncYgddb0dbYViiZkZg]^cYZgZcbdZi]^_ Wa^_kZc\ZWgj^`Zc0 ™ ^ZbVcY\ZWgj^`iYZhid[aVc\Zgd[^c\gdiZgZ ]dZkZZa]ZYZcYVcWZYdZaYXdcigdaZkZga^Zh0 ™ ^ZbVcYl^a]Zi\ZWgj^`hideeZcd[WZ]ZZghZc! bVVgYViaj`ic^Zi0 ™ kZZai^_Y\VVideVVc^cheVcc^c\ZcdbVVc]Zi b^YYZaiZ`dbZc!VVc]Zi\ZWgj^`oZa[d[VVc ]ZiW^_`dbZckVc]Zi\ZWgj^`0 ™ V  cYZgZVXi^k^iZ^iZcldgYZckZglVVgaddhYd[ hide\ZoZi^ckZgWVcYbZi]Zi\ZWgj^`0 ™ ^ZbVcYWa^_[i\ZWgj^`Zcdd`Va`Zci]^_YZa^X]V" bZa^_`ZZcehnX]^hX]Z\Zkda\Zc#

™ W  ^_]Zg]Va^c\ZZcV[hegVV`!lZg`d[VcYZgZ kZgea^X]i^c\Zcc^ZicV`dbZcVah\Zkda\kVc ]Zi\ZWgj^`0 ™ \ZWgj^`ZcdekZg`ZZgYZbdbZciZcZc^c[djiZ h^ijVi^ZhbZi\ZkVVgkddgVcYZgZcZco^X]oZa[0 ™ ^cVVcgV`^c\`dbZcbZi_jhi^i^Z0 ™ Yddg\VVcbZi]Zi\ZWgj^`dcYVc`hegdWaZbZc ^cgZaVi^ZhVah\Zkda\YVVgkVc# DebZg`^c\/=ZiegdWaZZb^hcd\c^Zi\gddi \ZcdZ\dbkVcV[]Vc`Za^_`]Z^YiZhegZ`Zc#


)FU
JOJUJqSFO
IFU
PQ
HBOH
CSFOHFO
WBO
EF
BGIBOLFMJKLIFJE
4PNNJHF
NJEEFMFO
MBUFO
FFO
LBUFS
OB
EJF
IFU
TOFMTU
WFSEXJKOU
EPPS
PQOJFVX
HFCSVJLFO
7FSEFS
[JKO
WPPSBM
EF
LSBDIU
WBO
EF
SPFT
FO
IFU
POUCSFLFO
WBO
TUFSLF
BOEFSF
NPUJWFSFOEF
JOWMPFEFO
CFMBOHSJKL
0OEFS
POHVOTUJHF
QTZDIPTPDJBMF
PNTUBOEJHIFEFO
SBLFO
NFOTFO
XBBSTDIJKOMJKL
TOFMMFS
WFSTMBBGE
%BU
JT
JO
JFEFS
HFWBM
CJK
QSPFGEJFSFO
BBO HFUPPOE 
%PPSHBBO
NFU
IFU
HFCSVJL
IFU
DPOUJOVFSFO
0PL
IJFSCJK
TQFMFO
WPPSBM
EF
FSGFMJKLF
BBOMFH
FO
EF
EPQBNJOF
JO
IFU
CFMPOJOHTTZTUFFN
FFO
SPM
"OEFSF
CFMPOJOHFO
WFS MJF[FO
IFU
TUFFET
NFFS
WBO
EF
SPFT
0PL
EF
POUIPVEJOH
TQFFMU
OV
PQ
/B
MBOHEVSJH
HFCSVJL
SBLFO
EF
IFSTFOFO
JOHFTUFME
PQ
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
EF
TUPG
"MT
EJF
TUPG
POUCSFFLU
POUTUBBO
FS
IFFM
WFSWFMFOEF
BCTUJOFOUJFWFSTDIJKOTFMFO
%BU
XJKTU
PQ
MJ DIBNFMJKLF
BGIBOLFMJKLIFJE 
%PPSHBBO
NFU
IFU
HFCSVJL
DPOUJOVFSJOH
FO
UFSVHWBM
)FSIBBME
HFCSVJL
WFSBOEFSU
EF
IFSTFOFO
TPNT
EF¾OJUJFG
%BU
WFSTUFSLU
EF
DSBWJOH
IFU
IVOLFSFO
IFU
NPFUFO
´TDPSFOµ
%BU
JT
BBO
IFSTFOBDUJWJUFJU
UF
[JFO
%F
ESVH
[FMG
FO
IPF
NFO
BBO
EJF
ESVH
NPFU
[JFO
UF
LPNFO
XPSEFO
TUFFET
CFMBOHSJKLFS
FO
NFO
JT
CFSFJE
HSFO[FO
UF
PWFS TDISJKEFO
CJK
IFU
WFSLSJKHFO
FSWBO
%F
PWFSUVJHJOH
EBU
NFO
[POEFS
EF
TUPG
HFFO
MF WFO
IFFGU
HSPFJU
&S
JT
QTZDIJTDIF
BGIBOLFMJKLIFJE
POUTUBBO
&S
[JKO
PQ
EBU
NPNFOU
BOEFSF
HFCJFEFO
JO
EF
IFSTFOFO
FO
BOEFSF
OFVSPUSBOTNJUUFST
CJK
CFUSPLLFO
"M
TOFM
MFFSU
IFU
CSFJO
FFO
TUFSL
WFSCBOE
UF
MFHHFO
UVTTFO
EF
FVGPSJF
FO
EF
TJUVBUJF
XBBSJO
EJF
PQUSBE
CJKWPPSCFFME
IFU
DBGn
PG
EF
TUSBBU
XBBSJO
IFU
DBGn
MJHU
;P
HBVX
EF
WFS TMBBGEF
JO
EF
CVVSU
LPNU
POUTUBBU
EF
CFIPFGUF
BBO
ESBOL
%BU
MFJEU
UPU
UFSVHWBM
)FU
UFSVHWBMSJTJDP
CMJKGU
FFO
MFWFO
MBOH
BBOXF[JH
PPL
OB
IFU
BGLJDLFO

3327Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

21.1.3

Verslaving als complicatie van psychiatrische ziekte

7FSTMBWJOH
JT
FFO
NPHFMJKLF
DPNQMJDBUJF
WBO
TDIJ[PGSFOJF
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
WFS TDIJMMFOEF
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJTTFO
FO
POUXJLLFMJOHTTUPPSOJTTFO
%F
EZOBNJFL
EBBSBDIUFS
JT
JOHFXJLLFME
)FU
FFO
LBO
IFU
BOEFS
VJUMPLLFO
WFSTUFSLFO
PG
JO
TUBOE
IPVEFO
%BBSEPPS
XPSEU
IFU
NPFJMJKL
PN
UF
CFQBMFO
XFMLF
QSPCMFNBUJFL
PQ
XFML
NP NFOU
WPPSSBOH
IFFGU
PN
BBO
UF
QBLLFO
%F
TQFDJBMJTUJTDIF
LFOOJT
WBO
EF
WFSTMBWJOHT [PSH
EFUPYJ¾DBUJF
UFSVHWBMQSFWFOUJF
FO
EF
BBOQBL
WBO
EVCCFMQSPCMFNBUJFL
WBMU
FDI UFS
CVJUFO
IFU
CFTUFL
WBO
EJU
CPFL

21.1.4

Enkele gevolgen van alcoholverslaving

%F
MJDIBNFMJKLF
QTZDIJTDIF
FO
TPDJBMF
HFWPMHFO
EJF
BMDPIPMJTNF
LBO
IFCCFO
[JKO
JO
UBCFM

PQ
FFO
SJK
HF[FU Tabel 21.2

De ziekelijke gevolgen van alcoholisme

Lichamelijke schade

Psychische en sociale schade

™ ]neZgiZch^Z ™ hiZVidhZ!]ZeVi^i^hZcX^ggdhZ ™ eZg^[ZgZcZjgdeVi]^Z ™ ]Vgi[VaZc ™ eVcXgZVi^i^hVXjjiZcX]gdc^hX] ™ dZhd[V\^i^h!\Vhig^i^hbZibVV\WadZY^c\ ™ VcZb^Z ™ had`YVgb`Vc`Zg ™ haZX]iZdecVbZkdZY^c\hhid[[Zc ™ aZkZg`Vc`Zg ™ igVjbV ™ Ze^aZeh^ZZc]ZghZcaZihZa ™ he^ZgV[WgVV` ™ hZ`hjZaZ[jcXi^Zhiddgc^hhZc

™ eVi]dad\^hX]ZgdZhbZiehnX]di^hX]ZkZg" hX]^_chZaZc ™ Vc\hihiddgc^h ™ hncYgddbkVc@dghV`dk ™ VaXd]daYZbZci^Z ™ \ZlZaYhYZa^XiZc ™ hj‰X^YZ

21.2

Stoornissen in de impulsbeheersing

&FO
BOEFSF
OBBN
WPPS
FFO
TUPPSOJT
JO
EF
CFIFFSTJOH
WBO
JNQVMTFO
JT
ESBOHTUPPSOJT
)FU
WFSTDIJM
UVTTFO
ESBOH
FO
EXBOH
JT
nnO
MFUUFS
NBBS
EBU
NBBLU
FFO
XFSFME
WBO
WFSTDIJM

Wat ‘dwangmatig gedrag’ allemaal kan zijn )FU
CFHSJQ
´EXBOHNBUJH
HFESBHµ
XPSEU
UF
QBT
FO
UF
POQBT
HFCSVJLU
WPPSBM
PN
HFESB HJOHFO
BBO
UF
EVJEFO
EJF
[JDI
BMTNBBS
IFSIBMFO
[POEFS
EBU
XF
EBU
CFHSJKQFO
PG
LVO OFO
JOWPFMFO
)FU
MJKLU
FSPQ
BMTPG
JFNBOET
HFESBH
XPSEU
HFTUVVSE
EPPS
JFUT
EBU
OJFU
WBO
EJF
QFSTPPO
[FMG
BGLPNTUJH
JT
*FUT
MJKLU
EJF
QFSTPPO
FSUPF
UF
EXJOHFO
%BBSNFF


:c`ZaZVcYZgZehnX]^Vig^hX]Zhiddgc^hhZc 333

CFHSJKQFO
XF
OPH
CJK
MBOHF
OB
OJFU
XBU
JFNBOE
CFXFFHU
)FU
UPFQBTTFO
WBO
IFU
CFHSJQ
EXBOHNBUJH
HFESBH
EJFOU
IFU
CFHJO
UF
[JKO
WBO
FFO
POEFS[PFL
OBBS
IPF
IFU
HFESBH
UPU
TUBOE
LPNU
"OEFST
IFMQU
IFU
POT
OJFU
PN
EF
KVJTUF
CFOBEFSJOH
FO
BMT
EBU
NPFU
EF
KVJTUF
CFIBOEFMJOH
UF
LJF[FO "DIUFS
IFU
HFESBH
EBU
[JDI
BMT
EXBOHNBUJH
WPPSEPFU
LVOOFO
FFO
PG
NFFS
WBO
EF
WPM HFOEF
NFDIBOJTNFO
TDIVJMHBBO …
)FU
HFESBH
IFSIBBMU
[JDI
PNEBU
JFNBOE
OJFU
JO
TUBBU
JT
PWFS
UF
TDIBLFMFO
OBBS
JFUT
BOEFST
*FNBOET
BBOEBDIU
CMJKGU
LMFWFO
BBO
XBU
FS
PQ
EBU
NPNFOU
JO
IFU
CFXVTU [JKO
JT
FO
JO
IFU
CSFJO
JT
FS
FFO
HFCSFL
BBO
NPHFMJKLIFEFO
PN
EF
BBOEBDIU
EBBSWBO
MPT
UF
NBLFO
FO
FSHFOT
BOEFST
PQ
UF
SJDIUFO
%JU
IFFU
QFSTFWFSFSFO
1FSTFWFSFSFO
JT
LFONFSLFOE
WPPS
CFTDIBEJHJOHFO
JO
EF
WPPSIPPGETLXBCCFO
CJK
OJFUBBOHFCPSFO
IFSTFOMFUTFM
GSPOUPUFNQPSBMF
EFNFOUJF
FO
BOEFSF
PPS[BLFO
WBO
EFNFOUJF
)FU
HBBU
WBBL
HFQBBSE
NFU
FFO
BMHFIFMF
WFSUSBHJOH
JO
IFU
EFOLFO
FFO
CSBEZGSFOJF
0N EBU
BOHTU
HFFO
SPM
TQFFMU
CJK
EJU
HFESBH
LBO
FS
WBO
EXBOH
HFFO
TQSBLF
[JKO …
)FU
HFESBH
LPNU
WPPSU
VJU
FFO
QTZDIPUJTDIF
CFMFWJOHTXFSFME
[PBMT
EJF
POUTUBBU
CJK
EFNFOUJF
PG
CJKWPPSCFFME
EPPS
XBBOWPSNJOH
FO
IFU
IPSFO
WBO
TUFNNFO
CJK
TDIJ [PGSFOJF
…
*FNBOE
WBMU
JO
IFSIBMJOH
EPPS
FFO
UF
TUFSLF
BBOESBOH
FFO
MVTU
EJF
PQ
FFO
TQFDJ ¾FL
EPFM
HFSJDIU
JT
)FU
WPPSVJU[JDIU
PQ
FFO
CFMPOJOH
FO
IFU
CFWSFEJHFO
WBO
EF
CFIPFGUF
WPSNFO
[PµO
TUFSLF
NPUJWBUJF
EBU
JFNBOE
PWFS
SBUJPOFMF
PWFSXFHJOHFO
IFFO
TUBQU
FO
BOHTU
WPPS
CFTUSBG¾OH
OJFU
UPU
[JDI
MBBU
EPPSESJOHFO
0PL
JO
EF[F
TJUVBUJF
JT
BOHTU
OJFU
EF
ESJKGWFFS
%BBSPN
JT
IFU
HFFO
EXBOH
NBBS
ESBOH
%F
SPM
WBO
POUTQPPSEF
NPUJWBUJF
LXBN
CJK
IFU
POUTUBBO
WBO
WFSTMBWJOH
BM
UFS
TQSBLF
%SBOH
PQXJOEJOH
FO
CFWSFEJHJOH
LVOOFO
CJKWPPSCFFME
PPL
BBOMFJEJOH
[JKO
UPU
BVUPNVUJ MBUJF
CSBOETUJDIUJOH
QZSPNBOJF


TUFMFO
LMFQUPNBOJF
FO
WFSTDIJMMFOEF
TUPPSOJT TFO
XBBSCJK
IFU
PCKFDU
WBO
JFNBOET
TFLTVFMF
MVTU
FO
IBOEFMJOHFO
POBDDFQUBCFM
JT
[PBMT
QFEP¾MJF
&FO
FSOTUJHF
BGOBNF
WBO
IFU
PPSEFFMTWFSNPHFO
EPPS
IFSTFOMFUTFM
LBO
IFU
WPPS
FFO
QBUJqOU
OPH
NPFJMJKLFS
NBLFO
JNQVMTFO
JO
EJF
SJDIUJOH
UF
POEFS ESVLLFO
0PL
[POEFS
TDIBEF
BBO
IFU
CSFJO
[JKO
ESBOHTUPPSOJTTFO
BM
IBSEOFLLJH
MBBU
TUBBO
NFU
TDIBEF
BBO
IFU
CSFJO %F
BOHTU
BMT
NPUPS
BDIUFS
EXBOH
NFU
EXBOHHFEBDIUFO
PCTFTTJFT
FO
EXBOHIBO EFMJOHFO
DPNQVMTJFT


LXBN
UFS
TQSBLF
JO
QBSBHSBBG

)FU
JT
MBOH
OJFU
BMUJKE
NPHFMJKL
CJK
HFESBHTQSPCMFNFO
FFO
TDIFSQ
POEFSTDIFJE
UF
NBLFO
UVTTFO
EF
SPM
WBO
SFTQFDUJFWFMJKL
EXBOH
ESBOH
FFO
QTZDIPUJTDIF
CFMFWJOHTXFSFME
FO
QFSTFWFSBUJF
%F[F
WJFS
WFSTDIJMMFOEF
ESJKGWFSFO
LVOOFO
FMLBBS
PWFSMBQQFO
%PPS
[JDI
JO
IFU
HF ESBH
FO
EF
QFSTPPO
UF
WFSEJFQFO
LPNU
NFO
NJTTDIJFO
UPU
FFO
CFUFS
JO[JDIU
JO
XBU
JFNBOE
CFXFFHU #JK
IFU
CFIFFSTFO
WBO
JNQVMTFO
FO
IFU
POEFSESVLLFO
WBO
ESBOH
TQFMFO
EF
NFFTU
OBBS
WPSFO
HFMFHFO
EFMFO
WBO
EF
WPPSIPPGETLXBCCFO
EF
PSCJUPGSPOUBMF
TDIPST
FFO
HSPUF
SPM
)FU
MJNCJTDI
TZTUFFN
IFU
EFFM
WBO
IFU
CSFJO
EBU
FNPUJFT
SFHVMFFSU
IFFGU
WJB
EF
BNZHEBMB
FO
EF
OVDMFVT
BDDVNCFOT
FFO
LSBDIUJHF
TUFN
JO
EF
QSPDFTTFO
EJF
[JDI
EBBS
BGTQFMFO
%F[F
TBNFOXFSLJOH
UVTTFO
´HFWPFM
FO
WFSTUBOEµ
MFJEU
UPU
IFU
OFHFSFO
PG
PO EFSESVLLFO
WBO
JNQVMTFO
PQ
IFU
NPNFOU
EBU
EF
TPDJBMF
PNHFWJOH
EBU
WFSFJTU
PG
BMT


3347Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

EF
JNQVMT
UFHFMJKLFSUJKE
EF
OPEJHF
BOHTU
PQSPFQU
#JK
TDIBEF
BBO
EF
QSFGSPOUBMF
TDIPST
PG
EF
BNZHEBMB
PG
CJK
EFNQJOH
FSWBO
EPPS
BMDPIPM
LBO
FS
OBBS
BBOMFJEJOH
WBO
GSVT USBUJF
FO
POHFOPFHFO
FFO
OBSF
TJUVBUJF
POUTUBBO
XBBSJO
JFNBOE
HFFO
BOHTU
NFFS
MJKLU
UF
LFOOFO
TPDJBMF
SFHFMT
WFSHFFU
FO
HSFOTPWFSTDISJKEFOE
BHSFTTJFG
XPSEU
5FHFO
EF[F
BDIUFSHSPOE
TQFMFO
[JDI
[PHFOPFNEF
JNQVMTEPPSCSBLFO
FO
EF
FSOTUJHFS
WPSNFO
WBO
ESBOHTUPPSOJTTFO
BG

21.3

Persoonlijkheidsstoornissen

kennisclip *FEFSF
BEPMFTDFOU
POUXJLLFMU
FFO
QFSTPPOMJKLIFJE
NFU
CJKCFIPSFOEF
LFONFSLFO
PG
QFSTPPOMJKLIFJETUSFLLFO
.FU
EJF
QFSTPPOMJKLIFJE
USFFEU
JFNBOE
EF
XFSFME
FO
BOEFSFO
UFHFNPFU
#PFJFOE
PG
NJOEFS
CPFJFOE
LMFVSSJKL
PG
TBBJ
FO
BMMFT
FSUVT TFOJO
8BU
LBO
IJFS
´[JFLµ
BBO
[JKO
;JKO
IFU
BBOEPFOJOHFO
)PF
IPVEFO
BSUTFO
EJF
EBO
VJU
FMLBBS
)PF
[JKO
EF
QTZDIJTDIF
QSPCMFNFO
EJF
FSVJU
WPPSULPNFO
UF
CFIBOEFMFO 4PNNJHF
NFOTFO
LPNFO
LFFS
PQ
LFFS
JO
EF
QSPCMFNFO
PNEBU
[F
POHVOTUJH
JO
FMLBBS
[JUUFO
"OBMZTF
WBO
IVO
HFESBH
FO
IVO
QSPCMFNFO
MFJEU
UPU
EF
DPODMVTJF
EBU
EF
LFSO
WBO
IFU
QSPCMFFN
OJFU
FFO
QTZDIPTF
FFO
EFQSFTTJF
FFO
NBOJF
PG
FFO
WFSTMBWJOH
JT
PPL
BM
LBO
JFNBOE
EBBS
XFM
JO
WFS[FJME
SBLFO
*FNBOE
LBO
IFFM
[JFL
[JKO
%F
LFSO
WBO
XBU
FS
NJTHBBU
LPNU
PQ
IFU
WPMHFOEF
OFFS *FNBOE
NFU
FFO
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
JOUFSQSFUFFSU
EF
XFSFME
[JDI[FMG
FO
EF
NFO TFO
PN
IFN
IFFO
BMUJKE
PQ
EF[FMGEF
TUBSSF
FO
OJFU
[P
HPFE
XFSLFOEF
NBOJFS
%BU
CFQBBMU
XBU
JFNBOE
FSWBBSU
XBBSOFFNU
CFHSJKQU
EFOLU
WPFMU
FO
EPFU
#JK
FFO
QFS TPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
CMJKLFO
EF
TUBSSF
QBUSPOFO
UFMLFOT
PQOJFVX
OJFU
UF
XFSLFO
%BU
XSFFLU
[JDI
JO
EF
SFMBUJFT
NFU
BOEFSFO
%BU
XSFFLU
[JDI
PQ
BMMFSMFJ
BOEFSF
UFSSFJOFO
[PBMT
XFSL
FO
WSJKF
UJKE
*FNBOE
POEFSWJOEU
HSPUF
CFQFSLJOHFO
LBO
IFFM
POHFMVLLJH
[JKO
POEFS
XBU
FS
HFCFVSU
FO
XPSEU
WFFM
LXFUTCBBSEFS
WPPS
IFU
LSJKHFO
WBO
QTZDIJTDIF
LMBDIUFO
PG
FFO
BBOEPFOJOH
[PBMT
FFO
WFSTMBWJOH
PG
FFO
EFQSFTTJF
%F
CFUSFGGFOEF
QFSTPPO
JT
OJFU
JO
TUBBU
PN
HFIFFM
PQ
FJHFO
LSBDIU
UF
WFSBOEFSFO
)JK
LBO
XFM
FSH
OBBS
WFSBOEFSJOH
WFSMBOHFO
%F
OBBTUF
PNHFWJOH
CFWFTUJHU
EBU
*O
BOEFSF
HFWBMMFO
WPFMU
JFNBOE
[FMG
EF
QSPCMFNFO
OJFU
NBBS
EF
PNHFWJOH
EFT
UF
FSHFS
&FO
BO EFSF
LBOU
WBO
EF
NFEBJMMF
WBO
FFO
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
JT
EBU
CJK
EF
HFWBBSMJKLTUF
FO
[JFLTUF
NJTEBEJHFST
JO
GPSFOTJTDIF
JOTUJUVUFO
WBBL
FFO
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
XPSEU
WBTUHFTUFME
FFO
BOUJTPDJBMF
QFSTPPOMJKLIFJE
FWFOUVFFM
JO
DPNCJOBUJF
NFU
OBS DJTUJTDIF
LFONFSLFO
;P
CSFFE
JT
IFU
CFHSJQ

21.3.1

Diagnose

6JU
POEFS[PFL
WBO
EF
QTZDIJBUFS
CMJKLU
EBU
IFU
IJFSWwwS
CFTDISFWFO
BGXJKLFOEF
QBUSPPO
FS
TJOET
EF
WSPFHF
WPMXBTTFOIFJE
JT
#FIBMWF
POEFSLFOOFO
EBU
FS
JFUT
NJT
JT
NPFU
FFO
QTZDIJBUFS
PPL
WBTUTUFMMFO
XFML
UZQF
TUPPSOJT
FS
NPHFMJKL
BBOXF[JH
JT
%BU
LBO
BMMFFO


:c`ZaZVcYZgZehnX]^Vig^hX]Zhiddgc^hhZc 335

JO
PWFSEVJEFMJKLF
HFWBMMFO
%F
JO
UIFPSJF
HFIBOUFFSEF
JOEFMJOH
EF
HFMEJHIFJE
WBO
EF
UZQFSJOHFO
FO
EF
CSVJLCBBSIFJE
FSWBO
JO
EF
IVMQWFSMFOJOH
MJHHFO
POEFS
WVVS

21.3.2

Persoonlijkheidstrekken bepalen mede het contact

4USFTT
CFUFLFOU
BMUJKE
EBU
JFNBOET
QFSTPPOMJKLIFJE
TDIFSQFS
OBBS
WPSFO
LPNU
%BU
HFMEU
PPL
CJK
TUSFTT
EPPS
[JFLUF
[FLFS
BMT
EF[F
DISPOJTDI
JT
)PF
SFBHFFSU
JFNBOE
CJK WPPSCFFME
PQ
IFU
NPFUFO
PQHFWFO
WBO
FFO
EFFM
WBO
[JKO
BVUPOPNJF
PPL
BM
JT
IFU
NBBS
UJKEFMJKL
%F
[PSHSFMBUJF
XPSEU
NFEF
HFLMFVSE
EPPS
EF
QFSTPPOMJKLIFJE
WBO
EF
[JFLF
4DIFSQF
QFSTPPOMJKLIFJETLFONFSLFO
LVOOFO
IFU
DPOUBDU
MBTUJH
NBLFO
)FU
IPPSU
CJK
FFO
QSPGFTTJPOFMF
BUUJUVEF
PN
PQ
FFO
OJFUWFSPPSEFMFOEF
NBOJFS
UF
CMJKWFO
PNHBBO
NFU
FJHFOBBSEJHIFEFO
WBO
QBUJqOUFO
PPL
BM
[JKO
EJF
TPNT
FSH
HPFE
WPFMCBBS
FO
WSBHFO
[F
IFFM
WFFM
WBO
IFU
HFEVME
$FOUSBBM
JO
EF
[PSH
CMJKGU
TUBBO
IPF
XF
EF
LFOOJT
EJF
XF
PWFS
JFNBOET
QFSTPPO
IFCCFO
IFU
CFTUF
LVOOFO
JO[FUUFO
WPPS
EJFOT
IFSTUFM
1SPGFTTJ POFFM
HFDPBDIUF
VJUXJTTFMJOH
WBO
FSWBSJOHFO
JO
FFO
UFBN
JT
CFMBOHSJKL
PN
TBNFO
FFO
FGGFDUJFWF
DPOTFRVFOUF
FO
NFEFNFOTFMJKLF
CFOBEFSJOH
UF
LJF[FO
FO
WPM
UF
IPVEFO

21.3.3

Voorbeeld: de borderline-persoonlijkheidsstoornis

*FNBOE
NFU
FFO
CPSEFSMJOFQFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
LPNU
LFFS
PQ
LFFS
JO
EF
QSPCMF NFO
FO
[PSHU
WPPS
QSPCMFNFO
EPPS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
WFSTDIJMMFOEF
GBDUPSFO 
%F
QBUJqOU
IFFGU
HFFO
TDIFSQ
CFFME
WBO
[JDI[FMG
%F
JEFOUJUFJU
JT
EJGGVVT
POFWFO XJDIUJH
PG
WFSWPSNE
%BU
MFJEU
UPU
WFSXBSSJOH
*FNBOE
LBO
PQ
CBTJT
EBBSWBO
OJFU
HFMPWFO
EBU
FFO
BOEFS
[PXFM
HPFEF
BMT
NJOEFS
HPFEF
FJHFOTDIBQQFO
LBO
IFCCFO
)FU
BBOHBBO
WBO
FFO
SFMBUJF
MFJEU
UPU
BDIUFSFFOWPMHFOT

°
IFU
JEFBMJTFSFO
WBO
EF
BOEFS
FO
PQHBBO
JO
EF
BOEFS
°
L
SBNQBDIUJH
BMMFT
JO
IFU
XFSL
TUFMMFO
PN
UF
WFSIJOEFSFO
EBU
JFNBOE
PPJU
XFFS
XFHHBBU
PPL
BM
LPNU
EBU
OFFS
PQ
NBOJQVMFSFO
DIBOUFSFO
FO
TVuDJEFVJUJOHFO
°
E
F
BOEFS
WFSLFUUFSFO
BMT
EJF
XFFS
[JKO
FJHFO
EJOHFO
HBBU
EPFO


%JU
[XBSUXJU
EFOLFO
IFFU
TQMJUTFO 
%F
QBUJqOU
WFSUPPOU
UF
JNQVMTJFG
FO
UF
SJTLBOU
HFESBH
PQ
BMMFSMFJ
HFCJFE
BMDPIPM
ESVHT
TFLT
FO
EFSHFMJKLF
%F
IFGUJHIFJE
WBO
EF
CFMFWJOH
IFFGU
FFO
LFFS[JKEF
WBO
UFSVHLFSFOEF
HFWPFMFOT
WBO
MFFHUF
FO
BOHTUFO
CJK
EF
QBUJqOU
%BBSCJK
LVOOFO
QTZ DIPUJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO
PQUSFEFO
0PL
BVUPNVUJMBUJF
XPSEU
WBBL
HF[JFO
NPHFMJKL
BMT
NBOJFS
PN
NPFJMJKL
UF
CFOPFNFO
BOHTU
UF
CFTUSJKEFO 
%F
QBUJqOU
IFFGU
MBTU
WBO
POCFHSJKQFMJKL
TOFMMF
XJTTFMJOHFO
JO
HFWPFM
FO
TUFNNJOH
´BGGFDUMBCJMJUFJUµ
'SVTUSBUJFT
XPSEFO
IFGUJH
BGHFSFBHFFSE
JO
EF
WPSN
WBO
´BDUJOH
PVUµ
TDIFMEFO
TNJKUFO
FO
WFDIUFO *O
CFMBTUFOEF
TJUVBUJFT
LVOOFO
MBTUJHF
PQ
FFO
XBBO
MJKLFOEF
QBSBOPuEF
HFEBDIUFO
FO
WFS TDIJKOTFMFO
WBO
EJTTPDJBUJF
PQUSFEFO
%JTTPDJBUJF
JT
FFO
UPFTUBOE
XBBSCJK
EF
XFSLFMJKLIFJE
JOFFOT
IFFM
BOEFST
BBOWPFMU
FO
EF
CFUSFGGFOEF
QFSTPPO
[FMG
HFFO
EFFM
NFFS
VJUNBBLU
WBO
EF
XFSLFMJKLIFJE
EJF
FS
PQ
EBU
NPNFOU
JT
IJK
WFSUPFGU
´FSHFOT
BOEFSTµ
´JT
FS
FWFO
IFMFNBBM
OJFU
NFFS
CJKµ
%JU
JT
FFO
POBBOHFOBNF
VJUWFSHSPUJOH
WBO
XBU
CJK
FYUSFNF
WFSNPFJEIFJE


3367Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

PG
CJK
SPVUJOFLMVTTFO
CJKWPPSCFFME
JO
IFU
WFSLFFS
CJK
JFEFSFFO
XFM
FFOT
WPPSLPNU
0WFS
EF
QFSJPEF
WBO
´FSHFOT
BOEFST
WFSUPFWFOµ
CFTUBBU
FFO
BNOFTJF
HFIFVHFOWFSMJFT
)FU
BDI UFSIBMFO
WBO
NPHFMJKLF
PPS[BLFO
FO
EF
CFIBOEFMJOH
[JKO
TQFDJBMJTUJTDI

21.3.4

Andere persoonlijkheidsstoornissen

kennisclip %F
QTZDIJBUSJF
POEFSTDIFJEU
JO
UPUBBM
UJFO
UZQFO
JOHFEFFME
JO
ESJF
HSPFQFO
EF
[PHF OPFNEF
DMVTUFST %F
ESJF
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJTTFO
JO
DMVTUFS
"
IFCCFO
NFU
FMLBBS
HFNFFO
EBU
JFNBOE
[JDI
[POEFSMJOH
HFESBBHU
[JDI
MJFWFS
JTPMFFSU
[JDI
FNPUJPOFFM
OBVXFMJKLT
VJU
FO
CJK
UJK EFO
NPFJUF
IFFGU
NFU
EF
SFBMJUFJUTUPFUTJOH
OBHBBO
PG
IFU
FDIU
JT
XBU
IJK
NFFNBBLU %F
WJFS
TUPPSOJTTFO
JO
DMVTUFS
#
IFCCFO
NFU
FMLBBS
HFNFFO
EBU
EF
QFSTPOFO
WFFM
NFFS
OBBS
CVJUFO
HFSJDIU
[JKO
FO
EBBSCJK
FNPUJPOFFM
JNQVMTJFG
FO
ESBNBUJTDI
VJU
EF
IPFL
LVOOFO
LPNFO %F
ESJF
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJTTFO
WBO
DMVTUFS
$
IFCCFO
BMMFNBBM
FFO
LFSO
WBO
BOH TUJH
FO
JOUSPWFSU
JO
IFU
MFWFO
TUBBO %BBSOBBTU
JT
FS
FFO
EJBHOPTF
NPHFMJKL
WBO
´QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT
NFU
HFNFOHEF
USFLLFOµ
%BBSCJK
[JKO
FS
XFM
PQWBMMFOEF
LMBDIUFO
FO
HFESBHJOHFO
NBBS
IFU
MVLU
OJFU
PN
FFO
WBO
EF
CPWFOHFOPFNEF
TQFDJ¾FLF
TUPPSOJTTFO
WBTU
UF
TUFMMFO
%F[F
EJBHOPTF
XPSEU
POEFS
EF
QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJTTFO
IFU
NFFTU
HFTUFME
%BU
MFHU
NFUFFO
FFO
WJOHFS
PQ
FFO
WBO
EF
[FSF
QMFLLFO
WBO
EF
%4.TZTUFNBUJFL


21.4

Autismespectrumstoornis

)FU
CFHSJQ
´BVUJTNFTQFDUSVNTUPPSOJTµ
WFSWBOHU
EF
UFSNFO
´BVUJTUJTDIF
TUPPSOJTµ
´TUPPSOJT
WBO
"TQFSHFSµ
FO
´11%/04µ
"VUJTNF
XPSEU
PQHFWBU
BMT
nnO
TUPPSOJT
EJF
JO
FSOTU
WBO
LJOE
UPU
LJOE
WBSJFFSU

21.4.1

Symptomen

%F
XBBSOFFNCBSF
TZNQUPNFO
[JKO
FS
WPPSBM
JO
EF
DPNNVOJDBUJF
FO
IFU
HFESBH
%F
TZNQUPNFO
[JKO
FS
JO
BMMFSMFJ
WFSTDIJMMFOEF
TJUVBUJFT
WBMMFO
BOEFSFO
PQ
FO
[JKO
WPPSU EVSFOE
BBOXF[JH
0Q
UXFF
UFSSFJOFO
[JKO
FS
WBOBG
EF
WSPFHF
LJOEFSKBSFO
BGXJKLJOHFO 
FS
JT
FFO
HFCSFLLJHF
TPDJBMF
DPNNVOJDBUJF
FO
JOUFSBDUJF 
HFESBH
CFMBOHTUFMMJOH
FO
BDUJWJUFJUFO
XPSEFO
CFQFSLU
EPPS
TUBSIFJE
FO
IFSIBMJOH %F
EJBHOPTF
XPSEU
TPNT
QBT
MBUFS
EVJEFMJKL
[FLFS
BMT
IFU
MFSFO
PQ
TDIPPM
HPFE
HBBU
FO
EF
QSPCMFNFO
JO
EF
LJOEFSKBSFO
UF
IBOUFSFO
[JKO
"VUJTNF
HBBU
WBBL
NBBS
MBOH
OJFU
BMUJKE
HFQBBSE
NFU
FFO
WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH

:c`ZaZVcYZgZehnX]^Vig^hX]Zhiddgc^hhZc 337

21.4.2

Communicatie en interactie

/POWFSCBMF
DPNNVOJDBUJF
[PBMT
PPHDPOUBDU
NBLFO
JT
BGXF[JH
PG
BGXJKLFOE
)FU
LJOE
TQFFMU
OJFU
TBNFO
"MT
JFNBOE
BOEFST
UPFOBEFSJOH
[PFLU
JT
EF
SFBDUJF
POUXJKLFOE
PG
BGXJKLFOE
&FO
BOEFS
XPSEU
WPPSBM
BMT
HFSFFETDIBQ
JOTUSVNFOUFFM
HFCSVJLU
%F
DPOUBDUTUPPSOJT
JT
BM
IFFM
KPOH
UF
NFSLFO
CJKWPPSCFFME
BMT
FFO
LJOE
HFFO
QMF[JFS
MBBU
[JFO
BMT
FFO
PVEFS
IFU
PQ
EF
BSN
OFFNU
PN
TBNFO
OBBS
EJOHFO
UF
XJK[FO
%F
[P
GVOEBNFOUFMF
´HFEFFMEF
BBOEBDIUµ
LPNU
OJFU
UPU
MFWFO #JK
[FFS
FSOTUJH
BVUJTNF
HBBU
FFO
LJOE
OJFU
QSBUFO
PG
NFU
HFCBSFO
DPNNVOJDFSFO
"MT
IFU
XFM
HBBU
TQSFLFO
JT
IFU
UBBMHFCSVJL
CFQFSLU
FO
TUFSFPUJFQ
´%PFOBMTPGTQFMMFUKFTµ
[JKO
OJFU
NPHFMJKL

21.4.3

Gedrag, interesses en activiteiten

)FSIBMJOH
FO
UZQJTDIF
WPPSLFVSFO
UZQFSFO
IFU
CFXFHFO
FO
IFU
HFCSVJL
WBO
TQFFMHPFE
FO
TQVMMFO
)FU
LJOE
IPVEU
IBSEOFLLJH
WBTU
BBO
SPVUJOFT
FO
WBTUF
SJUVFMFO
7BO
WFS BOEFSJOH
SBBLU
IFU
LJOE
PWFSTUVVS
"GXJKLFOEF
HFMVJEFO
PG
BGXJKLJOHFO
JO
IPF
JFUT
BBOWPFMU
LVOOFO
IFU
LJOE
BOHTUJH
NBLFO
"QBSUF
JOUFSFTTFT
LVOOFO
EF
EBHFO
WPMMFEJH
CFQBMFO
#FXFHFOEF
LMFVSFO
FO
MJDIU
LVOOFO
IFU
LJOE
CMJKWFO
GBTDJOFSFO
0WFSJHFOT
[JKO
[PHFOPFNEF
TBWBOUT
BVUJTUJTDIF
NFOTFO
NFU
FFO
FJMBOEKF
WBO
VJU[POEFSMJKLF
CF HBBGEIFJE
FFO
HSPUF
VJU[POEFSJOH

21.4.4

Hoe kunnen symptomen begrepen worden?

8FEFSLFSJHIFJE
CFUFLFOU
EBU
NFOTFO
IVO
POEFSMJOHF
WFSIPVEJOH
EFFMT
CBTFSFO
PQ
HFEFFMEF
JOUFSFTTF
FFO
HFEFFME
CFMBOH
FO
CFMBOHTUFMMJOH
WPPS
FMLBBS
"MT
WFSLMBSJOH
WPPS
XBU
FS
CJK
BVUJTNF
HFCFVSU
[JKO
FS
FFO
QBBS
UIFPSJFqO
"VUJTNF
XPSEU
EBBSCJK
PQHFWBU
BMT
FFO
POUXJLLFMJOHTTUPPSOJT
JO
IFU
CSFJO
.JOTUFOT
UXFF
TPPSUFO
GVODUJFT
LPNFO
EBBSCJK
POWPMEPFOEF
UPU
POUXJLLFMJOH *O
EF
FFSTUF
QMBBUT
[JKO
FS
BMMFSMFJ
GVODUJFT
XBBSEPPS
FFO
LJOE
MFFSU
NFU
BOEFSFO
PN
UF
HBBO
%BBSWPPS
NPFU
IFU
CFEPFMJOHFO
FO
FNPUJFT
WBO
HF[JDIUFO
MFSFO
BG MF[FO
FO
HBBO
IPSFO
EBU
EJF
CFEPFMJOHFO
FO
FNPUJFT
PPL
JO
JFNBOET
TUFNHFMVJE
CFTMPUFO
[JUUFO
-BUFS
POUXJLLFMU
IFU
LJOE
IFU
CFTFG
EBU
JO
IFU
IPPGE
WBO
BOEFSFO
BMUJKE
BOEFSF
EJOHFO
PNHBBO
EBO
JO
IFU
FJHFO
IPPGE
%BBS
HBBU
IFU
BMT
WBO[FMGTQSF LFOE
NFF
PN
%BU
IFFU
EF
UIFPSZ
PG
NJOE
#JK
BVUJTNF
MVLU
EJU
BMMFNBBM
OJFU
PG
OJFU
HPFE
"MMFFO
IFU
FJHFO
QFSTQFDUJFG
PQ
EF
XFSFME
JT
EF
POPOULPPNCBSF
XFSLFMJKL IFJE
;POEFS
EBU
CFTFG
LBO
FFO
LJOE
OJFU
FFOT
NFU
TVDDFT
KPLLFO
FFO
MFVHFOUKF
PN
CFTUXJM
WFSUFMMFO *O
EF
UXFFEF
QMBBUT
CFHSJKQU
IFU
LJOE
OJFU
HFOPFH
EF
TBNFOIBOH
UVTTFO
WFSTDIJMMFOEF
QSJLLFMT
)FU
[JFU
CPNFO
NBBS
HFFO
CPT
BMMFFO
CMJOLFOEF
WFMHFO
NBBS
HFFO
WFSLFFS
%BU
IFFU
FFO
HFCSFL
BBO
DFOUSBMF
DPIFSFOUJF
%FUBJMT
WSBHFO
BMMF
BBOEBDIU
XBU
IFU
FFO
NFU
IFU
BOEFS
UF
NBLFO
IFFGU
CMJKGU
POCFHSJKQFMJKL
[FLFS
XBU
NFOTFO
POEFSMJOH
BMMFNBBM
EPFO
,MFJOF
WFSBOEFSJOHFO
SPFQFO
HSPUF
BOHTU
PQ

3387Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

21.4.5

Mogelijke oorzaken

&S
JT
POWPMEPFOEF
LFOOJT
PWFS
IPF
EF[F
CFQFSLJOHFO
POUTUBBO
)FU
NPFU
HBBO
PN
FFO
DPNQMFYF
FSGFMJKL
CFQBBMEF
LXFUTCBBSIFJE
%BBSOBBTU
[JKO
FS
PNHFWJOHTGBDUPSFO
XBBSWBO
OJFNBOE
EF
BBSE
LFOU
*O
JFEFS
HFWBM
JT
FS
PWFSTUFMQFOE
FO
PWFSUVJHFOE
CFXJKT
EBU
WBDDJOBUJFT
HFFO
FOLFMF
SPM
TQFMFO
%F
TUPPSOJT
[FMG
JT
OJFU
UF
HFOF[FO
&S
[JKO
GVOD UJFTUPPSOJTTFO
JO
BMMFSMFJ
IFSTFOHFCJFEFO
BBO
UF
UPOFO
)FU
WBMU
CJKOB
OJFU
VJU
UF
NBLFO
XFMLF
EBBSWBO
FS
XFSLFMJKL
UPF
EPFO
FO
XBU
EJF
QSFDJFT
UF
CFUFLFOFO
IFCCFO
"VUJTNF
JT
FFO
POEFSEFFM
WBO
TZOESPNFO
[PBMT
IFU
TZOESPPN
WBO
"TQFSHFS
IFU
TZOESPPN
WBO
3FUU
FO
BOEFSF

21.4.6

Complicaties

"VUJTUJTDIF
NFOTFO
MFWFO
WBBL
BOHTUJH
FO
LXFUTCBBS
JO
FFO
POCFHSJKQFMJKLF
XFSFME
%F
POUXJLLFMJOHTTUPPSOJT
LBO
FFO
OPSNBMF
IFDIUJOH
CFMFNNFSFO
#JK
FFO
OPSNBMF
IFDIUJOH
MFFSU
FFO
LJOE
BM
IFFM
WSPFH
FO
WPPS
BMUJKE
IPF
IFU
JT
PN
CJK
TQFDJBMF
QFSTPOFO
WFJMJHIFJE
UF
FSWBSFO
IPF
IFU
JT
PN
CJK
EJF
QFSTPOFO
UPU
SVTU
UF
LPNFO
FO
USPPTU
UF
WJOEFO
)FDIUJOH
JT
OPPE[BLFMJKL
PN
PQ
POEFS[PFL
VJU
UF
LVOOFO
HBBO
FO
GSVTUSBUJFT
UF
MFSFO
WFSESBHFO
&FO
HFTUPPSEF
IFDIUJOH
JT
BCTPMVVU
HFFO
PPS[BBL
WBO
BVUJTNF
WFSSF
WBO
EBU
NBBS
LBO
TBNFO
NFU
BVUJTNF
MFJEFO
UPU
HSPUF
BOHTU
FO
NPFJMJKL
UF
CF HSJKQFO
HFESBH
&S
JT
FFO
HSPUFS
SJTJDP
PQ
IFU
POUTUBBO
WBO
BOEFSF
QTZDIJBUSJTDIF
QSP CMFNBUJFL
[PBMT
QTZDIPTF
TPNT
NFU
LBUBUPOJF
BOHTUFO
EJF
BVUPNVUJMBUJF
VJUMPLLFO
FO
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
#JK
MJDIUFSF
WPSNFO
JT
FS
FFO
WFSIPPHE
SJTJDP
PQ
WFSTMBWJOH
"%)%
FO
EXBOHTUPPSOJTTFO
%F
TQFDJBMJTUJTDIF
CFIBOEFMJOH
FO
CFHFMFJEJOH
WBO
BVUJTNF
WBMMFO
CVJUFO
IFU
CFTUFL
WBO
EJU
CPFL

21.5

Eetstoornissen: anorexia nervosa en boulimia nervosa

kennisclip #JK
BOPSFYJB
OFSWPTB
JT
FS
FFO
POPQIPVEFMJKLF
ESBOH
PN
HFXJDIU
UF
WFSMJF[FO
FO
UF
WFSNBHFSFO
%F
BBOEPFOJOH
USFGU
WPPSBM
NFJTKFT
FO
KPOHF
WSPVXFO
NBOOFO
WPSNFO
OPH
HFFO

WBO
EF
QBUJqOUFO %F
QBUJqOUF
WJOEU
EBU
[F
NPFU
BGWBMMFO
UFSXJKM
BMMFT
EBBSUFHFO
TQSFFLU
8BU
CFHJOU
BMT
FYUSFFN
MJKOFO
JT
OJFU
NFFS
JO
EF
IBOE
UF
IPVEFO
)FU
[FMGCFFME
JT
WFSWPSNE 4PNNJHFO
IFCCFO
BG
FO
UPF
FFUCVJFO
PN
WFSWPMHFOT
CJK
[JDI[FMG
CSBLFO
VJU
UF
MPLLFO
FO
MBYFFSNJEEFMFO
UF
OFNFO
-BOH[BNFSIBOE
HBBU
JFNBOE
HF[FMTDIBQ
WFSNJKEFO
PN
UF
POULPNFO
BBO
EF
ESVL
PN
UF
FUFO
%BU
MFJEU
UPU
DPO¿JDUFO
FO
JTPMFNFOU
)FU
HFESBH
XPSEU
EPPS
EF
QBUJqOU
[FMG
OJFU
CFMFFGE
BMT
BCOPSNBBM
PG
CFMBTUFOE #JK
CPVMJNJB
OFSWPTB
PGXFM
CPVMJNJF
XJTTFMU
EF
QBUJqOU
POHFDPOUSPMFFSEF
FO
TUJFLFNF
FFUCVJFO
BG
NFU
NBBUSFHFMFO
PN
BMMFT
[P
TOFM
NPHFMJKL
XFFS
LXJKU
UF
SBLFO
EPPS


:c`ZaZVcYZgZehnX]^Vig^hX]Zhiddgc^hhZc 339

CSBLFO
FO
JOUFOTJFG
FO
TZTUFNBUJTDI
MBYFSFO
&UFO
XPSEU
HFWPMHE
EPPS
TPNCFSUF
XBM HJOH
FO
TDIVMEHFWPFM
)FU
HFXJDIU
CMJKGU
SFEFMJKL
PQ
QFJM


Oorzaken %F
POEFSMJOHF
WFSXFWFOIFJE
WBO
DPHOJUJF
FNPUJF
FO
NPUJWBUJF
[PSHU
FSWPPS
EBU
EF
PPS[BLFO
FO
EF
CFIBOEFMJOH
WBO
FFUTUPPSOJTTFO
IFFM
JOHFXJLLFME
[JKO 0PS[BLFO
[JKO
UF
WJOEFO
JO
EF
FSGFMJKLF
BBOMFH
EF
JOWMPFE
WBO
HF[JO
FO
WSJFOEJOOFO LSJOH
FO
WBO
TMBOLIFJETJEFBMFO
JO
EF
SFDMBNF
NPEF
FO
NV[JFLDMJQT 7BO
EF
WFMF
DPNQMJDBUJFT
CFESFJHFO
EF
BBOUBTUJOH
WBO
EF
IBSUTQJFS
EF
WFSTUPSJOHFO
JO
EF
FMFLUSPMZUFOCBMBOT
EPPS
IFU
CSBLFO
FO
EF
SJUNFTUPPSOJTTFO
IFU
MFWFO
SFDIUTUSFFLT
%F
TUFSGUF
BBO
BOPSFYJB
OFSWPTB
JT
CJKOB

#FIBOEFMJOH
WBO
FSOTUJHF
FFUTUPPSOJTTFO
JT
IFU
NFFTU
TVDDFTWPM
BMT
EF[F
TUBSU
WwwS
IFU
F
MFWFOTKBBS
FO
BMT
EF
[JFLUF
LPSUFS
EBO
FFO
KBBS
BBOXF[JH
JT
)FU
HBBU
PN
FFO
HFTQFDJBMJTFFSEF
FO
MBOHEVSJHF
CFIBOEFMJOH
XBBSJO
NBBUSFHFMFO
PN
IFU
MJDIBBNTHFXJDIU
UF
WFSCFUFSFO
FO
QTZDIPUIFSBQJF
DFO USBBM
TUBBO
%BBSWPPS
LBO
LMJOJTDIF
PQOBNF
OPEJH
[JKO

Literatuur

"NFSJDBO
1TZDIJBUSJD
"TTPDJBUJPO
%JBHOPTUJD
BOE
TUBUJTUJDBM
NBOVBM
PG
NFOUBM
EJTPSEFST

UI
FE 
"SMJOHUPO
7"
"NFSJDBO
1TZDIJBUSJD
1VCMJTIJOH
 #BMLPN
"+-.
WBO
)FOHFWFME
.8
SFE 
-FFSCPFL
QTZDIJBUSJF
6USFDIU
%F
5JKETUSPPN
 $VTDIJFSJ
"

(SBDF
1"
%BS[J
"
#PSMFZ
/3
3PXMFZ
%*
FET
$MJOJDBM
TVSHFSZ
OE
FEJUJPO
)PCPLFO
/+
8JMFZ#MBDLXFMM
 ,XBMJUFJUTJOTUJUVVU
WPPS
EF
HF[POEIFJET[PSH
$#0
EJWFSTF
3JDIUMJKOFO
 -POHP
%-

'BVDJ
"4

,BTQFS
%-

)BVTFS
4-

+BNFTPO
+-

-PTDBM[P
+
FET
)BSSJTPOTµT
QSJODJQMFT
PG
JOUFSOBM
NFEJDJOF
UI
FEJUJPO
.D(SBX)JMM
 /FEFSMBOET
)VJTBSUTFOHFOPPUTDIBQ
/)(TUBOEBBSEFO
WPPS
EF
IVJTBSUT
EFFM

FO

)PVUFO
#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
 /FEFSMBOET
5JKETDISJGU
WPPS
(FOFFTLVOEF
)PVUFO
#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
+BBSHBOH

UN

%JWFSTF
BSUJLFMFO 4LSBCBOFL
1
.D$PSNJDL
+
'PMMJFT
BOE
GBMMBDJFT
JO
NFEJDJOF
(MBTHPX
5BSSBHPO
1SFTT
 4UPMMFZ
1%
*OWFTUJHBUJOH
EJTFBTF
QBUUFSOT
UIF
TDJFODF
PG
FQJEFNJPMPHZ
/FX
:PSL
8)
'SFFNBO

$PNQBOZ
 5JKETDISJGU
WPPS
1TZDIJBUSJF
6USFDIU
%F
5JKETUSPPN
+BBSHBOH

UN

%JWFSTF
BSUJLFMFO 7FMEF
$+)
WBO
EF
,SJFLFO
+)+.
WBO
SFE 
0ODPMPHJF
F
ESVL
)PVUFO
#PIO
4UB¿FV
WBO
-PHIVN
 ;PSHJOTUJUVVU
/FEFSMBOE
XXXGBSNBDPUIFSBQFVUJTDILPNQBTOM

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

Register

BBOHFCPSFO
BGXJKLJOH

 BBOQBTTJOHTTUPPSOJT

 BBOWVMMFOE
POEFS[PFL

 BCDFT

 BCTFODF

 BDBMDVMJF

 BDBUIJTJF


 "$&SFNNFST



 BDJEPTF


 NFUBCPMF

 SFTQJSBUPJSF

 BDVUF
CVJL

 BDVVU

 BDVVU
DPSPOBJS
TZOESPPN

 BEBQUBUJF

 "EEJTPODSJTJT

 BEFNEFQSFTTJF

 BESFOBMJOF


 BGBTJF


 QSJNBJS
QSPHSFTTJFWF

 BGGFDU
JOBEFRVBBU

 BGIBOLFMJKLIFJE

 B¿FJECBBSIFJE
WFSIPPHEF

 BGXFFS

 BHJUBUJF


 BHOPTJF


 BHSBOVMPDZUPTF

 "-"5

 BMCVNJOF

 BMDPIPMIFQBUJUJT

 BMDPIPMPOUIPVEJOHTEFMJFS

 BMDPIPMWFSTMBWJOH

 HFWPMHFO
WBO



BMFYJF

 BMLBMJTDI
GPTGBUBTF

 BMLBMPTF

 BMMFSHJF

 "M[IFJNFS
[JFLUF
WBO


 BNFOPSSPF

 BNOFTJF

 BNQVUBUJF

 BNZMPuEF
QMBRVFT

 BNZPUSP¾TDIF
MBUFSBMF
TDMFSPTF
"-4


 BOBGZMBDUJTDIF
SFBDUJF

 BOBGZMBDUJTDIF
TIPDL

 BOBMHFUJDB

 BOBNOFTF

 BOBQMBTUJTDI

 BOFNJF


 QFSOJDJFV[F

 TJLLFMDFM

 BOFTUIFTJF

 BOFVSZTNB
 BPSUBF

 BOHJOB
QFDUPSJT


 BOHJPHFOFTF

 BOHJPPFEFFN

 BOHTU CJK
LPSUBEFNJHIFJE

 QBUIPMPHJTDIF

 BOIFEPOJF

 BOLZMPTF

 BOPSFYJB
OFSWPTB

 BOPSFYJF

 BOPTNJF



P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

3447Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

BOPTPHOPTJF

 BOUJCBDUFSJqMF
NJEEFMFO

 BOUJCJPUJDB

 CSFFETQFDUSVN

 TNBMTQFDUSVN

 BOUJDIPMJOFSHJDB

 BOUJDPBHVMBOUJB
EJSFDUF
PSBMF

;JF
%0"$ BOUJEFQSFTTJWB


 USJDZDMJTDIF

 BOUJFNFUJDB

 BOUJFQJMFQUJDB

 BOUJQFSJTUBMUJFL

 BOUJQTZDIPUJDB




 BOUJQTZDIPUJDBTZOESPPN
NBMJHOF

 BOVSJF



 BPSUBLMFQJOTVG¾DJqOUJF

 BPSUBLMFQTUFOPTF

 BQBUIJF

 BQOFV

 BQPQUPTF

 BQQFOEJDJUJT


 BQSBYJF


 BSF¿FYJF

 BSUFSJPHSB¾F

 BSUFSJPTDMFSPTF

 BSUFSJPWFOFV[F
NBMGPSNBUJF


 BSUISJUJT
QTPSJBUJDB

 BSUSJUJT

 BSUSPTF

 "4"5

 BTDJUFT


 BTQMFOJF

 BTUINB CSPODIJBMF

 DBSEJBMF



 BTZTUPMJF

 BUBYJF

 BUFMFDUBTF


 BUIFSPTDMFSPTF

 BUIFUPTF

 BUPOJF

 BUSJPWFOUSJDVMBJSF
HFMFJEJOHTTUPPSOJT

 BUSJPWFOUSJDVMBJSF
LOPPQ



BUSJVN¾CSJMMFSFO




 BVSB

 BVTDVMUBUJF

 BVUJTNFTQFDUSVNTUPPSOJT



 BVUPJNNVVOIFQBUJUJT

 BVUPJNNVVO[JFLUF

 BVUPNVUJMBUJF


 CBBSNPFEFSIBMTLBOLFS

 CBBSNPFEFSLBOLFS

 CBDJM

 CBDUFSJDJEF

 CBDUFSJF

 CBDUFSJqMF
TVQFSJOGFDUJF

 CBDUFSJqNJF


 CBDUFSJPTUBUJTDI

 CBSJBUSJTDIF
DIJSVSHJF

 CBTBBMDFMDBSDJOPPN

 CFFMEWPSNFOE
POEFS[PFL

 CFIBOEFMJOH BEKVWBOUF

 DVSBUJFWF


 OFPBEKVWBOUF

 QSFWFOUJFWF

 QSPGZMBDUJTDIF

 #FImFU
[JFLUF
WBO

 CFMSPPT

 CFO[PEJB[FQJOF

 CFO[PEJB[FQJOFPOUIPVEJOHTEFMJFS

 CFTNFUUJOH

 CFUSFLLJOHTXBBO

 CFWPMLJOHTPOEFS[PFL

 CFXFHJOHTBSNPFEF

 CFXVTU[JKO
HFEBBME

 CJKOJFSTDIPSTJOTVG¾DJqOUJF

 CJKXFSLJOHFO

 CJMJSVCJOF

 CJPQTJF

 CJQPMBJSF
TUFNNJOHTTUPPSOJT

 CMBBTQJKOTZOESPPN

 CMBBTQPMJFQFO

 CMBBTUVNPS



GZ\^hiZg 345

CMPFEBSNPFEF
;JF
BOFNJF CMPFEESVL

 CMPFEJOH JOUSBDFSFCSBBM

 TVCBSBDIOPuEBMF

 CMPFEWFSMJFT BCOPSNBBM

 IFWJH
NFOTUSVFFM

 JOUFSNFOTUSVFFM

 PDDVMU

 SFDUBBM

 WBHJOBBM

 CPF[FN¾CSJMMFSFO

 CPMVTJOKFDUJF

 CPSEFSMJOFQFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT

 CPSTULBOLFS

 CPVMJNJB
OFSWPTB

 CSBDIZUIFSBQJF


 CSBEZDBSEJF


 CSBEZLJOFTJF

 CSBLFO

 #3$"HFO


 CSPODIJqDUBTJF

 CSPODIJPMJUJT

 CSPODIJUJT

 DISPOJTDIF

 CSPODIPDPOTUSJDUJF

 CSPODIPQOFVNPOJF

 CSPODIVTDBSDJOPPN

 CSVHIPFLUVNPS

 #4&

 CVJLWMJFTPOUTUFLJOH

;JF
QFSJUPOJUJT DBDIFYJF

 DBOOBCJT

 $BQHSBT
TZOESPPN
WBO

 DBQJMMBSZ
SF¾MM

 DBQVU
.FEVTBF

 DBSDJOPNB
JO
TJUV

 DBSDJOPPN

 IFQBUPDFMMVMBJS

 DBSEJBD
PVUQVU

 DBSEJPHFOF
TIPDL

 DBSEJPMPHJF



DBSEJPNZPQBUIJF

 DBSEJPWFSTJF

 DBSEJPWFSUFSEF¾CSJMMBUPS
*$%

 DBUBSBDU

 DFSFCSPWBTDVMBJS
BDDJEFOU

;JF
$7" DFSVNFOQSPQ

 DFSWJYDBSDJOPPN

 DIFNPUIFSBQJF

 $IFZOF4UPLFTBEFNIBMJOH

 DIMBNZEJB

 DIPMBOHJUJT


 DIPMFDZTUJUJT

 DIPMFTUFBUPPN

 DIPMFTUFSPM

 DIPMJOFTUFSBTFSFNNFST

 DIPSFB

 DJSDVMBUJFTUJMTUBOE

 DMBVEJDBUJP
JOUFSNJUUFOT

 $MPTUSJEJVN
EJG¾DJMF

 $0TUBQFMJOH

 DPFMJBLJF

 DPJMFO

 DPMJUJT JTDIFNJTDIF

 QTFVEPNFNCSBOFV[F

 VMDFSPTB

 DPMMBCFSFO


 DPMMVNGSBDUVVS

 DPMPODBSDJOPPN

 DPMQPTDPQJF

 DPNB

 IZQFSPTNPMBJS
IZQFSHMZLFNJTDI

 MFWFS

 DPNCJOBUJFUIFSBQJF

 DPNQBSUJNFOUTZOESPPN


 DPNQMJDBUJF

 DPOHFOJUBMF
BBOEPFOJOH

 DPOJTBUJF

 DPOTUJUVUJPOFFM
FD[FFN

 DPOUBDUFD[FFN

 DPOUSBDUVVS

 DPOUSBJOEJDBUJF

 BCTPMVUF

 DPOWVMTJFT



3467Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

DPzSEJOBUJFTUPPSOJTTFO

 $01%


 DPSUJDPTUFSPuEFO


 DSBWJOH

 $SFVU[GFMEU+BDPC
[JFLUF
WBO


 $SPIO
[JFLUF
WBO

 $31

 $314

 $5TDBO

 DVNVMBUJF

 DVSFUUBHF

 $VTIJOH
TZOESPPN
WBO

 $7"

 CMPFEJHPOCMPFEJH

 DPNQMJDBUJFT

 VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO
OB

 DZBOPTF

 DFOUSBMF

 DZTUF

 DZTUJUJT JOUFSTUJUJqMF

 SFDJEJWFSFOEF

 DZUPLJOFO


 DZUPMPHJF

 DZUPMPHJTDI
POEFS[PFL

 EBSNQFSGPSBUJF

 EBSNQPMJFQFO

 %$*4

 %EJNFSFO

 EFCVMLJOH

 EFDPNQFOTBUJP
DPSEJT

 EFDPSVNWFSMJFT

 EFDVCJUVT


 EFFQ
CSBJO
TUJNVMBUJPO

 EFGFDBUJFQBUSPPO

 EF¾DJqOUJF

 EFHFOFSBUJFWF
BBOEPFOJOH

 EFIZESBUJF




 EFMJSJVN



 IZQPBDUJFG
TUJM

 EFNFOUJF

 CJK
1BSLJOTPO

 GSPOUPUFNQPSBMF




-FXZMJDIBBNQKFT

 WBTDVMBJSF

 EFNZFMJOJTBUJF

 EFOLTUPPSOJTTFO

 EFQFSTPOBMJTBUJF

 EFQSFTTJF

 PPS[BLFO

 TVCUZQFO

 EFTPSHBOJTBUJF

 EFTPSJqOUBUJF

 JO
FJHFO
QFSTPPO

 EJBCFUFT
JOTJQJEVT

 EJBCFUFT
NFMMJUVT

 UZQF


 UZQF


 [XBOHFSTDIBQ
CJK

 EJBCFUJTDIF
LFUPBDJEPTF

 EJBSSFF

 QBSBEPYBMF

 EJFQF
WFOFV[F
USPNCPTF

 EJGGVTF
JOUSBWBTBMF
TUPMMJOH
%*4

 EJGGVTJFTUPPSOJT

 EJLLFEBSNLBOLFS

 EJQMPQJF

 EJTTPDJBUJF

 EJTUSJCVUJFWF
TIPDL

 EJWFSUJDVMJUJT


 %."3%µT

 %0"$

 EPTFSJOH

 %PXO
TZOESPPN
WBO

 ESBBHLSBDIU

 ESBBHMBTU

 ESBHFSTDIBQ

 ESBOH

 ESVLQPMT

 ESVQQFMJODPOUJOFOUJF

 %4.

 %VDIFOOF
[JFLUF
WBO

 EVPEFOVNQFSGPSBUJF

 EXBOH

 EXBSTMBFTJF


 EZTBSUSJF

 EZTGBHJF



GZ\^hiZg 347

EZTLJOFTJFqO

 EZTQOFV

 EZTUPOJF


 EZTVSJF

 &$(


 FDIPDBSEJPHSB¾F

 FDIPMBMJF


 FDIPQSBYJF

 FDMBNQTJF

 &$5

 FDUSPQJPO

 FD[FFN

 DPOTUJUVUJPOFFM


 &&(

 FFUMVTU
HFCSFL
BBO

 FFUTUPPSOJT

 &IMFST%BOMPT
TZOESPPN
WBO

 FJFSTUPLLBOLFS

 FJXJUCJOEJOH

 FKFDUJFGSBDUJF

 FMFLUSPDPOWVMTJFUIFSBQJF

 FMJNJOBUJF

 FNCPMJF

 CJK
EJFQF
WFOFV[F
USPNCPTF

 FNGZTFFN



 &.(

 FNQZFFN

 &.7TDPSF

 FODFGBMPQBUIJF EJBCFUJTDIF

 IFQBUJTDIF

 FOEPDBSEJUJT

 FOEPHFFO

 FOEPNFUSJPTF

 FOEPNFUSJUJT


 FOEPNFUSJVNDBSDJOPPN

 FOEPTDPQJF

 FOEPTDPQJTDIF
CFIBOEFMJOH

 FOUNFUBTUBTF

 FOUSPQJPO

 FQJEJEZNJUJT

 FQJEVSBMF
UPFEJFOJOH

 FQJHMPUUJUJT




FQJMFQTJF


 PPS[BLFO

 QSJNBJSTFDVOEBJS
HFHFOFSBMJTFFSE

 FQJMFQUJTDIF
WFSTDIJKOTFMFO

 FQJTUBYJT

 FQJUIFMJTBUJF

 &QTUFJO#BSSWJSVT

 FSGFMJKLF
BBOEPFOJOH

 FSGFMJKLIFJETPOEFS[PFL

 FSZTJQFMBT

 FSZUIFFN

 FSZUIFNB
NJHSBOT

 FSZUIFNB
OPEPTVN

 FSZUSPEFSNJF

 &4#-

 FUJPMPHJF

 FVUIBOBTJF

 FWFOXJDIUTTUPPSOJT

 FYBDFSCBUJF

 FYBOUIFFN

 FYFDVUJFWF
GVODUJFTUPPSOJTTFO

 FYFOUFSBUJF

 FYPHFFO

 FYQBOTJFWF
HSPFJ

 &YQSFTTFE
&NPUJPOT

 FYUJSQBUJF

 FYUSBQJSBNJEBMF
WFSTDIJKOTFMFO

 FYUSBVUFSJFOF
HSBWJEJUFJU

 GBDUPS
7
-FJEFO

 GBNJMJBJSF
BBOEPFOJOH

 GBOUPPNQJKO

 GBSNBDPLJOFUJFL

 GBSNBDPUIFSBQJF

 GBSZOHJUJT

 GBTDJDVMBUJFT

 GBTDJJUJT
OFDSPUJDBOT

 '"45
GBDF
BSN
TQFFDI
UJNF

 GFCSJT
;JF
LPPSUT GFDFT
MJOUWPSNJHF

 GFDPMJFUFO


 GFPDISPNPDZUPPN

 ¾KU



3487Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

¾STUQBTTFGGFDU

 ¾TTVSB
BOJ

 ¾TUFM

 ¿FCPHSB¾F

 ¿FHNPOF

 ¿VYVT


 GPCJF

 GSBDUVVS

 TQPOUBOF

 GSFF[JOH

 GSPOUPUFNQPSBMF
EFNFOUJF

 GVODUJFPOEFS[PFL

 GVSVOLFM

 HBMCMBBTPOUTUFLJOH

 HBMXFHTUFOFO

 HBNNB(5

 HBOHSFFO

 HBTQJOH

 HBTUSJUJT

 HBTUSPFOUFSJUJT


 HFDPNCJOFFSEF
TUSFOH[JFLUF

 HFESBHTUIFSBQJF

 DPHOJUJFWF



 HFFM[VDIU

 HFIFVHFOTUPPSOJTTFO

 HFIPPSWFSMJFT

 HFMFJEJOHTTMFDIUIPSFOEIFJE

 HFOFSJFLF
OBBN

 HFOF[JOH

 HFXFOOJOH

 HFXJDIUTWFSMJFT
POHFXJME

 HF[XFM

;JF
UVNPS HJTUFO

 HMBVDPPN


 HMJPPN


 HMPNFSVMPTDMFSPTF

 HMVDBHPO

 HMVDPOFPHFOFTF

 HMVDPTVSJF



 HMZDPHFFO

 HMZDPHFOFTF

 HMZDPHFOPMZTF



(0-%DSJUFSJB

 HPOPSSPF

 HPSEFMSPPT

 HSBNLMFVSJOH

 HSBOVMBUJFXFFGTFM

 (SBWFT
[JFLUF
WBO

 HSPFJGBDUPSFO


 (VJMMBJO#BSSn
TZOESPPN
WBO

 IBMMVDJOBUJFT



 IBSUBBOWBM

 IBSUGBMFO



 PPS[BLFO

 IBSUJOGBSDU

 DPNQMJDBUJFT

 IBSULMPQQJOHFO

 IBSUNJOVVUWPMVNF

 IBSUSJUNFTUPPSOJTTFO

 )BTIJNPUP
[JFLUF
WBO

 )#7


 )$7

 )&--1TZOESPPN

 IFNBOHJPPN

 IFNBSUSPTF


 IFNBUFNFTJT


 IFNBUPPN

 FQJEVSBBM

 TVCEVSBBM

 IFNBUVSJF

 IFNJBOPQTJF

 IFNJOFHMFDU

 IFNJQBSFTF

 IFNPEJBMZTF

 IFNPMZTF

 IFNPQUPq

 IFQBUJTDIF
FODFGBMPQBUIJF

 IFQBUJUJT BMDPIPM

 BVUPJNNVVO

 IFQBUJUJT
#WJSVT
)#7

 IFQBUJUJT
$WJSVT
)$7

 IFQBUPDFMMVMBJS
DBSDJOPPN

 )&3



GZ\^hiZg 349

IFSOJB
CVJLXBOE

 IFSOJB
OVDMFJ
QVMQPTJ

 IFSQFT
HFOJUBMJT

 IFSQFT
[PTUFS

 IFSQFTTJNQMFYJOGFDUJF

 IFSQFTTJNQMFYWJSVT

 IFSTFOBOPYJF

 IFSTFOJOGBSDU


 IFSTFONFUBTUBTFO

 IFSTFOPFEFFN

 )*1&$

 IJSTVUJTNF

 IJTUBNJOF


 IJTUPQBUIPMPHJTDI
POEFS[PFL


 )*7


 IPFTUFO

 IPVEJOHTJOTUBCJMJUFJU

 )17

 IVJENFUBTUBTFO

 IVJEUVSHPS

 IVJEWFSBOEFSJOHFO

 IVMQBEFNIBMJOHTTQJFSFO

 )VOUJOHUPO
[JFLUF
WBO

 IZESPDFGBMVT



 IZESPUIPSBY

 IZQFSDBMDJqNJF


 IZQFSDBQOJF

 IZQFSFNFTJT

 IZQFSHMZLFNJF



 EPPS
DPSUJDPTUFSPuEFO

 IZQFSLBMJqNJF



 IZQFSLJOFTJF

 IZQFSOBUSJqNJF

 IZQFSQZSFYJF

 IZQFSSF¿FYJF

 IZQFSTQMFOJTNF


 IZQFSUFOTJF


 CJK
[XBOHFSTDIBQ

 NBMJHOF

 QPSUBMF

 SFOPWBTDVMBJSF

 IZQFSUIFSNJF


 IZQFSUIZSFPuEJF



IZQFSUPOJF

 IZQFSUSP¾F

 IZQFSWFOUJMBUJF

 IZQFTUIFTJF

 IZQPDBMDJqNJF

 IZQPHMZLFNJF

 VOBXBSFOFTT

 IZQPLBMJqNJF

 IZQPLJOFTJF

 IZQPLJOFUJTDISJHJEF
TZOESPPN

 IZQPNBBO

 IZQPOBUSJqNJF

 IZQPUFOTJF

 PSUIPTUBUJTDIF



 IZQPUIFSNJF

 IZQPUIZSFPuEJF

 IZQPUPOJF

 IZQPWPMFNJTDIF
TIPDL

 IZQPYFNJF


 IZQPYJF

 JBUSPHFOF
BBOEPFOJOH

 JDUFSVT

 JEJPTZODSBTJF

 *H&

 JK[FSTVQQMFUJF

 JMFVT



 NFDIBOJTDIF
NFU
PCTUSVDUJF

 PPS[BLFO

 QBSBMZUJTDIF


 JMMVTPJSF
WFSWBMTJOHFO

 JNNVOJTBUJF
BDUJFWF

 JNNVOPEF¾DJqOUJF

 JNNVOPTVQQSFTTJF

 JNNVOPUIFSBQJF

 JNQFUJHP

 JNQVMTJWJUFJU

 JODPOUJOFOUJF

 JODVCBUJFUJKE

 JOEJDBUJF

 JOGBSDU


 JOGFDUJF

 JOGFDUJF[JFLFO
QSFWFOUJF



3507Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

JO¾MUSBBU

 JO¿BNNBUPJSF
EBSN[JFLUFO

 JOIBMBUJFDPSUJDPTUFSPuEFO

 JOLMFNNJOH
IFSTFOFO

 JOQSFOUJOHTTUPPSOJT


 */3

 JOTMVJQFO

 JOTQFDUJF

 JOTVMJOF
FGGFDUFO
WBO

 JOTVMJOFSFTJTUFOUJF


 JOTVMU

 JOUFOUJFUSFNPS

 JOUFSBDUJF

 JOUFSNFOTUSVFFM
CMPFEWFSMJFT

 JOUFSNJUUFSFOE

 JOUFSUSJHP

 JOUPMFSBOUJF

 JOUPYJDBUJF

 JOUSBDFSFCSBMF
CMPFEJOH

 JOUSBDSBOJqMF
ESVL
WFSIPPHEF


 JOUSBTQJOBMF
UPFEJFOJOH

 JOUSFLLJOHFO

 JOUSJOTJFLF
GBDUPS

 JOWBHJOBUJF

 JOWBTJFWF
HSPFJ

 JSJEPDZDMJUJT

 JTDIFNJF


 CJK
TIPDL

 KFVL

 KJDIU

 ,BIMFS
[JFLUF
WBO


 LBOLFS

 PPS[BLFO

 LBSCVOLFM

 LBUBUPOJF

 LFMPuE

 LFSBUJUJT

 LFSOJDUFSVT

 LFUPBDJEPTF

 EJBCFUJTDIF

 LFUPOVSJF



LJKLPQFSBUJF

 LMJOJTDI
EPPE

 LPLFS[JFO

 LPPSUT

 GFCSJT
FDJ

 LPPSUTCMBBTKFT

 ,PSTBLPW
TZOESPPN
WBO

 LPSUBEFNJHIFJE

 BOHTU
CJK

 CJK
JOTQBOOJOH

 LPVEF
SJMMJOH

 LSBBNCFEQTZDIPTF

 LSFOUFOCBBSE

 ,VTTNBVMBEFNIBMJOH



 LVVS

 LXFUTCBBSIFJE
NVMUJQFMF

 MBQBSPTDPQJF

 MBQBSPUPNJF

 MBSZOHJUJT

 MBSZOYDBSDJOPPN

 MBUFOUJF

 MBXBBJEPPGIFJE

 -%)

 MFOHUFHSPFJ
BDIUFSCMJKWFOEF

 MFVLFNJF

 MFVLPDZUPTF


 MFVLPDZUVSJF

 MFWFSDJSSPTF

 MFWFSDPNB

 MFWFSFO[ZNFO

 MFWFSGBMFO

 BDVVU

 MFWFSJOTVG¾DJqOUJF

 MFWFSLBOLFS

 MFWPEPQB

 -FXZMJDIBBNQKFTEFNFOUJF



 -IFSNJUUF
UFLFO
WBO

 MJDIBBNTHFWPFM

 MJDIBNFMJKL
POEFS[PFL

 MJKOTFQTJT

 MJQPHFOFTF

 MJQPMZTF



GZ\^hiZg 351

MJRVPSQVODUJF

 MJTCJPQTJF

 MJTEJVSFUJDB

 MJUIJVN

 MJUUFLFO
IZQFSUSP¾TDI

 MPCBJSF
QOFVNPOJF

 MPLBMF
UPFEJFOJOH

 MPOHFNCPMJF

 MPOHFNGZTFFN

 MPOH¾CSPTF

 MPOHJOGBSDU

 MPOHPFEFFN




 MVDIUXFHWFSXJKEFST

 MVFT


 MVYBUJF

 -ZNF
[JFLUF
WBO


 MZNGBEFOJUJT

 MZNGBOHJUJT

 MZNGPFEFFN


 MZNGPPN

 NBBHQFSGPSBUJF

 NBBHTBQSFTJTUFOUF
PNIVMMJOH

 NBDFSBUJF

 NBDVMB

 NBDVMBEFHFOFSBUJF

 NBMBCTPSQUJF

 NBMBJTF

 NBMJHOJUFJU

 NBNNBDBSDJOPPN

 NBOJF

 NBOJTDIEFQSFTTJFWF
TUPPSOJT

 .BOUPVYUFTU

 ."0SFNNFST

 .BSGBO
[JFLUF
WBO

 NBTUJUJT

 .B[FQSPDFEVSF

 NFEJBTUJOPTDPQJF

 NFMBOPPN

 NFMBUPOJOF

 NFMFOB

 NFML[VVSBDJEPTF

 NFOHJOGFDUJF



NFOJOHFBMF
QSJLLFMJOH

 NFOJOHFPPN


 NFOJOHJUJT

 DBSDJOPNBUPTB

 NFTPUIFMJPPN

 NFUBCPMF
BDJEPTF


 NFUBCPPM
TZOESPPN

 NFUBTUBTF FOU

 IFNBUPHFOF
 IFSTFO
 IVJE
 MZNGPHFOF

 NFUBTUBTFSFO

 NFUGPSNJOF

 NJDSPBOHJPQBUIJF

 NJDSPCJPPN

 NJDSPDFGBMJF

 NJDSPPSHBOJTNFO

 DPNNFOTBMF

 PQQPSUVOJTUJTDIF

 NJDUJFTUPPSOJTTFO

 NJHSBJOF

 NJOJNBBM
JOWBTJFWF
JOHSFFQ

 NJTLSBBN

 NJTTFMJKLIFJE

 NJUSBMJTJOTVG¾DJqOUJF

 NJUSBMJTLMFQJOTVG¾DJqOUJF

 NJUSBMJTLMFQTUFOPTF

 .0%4


 NPOPOVDMFPTJT
JOGFDUJPTB

 NPS¾OF




 NPUPSJTDIF
VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO

 .3*

 .34"

 NVMUJQBUIPMPHJF


 NVMUJQFM
PSHBBOEJTGVODUJFTZOESPPN

 NVMUJQFMF
TDMFSPTF


 NVMUJQFMF
TZTUFFNBUSP¾F

 NVUJTNF

 NZFMJOF

 NZFMPPN
NVMUJQFM

 NZPDBSEJOGBSDU




3527Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

NZPDBSEJUJT

 NZPDMPOJFqO

 NZPPN

 NZYPFEFFN

 OBVTFB

 OFDSPTF


 OFGSPUJTDI
TZOESPPN

 OFPMPHJTNF

 OFUFMSPPT


 OFUWMJFTMPTMBUJOH

 OFVSBMHJF QPTUIFSQFUJTDIF

 USJHFNJOVT

 OFVSPDPHOJUJFWF
TUPPSOJT

 OFVSPHFOF
TIPDL

 OFVSPNVTDVMBJSF
BBOEPFOJOH

 OFVSPQBUIJF

 DSJUJDBMJMMOFTT

 OFVSPUSBOTNJUUFST


 OJFSCFTDIBEJHJOH

 OJFSDFMDBSDJOPPN

 OJFSGBMFO

 DISPOJTDI
QSPHSFTTJFG

 PPS[BLFO

 UFSNJOBBM

 OJFSGVODUJFWFSWBOHFOEF
CFIBOEFMJOH

 OJFSJOTVG¾DJqOUJF
;JF
OJFSGBMFO OJFSTUFFO[JFLUF

 OPDFCPFGGFDU

 /4"*%µT

 OZDUVSJF

 OZTUBHNVT

 PCFTJUBT

 PCTFTTJFWFDPNQVMTJFWF
TUPPSOJT

 PCTUJQBUJF

 PCTUSVDUJFWF
TIPDL

 PFEFFN

 IFSTFO

 MPOH


 PFTPGBHVTDBSDJOPPN

 PFTPGBHVTWBSJDFT



PGGMBCFM

 PMJHPNFOPSSPF

 PMJHVSJF



 PODPHFO

 PODPMZUJDB

 POEFSIPVETEPTJT

 POUTUFLJOH

 QVSVMFOUF

 POUTUFLJOHTWFSTDIJKOTFMFO

 PQFO
CFFO

 PQJBUFO


 0QJVNXFU

 PQMBBEEPTJT

 PSBMF
UPFEJFOJOH

 PSHBBOEJTGVODUJFTZOESPPN
NVMUJQFM

 PSUIPQOFV

 PSUIPTUBUJTDIF
IZQPUFOTJF



 PTUFPNZFMJUJT


 PTUFPQPSPTF


 PTUFPTBSDPPN

 PUJUJT
NFEJB

 PUPTDMFSPTF

 PWBSJVNDBSDJOPPN

 PWFSEJBHOPTUJFL

 PWFSHFXJDIU

 PWFSMPPQCMBBT

 PWFSWVMMJOH

 QBMMJBUJF

 QBMQBUJF

 QBMQJUBUJFT

 QBOBSJUJVN

 QBODSFBTDBSDJOPPN

 QBODSFBUJUJT


 QBOJFLTUPPSOJT

 QBOUTFSIBSU

 QBQFM

 QBSBDFUBNPMWFSHJGUJHJOH

 QBSBMZTF

 QBSBOPuEF
XBBO

 QBSBQBSFTF

 QBSFOUFSBMF
UPFEJFOJOH

 QBSFTF

 QBSFTUIFTJFuO



GZ\^hiZg 353

1BSLJOTPO
[JFLUF
WBO


 QBSLJOTPOJTNF


 QBSUJqMF
BBOWBM


 QBUIPGZTJPMPHJF

 QBUIPHFFO


 QBUIPHFOFTF

 QBUIPMPHJF

 QBUIPMPHJTDIF
BOHTU

 QBUIPMPHJTDI
POEFS[PFL

 QFSBDVVU

 QFSDFQUJFTMFDIUIPSFOEIFJEEPPGIFJE

 QFSDVTTJF

 QFSJDBSEJPDFOUFTF

 QFSJDBSEJUJT

 QFSJDBSEQSJLLFMJOH

 QFSJUPOFBMF
EJBMZTF

 QFSJUPOFBMF
QSJLLFMJOH


 PPS[BLFO

 QFSJUPOJUJT

 PPS[BLFO

 QFSJUPOJUJT
DBSDJOPNBUPTB

 QFSOJDJFV[F
BOFNJF

 QFSTFWFSBUJF



 QFSTPPOMJKLIFJETTUPPSOJT

 CPSEFSMJOF

 DMVTUFST

 1&5

 1GFJGGFS
[JFLUF
WBO

 QIMFHNBTJB
DPFSVMFB
EPMFOT

 QJDB

 QJKO

 BDVUF

 BGHFMFJEF
SFGFSSFE

 DISPOJTDIF

 TPPSUFO

 QJSBNJEFCBBOTZOESPPN

 QMBDFCPFGGFDU

 QMBTNBTQJFHFM

 CFQBMJOH

 QMFVSBQSJLLFMJOH

 QMFVSBXSJKWFO

 QMFVSJUJT


 QMFVSJUJT
DBSDJOPNBUPTB



QOFVNPOJF



 EPPS
TMJLTUPPSOJTTFO

 IZQPTUBUJTDIF

 MPCBJSF

 QOFVNPUIPSBY


 QPMMBLJTVSJF

 QPMT JOFRVBMF

 JSSFHVMBJSF

 WVMMJOH

 QPMTMP[F
FMFLUSJTDIF
BDUJWJUFJU
1&"

 QPMZEJQTJF

 QPMZGBSNBDJF

 QPMZOFVSPQBUIJF

 EJBCFUJTDIF

 QPMZVSJF


 QPSUBMF
IZQFSUFOTJF

 QPSUPTZTUFNJTDIF
TIVOU

 QPTUPQFSBUJFWF
QSPCMFNFO

 QPTUUSPNCPUJTDI
TZOESPPN

 QSFFDMBNQTJF

 QSFNBUVSF
WFOUSJDVMBJSF
DPNQMFYFO

 QSFNBUVVS
DPNQMFY

 QSFTCZBDVTJT

 QSFWFOUJF

 QSJLLFMJOHTWFSTDIJKOTFMFO

 1SJO[NFUBMBOHJOB

 QSJPOFO

 QSPESPPN

 QSPHSFTTJFG

 QSPKFDUJFMCSBLFO

 QSPMBQT

 QSPTPQBHOPTJF

 QSPTUBBUDBSDJOPPN
QSPTUBBULBOLFS

 QSPTUBHMBOEJOF


 QSPTUBHMBOEJOFTZOUIFUBTFSFNNFST

 QSPTUBUJUJT

 QSPUFuOVSJF

 QSPUP[PqO

 QTFVEPCVMCBJS
TZOESPPN

 QTFVEPNFNCSBOFV[F
DPMJUJT

 QTPSJBTJT

 QTZDIPFEVDBUJF

 QTZDIPHFOF
BBOEPFOJOH



3547Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

QTZDIPTF

 LSBBNCFE

 QTZDIPUIFSBQJF

 QVT

 QVTUFM

 17$

 QZFMJUJT

 QZFMPOFGSJUJT


 QZSPHFOFO

 QZVSJF

 SBEJPUIFSBQJF

 SBHBEFO

 SBQJE
DZDMJOH

 SFDJEJFG
 3FDLMJOHIBVTFO
[JFLUF
WBO
7PO
 SFDUBBM
UPVDIFS

 SFDUBMF
UPFEJFOJOH

 SFDUVNDBSDJOPPN


 SF¿FYFO

 SF¿VYPFTPGBHJUJT

 SFHVSHJUBUJF

 SFNJTTJF

 SFTFSWFBOUJCJPUJDVN

 SFTJEV

 SFTJTUFOUJF

 CFQBMJOH

 SFTPSQUJF

 SFTVTBOUBHPOJTNF

 SFTZODISPOJTBUJFUIFSBQJF

 SFUFOUJF BDVUF
UPUBMF

 SFUFOUJF
BDVUF
UPUBMF

 SFUFOUJFCSBLFO

 SFUJOPQBUIJF

 SFWBMJEBUJF


 SJHJEJUFJU



 3JKLTWBDDJOBUJFQSPHSBNNB

 SJOHXPSN

 SJOJUJT

 SJTJDPGBDUPS

 SzOUHFOTUSBMJOH

 33.4



34WJSVT

 SVJUFSFNCPMJF

 SVNJOFSFO

 SVQUVVS

 TBMJFODF

 TBMQJOHJUJT

 TBSDPuEPTF

 TBSDPPN

 TBUVSBUJF

 TDBCJqT

 TDIBBNMVJT

 TDIJKG
WBO
WJFS

 TDIJMELMJFSXFSLJOH USBHF

 TDIJMEXBDIULMJFSFO


 TDIJNNFMT

 TDIJ[PBGGFDUJFWF
TUPPSOJT

 TDIJ[PGSFOJF

 OFHBUJFWF
TZNQUPNFO

 QPTJUJFWF
TZNQUPNFO

 TVuDJEF

 TDIVSGU

 TDMFSPTF
QSJNBJSF
CJMJBJSF

 TDPMJPTF

 TFEBUJF

 TFMGMJNJUJOH

 TFOTJCJMJUFJUTTUPPSOJTTFO

 TFQTJT


 CSPOOFO
WBO

 TFQUJTDIF
TIPDL

 TFSPMPHJTDI
POEFS[PFL

 TIPDL

 IZQPWPMFNJTDIF

 TFQUJTDIF

 TPPSUFO

 TQJOBMF

 TJLLFMDFMBOFNJF


 TJLLFMDFMDSJTJT

 TJOVTJUJT

 TJOVTLOPPQ

 TJOVTLOPPQEJTGVODUJF

 TJOVTUBDIZDBSEJF



GZ\^hiZg 355

4*34

 4KzHSFO
TZOESPPN
WBO

 TMBBQBQOFV

 TMBBQTUPPSOJTTFO

 TMBHBEFSWFSLBMLJOH

 TMJLLMBDIUFO

 TMJLTUPPSOJTTFO

 TMPLEBSN JOGFDUJF
WBO

 TMPLEBSNLBOLFS

 TMPLEBSNTQBUBEFST

 TMPLEBSNTUFOPTF

 4/3*µT

 TQBTUJDJUFJU


 TQFFLTFMLMJFSPOUTUFLJOH

 TQJFSBUSP¾F

 TQJOB
CJ¾EB
NFU
NFOJOHPNZFMPLoMF

 TQMJUTFO

 TQPOEZMJUJT
BOLZMPQPFUJDB

 TQVUVN

 TRVBNFV[F
IVJEWFSBOEFSJOH

 443*µT

 TUBUJOFT

 TUBUVT
BTUNBUJDVT

 TUBUVT
FQJMFQUJDVT


 TUFBUPSSPF

 TUFBUPTF

 TUFFOQVJTU

 TUFNNJOHTTUBCJMJTBUPS

 TUFNNJOHTTUPPSOJT

 CJQPMBJSF

 VOJQPMBJSF

 TUFOPTF

 TUPGXJTTFMJOHT[JFLUFO

 TUPMMJOHTTUPPSOJTTFO

 TUPNBUJUJT

 TUPPSOJT

 TUSBOHVSJF

 TUSFTT
FO
BBOQBTTJOHTTUPPSOJT

 TUSFTTTUPPSOJT

 TUSJBF

 TUSJEPS

 TUSVNB




TUVQPS

 TVCBDVVU

 TVCBSBDIOPuEBMF
CMPFEJOH


 TVCTUJUVUJF

 TVuDJEBMJUFJU

 TVuDJEF

 CJK
TDIJ[PGSFOJF

 TVQFSJOGFDUJF
CBDUFSJqMF

 TVQQMFUJF

 TVQQPTJUPSJVN

 TZNQUPPN

 BTQFDJ¾FL

 SFGSBDUBJS

 TQFDJ¾FL

 TZODPQF


 TZOESPPN

 WBO
$BQHSBT

 WBO
$VTIJOH

 WBO
%PXO

 WBO
&IMFST%BOMPT

 WBO
(VJMMBJO#BSSn

 WBO
,PSTBLPW

 WBO
4KzHSFO

 WBO
5VSOFS

 TZTUFNJD
JO¿BNNBUPSZ
SFTQPOTF

TZOESPNF

;JF
4*34 TZTUFNJTDIF
UPFEJFOJOH

 UBDIZDBSEJF


 WFOUSJDVMBJSF

 UBDIZQOFV

 UBNQPOOBEF

 UBSEJFWF
EZTLJOFTJF

 UFOFTNVT

 UFQFMVJUWMPFE

 5FTJPLBUIFUFS

 UFTUJTUVNPS

 UFUSBQBSFTF

 UIBMBTTFNJF

 UIFPSZ
PG
NJOE

 UIFSBQFVUJTDIF
CSFFEUF

 UIJBNJOFHFCSFL

 UIPSBDPUPNJF



3567Z`cdeiZ^ciZ\gVaZo^Z`iZaZZg

UIZSFPUPYJDPTF

 UIZSFPUPYJTDIF
TUPSN

 5*"

 UJOUFMJOHFO

 5*144

 UPFEJFOJOHTXJK[FO
NFEJDBUJF

 UPOJTDIDMPOJTDIF
BBOWBM

 UPOVT

 UPYJDPTF

 UPYPQMBTNPTF

 USBOTGVTJFSFBDUJF

 USBOTJFOU
JTDIBFNJD
BUUBDL

;JF
5*" USBVNB

 USFNPS

 JOUFOUJF

 USJHFNJOVTOFVSBMHJF


 USPNCPMZTF



 USPNCPTF



 BSUFSJqMF

 EJFQF
WFOFV[F

 MJOLFSCPF[FN

 USPNCPTFCFFO

 USPNCVT

 USPQPOJOF

 UVCFSDVMPTF


 UVNPS

 HPFEBBSEJH

 LXBBEBBSEJH

 UVNPSHSPFJ QSFWFOUJF

 UVNPSTVQQSFTTPSHFOFO

 5VSOFS
TZOESPPN
WBO

 VJUTMVJQFO


 VJUTUSJKLKF

 VJUWBMTWFSTDIJKOTFMFO

 VJU[BBJFO

;JF
NFUBTUBTFSFO VMDVT

 VMDVT
DSVSJT

 BSUFSJFFM

 WFOFVT

 VMDVT
QFQUJDVN


 VSFNJF




 VSFUFSTUFFOLPMJFL



VSFUISBTUSJDUVVS

 VSJOFQSPEVDUJF

 VSJOFSFUFOUJF

 VSPTFQTJT


 VSUJDBSJB


 VUFSVTFYUJSQBUJF

 VWFJUJT

 WBDDJOBUJF


 WBHJOJUJT

 WBODPNZDJOFSFTJTUFOUF
FOUFSP LPLLFO

;JF
73& WBSJDFMMB
[PTUFS

 WBSJDFT


 PFTPGBHVT

 WBTDVMJUJT

 WBTPWBHBMF
DPMMBQT

 WFOUJMBUJF

 WFSHSJK[JOH

 WFSLMFWJOHFO

 WFSNPFJEIFJE

 WFSTMBWJOH

 WFSTMJLLJOH

 WFSTUBOEFMJKLF
CFQFSLJOH PPS[BLFO

 WFSUSBBHEF
BGHJGUF

 WFTJLFM

 WJSBM
MPBE

 WJSVMFOUJF

 WJSVT

 WJTVPTQBUJBMF
TUPPSOJTTFO


 WJUBNJOF
#

 WJUBNJOF
,BOUBHPOJTUFO

 WJUJMJHP

 WPFEJOHHFSFMBUFFSEF
BBOEPFOJOH

 WPFETFMBMMFSHJF

 WPFU[PPMSF¿FY

 WPMWVMVT

 73&

 XBBO

 TUFNNJOHTDPOHSVFOUF

 XBUFSQPLLFO

 8FHFOFS
[JFLUF
WBO



GZ\^hiZg 357

XFSWFMGSBDUVVS

 8JMTPO
[JFLUF
WBO

 XPOEEFIJTDFOUJF

 XPOEHFOF[JOH

 XPOESPPT

 [JFLUF WBO
"M[IFJNFS


 WBO
#FImFU

 WBO
$SFVU[GFMEU+BDPC


 WBO
$SPIO

 WBO
%VDIFOOF

 WBO
(SBWFT

 WBO
)BTIJNPUP

 WBO
)VOUJOHUPO



WBO
,BIMFS


 WBO
-ZNF


 WBO
.BSGBO

 WBO
1BSLJOTPO


 WBO
7PO
3FDLMJOHIBVTFO

 WBO
8FHFOFS

 WBO
8JMTPO

 [VVSCSBOEFO

 [VVSTUPGUIFSBQJF

 [XBOHFSTDIBQ CVJUFOCBBSNPFEFSMJKLF


 WJSVTJOGFDUJFT
UJKEFOT

 [XBOHFSTDIBQTEJBCFUFT


 [XFFS



Over de auteur

1BVM
#PDLFO

WPMUPPJEF
JO

[JKO
BSUTFOTUVEJF
BBO
EF
UPFONBMJHF
,BUIPMJFLF
6OJWFSTJUFJU
WBO
/JKNFHFO
OV
EF
3BECPVE
6OJWFSTJUFJU
"BOTMVJUFOE
WPMUPPJEF
IJK
FFO
NV[JFLWBLPQMFJEJOH
BBO
IFU
UPFONBMJHF
4XFFMJODL
$POTFSWBUPSJVN
"NTUFSEBN
OV
POEFSEFFM
WBO
EF
"NTUFSEBNTF
)PHFTDIPPM
WPPS
EF
,VOTUFO
0Q
EJU
NPNFOU
DPNCJ OFFSU
IJK
EF
GVODUJF
WBO
EPDFOU
BBO
EF
WFSTDIJMMFOEF
;PSHBDBEFNJFT
WBO
.#0
6USFDIU
NFU
QSPGFTTJPOFMF
NV[JLBMF
BDUJWJUFJUFO
BMT
EJSJHFOU
FO
FOTFNCMFDPBDI /BBTU
WPPSUEVSFOEF
LXBMJUFJUT[PSH
SPOEPN
EF
LFOOJTDPNQPOFOU
JO
EF
WFSQMFFHLVO EJHF
PQMFJEJOH
FO
IFU
LMJOJTDI
SFEFOFSFO
IFCCFO
IFU
DSFqSFO
WBO
FFO
SJKLF
MFFSPNHF WJOH
FO
BDUJWFSFOEF
EJEBDUJFL
[JKO
WPPSUEVSFOEF
BBOEBDIU

P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, DOI 10.1007/978-90-368-1447-8, © 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV