Algazel's Metaphysics 0888444001, 9780888444004 [PDF]

Zitiervorschau

algazel’smetaphysics

This page intentionally left blank

Algazel’s Metaphysics A Mediaeval Translation Edited by J. T. Muckle, C.S.B. Professor of Mediaeval Latin and Palaeography The Institute for Mediaeval Studies

Excellentissimo et Reverendissimo Domino Nilo McNeil Archiepiscopo Torontino

Cataloguing in Publication Data Ghazzall, 1058-1111. Algazel’s Metaphysics; a mediaeval translation / edited by J. T. Muckle. Translation of the second part of the author’s Maqasid al-falasifah. Text in Latin; introduction in English. ISBN-10: 0-88844-400-1. ISBN-13: 978-0-88844-400-4. 1. Metaphysics - Early works to 1800. I. Muckle, J. T. (Joseph Thomas), 1887-1967, ed. II. Title. III. Title: Maqasid al-falasifah. IV. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. B753.G33M33

181

' 1933, 1967 by Pontifical Institute of Mediaeval Studies 59 Queen’s Park Crescent East Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4 www.pims.ca Printed in Canada

PREFACE. To one considering the publication of a manuscript of mediaeval times, two methods readily present themselves. The first, of course, is to prepare a critical edition based on the best manuscripts available. This method has been admirably employed in the editions of the works of St. Thomas and of St. Bonaventure. The second method is to edit as good a manuscript of the work in question as can be found, and to make use of other manuscripts only as a source of variants to correct obvious mistakes or to clarify obscure words or passages. In this edition of the Metaphysics of Algazel, I have followed the second method. Since this work was used as a source by mediaeval philosophers, perhaps we can approach more closely to the material, as they had it, by means of a good manuscript of the period. After all, they used the manuscripts as we find them and not in a critical edition. Vat. Lat. 4481 was chosen as the best text. Several other manuscripts were inspected and rejected as less reliable. Instances from various manuscripts are here given to show their inferiority to Vat. Lat. 4481. 1. Paris B. N. 16096 f. 85v-108r. This manuscript is listed in the catalogue as of the thirteenth century. I think it is later, for the following reasons: the abbreviations for ostenditur, videtw, respondetur, etc., are such as were current in the fourteenth and fifteenth centuries; c and t, 6 and v, are much alike; the right stroke of h goes far below the line; the script is rather poor Gothic with many cursive traits. VII.

VIII

PREFACE

PARIS B.N. 16096 VAT. LAT. 4481. Speculacio igitur philosoSpeculacio etc. in his triphie consistit in hiis tribus et bus scienciis et in illis tractain illis tribus sentenciis, f. tibus. 84r. c. 2, L 6. Ens enim dividitur in cauEns etc. . . . et incidit sam et causatum: et incidit consideracio de proprietaticonsideracio de proprietati- bus de unitate cause et quod, bus de unitate esse et quod etc. ipsa est necesse esse, f. 84r. c. 2. J. 41. Non enim habet diffinicio- Esse enim non habet diffinicionem. nem, f. 84v. c. 1, 1. 15. 2. Paris B. N. 16605, f. 16r. sq. This manuscript was not carefully written. There are few corrections, some of which are ambiguous.

VAT. LAT. 4481. PARIS B. N. 16605, £.16r. sq. ’tang’with ’lis’written above triangulacio. to the right, f. 16v, 1. 12. cera, the true reading. Causa, f. 16v, 1. 17. asistit, f. 16v, 1. 22. consistit. quod intellectus apprehendit quod intellectus etc. esse secundum modum imagi- nee eget ad apprehendendum nacionis sine dubio, non eget diffinicione vel descripcione; ad apprehendendum diffini- esse enim non habet diffinicionem nee descripcionem. cionem. Non enim habet diffinicionem. f. 17r, 1. 18. 3. PARIS B. N. LAT. 6443, fol. 143r187r ; listed as fourteenth century. Gum enim consideraveris essenciam et dei altissimi, non poteris ponere in ea longitudinem nee distinccionem ullo modo, f. 143v. c. 2, 1. 14.

VAT. LAT. 4481. Cum enim etc. longitudinem nee distensionem, etc.

PREFACE

sciencia vero naturalis habet plures ramos, sicut medicina, imagines, intenciones etc. 143r. c. 2, 1. 24. sequitur ergo quod diametrus eius sit equalis unicuique m atrium quod est impossibile. 144, c. 2, 1. 8.

IX

sciencia etc. sicut medicinam, ymagines., incantationes, etc. sequitur etc. unieuique laterum, etc.

4. PARIS B. N. 14700, f. 2r. sq. This is marked as having belonged to the Abbey of St. Victor in Paris. It is written in rather good Gothic, and is catalogued as of the thirteenth century. The script has the marks of thirteenth century Gothic. It has been corrected by a later hand. It is a poor text. Let one of many examples suffice. PARIS B.N. 14700. in hac sciencia sunt substancia et accidens universale et singulars, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, communiens et que sunt consequencia ipsum esse in quantum ipsum esse est tantum f. 3r. c. 1, 1. 2.

VAT. LAT. 4481. in hac sciencia sunt consequentia ipsum esse in quantum ipsum est esse tantum que sunt substancia et accidens, universale et singulare, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, conveniens et inconveniens.

5. PARIS B. N. 6552, f. 43r. sq. (14th century). I have compared this manuscript throughout with Vat. Lat. 4481, and given in the appendix all variants found (except obvious blunders). Prom this list of variants it can readily be seen that it is not as good a text as the Vatican manuscript. 6. The Metaphysics of Algazel was printed in Venice in 1506, A copy of this book is Paris B.N. Reserve, 809. It contains both the Logic and the Metaphysics. The Metaphysics is found on pages 14r. to 63r. At the beginning of the Logic and again at the beginning of Metaphysics, is the fol-

X

PREFACE

lowing notice: "Petrus Liechtenstein Colonien&is Hermanns ex oris Erwervelde oriundus. Ad laudem et honorem dei summi tonantis: et ad commune bonum seu utilitatem summis cum vigiliis laboribusque hoc preclarum in lucem opus prodire fecit. Anno Virginei partus M.D. VI. Idibus Februariis sub hemispheric Veneto." The incipit is, "Incipit liber philosophic Algazelis translatus a magistro dominico archdiacono secobiensi, apud toletum ex arabico in latinum." I have compared the Vatican manuscript with this edition and have found it helpful in a few instances. In the variants found in Appendix B. it is designated by the letter C. It is very well printed in Gothic letters, but, of course, it abounds in abbreviations. It is a very poor text, as the following instances, chosen from many, show.

VAT. LAT. 4481. PARIS B.N.R. 809. Nos autem elegimus prepo- Nos etc, . . . preponere divinere differenciam eo quod nam etc. Ex quibus etc. in materia oecessaria est. p. 14, c. 1. Ex quibus quedam sunt que sieut est dens et essencia animpossibile existere in mate- gelica. Quedam vero sunt ria: accidit tamen eis exis- que licet non habeant debitum existendi in materia, tere in materia, p. 14v, c. aeeidit tamen eis etc. Some mistakes seem to be due to faulty reading of abbreviations, e.g., "eum cum civibus," for "cum concivibus"; ’’unde homo, vegetabile," for " ut, homo, vegetabile.’’ These corruptions destroy the sense in both instances. Vat. Lat. 4481, herein edited, is in vellum, 152 folios, in single columns; 36 lines to the page (202 x 145 mm.). It is listed as belonging to the thirteenth-fourteenth centuries or the beginning of the fourteenth. From the character of the script it might well be assigned to the end of the thirteenth century. It is written in a sort of Gothic, but the script is short, broad and

PREFACE

XI

round, such as might have been written in Northern Italy, a in most instances is the uncial form with the top bow open, ae is written e, and is so written in this edition. 6 has kept its own form with closed bow. The round d is used generally even before i, but the second d of doubled d is usually of the half-uncial form. The right stroke of h goes below the line rarely; only final s and capital s are in majuscule form. There is a stroke above the i in some instances, such as in the combined words inilla. The upright of t goes slightly above the cross-bar except in assibilated ti, when it is written sometimes t, sometimes c. In this edition assibilated ti is always spelled ci. n and u are very distinct. The bows of 6, df p, etc., are quite round and only slightly break into angular lines. The abbreviations are in moderate number, and such as are used are regular and not capricious. Such common words as est, cui, vero, are very often written out. This manuscript contains fol. l-73v. The Metaphysics of Algazel. fol. 73v.-74v. A long note begins at the bottom of 73v., covers 74, and continues on in the margin of ff. 75, 76. It is written by a second hand of the fourteenth century, and is a summary of philosophical teaching on motives of action. fol. 75r. - 150v.  Avicenna. fol. 150v.-152r. A long note similar to the preceding. On the lower margin of f. Ir a long note begins and is continued on the margin as far as f. 3r. It is given in Appendix A. There are frequent marginal notes, mostly in one hand, calling attention to some point of doctrine contained in the text. They are given in Appendix B along with the variants.

XII

PREFACE

Each gathering is a quaternion, except the last which is a quinternion. Probably Algazel and Avicenna were not bound together in the archetype. No signatures are shown. "Voces reclamantes" are written at the bottom of the last page of each quaternion. The titles are in red. The initial letter of the word beginning a paragraph is also in red, and stands out in the margin except for the large illuminated "u" at the beginning of the treatise which partially indents the text. The ruling is with lead. The text has been very carefully and clearly corrected. The omissions are written in the margin by the same hand. The cover is red maroon with ornaments of gold. The back has been restored, and, among other ornaments, has the number of the code, Vat. 4481, and the Coat of Arms of Pius IX. and of Cardinal Mai. On fol. 152v. we find in a hand of about the fourteenth century, "Fratris lo. de oculo," and there is repeated, "fratris loannis de oculo, Ca. 265," and there is added in light ink by the same hand, "ordinis predicatorum"; further down, by another hand, of the fourteenth century, "Ludovicus de Academia." The spelling of some words varies, e.g., imaginacio, ymaginacio, miaginacio, immaginacio. The first time an irregular spelling occurs it is marked "sic." Any subsequent rtecurrence of that form is transcribed and read without comment. "Im" as a prefix is often written "in," e.g., inpossibilis, inpar. Such words are transcribed ’as written. Again, words may be confused and used without distinction of meaning; v.g., descriptio, discriptio; propositio, praepositio. Such words are transcribed as they occur. Instances of the gemination of consonants and of the occurrence of a single for a doubled consonant are numerous.

PREFACE

XIII

Only where a form might be mistaken for a misprint of another word is it marked (sic) on its first occurrence: v.g., " committantes" might be mistaken for " committentes." The punctuation of the manuscript is superabundant. A point in the middle of the linte of writing, or on the line, indicates either a comma or semicolon. A point followed by a capital letter indicates a full stop. A later hand has added an oblique stroke to the point to indicate a semicolon, and has also inserted numerous paragraph signs. The punctuation, even when superfluous, has been generally retained in this edition, and a mark of punctuation has been dropped or inserted only to preserve the manifest sense; for example, a comma between a noun and its verb has been omitted. I wish to express my gratitude to all who have assisted me in any way in preparing this edition, especially to the officials of the Biblioth&que Nationale for their courtesy and co-operation in granting me so ready access to the several manuscripts of Algazel in that library; also to Monsignor Angelo Mercati of the Vatican Library for assisting me in getting photostats of this manuscript^ and to Monsignor Carusi, also of the Vatican, for furnishing me valuable data for a description of it. J.T.M.

This page intentionally left blank

REGISTRUM BORUM QUAE IN HOC LIBRO CONTINENTUR.

PARS PRIMA. PAO.

PREPOSIC1O PRIMA.

De divisione scienciarum

1

De ostensione subiecti iatarum scienclarum ..

3

PREPOSICIO SEGUNDA.

(I.)

TRACTATUS PRIMUS.

DE DIVISIONIBUS ESSE ET DE EIUS ACCIDENTIBUS ESSENCIALIBUS

(I. 1)

DIVISIO PRIMA ESSE. In substanciam et accidens

(I, 1,1)

CAPITULUM DE ASSIGNACIONE DIFFINICIONIS CORPORI3 (I, 1, 2) CAPITULUM DE DIVERSITATE SENCIENDI DE COMPOSICIONE CORPORIS (I, 1, 3) CAPITULUM DE COMITANOIA HYLE Et FORME (I, 1,, 4) CAPITULUM DE ACCIDENTIBUS

d . 2 ) DIVISIO SECUNDA. De divisione entis.. (I, 2, 1) IUDICIUM PRIMUM. Ens dividitur in univeraale et partlculare (I, 2, 2) IUDICIUM 8ECUNDUM. Universale nan potest habere plura singularia nisi unumquodque discernatur ab alio (I, 2, 3) IUDICIUM TERCIUM. E&se aliud eet ab essencia eius (I, 2, 4) IUDICIUM QUARTUM. Quidquid eat accldentale alicui, illud causatum eet XV

5

5 8 10 16 19

27 27 28 29 30

XVI

REGISTRUM

(I, 3) DIVISIO TEBTIA.

Esse dividitur in unum et multa

a * ) DIVISIO QUARTA.

Ens dividitur in prius et pogterius

(I, 5) DIVISIO QUINTA. (I. 6)

FAG.

32 36

Ens dividitur in causami et causatum

37

DIVISIO SEXTA. Ens dividitur in flnitum et infinitum

40

(1.7) DIVISIO SEPTIMA,

Ens dividitur in id quod est in patencia, et in Id quod est in effectu

43

(1.8) DIVISIO OCTAVA.

Ens dividitur in id quod debet esse, et in id quod posBibile eet esse

46

(II.) TRACTATUS SECUNDUS. DE ESSE POSSIBILE ET ES6E DEBITUM CAUSA

(II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II, (II,

1) PRIMUM. Necesse esse not eat accidens 2) SECUNDUM. Necesse esse non eet corpus .. 3) TERCIUM. Necesse ease non est slcut forma. 4) QUARTUM. Quod eius esse non est aliud ab eo quod est ipsum 6) QUINTUM. Necesee ease ab alio ut causa non pendet 6) 8EXTUM. Necesse esse ex alio ex sensu relacionis non pendet 7) 8EPTIMUM. Necesse esee comparem non habet 8) OCTAVUM. Nichil poteet designari in necesse ease quod eit superadditum esfiencie illius 9) NONUM. Necesse esse non potest permutari 10) DECIMUM. Ex neceisee esse non provenit nisi unum quid 11) UNDECIMUM. Neceese esse non dlcitur iubBtancla 12) DUODECIMUM. Quicquid est ab lllo habet ease

62

52 52 53 53 53 64 64 55 56 66 67 68

REGISTRUM

(III.)

XVII

TRACTATUS TERCIUS.

DE ASSIGNACIONIBUS PRIMI

(III, A)

PREPOSICIO. In necesse esse nullo moda pluralitas est SENTENCIA PRIMA. Primum principium est

(111,1)

vivens SENTENCIA 8ECUNDA. Scire seipsum non addit sibi aliquid SENTENCIA TERCIA. Primus scit omnes species et genera SENTENCIA QUARTA. Sciencia omnium eub sclencia sui multitudinem in elus sciencia

(III, 2) (III, 3) (III, 4)

non inducit , SENTENCIA QUINTA. Deus scit possibilia . SENTENCIA SEXTA. Primus scire stagularia sciencia in qua ecit preterit urn et futurum et preeens non potest (III, 7) SENTENCIA SEPTIMA. Primus est volens (III, 8) SENTENCIA OCTAVA. Primus eat potens . (III, 9) SENTENCIA NONA. Primus est sapiens .. (III, 10) SENTENCIA DECIMA. Primus eet largissimus (III, 11) SENTENCIA UNDECIMA. Primus et angell (III, 5) (111,6)

delectantur in ipso (III, B.) CAPITULUM DE ASSIGNANDIS PERFECTE PROPRIETATIBUS PRIMI

(IV.)

TRACTATUS

(IV, 1, 2) (IV, 1, 2) (IV, 2, 1) (IV, 2, 2)

62

62 63 64 66

66 70 71 73 77 78 79 80 87

QUARTUS.

DE OPERIBUS PRIMI

(IV, 1, 1)

FAG.

PROPOSICIO PRIMA. De substanciis secundum consideracionem impressionis .. PROPOSICIO SECUNDA. Divieio in perfectum et in imperfectum PROPOSICIO TERCIA. Proprie de corporibue SENTENCIA PRIMA. De eo quod significant corpora inferiora SENTENCIA SECUNDA. De corpore quod determinant partes

90

90 91 91 92 94

XVIII

REGISTRUM

(IV, 2, 3) (IV, 2, 4) (IV, 2, 5) (IV, 2, 6)

FAQ. SENTENCIA TERCIA. Tempus camitatur motum 97 SENTENCIA QUARTA. Motu¤ , natura, incllnacio diversa eunt 99 SENTENCIA QUINTA. Composita natu-aliter nan moventur 101 SENTENCIA SEXTA. Quod est motus perpetuus 102

(IV. 3) DICCIO DE CORPORIBUS CELESTIBUS 10* (IV, 3, 1) (IV, 3, 2) (IV, 3, 3) (IV, 3, 4) (IV, 3, 5) (IV, 3, 6) (IV, 3, 8)

SENTENCIA PRIMA. Corpora celeatia voluntate moventur SENTENCIA SECUNDA. Motor cell eet res Intelligibilis SENTENCIA TERCIA. Corpora celestia, propter curam. inferioris mundi non moventur SENTENCIA QUARTA. Sunt intelligent nude SENTENCIA QUINTA. Experlencia signiflcat esse multitudinem celorum SENTENCIA SEXTA. Unum corpus celeste non potest esse causa alterius .... SENTENCIA SEPTIMA. Intelligences nudas oportet esse multas

(V.)

105 106 107 112 115 116 117

TRACTATUS QUINTUS.

DE HOC, QUOMODO OMNIA HABENT ESSE A PRIMO PRINCIPIO, ET QUOMODO EST ORDO CAUSARUM ET CAUSATORUM, ET QUOMODO OMNIA PROVENIUNT AD UNUM QUI EST CAUSA CAUSARUM

TRACTATUS ISTE

119

n¨

REGISTRUM

XIX

PARS SECUNDA. PAO.

130

(I) TBACTATU8 PRIMUS 130 (I)

CAPITULUM LOQUENDI DE NATURALIBUS

..

130

(I, 1)

DICCIO DE MOTU

131

(I, 2)

DICCIO DE LOCO

135

(II) TRACTATUS SECUNDUS proprie de simplicibus corporibus

141

(III) TRACTATUS TERCIUS de complexione et de compositis

154

(IV) TRACTATUS QUARTUS de anima vegetabili et animali etn human

162

(IV, 1) DICCIO DE ANIMA VEGETABILI 162 (IV, 2) DICCIO DE ANIMA ANIMALI (IV, 3) DICCIO DE CERTITUDINE APPREHENSIONUM EXTERIORUM (IV, 4) DICCIO DE SENSIBUS INTERIORIBUS (IV, 5) DICCIO DE ANIMA HUMANA

(V) TRACTATUS QUINTUS de eo quod fluit in animam ab intellige-ncia agente (V, 1) (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V, (V,

PRIMUM. Quomodo anima signiflcat esee intelligeaciam agentem 2) SECUNDUM. Quomodo flunt in anima Intellectus abstract! 3) TERCIUM. De felicitate 4) QUARTUM. Cruciatus 5) QUINTUM. De causa vere visionis 6) SEXTUM. De varils somniis 7) 3EPTIMUM. De causa cognoecendi futura . . 8) OCTAVUM. De causa vldendl formas que non habent ease 9) NONUM. De causis miraculorum 10) DECIMUM. Necesse est prophetam esse

162 163 165 169 172

18S

183 184 185 186 188 190 191 192 193 196

This page intentionally left blank

PARS PRIMA

INCIPIT TRACTATUS DE SCIENCIA QUE APUD PHILOSOPHOS VOCATUR DIVINA. Usus fuit apud phylosophos preponere naturalem scienciam. Nos autem eligimros preponere divinam eo quod 5 magis necessaria est et maioris diversitatis est; et quoniam ipsa est finis omnium scienciarum et inquisicionis earum. Unde ipsi propter diflfieultatem et obscuritatem suam postposuerunt earn; et quia difficilius est earn scire ante naturalem. Nos autem interponemus aliqua de naturalibus 10 sine qui’bus non potest divina intelligi; et complebimus id quod dicturi sumus de inteneionibus huius divine sciencie in duabus proposicionibus et quinque tractatibus. Quorum primus est de divisionibus esse et de iudiciis1 eiua Seeundus de causa universi esse que est deus altissimus; tercius de 15 proprietatibus eius. Quartus de operibus eius et de comparacione eorum que sunt ad ipsum. Quintus est quomodo habent esse ex illo secundum inteneionem eorum. Preposicio prima est de divisione scienciarum. Non est dubium quod omnis sciencia habet subiectum, de cuius dis20 posicionibus inquiritur in ilia. Omnia autem que sunt de quibus possibile est tractari in scienciis-, dividuntur in duo, scillicet, in ea que habent esse ex nostro opere, sicut omnia opera humana ut leges, constituciones, dei cultus, exercicia, bella et cetera huiusmodi; et in ea que non habent esse ex 25 nostro opere ut celum, terra, vegetabilia, aaimalia, metalla, spiritus et cetera huiusmodi. Sine dubio igitur cognjeio sapiencie dividitur in duo; quorum unum est quod facit scire disposiciones nostrorum operum et vocatur sciencia ^

Ir

2

algazelis metaphysica

(PARS

activa; cuius utilitas est cognoscere per earn maneries accionum agendarum, per quas proveniant utilia nobis in hoc mundo, et certificatur nostra spes de vita eterna. Alterum est quo cognoscuntur disposiciones omnium que sunt; ad 5 hoe ut describatur in aninrabus nostris forma universi esse secundum ordinem suum sicut describitur forma visibilis in speculo; huiusmodi autem deseripcio in nostris animabus est perfeccio ipsarum, quoniam aptitudo anime ad recipiendum ea proprietas est ipsius anime. Unde describi ea 10 in anima, in present! quidem est summa nobilitas et in futuro causa felicitatis sicut in sequentibus ostendetur, et hec dicitur sciencia theorfca. Unaqueque autem harum scienciarum dividitur in tria. Activa enim dividitur in tria; quorum unum est sciencia disponendi conversacionem suam 15 cum omnibus hominibus; homo enim est creatura quam necesse est conversari cum hominibus, quod non potest sibi bene ordinari ita ut utile sit ei in hoc mundo, et in futuro ¥ nisi secundum modum proprium; huius autem sciencie radix est sciencia fidei. Sed perfeccio eius sunt sciencie disposi20 cionum que necessarie sunt ad regendas civitates et cives earum. Secundum est sciencia disponendi domum propriam per quam eognoscitur qualiter sibi vivendum sit cum uxore, et filiis, et servis, et cum omnibus domesticis suis; tercium est sciencia moralis qua eognoscitur | qualis in se debeat Iv 25 esse homo scilicet castus, et utilis in suis moribus, et proprietatibus, et quoniam omnis homo vel est solus, vel admixtufi aliis; admixtio autem vel est proprie cum domesticis sue domus, vel communiter cum concivibus; idcirco hec sciencia secundum has tres disposiciones dividitur in tria 30 sine dubio. Sciencia vero speculativa similiter dividitur in tria. Quorum primum dicitur sciencia divina et philosophia .prima. Secundum dicitur sciencia diseiplinalis vel mathematiea, et vocatur sciencia media; tercium est scien35 cia naturalis et sciencia infima; hec autem sciencia non ob

(I)

DE DIVISIONS SCIENCIARUM

,3

alind dividitur in tria nisi quia onmia que intelliguntur, vel sunt omnino extra materiam nee coherent corporibus convertibilibus et mobilibus, ut est ipse deus altissimus, et angelus, et nnitas, et causa, et causatum, conveniens et inconveniens, 5 et esse, et privacio, et similia. Ex quibus quedam snnt que impossibile est existere in materia sieut est deus, et essencia angelica. Quedam vero sunt que licet non habeant debitum existendi in materia accidit tamen eis existere in materia sicut est unitas et causa. Corpus enim dicitur unum et dici10 tur causa, sicut dicitur eciam angelus. Ex necessitate vero sua non habent existere in materiis. Vel pendent ex materia, et hoc ex necessitate uno duorum modorum. Aut enim non possunt existimari sine materia propria ut homo, vegetabile, celum, terra, minere, et relique species corporum; 15 aut possunt estimari sine materia propria ut triangulus, rotundum, et longum; hec enim quamvis non habent esse nisi cum sunt in materia, tamen quantum ad esse non debetur eis materia propria, eo quod possunt poni in ferro, ligno, terra, et aliis hums-modi, non sicut homo qui non potest 20 intelligi, nisi in materia propria que est caro, ossa, nervi, et cetera. Si enim materia hominis ponatur lignum, non homo erit; quadratus autem sive sit in cera sive in ligno, sive in aliis quam pluribus semper quadratus erit; hec enim possunt estimari, et intelligi absque ulla eonsideracione 25 materie. Sciencia igitur que tantum tractat de his que sunt omnino extra materiam est theologia. Que vero tractat de his que possunt estimari extra materiam, sed non habent esse nisi in materia est mathematica. Que vero tractat de his que non habent esse nisi in materiis signatis 30 est naturalis: hec igitur causa est quare hee sciencie distri’buntur in tria. Speculacio igitur philosophic consistit in his tribus seienciis et in illis traetatibus. Preposicio secunda est de ostensione subiecti istarum scienciarum. ut ex hoc appareat subiectum sciencie divine 35 in cuius via sumus.

4

METAPHYSICA (PARS I¨)

para

Sciencie autem naturalis subiectum est corpora mundi secundum quod cadunt in motum, et in quietem, et permutacionem non secumdum quod habent numerum, mensuram, et formam, et rotunditatem nee secundum quod partes 5 eorum comparantur aliis, nee secundum quod sunt factura dei altissimi. Consideracio enim corporis potest fieri his omnibus modis; | naturalis autem tractator non considerat corpora nisi secundum quod permutantur et convertuntur tantum. Sciencia vero naturalis habet plures ramos, sicut 10 medicinam, ymagines, incantaciones, allecciones, et cetera. Mathematice vero subiectum universaliter quantitas est, sed divisim magnitude, et multitude, mathematica eciam habet plures radices et ramos, sed radices sunt sciencia geometric, et sciencia uumeri et sciencia de forma mundi scilicet 15 astrologia et musica et eius rami sunt sciencia de aspectibus, sciencia de ponderibus, sciencia de machinis mobilibus, sciencia de artificiis, et ingeniis et ceteris. Sciencie vero divine subiectum est id quod est communius omnibus1 scilicet esse, simpliciter, vel absolute. Quod autem queritur in hac 20 sciencia sunt consequencia ipsoim esse in quantum ipsum est esse tantum, que sunt substancia et accidens, universale et singulare, unum et multa, causa et causatum, in potencia et effectu, conveniens et inconveniens, quod debet, vel quod est necesse esse, et possibile et similia; hec enim omnia 25 consecuntur esse ex hoc quod est ens non sicut triangulacio, et quadracio que consecuntur ens, sed postquam fit mensura, nee sicut paritas et imparitas que consecuntur ens, sed postquam fit numerus, nee sicut albedo, et nigredo, que non consecuntur ens nisi postquam fit corpus naturale. Et 30 omnino quidquid dicitur quod non consequitur ens, nisi postquam fit subiectum alicuius harum duapuiu arcium scilicet mathematice et physice, profecto illud non pertinet ad cohsideracionem hums sciehtie divine. Incidit autem in hanc scienciam, consideracio de causa universi esse. Ens 35 enim dividitur in causam, et causatum, et incidit consi-

2r

(I. 1)

DIVISIO PRIM A ESSE

5

deracio de unitate cause et quod ipsa est necesse esse, et consideracio de proprietatibus eius, et quod reliqua encia pendent ex ea, et qualiter fluxerunt, ex ea. Sed consideracio huius seiencie proprie de unitate, voeatur sciencia divinia, 5 et sciencia dominacionis. Que autem remocior est a dubietate, et errore, mathematica est: naturalis vero magis impedita est eo quod naturalia semper in permutacione sunt quapropter aliena sunt a certitudine quod non fit in mathematieis; hee igitur preposiciones sunt. Sequitur de tractati10 bus quorum primus est de divisionibus esse et de eius accidentibus esseneialibus et hec declarabuntur divisionibus.

PRIMA DIVISIO ESSE. Prima divisio esse , vel niger, vel calidus, et interrogatur de eo per quid est, respondebitur illud idem est scilicet pannus; nigredo enim, vel calor, adveniens non aufert ei esse pannum, nee destruit veritatem sue essencie. Sperma vero postquam convertitur in hominem non potest responde25 ri sperma ad interrogacionem factam de eo per quid est. Similiter et terra postquam fit mus non potest dici esse terra. Calor ergo et color sunt affecciones quibus advenientibus pannus remanet pannus; terra vero non remanet terra suscepta forma muris nee sperma remanet sperma, 30 suscepta forma humanitatis. Calor ergo et forma humanitatis equalia sunt quantum ad hoe quod utrumque eget aliquo in quo subsistat; sed inter ea in quibus subsistunt, et inter se differencia est; necesse est igitur ut conveniamus in duabus appelacionibus (sic) diversis, scilicet ut quicquid 35 est sicut color, et calor panno, dicatur aecidens, et id in quo

(I. 1.)

ESSE DIVIDITUR

7

subsistit accidens, dicatur subiectum. Secundum hanc igitur convenienciam appellandi, intelligitur accident quod existit in subiecto: subiectum vero eius intelligitur quod per se existit sine illo; quidquid autem est ut humanitas vocatur 5 forma, et id in quo existit vocatur yle. Quapropter lignum subiectum est forme lecti, et est yle forme cineris post combustionem; remanet enim lignum suscepta forma lecti et non remanet lignum suscepta forma cineris; | forma autem vocatur substancia eo quod sic convenerunt philosopbi, ut 10 substancia sit omne ens quod non est in subiecto; forma vero non est in subiecto sicut ostendimus; hyle quoque substancia est; dividitur ergo substancia in quatuor species que sunt hyle, forma, corpus, et intelligencia separata per se existens. In omni autem corpore inveniuntur tres prime 15 substancie sicut in corpore quod est compositum ex forma aqueitatis, et ex hyle que substinet formam. Igitur hyle per se substancia est, et forma per se est substancia et coniunctum ex utroque quod est corpus est substancia. Hec igitur est exposicio divisionum in intellectu, secundum quod 20 in appelacionibus convenerunt; tres autem illas substancias esse demonstracionibus ostendetur in sequentibus, preter corpus quod visui subiacet. De intelligencia enim, et de hyle, et de forma, probacio queritur sine dubio. Sequitur ergo ex hoc ut et substancia dicatur id in quo aliquid 25 existit, et id quod in eo existit. In quo discordamus ab imperitis, qui dicunt forma esse esse accidens, consequens esse eius in quo existit; quomodo autem forma non erit substancia, cum per earn constituatur essencia substancie, et declaretur veritas eius esse? Quomodo eciam forma 30 erit accidens, cum accidens sit veniens in subiectum, post constitucionem subiecti per se; hyle eciam est consequens formam ad sui constitucionem; quapropter radix substancie quomodo non erit substancia?

3r

8

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I')

CAPITULUM DE ASSIGNACIONE DIFFINICIONIS CORPORIS.

Postquam intellectus dividit substanciam in corpus, et non corpus, ex omnibus autem substanciis solum corpus est quod apprehenditur sensu nee eget demonstracione; idcirco 5 oportuerit incipere ab ostensione sue diflmicionis et sue certitudinis. Corpus est igitur omnis substancia in qua possunt poni tres distensiones intersecantes se, secundum rectos angulos. Cum enim consideraveris essenciam intelligencie, et dei altissimi, non poteris ponere in ea longitudi10 nem, nee distensionem ullo modo. Cum vero consideraveris, celum, vel terram, vel aliquod aliorum corporum, possi’bile erit tibi ponere in eis, distensionem continuam receptibilem divisionis et separacionis. Distensio autem ad unam partem vocatur longitude, et hec invenitur in linea 15 tantum. Et distensio ad duas partes, vocatur longitudo, et latitude, et hee duo inveniuntur in superficie tantum, quoniam superficies distenditur ad duas partes; linea vero ad unam tantum; nichil autem invenitur quod distendi possit ad tres partes nisi corpus. Quicquid ergo est in quo 20 possunt estimari tres distensiones sese intersecantes secundum rectos angulos corpus est. Ideo autem apposuimus secundum rectos angulos, quoniam sine hoc possibile est poni in quolibet corpore multo plures distensiones non secundum rectos angulos ut est hoc.

25

Si autem ponatur intersecare se secundum rectos angulos, tune non potuerunt esse plures quam tres, scilicet, longitudo, latitude, et profu-nditas. Angulus autem rectus est quern facit linea recta stans super medium alterius linee recte non inclinata ad alteru-

(I. 1. 1) I

DE DEFINICIONE CORPORIS

9

tram duarum | parcium, sic ut equentur utrique anguli 3v. qui fiunt ex utraque parte, et tune cum equales fuerint vocabitur uterque rectus ut est hec. Si vero inclinata fuerit ad aliquam parcium, verbi gratia, 5 dextrorsum sicut hec est; tune angulus qui fit ex parte sue inclinacionis fiet angustior angulo sibi opposite, et vocatur acutus, et latus angulus sibi oppositus, vocatur expansus. Quidam autem diflSnierunt corpus dicentes corpus est quod est longum, 10 latum et profundum, vel spissum. Sed hee difSnicio incircumspecta est. Corpus enim non est corpus propter longitudinem, et latitudinem et spissitudinem que sunt in eo in effectu, sed propter aptitudinem recipiendi tres dimensiones, scilicet, longitudmem, latitudinem, et spissitudinem, 15 quod sic probatur. Si enim acceperis ceram et figuraveris earn secundum longitudinem unius palmi, et latitudinem duorum digitorum, et spissitudinem unius digiti, corpus quidem est sed non in quantum habetur in ea longitudinis, et latitudinis, et spissitudinis; quoniam si postea posueris 20 earn rotundam, vel alterius modi, destruentur ipse disteneiones signate, et succedent alie distensiones loco illarum; forma vero corporea nullo modo mutata est. Mensure igitur que sunt in corpore in effectu, accidentes sunt extra essenciam corporis. Sed sunt committantes (sic) insepara25 biliter, sicut in figura celi. Accidentale enim inseparabile est, ut nigredo ethiopi; essenciale igitur corpori quod est ei forma corporea, est ess˙ aptum recipere posicionem difltensionum, non habere illas in effectu; mensura vero que est in eo in effectu accidens est. Quapropter conceditur unum 30 corpus recipere maiorem, et minorem mensuram. Aliquando enim fit minus, aliquando fit maius per se sine aliquo extrinsecus addito, quoniam mensura est accidens illi, et nulla

10

ALOAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

mensurarum est ei magis proprie designata, per quod significatur quod mensura non est veritas corporeitatis eo quod equalia sunt corpora in forma corporea, nee intelliguntur secundum earn aliquo modo diversa; sunt autem diversa in 5 quantitatibus sine dubio.

CAPITULUM DE DIVERSITATE SENCIENDI DE COMPOSICIONE CORPORIS.

Diversa eoim senserunt homines de composicione corporis, nee possumus scire veritatem in hoc, nisi prius 10 ostenderimus que sentenciarum sit verior; de qua re sentencie tres fuerunt. Quidam enim dixerunt corpus esse compositum ex partibus indivisibilibus intellectu et effectu que dicuntur athomi. Illi vero vocabant eas unitates, et substancias impares, et ex his componi corpus dixerunt. Alii 15 vero dixerunt corpus nullomodo esse eompositum, sed est ens unum veritate essencie, et diffinicione | non habens in se 4r dinumeracionem. Alii dixerunt quod corpus est compositum ex materia, et forma. Destruitur autem prima sentencia illorum qui dixerunt corpus esse compositum ex. 20 substanciis inparibus sex modis. % Primus est quod si ponatur una illarum substanciarum inter duas, tune unaqueque illarum duarum extremarum vel tanget de media idem quod tangit alia vel aliud. Si vero tangit aliud, tune divisibilis est, quoniam id quod occupa25 vit una extremarum non est id quod occupavit alia. Si vero idem tangunt, sine dubio hoc est impossibile. Sequitur enim ex hoc quod unaqueque extremarum penetrabit mediam totaliter, eo quod totam tetigit cum ipsa nuilam habeat totalitatem, quoniam una est. Una autem earum tetigit 30 aliquid eius, ergo iam totum tetigit. Et alia similiter teti-

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

11

git totum; sequitur ergo lit unus fit locus trium et medie. Alioquin media sequestraret inter duas extremas et una extremaruni tangeret aliud quam alia. Non enim potest tangere una idem quod alia, nisi penetraverit una earum in 5 aliam. Similiter eciam si supervenerit tercia, vel quarta, vel plures, eveniet sie. Sequetur necessario ut spacium mille parcium, non fit maius spacio unius partis. Hoc autem inconveniens esse manifestum est; tune enim nichil posset componi ex eis. 10 Secundus est ut disponantur quinque substancie predicte in modum linee, et super duas extremitates linee ponantur due hoc modo. Intellectus autem sine dubio potest recipere hanc posicionem, scilicet, poni illas duas partes suprapositas simul 15 incipere moveri equaliter contra se quousque iungantur. Et hoc posito, unaqueque illarum secabit partem de media; media igitur iam dividitur, alioquin sequitur illas non posse sibi occurrere motu equali. Sed cum inceperit moveri, et una earum pervenerit ad secundam partem linee, quiescat 20 ibi donee alia perveniat ad terciam partem. linee. Sed unde hec varietas huius motus inequalis, vel unde accidit hoc pocius dextre quam sinistre cum utraque eque potuit hoc facere, et utraque eque sit motus receptibilis. Tercius est ut ponantur due linee, quarum queque sit ex sex partibus, 25 sed una earum sit linea dbt altera linea cd, et sint equidistantes et contra se hoc modo.

Ponamus autem duas partes incipere moveri; unam earum de a ad 6 alteram de d ad c ita ut opponantur sibi, una supra alteram. 30 Sine dubio primum opponetur sibi, et fiet una supra alteram, I et equidistabunt; deinde pertransibit una alteram,

4v

12

algazelis METAPHYSICA

(PARS

et possibile est ut ponantur mover! equaliter. Et tune si substancia inpar est, eas coneurrere inpossibile est. Quoniam concursus earum non potest esse nisi uno trium modorum; aut enim concurrent in duobus punetis, que sunt, e 5 et h, et tune una pertransit tres partes sue linee, et altera duas; aut concurrant in duobus punctis, que sunt t et z, et tune una earum pertransit tres partes et altera duas; motus ergo non erit equalis; aut una earum erit in puncto t, et altera in puncto e, et unaqueque earum pertransibit duas 10 partes; puncta autem e et t non sunt directe opposita; destruitur ergo direeta opposieio et pertransicio per equalitatem motus, quod omnino inpossibile est; hoe autem non fit impossibile nisi quia posuimus substaneiam indivisibilem; opponentur autem super dimidium utriusque. Omnis 15 enim longitudo recipit divisionem in duo dimidia equalia; ergo dimidiacio linee est medium earum, et sic sunt recte opposite una super alteram. Quartus est ut ponantur sedecim substancie inpares continue iuncte in figuram quadratam, quatuor in quatuor hoc

20 modo:

Nos autem quamvis posuerimus eas disiunctas, tamen iutelligamus eas eoniunctas sic ut nullum spacium sit inter eas, et tune sine dubio latera equalia sunt; unumquodque enim latus compositum est ex quatuor partibus, et diame25 trus eius similiter ex quatuor. Sequitur ergo quod diametrus ems sit equalis unicuique laterum quod est inpossibile. Omnis enim diametrus secans quadratum in duos triangulos equales semper est maior quolibet laterum et hoc patet sensui in omnibus quadratis, et probatur in geometria; hoc 30 autem fit impossible si ponimus esse substancias impares.

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

13

Quintus est quod si nos posuerimus baculum erectum ad radium solis, sine dubio faciet umbram, et tune per radium a termino umbre que sit a sumitate baculi usque ad solem exteriditur linea recta. Necesse est ergo tune moveri 5 umbram cum sol movetur aut non. Radius autem non porrigitur nisi in directum. Si ergo cum movetur sol non movetur umbra, tune una linea ex una parte habebit duas extremitates, unam in loco ubi prius erat sol, et aliam in loco ad quern postea motus est sol quod est impossibile. Si autem 10 movetur umbra, tune cum eol moveatur uno athomo, et umbra movetur minus uno athomo, igitur dividitur athomus; si vero umbra movetur tantum quantum sol, hoc quidem est inconveniens. Sol enim pertransit milies milies milia miliariorum, cum umbra non moveatur quantum est tenuitas 15 unius pili. Sextus est. Rota lignea vel lapidea cum revolvitur, sine dubio partes sui medii minus moventur, quant partes extreme quoniam | circulus medius minor est circulo 5r partes extreme quoniam circulus medius minor est circulo 20 extremo. Cum autem circulus extremus movetur uno athomo, tune medius circulus aut movebitur minus eo et sic dividitur athomus, aut non movebitur, et sequetur tune omnes partes rothe separari sic ut quedam moveantur, et quedam non, sed quiescent et hoc falsum esse iudicat sen25 sus; partes enim rothe non separantur ullo modo. Destruccio autem secunde sentencie qua dicitur quod nullomodo est compositum sed est ens unum, diffinieione, et veritate sue essentie est hec: si aliqua duo vere dicantur de eo quod est unum omni modo, tune unum earum vere dicitur de alio. 30 Nos autem ostendemus aliqua vere duo posse dici de corpore quorum unum non est verum de alio. Forma autem corporea intelligitur esse continuacio sine dubio. Corpus vero continuum omnino est receptibile discontinuacionis. Receptibile autem discontinuacionis, aut est ipsamet continu35 acio, aut aliud. Ut autem receptibile ’discontinuacionis sit

14

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS p)

ipsamet continuacio, hoc impossibile est; reeeptibile enim est id quod permanet cum recepto, non autem potest dici quod privacio precedat habitum. Ergo continuacio non est receptibilis discontinuecionis, necesse est igitur aliud 5 esse receptibile utriusque, continuacionis scilicet et discontinuacionis. Et hoc receptibile vocatur hyle, secundum quod convenerant phylosophi. Continuacio vero recepta vocatur forma. Non potest autem corpus intelligi, sine continuacione, nee continuacio nisi in continuo, nee distensio nisi 10 in distenso. Continuum ergo aliud est a continuacione per diffinicionem, et per proprium esse, non sunt tarn en diversa locis, nee potest unum discerni ab alio, de significacione sensibili, sed intelligibili. Eo quod intellectus tale quid iudicat de uno quod non iudicat de alio, scilicet iudicavit re15 ceptibile discontinuacionis non posse esse continuacionem. Iudicavit tamen aliquid esse receptibile discontinuacionis. Igitur illud aliud.est a continuacione; intellectus igitur iam deprehendit inter ea diversitatem; nichil autem est a se ipso diversum; hec igitur probacio est quod yle, et forma sunt in 20 omni corpore. In essencia autem dei et essenciis intellegenciarum et essencia accidentis, quoniam non potest poni continuacio, vel discontinuacio, idcirco non sequitur, ut sit in eis composicio. Sola autem corpora necessario sunt composita ex forma, et hyle, sine dubio ; provenit igitur ex pre25 dictis omnibus, quod tercia sentencia sit vera. Quoniam corpus non est compositum ex athomis nee difflnitis, nee infinitis. Si enim athomi essent infiniti, tune corpus non posset scindi, ab uno extreme usque ad aliud, eo quod non potest perveniri ad medietatem tocius, nisi prius pervenia30 tur ad medietatem medietatis, et similiter prius ad medietatem medietatis medietatis, et sic provenient medietates infinite. TJnde non est possibile ea incidi. Corpus autem non habet partem in effectu, sed in potencia; non habet enim partes | nisi cum partitur, nee incisi35 ones nisi cum inciditur, nee separaciones nisi cum separa-

5^

(I. 1. 2)

DE COMPOSICIONE CORPORIS

15

tur. Cum autem quis dicit corpus esse divisibile, vel incisibile, vel separabile non intelligat illud aptum esse ad hee, errat; corpus enim continuum unum, quomodo erit divisibile, vel incisibile, vel separabile? Verumtamen aptum est 5 ad hec: hec autem tria, scilicet divisio, incisio, separacio, nomina sunt unius rei et dicuntur de ea secundum potenciam, non secundum effectum, nee sunt in effectu, nisi ex his tribus scilicet, vel separacione parcium a seipsis, vel diversitate accidentis in corpore, sicut in ligno multorum colorum in 10 quo pars alba alia est nigra, vel in estimacione, scilicet, cum estimes de uno extreme corporis sine alio. Et id de quo tantum extimas (sic) aliud est ab eo de quo non extimas, et est tua extimacio de illo, sicut posicio digiti super illud. Cum enim posueris digitum tuum super unum extremum 15 corporis, id quod tangis, aliud est ab eo quod non tangis; fit ergo divisio. Similiter id de quo tantum est tua estimacio aliud est ab eo de quo non estimas. Idcdreo difficile est estimare corpus unum non habere partem, eo quod semper occurrit estimacioni prius cogitare de una parte quam de 20 alia, et de una sine alia, per posiciones; unde apud extimacionem corpus semper erit divisum, divisione estimabili, cum ipsum non habeat in se divisionem. Sed accidit ei divisio ex accione estimaeionis, cum revera non sit nisi aptum ad accionem estimacionis. Et quoniam manifestum est hanc 25 aptitudinem facile recipere hec, nee inmaginacio potest separari ab ea, ideo extimacio non potest credere quoniam corpus constans ex partibus consimiljbus, sicut est una aqua, sit unum. Quod autem estimacio credit se seire quod aqua que est in profundo vasis alia est ab ea que est in sumo 30 (sic) vasis, hoc quidem verum est; divisio enim accidit ex diversitate tangendi diversas partes; adhuc eciam quod estimacio ponit duas partes non contingentes ipsum vas, et quod est a dextris, necessario alia est ab ea que est a sinistris, hoc quoque verum est. Sed non pervenit hec divisio 35 nisi ex diversitate accidendi esse a dextris, vel a sinistris

16

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

vel appropinquandi ad superficiem, vel ad medium vasis. Et hoc totum facit debere esse divisionem. Si autem removentur he omnes diversitates, et intelligatur unum corpus consimile undique, tune iudicabit intellectus esse unum non 5 habens partem in effeetu, quamvis sit receptibile divisiouis. Et hec quidem est deteccio eius quod erat occultum in hoc.

CAPITULUM DE COMITANCIA HYLE ET FORME.

Hyle non habet esse in actu per se sine forma ullo modo; esse enim eius numquam est sine forma. Similiter forma 10 non existit per se sine hyle. Signa autem quod j hyle non potest esse vacua a forma duo sunt. Unum est quod si hyle posset esse vacua a forma, necessario vel posset ipsa, vel plaga et locus eius ubi esset per manum designacione sensibili designari vel non. Si autem ipsa posset manu 15 designari, tune habeat duas partes, quoniam quod tangeretur de ea ex una parte, non esset id quod tangeretur de ea ex alia parte. Ergo esset divisibilis. Ergo esset in ea forma corporeitatis, quoniam nichil aliud intelligitur esse forma corporea, nisi receptibile esse divisionis. Si autem non 20 posset manu signari, similiter falsum esset. Quoniam cum forma sibi advenit, vel ipsa est in omni loco, vel in nullo omnino vel in uno tantum, et non in alio; hec autem tria falsa sunt de ipsa. Ergo quod inducit ad hoc, falsum est: destruccio autem eius quod fit in omni loco, vel in nullo manifesta 25 est; quod autem approprietur uni loco, et non alii, destruitur sic, quoniam forma corporea ex hoc quod est eorporea, non eget loco proprie sibi designato; omnes enim loci quantum ad ipsum unus sunt. Quod autem hunc locum pocius requirit quam alium, hoc evenit ex alio quod est preter cor30 poreitatem, scilicet, ex hoc quod hyle erat in loco designa-

6r

(I. 1. 3)

DE HYLE ET FORMA

17

to, et forma adveniens invenit earn ibi, et appropriata est illi loco, et quia hyle non potest signari maim, idcirco non potest appropriari pocius uni loco quam alii. Si quis autem dixerit quod similiter potest queri de ipso corpore, scilicet 5 cur appropriatur corpus uni loco pocius quam alii, cum ipsum ex hoc quod est corpus eque conveniat omni loco, respondebitur, verum est hoc siquidem quoniam sicut non potest ymaginari hyle habere esse in effectu sine adiunccione forme subsistentis in ea, sic non potest imaginari corpus 10 habere esse absolute, cum forma tantum corporeitatis sine addicione alicuius supra formam corporeitatis, per quod perficiatur eius species; et quern ad modum non possumus imaginari ’animal’ absolute quin sit equus, vel asinus, vel homo, vel aliquod aliorum, quoniam opus est addicione, sciii15 cet ut differencia adiungatur generi ad hoc ut perficiatur eius species, et proveniat tamen esse in effectu. Igitur inter ea que sunt nullo modo invenitur corpus absolute, sed corpus specifficatum (sic), ut celum, stella, ignis, aer, aqua, terra, et compositum ex his. Igitur quod corpus appropriatur uni 20 loco pocius quam alii, hoc fit ex eius forma. Et idcirco terra ex forma terrea fit propinquior centro. Et ignis ex forma ignea fit vicinior celo; similiter de aliis. Si quis autem dixerit quod adhuc restat inquirere cur hec pars huius speciei appropriatur huic loco, pocius quam alii, videlicet 25 designans unam partem aque maris, dicat, huic parti ex hoc quod est aqua non magis competit hec pars huius loci, quam alterius cum sic possibile sit ei esse in medio sicut circa medium maris, ergo que causa facit earn appropriari huic | 6v loco pocius quam alii? Respondebitur hoc sibi accidere ex 30 hoc quod forma aqueitatis que est in ilia parte aque, ibi invenit hyle in qua substitit, verbi gracia; dicamns aerem fuisse ibi qui conversus est in aquam. Aer quidem erat ibi, cui adveniens ibi causa infrigidans convertit earn (sic) in aquam, et remansit aqua ibi, quamvis hyle non erat ibi sine 35 forma sed cum forma aereitatis, qua exuta, induit formam

18

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

aqueitatis; hec igitur est una ex causis. Alia est quia hoc quod movetur pocius ad locum ilium est ei ex causa movente, vel ex aliis; forme autem aqueitatis absolute per se, nulla ex omnibus partibus loci aque est magis assignata quam 5 alia, sed ex alia ex causis quas assignavimus que est preter earn. Manifestum est igitur, quod hyle non habet existere per se sine forma. Alterum est quod si hyle accipiatur nuda a forma vel dividitur, vel non dividitur. Si autem dividitur, tune forma 10 corporeitatis est in ea. Si vero non dividitur tune necesse est ut hoc quod resistit divisiom, fit ei vel naturale essenciale vel accidentale. Si autem ei fuerit essenciale, tune impossibile est earn ullam amplius recipere divisionem, sicut impossibile est accidens convert! in corpus, vel intelligenci15 am in corpus. Si vero fuerit ea accidentale et extraneum ab eo, tune iam est in ea forma. Ergo non est omnino vacua a forma; hec autem forma contraria est forme corporeitatis; forma vero corporeitatis non habet contrariam eicut scies cum loquemur de contrarietate. Si quis autem dixerit quod 20 postquam concedimus formam corporeitatis non separari ab hyle, "cur negatis earn esse accidens illi inseparabile?" respondebimus hoc esse impossibile quoniam subiectum est per se existens in intellectu sine accidente, quamvis non separantur in esse. Intellectus enim est via considerandi 25 esse subiecti per se, scilicet si possit dessignari per se vel non, vel dividi vel non. Et tune redeunt heedem due predicte probaciones cum addicione questionum, hoc est quoniam si hile per se non potest dessignari sed dessignacio pocius forme est que est accidens; accidens autem existens 30 est in essencia subiecti; ergo si illud subiectum non fuerit dessignatum, oportebit esse separatum ab accidente quod potest designari, et tune nee illud erit subiectum eius nee hoc accidens existit in illo subiecto, cum fuerit signatum, quod totum absurdum est. Ergo manifestum est ex premissis 35 quod hyle non invenitur sine forma, et quod forma cor-

(I. 1. 4)

DE ACCIDBNTIBUS

19

porea et hyle eciam simul non habent esse, nisi adiungatur eis differencia perficiens speciem illius eorporis. Omne enim corpus per se naturaliter tendit ad locum in quo quiescat; hoc autem non habet ex hoc quod est corpus, sed ex 5 alio insuper addito; et omne corpus aut facile potest dividi, aut difficilime, aut impossibile est dividi, et hoc totum non est ex sua | corporeitate tantum sed ex aliquo alio insuper addito. Eget enim aliquo alio insuper addito quo perficiatur esse; ex quo provenit quod corpus sit substancia, et 10 composita ex duabus substaneiis, forma scilicet et hyle; non est autem eorum composieio sicut est coniunccio duorum discretorum quorum unumquodque habet esse sine coniunccione, sed est composieio intelligibilis sicut iam didicisti.

CAPITULUM DE ACCIDENTIBUS.

15

Necessarium. est dividere accidencia, post divisionem substanciarum; prinium autem dividuntur in duo, quoniam quedarn eorum sunt quorum esseneia nullo modo per se potest intelligi, nisi aliquid aliud extrinsecus intelligatur; et quedam eorum sunt que per se intelligi possunt; et hec 20 dividuntur in duas species, quantitatem scilicet et qualitatemi; quantitas est accidens quod accidit propter mensuracionem substancie, et augmentum, et diminucionem, et equalitatem, sicut longitudo, et latitude, et profunditas, et tempus; hec enim per se intelliguntur sine respeetu alicuius 25 alterius extra se. Species autem secunda est qualitas ad quam intelligendam similiter non est necesse respicere ad aliud; que non accidit substancie propter divisionem que non aceidit substaneie ipsi; huius autem due sunt species, quoniam alia sunt sensibilia, alia non. Exemplum vero sensi30 bilium, que sensibus apprehenduntur, est ut colores, sa-

7r

20

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

pores, odores, asperitas, et planicies, mollicies, et duricies, humiditas, siccitas, calor, et frigiditas. Ea autem que non sunt sensibilia, vel sunt aptitude perfeccionis, et eius contrarium, ut potencia luctandi, et sanum permanendi, et 5 velut debilitas et infirmitas; vel sunt perf eccio ut sciencia, et mansuetedo. Ea vero que non possunt per se intelligi sine respectu aliorum, septem sunt, scilicet relacio, ubi, quando, situs, habere, agere et pati. Belacio eat disposicio accidens substancie, ex hoc quod est a liquid aliud sibi op10 positum, ut paternitaa, et filiacio, fraternitas, et amicicia, vicinitas, et equidistancia, esse dextrorsum, et sinistrorsum; quoniam paternitas non inest patri, nisi quia films est sibi oppositus; ubi est aliquid esse in loco, ut aliquid esse sursum vel deorsum. Quando vero est aliquid esse in tempore, 15 ut est heri, vel in preterite, vel hodie. Situs est comparacio parcium corporis inter se, ut est sedens, iacens, stans, quoniam ex diversitate situs crurum ex femoribus diversificantur stacio, et sessio; habere autem quod eciara vocatur habitus est aliquod sic comprehendendi aliud quod 20 moveatur ad motum eius, ut capatum, et togatum, et tu-nicatum, et calciatum; et sicut est equum esse sellatum et f renatum. Si autem non fuerit comprehendens sed motum, non erit huius predicament!, sicut si posuerit tunicam super capud suum non erit tunicatus. Si vero fuerit compre25 hendens, sed non motum, similiter non erit huius predicamenti. Domus enim compreheridit hominem, et vas aquam, sed non move-ntur motu comprehensi. ( Agere est rem sic facientem esse, ut in aliquo alio imprimat in effectu, sicut ignem calefacere, vel urere in effectu, cum hec adveniunt 30 ex eo. Pati quod est ei oppositum est incessanter suscipere impressionem ab alio ut calefieri, et f rigefieri, et similia; calefacere autem est aliud quam calidum esse, et nigrescere aliud quam nigrum esse. Quoniam caliditas, et nigredo sunt de predicamento qualitatis, que intelliguntur sine re35 spectu alterius. Ex hoc autem quod est pati, non intelligi-

7v

(I. 1. 4)

DE AOOIDENTIBUS

21

mus, nisi inprimi, et raoveri, et permutari de disposicione in disposicionem, cum intenditur calor vel remit titur. Cum vero quiescet, fiet quale a calore, neque est paciens. Intelligatur ergo differencia hec. In hoe capitulo dividitnr 5 unumquodque istorum accidencium, et probantur ipsa esse accidencia. Quantitas dividitur in duas species, continuam et discretam; continua vero dividitur in quattuor, scilicet lineam, superficiem, corpus, et tempus. Linea est longitudo, in qua non invenitur distensio, vel mensura, nisi ad 10 unam partem, et est in corpore in potcncia. Cum vero fit in effectu, vocatur linea; superficies est distensio ad duas partes, scilicet longitudinem, et latitudinem, et est in corpore in potencia, .nee venit ad effectum, nisi per scissionem corporis, et tune vocatur superficies. Sensus autem superficiei 15 est facies apparens in ipsa scissione corporis. Corpus est quod habet tres distensiones; facies igitur quam quis tangit, non considerans aliud de interioribus corporis, nisi ipsam, vocatur superficies, et est accidens, quoniam non erat ipsa existente corpore, sed postquam. scissum fuit corpus, ap20 paruit ipsa in corpore, quod intelligendum est de accidente; sicut autem superficies intelligitur scissio corporis, sic linea intelligitur extremitas superficiei, et incisio eius. Punctus vero intelligitur extremitas linee, et eius incisio. Postquam autem superficies est accidens, manifestum est 25 lineam digniorem esse accidentalitate. Verum est autem punctum non habere mensuram. Si enim haberet unam mensuram et unam distensionem, fieret linea; si vero duas, fieret superficies, sed si tres, fieret corpus; possibile est autem ymaginari lineam, superficiem, et corpus moveri 30 puncione motus. Cum autem movetur punctus, provenit inde linea. Cum vero linea movetur non in partem in quam extenditur, provenit inde superficies. Superficies vero, cum mota fuerit non in partem in quam extenditur, provenit inde corpus et hec omnia forsitan putantur vera. Sed quod linea 35 proveniat ex motu puncti, hoc impossibile est quamvis hoc

22

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I«)

tptum sit opinabile, quoniam punctus non movetur | nisi 8r prius locus fuerit; locus autem non est nisi corpus fuerit. Corpus igitur prius est quam superficies, et superficies prior quam linea, et linea prior quam punctus, et punctus prior 5 est posicione motus; tempus autem intelligitur esse mensura motus, de quo postea loquemur. Discreta vero quantitas intelligitur numerus qui eciam accidens est; numerus enim provenit ex repeticione unitatum. Si autem unum et unitas sunt accidetncia, 10 proffecto numerus, qui inde provenit, dignior est accidentalitate; discreta vero quantitas, et continue, non differunt nisi in hoc uno, quod inter partes discrete non invenitur aliqua pars communis, ad quam continuentur extrema, quoniam inter secundum et tercium, non est con15 tinuacio, nee est inter eas pars communis continuans extrema, sicut punctus qui imagiuatur communiter in medio linee continuat duas extremitates linee, et sicut linea maginata (sic) continuat duas extremitates superficiei, et sicut superficies imaginata continuat duas extremitates 20 corporis, et sicut instans continuat inter duo extrema temporis, scilicet preteritum et futurum. Quod autem unitas sit accidens, sic ostenditur, quoniam unitas vel est in aqua, vel in homine, vel in equo, vel aliquo aliorum; aqueitas autem aliquid est, et unitas aliquid aliud est^ ex quibus fit 25 aqua una que divisa fit duo, sed coniunctum una. Ergo vicissitudinantur dualitas et unitas in ea; aqua igitur subiectum est, sed unitas, et dualitas, accidencia. Verum est autem quod unus homo non potest fieri duo, quoniam unum inseparabile est ei; hoc autem non aufert ei esse 30 accidens. Igitur quod intelligitur de uno hoc est, secundum quod subiectum sit constitutum in sua essencia, et in suo esse, sine posicione unitatis, quod onmino intellegendum est de aecidente. De qualitate autem ponemus duo exempla, colores, scilicet, et figuras. Dicemus ergo quod nigredo ac35 cidens est. Si. enim ponatur non existere in subjecto, tune

(I. 1. 4)

DB ACCIDENTIBUS

23

necessario, vel potest dessignari et sic erit divisibilis, vel non potest dessignari, et non erit divisibilis. Si autem non potest designari nee dividi, tune non apponitur visui, nee apprehenditur visu. Nichil autem aliud intelligitur 5 nigredo, nisi veniens disposicio a vidente in partem aliquam que apprehenditur visu, et recipit divisionem. Si autem est divisibilis quoniam esse nigredinem aliud est quam esse divisibilem, in esse divisible conveniunt albedo et nigredo, et differunt in albificando et nigrificando. Per corpus autem 10 non intelligimus nisi divisibile; ergo nigredo dicitur, vel existere in divisibili quod est accidens, vel ipsamet esse ipsum divisibile, scilicet corpus, quod est absurdum. Veritas enim divisibilitatis est veritas corporeitatis. Non enim corpus aliud intelligitur nisi hoc; | veritas autem nigredinis est 8v 15 aliud a veritate divisibilitatis, non ipsamet. Verum est autem quod non discernitur nigredo a suo subiecto, designacione sensibili, sed intelligibili sicut diximus; igitur est accidens. Figure eciam sunt accidentes. In cera enim variantur figure, ipsa permanente in suo esse. Igitur rotunditas, et 20 quadratura, et triangulacio, sunt qualitates et sunt accidentes. lam autem dissenserunt quidam de essencia circuli dicentes circulum non esse eo quod non potest imaginari esse figura in cuius medio ponatur punctus a quo onmes linee protracte ad circumferenciam sint equales. 25 Circulum vero esse probatur per hoc quod corpus esse apprehenditur sensu. Ipsum autem vel est compositum, vel simplex; compositum vero non est nisi ex simplici; necesse est igitur ut simplex habeat esse. Simplex autem est in quo non sunt nature diverse, sed una tantum natura consimilis, ut 30 natura aque, et aeris. Si igitur maginaverimus (sic) aliquam mensuram corporis per se necessario ipsa vel habebit per se aliquam figuram vel non. Falsum est autem earn non habere figuram, tune enim esset infinita. lam autem posuimus de ea aliquam mensuram finitam. Si autem 35 habuerit figuram, tune aut erit sperica, aut quadrata aut

24

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS I¨ )

aliqua aliarum; non potest autem habere aliam figuram nisi spericam, eo quod natura rei consimilis in subiecto consimili non recipit figuram diversam ita ut in aliquo eius sit linea et in alio angulus. Inter figuras vero nulla est 5 consimilis nisi sperica; necesse est igitur ut figura eius sit sperica. Si autem sperica dividitur recta incisione, necessario incisiones apparebunt circulares. Constat igitur possibile esse circulum esse, qui est radix omnium figurarum. Sic igitur constat quantitatem, et qualitatem esse accidencia; 10 reliqua vero septem non est dubium esse accidencia; non enim sunt nisi ex relacione unius ad aliud. Necesse est igitur aliquid esse quod possit referri ad aliud. Accio autem est comparacio unius ad aliud, secundum impressionem; unde necesse est prius esse aliquid quod agat. 15 Passio est comparacio eius ad aliud, a quo paciatur. Necesse est autem prius esse aliquid quam paciatur, et necesse est prius esse quam esse in tempore, vel in loco, vel in situ. Hec igitur novem accidencia sunt. Esse autem absolute dicitur de decem rebus que sunt prima genera rerum, 20 quorum unum est substancia, et novem accidencia, que non possint designari diffinicione, quoniam non est genus universalius illis. In diffinicione autem coniunguntur genus, et differencia, esse igitur et ipsa equalia sunt, in quantum non habent diffinicionem, ipsa vero recipiunt descripcionem, 25 sed esse minime, quoniam .nichil est nocius quam esse per quod cognoscatur ipsum esse. Hec autem decem obscuriora vel minus nota sunt unde possunt describi per aliud quod est nocius illis, et hec decem vocantur decem predieamenta. Si autem queritur an esse dicatur de his decem univoce, 30 vel equivoce, respondebimus quod nee univoce nee equivoce, quamvis aliqui putaverunt illu’d dici equivoce, et quod accidens et substancia non conveniunt in esse, quoniam esse substancie non intelligitur aliud, nisi ipsamet substancia. Et esse quantitatis nichil intelligitur aliud quam ipsa 35 quantitas; esse enim est quoddam nomen conveniens diversis,

(I. 1. 4)

DE ACCIDENTIBUS

25

que non conveniunt in intellect!! nominis ut hoe nomen canis convenit | diversis sensibus appelativis. Sed hoc totum quod dicunt, falsum est duobus modis; uno quia hoc quod dicitur substaneia est ens, est sermo intelligibilis; unde si 5 esse substancie, esset ipsamet substancia, tune idem esset dicere substancia est ens, quod substancia est substancia. Cum autem dixerimus accio, et passio non sunt, fortassis verum erit aliquo ntodo. Sed si dixerimus accio non est accio, vel passio non est passio, hoc numquam erit credibile. 10 Verum si hoc quod dicimus ens idem est quod accio tune idem est dicere accio non est, quod accio non est accio. Alio, quia i>ntellectus iudicat quod de omni re vera est hec divisio, vel est, vel non est. Si autem esse non continet nisi hec decem predicamenta, tune divisio non comprehenderetur 15 in duobus, nee intelligeretur hoc verbum, sed oporteret dici quod res vel est substancia, vel quantitas, et sic usque ad decem, et sic divisio fieret in decem, non in duo; hoc autem manifestum est, ex hoc quod diximus scilicet quod questio an est, qua queritur de esse, alia est ab ea qua queritur quid 20 est, et propter hoc sustinemus queri, que res fecit colorem esse et que res fecit esse nigredinem iucausti, sed non sustinemus queri que res fecit nigredinem esse colorem et que res fecit nigredinem esse nigredinem. Diversitas autem inter hanitatem, et quiditatem cognoseitur diffinicione in25 telligibili, non sensibili, sieut diversitas forme et hile. Si autem dixerint postquam non est equivocum, sic ergo univocum hoc nomen esse ad decem, respondebimus quod nomen non dicitur univocum, nisi quod convenit multis sensibus appelativis eodem modo sine differencia potencie, et 30 debilitatis, et sine prius et posterius. Sicut animal homini, et equo, et sicut homo Petro, et vel lohanni; non enim est uni eorum sine alio, nee in nno f oreius, vel plenius quam in alio; esse vero prius est substancie et deinde quantitati, et qualitati, mediante substancia; ceteris vero predicamentis 35 convenit esse, mediantibus his duobus quantitate, et quali-

9r

26

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

tate; sic ergo accidit eis prius et posterius. Diversitas autem potencie et debilitatis est hec quod esse nigredinis quod est disposicio permanens, non est sicut esse motus, et permutacionis, et temporis que non habent permaneng ciam. Inuuo esse motus temporis, et hile, debilius est quam esse aliorum. Hec igitur decem conveniunt in esse uno modo, et differunt in esse alio modo, et propter hoc sunt media inter equivoca, et univoca, et idcirco nomen huius modi quod est ens, vocatur nomen ambiguum, eo quod ap10 tatur omnibus. Manifestum est igitur quod ens accidentale est. Igitur esse accidens est omnibus quiditatibus aliunde, eo quod esse non est eis ex ipsis. Quicquid autem inest alicui, non ex seipso, inest ei aliunde, et propter hoc prima causa est ens, sine quiditate insuper addita, sicut ostendemus 15 igitur ens non est genus alicui quiditatum. Accidens eciam hoc ipsum, respectu novem predicamentorum, convenit eis similiter. Unumquodque enim eorum habet in se essenciam suam, qua est id quod est. Convenit autem eis accidentalitas comparacione eorum in quibus existunt; nomen enim acci20 dentalitatis convenit eis res | pectu suorum subiectorum, non 9v secundum id quod sunt. Et propter hoc possible est aliqua ex illis imaginari, et dubitari de eis; si sunt accidencia vel non, non est autem possibile imaginari speciem aliquam et dubitari genus suum inesse illi, eo quod non potest homo 25 imaginari esse nigredinem, et dubitare earn esse colorem, vel equum, et dubitare ipsum esse animal. Similiter hoc nomen unum, scilicet accidens, quamvis conveniat omnibus sicut nomen ens, non est tamen essenciale alicui quiditati, nee igitur ens; nee accidens, nee unitas est genus, vel differ30 encia alicui decem rerum ullo modo. lam ergo divisimus ens in subtanciam, et accidens, et substanciam in quatuor, et accidens in novem. Et aliquas species illorum novem divisimus, et ostendimus esse accidencia. Bedeamus igitur ad dividendum esse aliis modis.

(I. 2. 1)

DIVI8IO SECUNDA. Ens dividitur in universale, et particulare. Diffiniciones autem horum iam posuimus in principio logice. Ambda dicemus iudicia eorum, que sunt quatuor et que accidunt 5 eis. ludicium primum est quod intencio que dicitur universalis, suum esse est in intellectibus non in singularibus. Quidam vero audientes hoc quod dicimus quod omnes homines unus sunt in humanitate, et omnes nigredines una sunt in nigredine, putaverunt quod nigredo universalis sit 10 aliquod unum quod sit, et homo universalis sit aliquod unum quod sit. Et anima universalis sit aliquod ens unum numero existens in singularibus naturalibus, sicut pater unus est nraltis filiis, et sicut unus sol pluribus campis; hoc autem purus error est. Si enim anima universalis esset una 15 numero, et ipsa esset in Petro et lohanne, et ceteris; Petnis vero esset sapiens, et lohannis stultus, sequereter tune unam animam esse peritam, et ignaram eiusdem rei simul, quod est inconveniens. Similiter si animal universale esset unum numero, et ipsum esset in pluribus individuis, tune sequere20 tur unum et idem animal, esse aquatile gessibile duobus pedibus vel quatuor, et volatile, quod est inconveniens; esse autem universale non est nisi intellectibus cuius rei sensus hie est. Intellectus enim recipit forman hominis et certitudinem eius cum proponitur ei aliquod unum singulare; post 25 quod si viderit aliud, non tamen renovabitur impressio in eo, sed remanet idem quod fuerat. Similiter si viderit terciuin, vel quartum, et deinceps, prof ecto prime depiccionis venientis in intellectum de Petro, comparacio ad omnes homines, eadem est. Sihguli enim homines non differunt in humani30 tate ullo modo. Si autem post ilium videt lupum, tune aliud quidditas esse, et alia depiccio diversa a prima fiet in eo. 27 

28

ALGAZELIS METAPHYSICA

(*ARS I˙ )

Id vero quod concipitur de individuo Petro, est forma singularis in intellects. Sed quod ipsa universalis intelligitur, est ex hoc scilicet quod eius comparacio | ad omne individuum lOr quod est, et fuit, et erit est una. Et qualecumque unum 5 primum propositum fuerit intellectui, hanc depiccionem habebit, et aliud superveniens non augebit; verbi gracia, sicut si sint multa sigilla, eiusdem penitus imaginis, quorum uno si ceram aliquam impresserimus, proveniet inde forma, super quam si posuerimus secundum, vel tercium sigillum, 10 non variabitur prima forma, nee subiectum imprimetur. Dicitur ergo quod depiccio que est in cera, est depiccio universalis, eo quod est depiccio omnium sigillorum sic quod convenit omnibus illis uno, et eodem modo, nee differt unum eorum ab alio in comparacione sui ad illam, et hoc, 15 res est intellecta. Si autem posuerint unam, et eandem numero depiccionem esse in sigillo argenti, et in sigillo auri, et ferri hoc quidem inconveniens est nisi forte dixerint esse unam speciem, sed numero, impressio cuiusque sigilli una alia est ab alia. Verum est autem quod impressio eorum in 20 cera, una est et depiccio veniens in ceram ex omnibus illis, una est. Similiter ergo oportet intelligi sigillacionem diffinicionum rerum in intellectu, et sensum universalitatis earum. Universale igitur secundum hoc quod est universale, existit in intellectibus non in singularibus, quoniam. 25 in exteriore esse, scilicet, esse actuali, non est homo universalis. Veritas enim humanitatis est in singularibus, et est in utrisque intellectibus. ludicium Secundum. Universale non potest habere plura singularia nisi unumquodque eorum discernatur ab 30 alio, differencia, vel accideaite. Si enim accipiatur universalitas per se nuda sine aliquo superaddito quod adjungatur ei, non potest imaginari in ea numeracio, et singularitas. Due vero nigredines in eodem subiecto simul esse non possunt; nigredo enim absolute sine dubio fit due, si 35 inter utrasque fuerit diversitas, vel subiectorum, ut due

(I. 2. 3)

ESSE ALIUD AB ESSENCIA

29

nigredines in duobus subiectis, vel temporum, ut due nigredines in eodem subiecto diversis temporibus. Si vero subiectum fuerit unum, et tempus unum, tune non imaginabitur numeraeio. Similiter non imaginabuntur duo homines 5 nisi unus eorum discernatur ab alio per aliquid quod sit preter humanitatem nudam universalem scilicet locum, f ormam, etc. Si enim inter illos non fuerit diversitas, et fuerint duo, concedi potest quod quilibet homo est duo, vel quinque et deinceps, et non discernetur numerus a numero; similiter 10 de omni nigredine. Sed manifestum est hoc absurdum esse, quod sic probatur. Si enim in uno subiecto ponaaitur due nigredines, sic ut possit dici hec et ilia et distinguatur una ab alia, tune hoc quod dicitur de ilia nigredine quod est nigredo, et quod est ilia nigredo, vel est unum, et idem 15 vel non. Si autem | fuerit unum et idem ita ut idem sit earn lOv esse nigredinem et earn esse illam nigredinem, tune quicquid dicitur esse nigredo, erit ilia nigredo. Igitur ipsa alia nigredo quam posuimus, erit eciam ilia nigredo. Non erit igitur ibi numeraeio, nee dicetur hec et ilia. Si vero hoc 20 quod dicimus ilia nigredo, sonat aliquid amplius quam hoc quod dicimus nigredo, tune aliquid insuper adiunctum est nigredini sine dubio; fit igitur alia ab alia propter illud aliquid quod adiunctum est ei. Manifestum est igitur quod impossibile est dinumerari singularia eiusdem universalis, 25 nisi addatur super u-niversale aliqua differencia, vel aliquod accidens. Uride si causa prima fuerit una per se absque omni composicione differencie, vel accidentis, proffecto non imaginabitur in ea dualitas ullo modo. ludicium Tercium. Differencia non ponitur in certitudine 30 generis, nee in essencia intencionis universalis communioris ullo modo, sed facit illud esse. Esse autem aliud est ab essencia eius Quod sic manifestatur; humanitas enim non recipitur in certitudine animalitatis eo quod essencia animalitatis plena, et Integra intelligitur constituta sine 35 humanitate, et equinitate, et differenciis ceteris. Non sicut

30

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

corporeitas que si absens intelligatur, profecto et ipsa essencia animalitatis destructa intelligitur. Si e-nim humanitas esset causa animalitati ad essenduin animalitatem sicut corporeitas est ei causa, tune animalitas non inesset equo, 5 eo quod equus non est homo, sicut animalitas non inest ei quod non est corpus. Animalitas vero tota et plena inest equo sicut homini. Igitur differencie non intrant in essenciis intencionum umversalium. Verum est autem, quod valent ad faciendum ipsa universalia esse, eo quod animal 10 non habet esse nisi equus vel homo vel aliquod aliorum. Animal autem est animal sine equinitate et humanitate. Esse ergo est aliud et quidditas aliud similiter, sicut prediximus; postquam autem hoc verum est de differencia, tune verius est de accidente, sine dubio; postquam enim humani15 tas non intrat in essenciam certitudinis animalitatis, profecto constat quod nullo modo intrat longitudo, et albedo, ludicium Quartum. Quicquid est accidentale alicui, illud causatum est. Et eius causa vel est essencia ipsius subiecti, ut moveri deorsum lapidi, et aque infrigidare; vel 20 est aliud ab esse-ncia, ut aque calefieri, et moveri sursum lapidi. Nee hoc dicimus nisi quia hoc accidens essencie, vel est causatum, vel non, sed si non fuerit causatum, tune habet esse per se; quicquid autem habet esse per se, nee destruitur ad destruccionem alterius, nee ponitur ad posi25 cionem alterius, accidens vero ad esse suum eget eo cui est aceidens sine dubio. Igitur non habet esse per se. Ergo est causatum. Et eius causa vel est in esseneia subiecti, vel extra essenciam subiecti, et hec divisio perfecta est sine dubio. Est igitur demonstracio j quomodocumque autem sit 30 causa, scilicet vel | intra subiectum, vel extra, procul dubio llr necesse est earn prius esse ad hoc ut sit causa alterius. Unde impossible est ut essencia sit causa essendi; omnis igitur essencia (quiditas) habet insuper esse; eius igitur causa est preter essenciam (quiditatem) eius. 35 Necesse est enim causam esse ad hoc ut faciat debere esse

(I. 2. 4)

ACCIDENTALE CAUSATUM BST

31

aliud. Essencia (quiditas) vero non precedit esse; quomodo igitur erit causa ipsius esse? Sequitur ergo ex hoc quod si in esse est aliquid, quod causatum non est, profecto id quod queritur de eo per an est, sit id quod queretur de eo 5 per quid est quoniam eius esse, et id quod ipsum est, unum, et idem est. Si enim aliud esset ab ea, tune accidentale esset illi, et esset condicionatum per aliquid quod esset aliud ab eo (quiditate) quod ipsum est. Igitur esset causatum; iam autem posuimus illud non causatum; hoc igitur est incon10 veniens. Si autem queritur quod cum inteneio universalis, aliqua-ndo sit singularibus specialis, et homo est Petro et lohanni, et aliquando generalis, ut animal, equo, et homini, per quid ergo discernetur, et cognoscetur inter ea, si hoc universale est speciale quod non dividitur nisi per acci15 dencia; et si illud est generate quod non dividitur nisi per differencias substanciales; respondebimiis quod quociens aliquod de universalibus occurrerit tibi, et volueris illud restringere in aliquod singulare, sed ad restringeridum egueris adiungere illi aliquid non accidentale, profecto omne 20 illud est generale. Si vero non indigueris nisi accidental!, illud est speciale; cogiiicio igitur distinccionis inter generale et speciale habetur ex cognicione differendi inter essenciale et accidentale, sicut exemplificavimus. Cum enim dicimus quatuor vel quinque ad restringendum quatuor non egemus 25 eis adiungere, nisi nuces vel homines vel alia huius modi; hec enim accidentalia sunt quaternarietati, et omnibus numeris; nee sunt essencialia illis. Dicimus enim id esse essenciale quod nisi prius intelligatur, non intelligitur perfici id cui est essenciale. Ad intelligendum vero quatuor 30 non est necesse respicere ad nuces, vel equos, vel alia numerabilia. Cum vero dicimus numerus, per hoc non possumus intelligere aliquem unum numerum, sed naturaliter inquirimus scire quis numerus sit, scilicet, si est quinque vel aliquis alius. Cum vero sit quinque, non egemus postea 35 aliquo nisi tantum specificare per illud aliquod numeratum.

32

ALGAZBLIS METAPHYSICA

(PARS I˙ )

Et hoc est accidentale respectu numeri; non sicut ipsum quinque; hoc enim non est aliquid additum super numeracionem, quasi accidens superveniens illi sed est terminacio numeracionis ipsius numeri. He autem intenciones faciles 5 sunt ad concipiendum in animo, sed difficile exprimuntur verbo, eo quod intrinsecacio est in verbis. Sit ergo consideracio de intellectu non de verbis. Hec sunt iudicia de universali.

DIVISIO TEECIA. 10

Esse dividitur in unum et multa; enumeremus ergo divisiones unius, et multi, et ea que consecuntur; unum aliud dicitur vere et proprie, aliud improprie; unum vere et proprie dicitur | quodlibet singulare signatum,, et hoc quidem llv tribus modis. 15 Primo dicitur u>num verissime, illud unum singulare in quo non est multitude in potencia nee effectu, ut punctus, et essencia creatoris, quoniam deus non dividitur in effectu, nee est receptibilis divisionis. Expers est igitur multitudinis in esse, et possibilitate, et potencia, et effectu, cuius nomen 20 ezcelsum est. Ipse igitur est vere unus. Secundo dicitur unum continuacione, in quo non est multitude in effectu, sed in potencia, quoniam receptibile est multitudinis; ut cum dicitur hec linea est una et due, et hoc corpus est unum et duo corpora. Si enim fuerit in eis incisio, dicetur in eis 25 esse dualitas. Si vero fuerit unum continuacione consimili, dicetur vel una linea vel unum corpus et una aqua, et consimilia eo quod non est in eis multitude, nee separacio in effectu. Sunt tamen receptibilia multitudinis, et omne unum huius modi, fortasse putabitur 30 non esse vere unum, eo quod potencia propinqua effectui putatur esse in effectu. Verum est autem quod ipsum est unum

(I. 3)

ENS DIVIDITUR IN UNUM ET MULTA

33

sed multitude in eo est in potencia. Tercio dicitur unum secundum ligacionem in quo est multitudo in effectu, sicut lectus unus, et quodlibet singulars compositum ex diversis partibus, sicut composicio membrorum hominis ex osse et 5 carnibus et venis. Quod quidem est unum. eo quod dicitur lectus unus, et homo unus, quamvis multitudo sit in eo in effectu respectu parcium; non sicut una aqua, et unum corpus consimile. Et hec est diversitas inter hos duos modos de quibus nomen unius dicitur vere. Unum autem im10 proprie dicitur cum nomen unius dicitur de multis que sint sub uno universal!. Et hec sunt quinque. Primum est unum genere, sicut cum dicimus homo, et equus sunt unum in animalitate. Secundo unum in specie ut cum dicitur Petrus et Johannes unum sunt in humanitate. Tercio 15 unum in communi accidente, ut cum dicitur nix, et camphora unum sunt in albedine. Quartum dicitur unum proporcione, ut cum dicitur proporcio regis ad civitatem, et anime ad corpus una est. Quinto dicitur unum subiecto, ut de azucaro (sic) quod est album, et dulce; dicetur album et 20 dulce unum sunt eo quod subiectum eorum est unum. Unum igitur dicitur ex octo sensibus. Deinde unum in accidente dividitur secundum divisionem accidencium. Si enim fuerit unio secundum accidens quantitatis, dicetur equalitas. Si secundum qualitatem, dicetur similitude; si vero se25 cundum situm, dicetur equidistancia; si vero secundum proprietatem, dicetur talitas; postquam autem scieris quod unum dicitur octo modis tantum, tune multum quod est ei oppositum, dicetur totidem modis sine dubio. De consequentibus vero unum est identitas; cum enim res fuerit una 30 et nomina eius diversa, vel comparacio, dicetur idem, ut cum dicitur ensis, idem est quod gladius, | et Petrus lohannis 12r idem est quod films lohannis; consequencia vero multitudinis sunt alietas, et diversitas, et opposicio, similiter equalitas, et similitude, et equidistancia, et talitas; hec enim 35 non intellignntur nisi in duobus vel pluribus; igitur sunt

34

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PAB8 !•)

consequencia multitudinis. Oportet autem ostendere species opposicionis, que sunt quattuor, quarum una est opposieio affirmacionis, et negacionis, ut homo est, homo non est. Secunda est opposicio relacionis, ut pater, et films, dominus, 5 et servus. Unum enim horum opponitur alteri. Tercia est opposicio privacionis, et habitus, ut hec que est inter motum tit quietem. Quarta est opposicio contrariorum, ut calores et frigiditates. Inter opposicionem vero contrariorum, et privacionis, et habitus, differencia hec est. Quod privacio 10 uichil aliud est quam remocio rei a subiecto tantum, sine posicione alicuius. Quies enim nichil aliud est quam privacio motus. Unde si nigredo posset removeri sine successione alterius coloris, profecto hoc esset privacio. Sed quia ea recedente statim advenit rubedo, vel albedo, vel aliquis 15 alius color; idcirco aliquid est amplius preter remocionem nigredinis. Privacio igitur non est nisi remocio ipsius rei tantum. Contrarium vero est id quod ponitur remoto alio, et propter hoc dicitur quod causa una non est apta ut ex ea procedant duo contraria. Egent enim duo contraria du20 abus causis; habitus vero et privacionis utriusque una est causa; et hoc unum si fuerit presens, faciet debitum habitus. Si vero absentatum fuerit, vel privatum, faciet deberi privacionem. Igitur causa privacionis est privacio cause essendi, eo quod causa quietis est privacio cause motus. 25 Proprietas vero opposicionis relacionis est hec, quod unumquodque eorum cognoscitur cognito altero. Non sicut calor, qui potest sciri sine cognicione, vel comparacione frigiditatis, nee sicut motus qui potest sciri, sine cognicione, vel comparacione quietis. Opposicio vero affirmacionis, et 30 negacionis distat ab opposicione contrariorum, et privacionis per hoc quod non est ipsa nisi in disposicione tantum, et complectitur quicquid est; nomen vero contrarii non convenit .nisi ei, cuius et sui contrarii subiectum est unum: nee hoc sufficit, nisi sic sint, ut simul in eodem esse esse non 35 possunt, sed per successionem et sint inter se maxime dis-

(I. 5)

ENS DIVIDITUR IN UNUM ET MULTA

35

tancie, sicut nigredo, et albedo, non sicut nigredo, et rubor. Rubor enim est color procedens de albedine ad nigredinem; est igitur medius, et ideo non est ab eis maxime distans. Aliquando autem inter duo contraria sunt multa media, 5 quorum unum propinquius est uni extremorum quam aliud. Et aliquando inter ea non est medium. Contrarium igitur communicat suo eontrario in subiecto, similiter habitus | 12v privacioni, quod non est necesse in negaeione, que aliquando communicant in genere non in subiecto, ut masculitas, 10 et feminitas, que non succedunt sibi in eodem singulari; fortassis autem errabunt aliqui, cum ponunt genus et accipiunt negacionem intencionis que sub eo est, et adiungunt ei differenciam, vel proprium et imponunt ei nomen affirmativum, et putant illud esse contrarium, ut numerus qui divi15 ditur in parem et in imparem. Pro impari quod apud latinos est nomen privativum, apud arabos est nomen affirmativum, fard, quod interpretatur compar. Sed hie error est; subiectum enim eorum non est unum, quoniam par numquam erit impar; et numerus contentus sub pari, numquam 20 erit contentus sub impari. Est enim inter ilia opposicio affirmacionis, et negacionis, quoniam par nichil aliud intelligitur, quam numerus qui dividitur in duo equalia. Et impar nichil aliud intelligitur quam numerus qui non dividitur in duo equalia. Hoc autem quod dicimus, non dividitur est 25 pura negacio. Sed imposuerunt ei nomen impar (fard), contra parem, et putant esse oppositum ut contrarium. Si quis autem quesierit si unum contrarium potest habere plura eontraria, respondebimus quod postquam contraria nichil aliud sunt quam ea que succedunt sibi in eodem subiecto, 30 ita ut sint a se maxime distancia; sequitur tune secundum hoc ut unum contrarium non habeat nisi unum contrarium. Unum enim eorum est in ultimo distancie ab alio; est igitur unum sine dubio.

DIVISIO QUARTA. Ens dividitur in prius et posterius; sed hec prioritas et posterioritas sunt eciam de accidentibus essencialibus esse, et dicitur deus esse ante mundum. Ante vero sive prius 5 dicitur quinque modis, quorum primus qui manifestior est dieitur prius tempore et hoc prius est magis in usu loquendi apud homines. Secundus est vel prius ordine, vel prius situ, ut cum dicitur, roma est ante ierosolimam quantum ad euntem de gallia ierosolimam, sive hec linea est prior ilia quantum 10 ad finem propositum, vel prius genere, ut cum dicitur animalitas prior est humanitate, si inceperis a superioribus. Si vero e converso inceperis ab inferioribus animalitas est prior corporeitate sicut et iherusalem prior est roma venienti romam de india. Tercius dicitur prius dignitate, ut 15 Petrus prior est Paulo, et ceteris apostolis. Quartus prius natura, ut quo de-structo destruitur id quo est prius, sed destructo eo quo est prius ipsum non destruitur sicut unum est prius duobus. Si enim ponamus unum destrui, non remanent duo eo quod omnia duo non su-nt nisi unum et unum. 20 Si vero ponamus duo destrui, non sequitur unum destrui. Cum autem dicimus unum esse prius duobus non intelligimus prioritatem temporis, quoniam potest esse unum cum duobus quamvis intelligatur unum prius duobus. Quintus est prius essencia, ut quod existit cum alio quod non est 25 nisi per ipsum; ipsum vero non | habet esse per illud, ut 13r causa prior est causato sicut motus manus prior est motu anuli. Dicitur enim quod mota manu movetur anulus, sed non moto anulo movetur manus quamvis sciamus ea simul esse in tempore. Sed hec prioritas est causalitatis et effi30 ciendi debere esse. 36 

(I. 5)

DIVISIO QUINTA. Ens dividitur in causam et causatum; sed quicquid habet esse per aliud causatum est; illud vero per quod habet esse, causa eius est et causa essendi illud totum, quod constat ex 5 partibus, est esse parcium et coniunccio earum; nan e canverso sic ut esse tocius sit causa esse parcium, sicut oximel non est causa mellis, et aceti, sed mel et acetum sunt causa eius, eo quod ipsum constat ex eis. Quod autem pars sit prior suo toto in tempore manifestum est. Sed si non separan10 tur tempore sicut maims comparacione hominis, tamen sic se habent, scilicet, pars prior est toto. Quicquid igitur pars est tocius alicuius, causa est illius tocius. Causa igitur dividitur in id quod est pars essencie causati, et in id quod est extra. Quod autem est pars causati, dividitur in id 15 cuius esse non sequitur (comitatur) esse causati, sicut esse ligni esse lecti; et in id cuius esse sequitur essencia causati, ut formam essencia lecti. Cum enim forma fuerit, necessario leetus erit; non sicut lignum, quamvis lectus sit quoddam totum quod non habet esse nisi ex coniunceione ligno20 rum et forma. Cuius igitur fuerit comparacio ad causatum, ut comparacio lignorum ad lectum, vocabitur causa materialis. Et cuius fuerit comparacio ad causatum, ut forme ad lectum, vocabitur causa formalis. Id vero quod est extra, dividitur in id a quo res est, ut faber lecto, et vocatur 25 causa efficiens, sicut pater filio, et ignis calorij et in id propter quod res est, non a quo, et vocatur causa perfectiva, et finalis, sicut causa finalis scamni est apte sedere. Proprietas autem cause finalis est ut propter earn cetere fiant cause. Nisi enim proposita fuerit in animo fabri, forma 30 scamni que est aptitudo sedendi propter necessitatem sedendi, faber non erit agens, nee ligna erunt causa materia37



38 ALGAZELIS METAPHYSICA (PABS !•)38 ALGAZELIS METAPHYSICA (PABS !•)

lis lecti, nee forma veniet in ea. Causa igitur ftnalis ubicumque fuerit inter omnes causas, causa causarum erit. Esse igitur scamni pendet ex lignis, et ex fabro, et forma, et necessitate sedendi. Si enim remota fuerit una istarum 5 causarum, sequitur remoeio scamni. Causa vero finalis est ultima in esse, et est prima et precedens in intencione. Causa vero efficiens, vel agit per naturam, ut ignis cum comburit, et sol cum illuminat, vel per voluaitatem, ut homo cum ambulat. Omnis vero agens in accione sua aliquid intendit. 10 Oportet autem ut esse id quod intenditur, et non esse non sit equale. Sensus enim intencionis hie est, scilicet ut faciat esse, quod melius est esse quam non esse. Quod si ita non esset, non vocaretur intencio. Id enim quod esse, et non esse equale est quantum ad agentem, nullius utilitatis 15 causa eligitur pocius esse quam non esse. Et quicquid tale est, non intenditur, et restat questio scilicet, quare eligitur esse pocius quam non esse, nee cessat quoadusque j dicatur 13v sibi intencio. Nichil enim aliud est intencio quam facere ut quantum ad agentem sit pocius esse accionem quam non 20 esse. Si enim non esset pocius esse quam non esse, tune esse, et non esse equalia essent, nee inclinaretur agens ad unum eorum pocius quam ad aliud. Quisquis autem agit propter aliquam intencionem, imperfectus est. Id enim esse quod intenditur, melius est illi, quam non esse. Unde 25 aliquid boni est quod non habet, et intendit ut habeat, quod cum advenit perficietur, igitur per se imperfectus est sine illo. Si quis vero dixerit quod agens aliquando agit non propter utilitatem que sibi eveniat, sed alii, errat quoniam utilitatem advenire alii, quantum ad eum pocius est quam 30 non advenire. Si ergo advenire utilitatem alii est ei pocius, tune per hoc quod acquirit alii, iam acquirit sibi aliquid quod est pocius sibi sine quo erat prius, erat igitur inperfectus. Si vero efficere alii utilitatem non fuerit utile, tune reddibit questio, et queretur onmino quare fecit hoc utile 35 alii? Omnis igitur agens habet intencionem que eum per-

(I. 5)

ENS DIVIDITUR IN CAUSAM BT CAUSATUM

39

ficit, et removet diminucionem que erat in eo, propter perfeccionem que advenit. Si igitur possibile est esse essenciam ex qua causatum provenit, et ex qua in quantum ipsa per se est essencia effluit esse aliud ab eo omnino sine intencione, 5 profecto hec causa sic agens, altior, et nobilior est quam agens per intencionem, et eleccionem. Cum autein quis fit agens, qui non fuit agens, necesse est hoc fieri propter novitatem alicuius rei scilicet vel condicionis, vel nature, vel voluntatis, vel intencionis, vel potencie, vel cuiuslibet alte10 rius disposicionis. Quoniam si disposiciones agentis permanerent, ita ut erant, et non fieret agenti novum aliquid, nee in se nee extra se, usque tune, profecto non esset agenti pocius accionem esse quam non esse sed non esse permaneret semper incessabiliter. Si enim disposiciones ita eseent 15 ut erant, sequeretur necessario quod non esse permaneret semper, si non enim esse permansit ante hoc, eo quod non fuit elector qui daret esse, tune cum iam est esse, oportet ut eius causa sit electorem esse. Si enim non fieret novus elector, nee esset elector sicut nee erat ante, profecto non 20 esse permaneret necessario, sicut erat. Adhuc eciam inducemus aliqua ad manifestacionem hums, quod vero necessarium est, hoc est, scilicet, quod causa dividitur in causam essencialem, et causam accidentalem, sed causa accidentalis vocatur causa inproprie eo quod causatum non provenit ex 25 ea, sed ex alio quod non sit causa debiti essendi causatum, nisi cum ilia, sicut qui removet columpnam subsistentem tectum, dicitur dirumpere tectum, quod non est verum eo quod causa ruine tecti est eius ponderositas, sed retinetur interim propter substentacionem columpne, remotor igitur 30 columpne aptavit illud ad casum, et ruit | quod erat propria 14r eius accio, vel sicut dicitur scamoneam infrigidare, eo quod aufert coleram que prohibebat naturam infrigidari. Natura igitur erit frigescens, sed cum remotum fuerit quod prohibet, et scamonia erit causa remocionis colere, non infrigi35 dacionis que sequitur post remocionera colere naturaliter.

DIVISIO SEXTA. Ens dividitur in finitum, et in infinitum. Infinitum vero dicitur, quattuor modis quorum duo non sunt, duos vere esse argumentacio deprehendit; dicitur enim quod motus 5 celi non habet finem scilicet non habet principium, et hec iam deprehendit argumentacio. Dicitur eciam quod anime humane que separantur a corporibus sunt infinite; hoc autem necessario verum est, si removeatur finitas a tempore et a motu celi quod est remocio incepcionis. Tercius est 10 ut cum dicitur corpus, et spacia infinita, a superius usque inferius, sed hoc quoque falsum est. Quartus est ut cum dicitur cause sunt infinite, eo quod res habent causam, et causa habet causam, et sic non pervenitur ad primam causam, que non habet causam; sed hoc quoque falsum est; 15 nam sensus huius est quod omnis numerus intelligitur multa simul, que habent ordinem per naturam, et habent ultra, et citra in quo sic est infinitas ut in causis que sunt infinite. Ordo autem inter causam et causatum necessario naturalis est, qui si removetur, illud causa non remanet; similiter 20 corpora et spacia sunt ordinabilia quoniam quedam eorum sunt citeriora aliis necessario, cum inceperis ab una parte; hec autem ordinacio est situ non natura, inter que differencia iam assignata est in tractatu de prius et posterius. In quocumque autem fuerit unum istorum sine alio, infinitas 25 non removebitur ab eo sicut a motu celi; qui quidem habet ordinem, et progressionem, quoniam omnes partes eius non sunt simul in una disposicione. Cum ergo dicitur quod motus celi non habet finem, non intelligimus per hoc removeri finitatem a motibus qui sunt, sed ab omnibus simul qui 30 sunt, et fuerun-t, et futuri sunt. Similiter et animas huma40

(I. 6)

ENS DIVIDITUR IN FINITUM ET INFINITUM

41

nas que sunt separabiles a corporibus per mortem, concedimus esse infinitas numero, quamrvis habeant esse simul quoniam non est inter eas ordinacio naturalis qua remota desinant esse anime, eo quod nulle earum sunt causa aliis, sed 5 simul sunt sine prius, et posterius, natura et situ. Non enim intelligitur in eis prius, et posterius, nisi secundum tempus sue creaeionis. In essenciis autem earum secundum quod sunt essencie, et anime non est ordinacio ullo modo, sed sunt equales in esse, e contrario spaciis, et corporibus, et 10 cause, et causato. Sed quod possibile est animas non habere finem, et motus non habere inicium, posterius dicemus, et quecumque inducuntur in profoaeionibus earum. | 14v Quod autem corpora non sint infinita nee spacia, et quicquid habet ordinacionem situ, vel natura, nunc ostende15 mus. Sed quod impossibile est longitudines esse infinitas ostenditur duobus modis, et primum hoc modo. Sit linea gd. infinita ex parte g, et sit linea ab finita que moveatur in suo circulo versus g linee dg, quousque fiat equidistans ei. Illam vero sic posse moveri, necesse est. Deinde si movea20 tur ab equidistancia propinquius versus lin-eam

gd.: necesse est tune ut supponatur alicui punctorum linee gd.; primum autem punctum cui supponitur, est punctum equidistancie, delude supponitur reliquis punctis quousque ponitur equidistans, ex altera parte, sed hoc est impossibile. 25 Si enim intelligimus earn mclinari cum discedit ab equidistancia, sine supposicione, hoc est impossibile; supponi eciam est impossibile quoniam supposicio primum fit sub uno pun-

42

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I")

cto. In linea autem infinita, nullum punctuin est primuin. Quodcumque vero punctum ponitur primum supposite linee, necessario ante illud supposita fuit aliis, nee potest subponi omnibus punctis, nisi subponatur infinitati; non est igitur 5 aliquod aliorum primum cui primum supponitur, et hoc est impossibile, et hec probacio est geometrica necessaria ad eonvinceridum longitudines non esse infinitas, sive intelligantur in pleno, sive inhani. Secunda probacio est hec. Si possibile est lineam inf initam 10 esse, tune linea ab sit infinita

sed sit infinita a parte b in qua intelligamus duo puncta g et d. Si autem db est finitum, tune cum additur ei gd, profecto gb erit finitum. Si vero db est infinitum, tune si intelligamus superporii db super gb, 15 vel extendentur simul equaliter versus b, neutro excedente alteram quod est impossibile; tune enim minus esset equale maiori, eo quod db minus est quam gb, vel db erit brevior quam gb, et excedetur a linea gb; linea igitur db finitur versus partem, b, ibi ubi a linea, gb exceditur, sed linea gb 20 non excedit lineam db nisi augmento linee gd que est finita. Cum autem finitum additur finito, totum fit finitum; igitur gb est j finitum necessario. Quod autem cause non 15r sint infinite, probacio hec est j quoniam si sic disposuerimus eas ut alie sint cause aliarum, profecto necesse est ut vel 25 perveniatur ad causam que non est causata, et hec est prima, et tune finiuntur cause; yel ut non perveniatur ad primam, sed eant in infinitum; omnes autem ille cause infinite sine dubio habent esse, quoniam simul sunt, et omnes ille secundum hoc quod sunt omnes non potest esse quin 30 sint vel possibiles, vel causate, vel necessarie; falsum est autem eas esse necessarias, quoniam univer-sitas earum provenit ex singulis causatis; quod autem provenit ex causato, non est necessarium. Necesse est igitur, ut universitas

(I. 7)

IN POTENCIA ET IN EFFECTU

43

sit causata, et eget causa qua fit causa que fit extra universitatem. Nam quia singula illius universitatis comprehendimus in universitate, ideo de universitate qua comprehenduntur singula, vere dicitur quod sit causata. Eget igitur 5 causa que sit extra, et non sit causata; hec igitur est prima, et sic sunt finite; hoc igitur est quod dicimus de finito et infinito. DIVISIO SEPTIMA. Ens dividitur in id quod est in potencia, et in id quod 10 est in effectu. Nomen autem potencie et effectus dicitur diversis modis, quorum quibusdam non indigemus; potencia vero dividitur in potenciam agendi, et potenciam paciendi; potencia vero agendi est per quam res que actura est aptatur ad esse agentem, ut calor ignis ad calefaciendum aquam; 15 potencia vero paciendi est per quam aptatur res ad paciendum, ut mollicies, et flexibilitas cere ad recipieridum formam. Opponitur autem potencia effectui alio eciam modo, quicquid enim vere est, dicitur esse in effectu, nee intelligimus hie effectum sicut in precedentibus. Dicitur 20 enim essencia primi principii esse in effectu omni modo, et nichil esse in eo in potencia. Accio vero secundum primam intencionem non convenit ei secundum quod ipse est. Ipse enim est qui absolute est; potencia vero opposita huic accioni est possibilitas essendi rem antequam sit, sed interim 25 dum non est in actu, dicitur esse in potencia. Et sustinemus dicere aliquid esse in potencia quamvis hoc quod dicimus esse, inproprie dicatur, sicut cum dicitur vinum inebriare. In vino enim dum est in lagena inebriacio dicitur esse in potencia secundam usum loquendi. Non tamen ine30 briat sed quia inebriacio potest accidere ex illo, dicitur in eo esse in potencia. Et sicut unum corpus dicitur esse

44

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I¨ )

divisibile eo quod divisio est in eo in potencia, quoniam vere non est in eo divisio, nisi cum fit in eo divisio vel per cissionem corporis, vel per separaeionem suarum parcium. Distinccio autem inter potenciam, et effeetum, perficitur duo5 bus iudiciis. Primum est quod iudicium huius potencie possibilitatis ultime quam intelligimus possibilitatem essendi, eget substi | nente, et materia in qua existat. Ex 15v quo sequitur quod quicquid incipit precedat illud mate10 ria. Igitur non est possibile ut materia prima ceperit esse, sed est eterna; quicquid enim incipit esse, antequam incipiat, est in potencia scilicet antequam incipiat, potest incipere esse; possibilitas igitur incipiendi precedit incipere esse. Hec autem possibilitas vel est res que est vel est interpreta15 cio non rei. Si vero est interpretacio non rei, tune id quod incipit, non habuit possibilitatem; igitur non fuit possibile ut esset, fuit igitur impossibile esse. Si autem fuit impossibile esse, tune non est umquam, quod est inconveniens. Gonstat igitur possibilitatem esse rem que est, quam iudi20 cat intellectus esse. Impossibile est autem quin ipsa vel sit existens per se substancia, vel sit designacio rei egentis subiecto; falsum est autem possibilitatem esse substanciam existentem per se, eo quod possibilitas est designacio relata ad id quod est possibile, que non potest intelligi existere 25 per se. Oportet igitur ut habeat subiectum in quo existat, unde sensus esse possibilitatis est designacio subiecti ad recipieudum permutaeionem, sicut cum dicitur possibile est puerum istum doceri; igitur sciencia possibilis est huic puero. Similiter et hoc sperma possibile est fieri hominem; 30 ergo possibilitas essendi humanitatem est designacio in spermate, et possibile est hunc aerem fieri aquam. Si vero posuerimus aliquid incipere esse sine precedente materia, tune hoc quod dicimus quia id quod cepit esse, possibile fuit incipere esse, antequam inciperet esse, erit nichil significans, 35 eo quod possibilitas est designacio rei que fit. Res autem

(I. 7)

IN POTENCIA ET IN EFFECTU

46

antequam sit, non potest esse subiectum alicuius designacionis; possibilitas igitur omnis rei que incipit esse, est in ems materia; potencia vero sue incepciouis est in suo subieeto. Et hoc intelliginras cum dicimus aliquid esse in poten5 cia sicut cum dicimus sciencia est in puero in potencia, et palma est in nucleo in potencia; potencia vero aliquando est propinqua, aliquando longinqua. Sperma enim est homo in potencia propinqua. Et terra est homo eciam potencia longinqua, eo quod terra non sit homo, nisi post multas 10 permutaciones. Secundum indicium est quod poteneia agendi dividitur in duo scilicet vel ad agendum tantum, et non ad eius oppositum, ut potencia ignis est ad conburendum, et non est ad non conburendum; vel est ad agendum, 15 et eius oppositum scilicet ad cessandum ut potencia hominis ad movendum, et quiescendum; primum vero vocatur potencia naturalis, secundum vocatur potencia voluntaria; huic autem potencie secuaide cum adiungitur voluntas firma, nee est aliquid quod impediat, profecto accio proveniet ex ea 20 naturaliter | consequens sicut ex potencia prima. Cum 16r enim fuerit posse et firmum velle scilicet, cum iam firmum est in agendo propositum, et non sequitur accio, profecto hoc non contingit nisi propter aliquid quod impedit, quoniam cum conveniunt simul potencia agendi, et potencia 25 paciendi, et utraque est .perfecta, necessario sequitur passio. Ex omni autem causa, omnino sequitur suum causatum secundum debitum. Quod enim non debet esse causatum a sua causa, illud non est. Quamdiu enim est possibile non esse, eo quod causa non habet omnes suas condiciones, pro30 fecto illud non est. Sed statim cum adfuerint omnes condiciones cause, designabitur esse causati, et fiet impossibile non esse, quoniam presens est id quod facit debere esse, nee provenit id quod debet esse sed differtur, non fit hoc, nisi vel deffectu sue nature, si naturale est, vel deffectu sue 35 voluntatis, si voluntarium est, vel absencia sue essencie, si

46

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS P)

sua aecio fit per esseuciam. Et interim dum differtur ne provenit quod debet, profecto causa non est in effectu, sed in potencia. Eget autem aliquo alio per quod trahatur de potencia ad effectum. Quod cum fuerit, fiet debitum ex5 eundi de potencia ad effectum.

DIVISIO OCTAVA. Ens dividitur in id quod debet esse, vel necesse est esse, et in id quod possibile est esse. Ex quo intelligimus, quia esse omnis eius quod est, vel pendet ex alio a se, sic ut si 10 ponatur illud aliud non esse, hoc non fit, sicut esse scamni pendet ex lignis, et fabro, et forma, et comoditate sedendi. Si enim ponamus deesse aliquod istorum quattuor, sequetur necessario scamnum non esse; vel non pendet esse eius ex alio a se ullo modo, sic ut si ponatur non esse, quicquid est 15 preter se, non tamen sequetur illud non esse. Ipsum enim est sibi ipsi sufficiens. lam autem couvenerunt philosophi in hoc ut appellarent primum possibile, secundum vero debitum vel necesse esse. Dicemus igitur quod quicquid est cuius esse est a se ipso non ab alio, illud est debitum vel 20 necesse esse: quicquid autem est non habens esse a se ipso, illud vel est prohibitum in se, et est impossibile esse umquam, vel est possibile in se. Quod autem est debitum essendi est necesse esse; prohibitum autem essendi est necessarium non esse; possibile vero est id quod non sequitur 25 necessario esse, vel non esse. Quicquid autem est possibile in se, cum habuerit esse, esse eius est ab alio a se sine dubio. Si enim esset a se ipso, tune esset debitum, | non 16v possibile. Esse autem ab alio habet tres respectus; unum ut si ponatur esse illud, a quo est quod est eius causa, causa30 turn fit debitum, eo quod premonstratum quod esse causati

(I. 8)

QUOD DEBET ES8E ET POSSIBILE ESSE

47

debet esse, existente causa. Aliud ut si ponatur causa non esse, ipsum causatum fit prohibitum. Si enim esset, tune esset per se sine causa; esset igitur debitum per se. Tercium ut non consideretur an eius causa sit, vel non sit, 5 sed consideretur ipsum tan turn per se ; habebit ergo ex se ipso tercium membrum scilicet possibilitatem. Et hoc est, sicut causa essendi quatuor est esse duo, et duo. Si enim consideramus non esse duo et duo, destruetur esse quaternarii in mundo. Si autem consideremus ilia esse, erit debitum 10 ess-endi quattuor; si vero non consideremus duo, sed consideremus essenciam quaternarii, inveniemus quatuor possibile in se, scilicet quoniam non est necesse quattuor esse, vel non esse. Quicquid igitur est possibile in se, non provenit eius esse, nisi ex sua causa, et interim dum fuerit possi15 bile esse ex sua causa, non erit; postquam autem fuerit debitum essendi ex sua causa, protinus erit. Quamdiu enim fuit possibile esse, duravit non esse. Unde eget ut removeatur possibilitas, non ilia que est in se ipso; ilia enim non est causa, que debeat removeri, sed ilia possibilitas que e¨ t sue 20 cause, et convertitur ut fiat debitum, scilicet ut adsint omnes coridiciones, et operetur causa sicut debet ad hoc ut sit causa. Oportet autem nunc cognoscere radicem possibilem, super quam constituents magnum quiddam, scilicet si mundus est eternus, an possit esse factura dei altissimi an non. 25 Scimus autem quod nullum possibile habet esse nisi per aliud a se quod est factor eius; de eo autem quod est factor, intelliguntur duo; unum ut inchoet, scilicet trahat illud de non esse ad esse, sicut cum quis fabricat domum que non fuit; hoe autem pal am est; aliud ut sit esse rei per illud 30 sicut esse luminis per solem, et vocatur sol factor luminis naturaliter. Qui autem dixerunt quod agere nichil aliud est quam inchoare, fortassis putabant quod cum habuerit esse quod fit, non egebit factore, sic ut quamvis ille non sit, non tamen desinat esse quod factum est. Et fortassis pre35 sumet dicere aliquis quod quamvis ponatur deus non esse,

48

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS I")

non tamen sequetur ex hoc, mundus non esse, postquam habet esse, et conantur hoc ostendere exemplo, et racione. Exemplum autem est hoc quod fabricator domus post fabricacionem domus, non nocet domui si moriatur, nee destruitur 5 domius absencia eius; j racio vero est hec, scilicet quia 17r id quod non est, indiget datore essendi; quod autem iam est non eget datore essendi; predictum vero exemplum falsum est, quoniam fabricator domus non est causa esse domus, nisi inproprie, sed est causa motus per manum: hie 10 enim motus est causa motus parcium domus inter se, et forma domus est causata ab his motibus. Cessat enim venire, cessantibus motibus illarum parcium domus; de hoc enim quod dicitur, formam domus remanere, sensus hie est, scilicet quod pars non quiescit ubi posita est, nisi quia 15 ponderosa est, quia tendit deorsum; quod autem sub ea est, constrictum et durum est, et ideo prohibet; causa, igitur eius est ponderositas eius, et constriccio eius quod sub ea est, que constriccio si removeretur, destrueretur forma domus; paries eciam quamvis sit constrictus ex luto, permanencia 20 tamen sue figure fit siccitate luti; hee enim est que retinet figuram eius; si enim fabricaretur ex aliqua re defluente in aliquo concavo instrumento, eo remote, destrueretur forma parietis, propter privacionem siccitatis; fabricator igitur non est factor domus. Similiter pater non est factor filii, 25 sed causa motus propter coitum; hie enim motus est causa motus duorum spermatum ad uterum. Deinde cause adventus forme hominis in spermata multe su enim ap25 prehendit sine tempore, sed auditus non apprehendit nisi moveatur totus aer interiacens, et nisi inpressa fuerit eius accio in auditum, et ob hoc cum quis viderit a longe lotricem percucientem pannos cum fuste, audit sonum percussionis paulo postquam viderit motum percussionis. 30 Speculacio quinta de mineris, que non generantur nisi ex vapore, et fumo qui retinentur inclusi intra terram, qui cum coniunguntur et permiscentur, propter suam permixtioaem diversam, aptantur ad recipiendum formas diversas que inr funduntur eis a datore formarum. | Si autem prevaluerit 60r 35 fumus in permixtione, tune id quod provenit, erit quasi sal

(III)

E COMPLEX

16

amoniacum vel quasi sulphur; si vero vapor f uerit f orcior, fiet sicut aqua clara congelata dura, et ex hac fient lapides preciosi, et alabaustra (vel eruclea) et cetera huius modi. Difficile est autem hec igne dissolvi vel sub malleo extend!; 5 extensio enim et dissolucio vel liquef accio fit per humiditatem glutinosam vivam que vocatur unctuositas, sed quicquid humiditatis fuit in illis, iam congelatum, et induratum est; quod autem dissolvitur (liquescit) et extenditur sicut es, et plumbum, et argentum, et aurum, est id in quo sapienter est com10 mixtio fumi et vaporis, et calor exsiccans est minoratus in substancia eius et remansit in eo humiditas unctuosa viva, quod fit propter multam impressionem sui caloris, in suam humiditatem in tantum quod minoratur (fracta est) eius frigiditas, et permiscetur illi aqueitas, et sic remanet in eo 15 parum terrenitatis cum aeritate, et hoc est quod resolvitur (vel liquescit) per ignem. Quod autem sulphureitatis est in eo, advivat ignem in dissolvendo (liquescendo), et tune facit liquere humiditatem eius et nititur ascendere, sed terreitas que adheret ei retrahit, et sic ex hoc quod vult ascendere, et 20 ex hoc quod retrahitur, provenit motus circularis, nee disperguntur partes eius, eo quod sapienter f acta est eius commixtio. Si autem commixtio fuerit debilis, elevabitur vapor et separabitur a gravi retrahente deorsum. Et cum prevaluerit ignis, minorabitur propter separacionem vaporis ab 25 illo et fiet ut scoria sicut contingit plumbo. Quanto autem unctuositas remocior fuerit a congelacione, tanto receptibilior erit extensionis sub malleo; quod autem fuerit nimis congelatum, nee substinet liquere, tamen si prohiciatur super illud sulphur, et aripimentum, et permisceantur cum eo, et assen30 tur, fiet facile ad liquendum sicut limatura ferri, et sicut marcazita et atale; quicquid enim congelat frigiditas, dissolvit caliditas, sicut ceram, et quod indurat caliditas, dissolvit frigiditas, sicut salem qui induratur a calore communicante sibi siccitate terre. Calor enim advivat siccitatem, et humi35 ditatem, et augmentat utraque. In quocumque autem pre-

162

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS U˙ )

valet aqueitas, illud congelatur frigiditate, et in quocumque prevalet terreitas, illud congelatur caliditate; in quoeumque autem fuerint simul terreitas, et humiditas, terra autem maiorem habet affinitatem calori, illud congelatur frigidi5 tate, et difficilius liquet sicut ferrum; ad distinguendum | 60\ autem hec omnia sermo prolixior est necessarius, et ab hac derivatum est magisterium alquimie, et alia multa preter ipsam.

TEACTUS QUARTUS 10

DE ANIMA VEGETABILI ET ANIMALI ET HUMANA. DICCIO DE ANIMA VEGETABILI.

Sicut permixtio fumi et vaporis facit debere esse aptacionem recipiendi formas metallorum, sic elementis accidit commixtio perfeccior ilia, et pulcrior, et propinquior equalitati 15 et remoeior a contrarietate qualitatum commixtarum. Unde aptantur ad recipiendum alias formas nobiliores formis con gelatorum ita quod accidit eis vegetari, quod non fit in congelatis, et hec forma vocatur anima vegetabilis que est in arbore, et in plantis; hec autem anima habet tres acciones; una est 20’Hutrire per virtutem nutritivam; secunda est augmentare per virtutem augnientativam; tercia est generare per virtutem generativam. Gibus autem est corpus quod assimilatur corpori uutriendo in potencia non in effectu. Cum trahicitur in corpus nutriendum, et tune virtus nutritiva aget in 25illud; virtus autem nutritiva est virtus convertens cibum expoliando ilium sua forma et induendo ilium forma corporis nutriendi, et diffunditur per omnes partes eius que adheret ei, et restaurat quod resolutum est de partibus eius. Augmentum vero est incrementum corporis per nutrimentum in

(IV. 2)

DE ANIMA ANIMALI

163

diametris eius, secundum quod convenit corpori augmentando, quousque perveniat ad perfeccionem sui increment!, cum differeneia conveniente sibi in partibus corppris augmentandi, que deprimuntur, et elevantur, et circulantur, et elongantur; 5 virtus autem huius accionis vocatur augmentativa; hee autem virtutes non apprehenduntur sensu, sed significantur ex suis accionibus. Omnis enim accio eget agente, et atribuitur ei nomen derivatum ab accione sua; virtus autem generativa est que separat partem a corpore similem illi in potencia, et 10 aptat earn ad recipiendum formam eonsimilem illi, sicut sperma animalis, et semen granorum. Virtus autem nutritiva non cessat usque ad finem vite sed debilitatur ad ultimum eo quod non valet restaurare quod resolvitur quia debilis est ad convertendum corpus nutrimenti. Virtus vero augmen15 tativa agit usque ad tempus iuventutis, et perfeccionem crescendi, et deinde cessat. Cum vero cessaverit augmentativa, quantum ad augmentum in mensura, non quantum ad tempus, excitabitur generativa, et confortabitur.

DICCIO DE ANIMA ANIMALI.

20

Si vero evenerit complexio affinior equalitati, et pulcrior ea que predicta est, adaptabitur ad recipiendum animam animalem, que perfeccior est quam vegetabilis, eo quod virtutes vegetabiles sunt in ea, et insuper alie due virtutes, quarum una est apprehendens et altera movens; | animal enim intelli- 61r 25 gitur id quod apprehendit, et movetur voluntate; hee autem sunt due virtutes unius anime, procedentes ab una radice, et idcirco conectuntur acciones eorum adinvicem. Cum enim fuerit apprehensio, statim sequitur desiderium, et generatur motus ab eo, vel ad acquiremdum, vel ad fugiendum. Virtus 30 autem movens eget voluntate, nee voluntas est, nisi ex desiderio, et appetitu; appetitus vero vel est ad acquirendum,

164

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS m)

quo egemus ad acquirendum convenient, per quod conservator singulare ut est cibus, vel per quod conservetur species ut est cohitua. Et vocatur hie appetitus virtus desiderativa, vel est ad fugiendum vel ad repellendum, qua egemus ad repellen5 dum contrarium conservatori, et vocatur irascibilis; timor autem intelligitur debilitas virtutis irascibilis; abominacio vero intelligitur debilitas virtutis desiderative. Et bee movent virtutem motivam, que est diffusa in musculis, et nervis secundum imperium, et obedienciam ad representandum mo10 turn. Virtus enim que est in musculis est representans motum quia huic iubetur ut moveat. Virtus vero appetativa inducit ad hoc et imperat. Virtus vero apprehendens dividitur in exteriorem, ut est sensus, et in interiorem ut est fantasia, et estimacio, et memoralis, et cogitacio, de quarum certitudine 15 postea loquemur. Si enim bruta animalia non haberent virtutem interiorem preter sensus, tune cum contingeret aliquem cibum nocere sibi, et statim abhorreret ilium; postea iterum non abhorreret commedere ilium, nisi gustaret prius; primo enim comedit quia nesciebat esse nocivum, et nisi remansisset 20 in memoria eius nocumentum illius, non seiret illud esse nocivum, cum iterum videret illud. Ilia vero memoria post visum est, et olfactum, et ceteros sensus. Et nisi hoc esset quod isti quinque sensus quicquid apprehendunt de f ormis ref f erent ad unam aliam virtutem collectivam omnium 25 que vocatur sensus communis, contingeret hoc, ut cum videret homo aliquid liquidum citrinum scilicet, mel, non apprehenderet esse dulce nisi iterum gustaret; oculus enim non apprehendit dulcedinem, nee gustus colorem; necesse est igitur esse aliquod unum in quo coniungantur hec duo scilicet, color et 30 dulcedo ad hoc ut iudicetur quod citrinum dulce est. Sed hoc indicium non est oculi ta-ntum, nee gustus tantum; nisi autem esset virtus interior, contingeret quod omnis non apprehenderet inimicicias lupi numquam visi ut fugiat ab eo. Inimicicie enim non videntur: hec est summa de colleccione 35 virtutum quas necesse est nunc distinguere.

(IV. 3)

DICCIO DB CERTITUDINE APRBHBNSIONUM EXTERIORUM.

Sensus tactus manifestus est qui est ( virtus diffusa per 61 v omnem cutem, et carnem per quam apprehenditur calor, et frigiditas, humiditas et siccitas, duricies et mollicies, asperi5 tas et lenitas, gravitas et levitas; et hee virtus pertingit ad partes carnis, et cutis, mediante corpore subtili quod est vehiculum eius quod dicitur spiritus, et discurrit per compagines nervorum quibus mediantibus pertingit ad partes carnis, et cutis, et hoc corpus subtile nan acquirit, neque ad10 hurit virtutem hanc, nisi a corde et cerebro, sicut postea dicetur, nisi autem convertatur qualitas cutis in simile apprehensi, scilicet, in frigiditatem, vel caliditatem, vel in ceteras earum, non fiet apprehendens, et ideo non apprehendit nisi id quod est calidius eo, vel f rigidius eo. Id autem quod est tale non 15 agit in tangentem. Olfactus fit per virtutem que est in duabus carunculis cerebri que sunt similes sumitatibus uberum que apprehendit mediante corpore quod patitur ab odoribus, et retinet eos, vel partes odorif erorum permiscentur illi corpori, sicut est aer, et aqua; non sequitur autem quod 20 partes oderif erorum permisceantur aeri. Verissimile est quod aer convertitur, et recipit formam odoris, et aptatur ad recipiendum earn a datore formarum propter cohiunccionem (vicinitatem) sui cum ilia, non quod odor moveatur; hoc enim accident! inpossibile est. Si autem hoc non fit nisi propter 25 commixtionem parcium odorif erorum, tune no-n diffundetur odor multis leugis. lam enim dixerunt greci quod quedam avis, propter odorem ex cadaveribus interf ectorum in quodam prelio, venit a loco distante ducentis leugis, ad locum prelii, in circuitu eius loci per ducentas leugas non solebat esse avia 30 ilia, et hoc contingit propter f ortitudinem sensuum avium, et passionem aeris. Aliter non posset intelligi quod vapor 165 

166

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS IX* )

elevatus a cadaveribus possit diffuodi usque ad termdnum ilium. Auditus fit per sonum. Sonus vero est quiddam quod fit in acre propter undaeionem accidentem aeri ex motu fortis5 simo proveniente ex vehement! aliquorum inter se percussione, vel separaeione. Tune autem eontingit ex percussions cum concurrunt sibi fortiter duo corpora, et aer qui erat inter ea exeluditur violenter, tune vero eontingit ex separacione, cum movetur aer violenter inter duo corpora que 10 separantur et fit sonus cum commotus aer pervenit usquequo pervenit motus commocionis, et cum motus ille pervenit ad aerem quiescentem intus inter concavitatem auris, imprimatur | ille aer coniunctus nervo expanso in profundo con- 62r cavitatis, quemadmodum corium extenditur in timpano; fit 15 igitur ibi tinnitus, et apprehendit eum virtus attributa (sita) illi nervo. Motus vero fit in aere, quasi inundacio circularis, parvus, nee cessat dilatari, et deinde debilitari, quousque omnino defficiat, similiter et aer. Et sicut in pelvi plena aqua cum prohicitur lapis in medic eius dilatatur circulus 20 usque ad extremitates pelvis, quod mox repercussus ab eis, redit ad medium. Similiter inundacio aeris cum offendit in corpus durum. Aliquando repercutitur, et fit inde tinnitus et propter longam percussionem diu durat sonus in pelvi, et balneo. 25 Gustus autem fit per virtutem attributam nervo expanso in exteriore superficie lingue, mediante humiditate suavi, que nullius saporis est, et est diffusa in superficie lingue; hec autem apprehendit saporem saporiferi, et convertitur in ilium, et coniungitur illi nervo, et sic nervus apprehen30 dit eum per virtutem que est in ipso. Visio autem esse interpretatur apprehensio forme apprehend scilicet, sigillacio consimilis forme in humore occuli cristalleido, qui est similis grandini vel glaciei. Ipse enim est quasi speculum, cui cum obviat aliquid coloratura, sigil35 latur in eo forma consimilis illius collorati, sicut sigillatur

(IV.3)

DE CERTITUDINE

16

forma hominis in speeulo, cum fuerit medium inter ea corpus parvum illuminatum, non quod a colorato discedat aliquid et extendatur ad oculum, nee quod radius discedat ato oculo, et extendatur ad formam oppositam; utrumque enim Sinpossibile est in visione, et in speeulo; fit autem forma consimilis colorati in speeulo, et in oculo videntis, cum oculus aptatur per opposicionem. propriam ad hoc ut forma veniat in ipsum mediante pervio. Acquisicio autem forme in oculo fit per datorem’ formarum; omnis eciam apprehen10 sio non est nisi apprehensio forme consimilis apprehenso. Cum igitur imprimitur forma in cristalleide, ipsa prebet earn virtuti visibili, posite in coniunccione duorum nervorum coneavorum, qui sunt in anteriore parte cerebri, et apprehendit earn anima. Unde si speculum haberet spiritum, 15 apprehenderet formas que fiunt in eo. Causa autem de hoc quod elongacio facit aliquid videri parvum, hec est, quod humor cristalleidus spericus est et spera non opponitur alicui nisi secundum, centrum. Cum enim posuerimus rotundam superficiem, verbi gracia, sicut ancile in opposicionem 20 spere | speculi oculi, erit quidem oppositum oculo sic scili- 62v cet, oppositum secundum rectas lineas circundantes ancile, quarum inferius dilatatur et angustatur superius, scilicet, quod est iuxta oculum, et cum perveniunt ad cristalleidem, fit parvus circulus in oculo. Est igitur hec opposicio secun2£> dum figuram piramidis rotunde, cuius caput est centrum oculi, et bassis eius ancile. Quanto autem plus elongatur aneile, tanto fit piramis longior, et angulus striccior qui est in centre oculi, et circulus parvus qui erat in superficie cristalleidos, fiet minor, qui quanto fuerit minor, ta-nto res 30 visa videbituf minor, ita quod paulatim minuendo, perveniet ad tantam parvitatem quod virtus visibilis non apprehendet earn. Et sic res visa absentabitur a comprehendendo, vel comrprehensione; hec autem probacio geometrica est que invenitur in libro de aspectibus quam non curavimus ponere 35 hie. Id enim quod diximus potest innuere illam, et bee

168

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS n«)

sentencia est aristotilis de hoc scilicet, quomodo fiat apprehensio; qui autem precesserunt eum, dixerunt quod necesse est continuacionem esse inter sensum, et sensatum, ad hoc ut fiat sensio, et dixerunt quod quia inconveniens est, ut a 5 viso discedat forma, et extendatur ad oculum, necesse est ut separetur ab oculo corpus subtile quod est radius, et eontinuetur cum viso, et hoc mediante fit visio; hoc quidem est inconveniens. Quomodo enim dilatabitur oculus ad emittenda tot corpora que dispergantur super medium mundi, 10 id est, dimidiam speram celi? Unde quia quidam medicorum viderunt hoc esse absurdum, adinvenerunt alium modum, dioentes quod in aere qui est continuus oculo, fit inpressio propter exitum parvi radii ab oculo. Et quia colligati sunt radius, et aer, fiunt ambo quasi unum quid, cicius quam in 15 ictu oculi, et sic coniuncti, fient unum instrumentum videndi; hoc autem multis modis ostenditur esse inconveniens, uno quod si aer fieret instrumentum videndi, sic ut ipse faciat videre, tune quociens essent multi videntes, oporteret ut qui esset inter eos debilior visu, confortaretur ad appre20 hendendum, quamvis radius et sie prohiberetur visio. 5 Tereius est quod si aliquid discederet ab oculo quod obviaret viso, illud apprehenderet visum, non minus longe positum quam prope positum eodem modo; obvians enim coequatur obviato, et hoc non variatur propter elongacionem, nisi posuerimus illud opponi secundum formam piramidis, 10 sicut diximus; nee est possibile dici ut radius offendat in aliquod eius quod elongatur procul; totum enim videt illud quod videtur eciam et maius magis videt illud aliquando secundum aliquam disposicionem; hee igitur sunt apprehensiones exteriores, que vero apprehenduntur ab his, sunt 15 colores, odores, sapores, soni et quod dicitur de tactu et mediantibus istis apprehenduntur alia quinque scilicet, magnitude, et parvitas, et elongacio, et propinquitas, et numerus rerum, et figura sicut est circulus, et quadratura, et motus, et quies, et plus erratuT in istis sequentibus quam 20 in illis radicibus.

DICCIO DE SENSIBUS INTERIORIBUS.

Seias quod sensus interiores quinque sunt eciam, scilicet, sensus communis et virtus imaginativa, et cogitativa, et virtus estimativa, et virtus memorialis; 25 sensus vero communis est sensus a quo omnes isti quinque derivantur, et ad quern omnis eorum inpressio renunciatur, et in quo omnes coniunguntur, et sic sunt quasi omnes sint suggentes ipsum; si enim nil esset in nobis in quo coniungerentur albedo et sonus, nesciremus hoc album ease id cujus 30 sonum audivimus. Coniunccionem autem albedinis, et soni,

170

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS II¨ )

non apprehendit oeulus nee auris. Imaginativa est virtus retentiva eius quod impressum fuit sensui communi. Retinere autem aliud est quam recipere; unde aqua recipit formam, et figuram, sed non retinet eas. Auditus vero re5 cipit per virtutem levitatis, et retinet per virtutem siccitatis. Si autem contingent impediri anteriorem partem cerebri, destruetur retencio fantasiarum, et sequetur oblivio formarum. Estimativa est virtus apprehendens de sensato quod non est sensatum sicut ovis apprehendit inimicicias lupi; 10 hoc autem non fit per oculum, sed per aliam virtutem, que hoc est brutis animalibus, quod est intellectus homini. Memorialis vero est conservatrix | harum intencionum, quas 63v apprehendit estimativa, et ideo est archa intencionum sicut imaginativa, conservatrix formarum est archa formarum, 15 et hec due scilicet, estimativa, et memlorialis sunt in posteriore parte cerebri. Communis vero et imaginativa sunt in anteriore parte cerebri. Cogitacio vero est virtus in medio cerebri, cuius est movere, non apprehendere; perquirit enim nunc de his que sunt in archa formarum, nunc de his que 20 sunt in archa intencionum, quoniam fixa (sita) est inter eas, et operatur in his duabus componendo, et dividendo tantum; ymaginat enim aliquando hominem cum duobus capitibus, vel aliquid cuius medietas fit forma equi, et medietas forma hominis, et alia huiusmodi; non est autem eius adinvenire 25 formam absque precedent! exemplo, sed ea que disiuncta sunt in fantasia coniungit, et coniuncta disiungit; hec autem in homine solet vocari cogitativa. Gogitativa autem secundum veritatem est racio, sed fantasia instrumentum est cogitacionis, non quod ipsa sit Gogitativa. Sicut enim 30 aptate sunt cause quibus possit moved oculus in sua concavitate ad partes diversas, ut per hoc expandatur visus ad inquirendum occulta, et parva; similiter aptate sunt cause quibus acquirantur intenciones que sunt reposite in duabus archis; natura igitur huius virtutis est moveri, nee cessat 35 eciam in dormiendo, et de natura habet velociter moveri ad

(IV. 4)

DE SENSIBUS INTERIORIBUS

171

id quod est sibi conferibile, vel propter similitudinem, vel propter oontrarietatem, vel propter hoc quod iam erat coniunctum ei casualiter qua-ndo venit in fantasiam, et de natura habet eonformare, et gesticulari. Quod enim tuus 5 intellectus dividit in partes, hec assimilat arbori habenti multos ramos, sed quod tuus intellectus ordinat gradatim ipsa assimilat rebus arduis, et scalis, per hanc recordatur homo oblitorum; hec enim nan cessat perquirere de formis que sunt in imaginativa, et movetur de forma ad formam pro10 pinquam, quousque offendit in f ormam propter quam apprehenditur intencio oblita, qua mediante recordatur eius quod oblitus fuerat. Comparacio autem illius forme ad presentandum id quod est propinquum, et pendet ex eo, est sicut comparacio medii termini ad conclusionem, quo mediante aptatur homo 15 recipere conclusionem; hee igitur sunt virtutes exteriores, et interiores, omnes iste sunt instrumenta, quoniam virtus motiva non est nisi ad inquirendum quod prodest, vel ad repellendum quod obest. Apprehendentes vero non sunt nisi exploratores inquirentes que refferant. Et imagina | tiva et 64r 20 memorialis sunt ad retinendum ea que refferuntur; fantasia vero est ad representandum ea postquam absentata fuerint; necesse est igitur esse aliquam radicem cuius hec omnia sint instrumenta, et in qua coniungantur, et cui sint subiecta, et per quam habent esse, et hec radix dicitur anima, que non 25 est corpus; omne enim membrum corporis est eciam instrumentum aptatum propter intencionem anime, ad quam recurrit; igitur necesse est esse animam cuius sunt instrumenta hee virtutes et hec membra.

DICCIO DE ANIMA HUMANA.

Cum commixtio elementorum fuerit pulcrioris, et perfections equalitatis, qua nichil possit inveniri subtilius, et pulcrius sicut est sperma hominis, cuius ma5turitas venit ki corpus hominis ex cibis qui sunt subtiliores cibis animalium, et cibis vegetabilium, et ex virtutibus et mineris que sunt pulcriores virtutibus, et mineris animalium, tune fiet apta ad recipiendum a datore f ormarum formam pulcriorem formis que est anima hominis; huius 10 vero anime humane sunt due virtutes, una operans, et altera sciens; virtus vero sciens dividitur in virtutem speculativam, sieut est hec sciencia, quod deus unus est, et mundus cepit; et in activam per quam acquirimus scienciam alligatam nostris operibus, sicut seiencia, quod quia inhiria turpis est 15 ideo non est facienda. Et hec activa aliquando est universalis sicut hec quam diximus, aliquando singularis, sicut hoc quod dicitur quod Petro non debet fieri iniuria. Virtus vero operans habetur per innuicionem (sic) virtutis scientis que est speculativa alligata corpori, et hec operativa voeatur 20 intellectus activus; dicitur autem intellectus sed equivoce; non enim per illam fit appr˙hensi o sed motus tantum, secundum quod intellectus discernit, sicut enim virtus motiva animalis non est nisi ad acquirendum, vel fugiendum, sic eciam virtus operans est in homine, sed eius inquisicio est 25 intellectualis scilicet, de hoc quod est bonum, rectum, utile, sine quavis statim sit molestum adeo quod voluntas animalis fugiat ab ipso; anima vero humana habet duas facies, unam ad partem superiorem que est vastitas superior eo quod ab ilia acquirit scien-cias, nee habet anima virtutem speculati30 vam, nisi respectu illius partis cuius debitum erat, ut semper reciperet; et aliam faciem ad partem inferiorem scilicet, ad 1 7O

(IV. 5)

DE ANIMA HUMANA

173

regendum corpus, et virtutem activam non habet nisi propter hoc. Non potest autem exponi quid sit virtus intellectualis humana, nisi dicatur certitude apprehensionum, et divisionum, ut manifestetur per hoc, quod | ilia virtus non est 64v 5 exiens ab eis, nee est addens eis. Dicam igitur quod iam predictum est scilicet, quod apprehensio non est nisi percepcio forme apprehensi; hec autem percepcio fit secundum ordines. Quorum primus est apprehensio visus qui apprehendit hominem, verbi gracia, non expoliatum, sed appre10 hendit cum eo colorem proprium, ˙ t nime, irradiat lumen intelligencie agentis super formas presentes in fantasia, et proveniunt ex eis in animam 20 universalia abstracta, sic quod ex forma Petri apprehendit hominem universalem. Et ex hac arbore, arborem universalem, et de ceteris similiter; sicut ex formis coloratorum, cum sol irradiat super ea, contingunt exempla in sanis visibus. Sol igitur est exemplum intelligencie agentis, et ex25 emplum prudencie anime est virtus visionum; ymaginatorum autem in fantasia exemplum sunt sensibilia que in tenebris sunt sensibilia, et visibilia in potencia. Occulus autem in tenebris videns est i-n potencia, nee exit ad effectum nisi per causam scilicet, per irradiacionem solis. Similiter ibi. In30 terim enim dum irradiaverit hoc lumen, virtus intelligibilis discernit inter formas receptas in fantasia, accidentale ab essenciali, et discernit ipsum esse rei a rebus extraneis, et expoliatum ab extraneis, que non su-nt essen | cialia recipit. 69r Et sic expoliatum est universale, postquam intellectus eva35 cuaverit eius singularitatem removendo ea per que fit singu-

(V. 3)

DE FELICITATE

186

lare, scilieet, accidentalia que sunt preter essenciam. Unde remanet sic ut eius comparacio ad omnia singularia eius sit una, et eadem. Tercium est de felicitate. Cum anima fortunata fuerit 5 propter aptitudinem recipiendi infusionem ab intelligencia agente, et confidenter letatur propter coherenciam sui cum ilia insolubilem, supersedet a negocio regendi corpus et ab his que conveniunt sensibus, non tamen cessat corpus retrahere earn et inpedire, et prohibere a perfeccione coherendi 10 cum ea. Cum autem liberatur ab oceupacione corporis per mortem, removetur velamen et prohibens, et durat semper coherencia quoniam anima permanet semper, et intelligencia agens permanet semper, et infusio ex parte eius eet largissima, quoniam hoc est sibi ex se; anima vero apta est ex seipsa 15 ad recipiendum ab ilia cum nichil est quod prohibeat; nichil est autem quod prohibeat cum presencialiter (vel immediate) coheret. Unde quia anima eget corpore, et sensibus in principio, ad hoc ut illis mediantibus acquirat imaginata, et deinde ab imaginatis colligat abstracta universalia, et 20 acquirat ea mediantibus illis; non enim in principio potest apprehendere intellecta nisi mediantibus sensibus, idcirco sensus utilis est in principio, sicut rete, et equitatura que perducunt ad id quod intenditur, sed postquam pervenitur ad id quod intenditur, ipso que fuerant auxilia perveniendi, 25 fiunt postea kipediencia adeo quod lucrum reputat liberari ab eis, quoniam sunt inpedieneia ne facile fiat quod intendit agere, et retardant a perveniendo, et inpediunt ab eo quod intenditur. Similiter et hie; hec autem felicitas anime non est nisi quia delectacio eius adeo magna est quod non potest 30 dici, nee est delectacio nisi propter hoc quod diximus, scilicet, quia delectacio nichil aliud est nisi cum unaqueque virtus apprehendit id quod adiudicatum est sue nature sine impedimenta; proprietas vero nature anime est cognoscere, et scire certitudines rerum secundUm quod sunt; hec autem 35 intellecta nullo modo pertinent ad sensum. lam autem

186

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS II')

comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et ostensum est quod delectacionis virtutis sensibilis, nulla est comparacio ad delectacionem virtutis intelligibilis. Et ostensum est quod causa de hoc quod dum sumus inpediti 5 corpore, inmunes sumus ab apprehensione huius deleetaeionis que est propter sciencias, non est alia nisi inpedimentum corporis; predictum est autem de his omnibus individuis. Gum vero cogniciones que sunt adiudicate nature virtutis intelligibilis et sunt proprietas eius, ut est cognicio dei, | 69v 10 et angelorum eius et prophetarum eius, et de hoc quomodo esse venit ex eo, et cetera huiusmodi fuerint presentes anime, ita ut anima occupata, sit tantum circa illas existens in corpore, sed non diligens corpus neque eius accidencia, et fuerit studiossisima circa intelligenciam eorum, profecto postquam 15 fuerit separata a corpore, durabit eius coherencia, et perficietur eius disposicio, et delectabitur delectacione cuius esse non potest sermone explicari; ideo autem nostrum desiderium non est modo intensum ad hoc, quia noridum gustavimus. Sicut si narraretur delectacio cohitus eis qui sunt immunes 20 a cohitu, non solum non appeterent sed eciam abhorrerent formam cohitus; hec vero delectacio intelligibilis non est nisi anime que est perfecta in hoc mundo. Si autem abstinet a turpibus, sed est expers scienciarum, tune tota eius intencio in imaginacionibus et fantasiis est. Unde non longe 25 est ipsam aliquando imaginari f ormas delectabiles quasi in sompnis, et id quod dicitur sibi de paradiso, exemplificare secundum sensibilia, et tune aliquod ex corporibus celestibus est subiectum sue fantasie, quoniam predictum est quod imaginacio non potest fieri nisi per corpus. 30 Quartum est cruciatus, cum anima est remota ab hac felicitate, que debetur ei secundum suam naturam. Gum eniin separacio fit inter earn, et id quod diligit, tune punitur; non separatur autem ab ea, .nisi quia sequitur voluptates, et totum eius studium est circa id quod appetit natura 35 corporalis, in tantum quod fiunt in anima eius disposiciones

(V, 4)

DECRUCIATU

187

obsequentes, et appetentes id solum quod competit corpori, et delectacioni hujus mundi vilis, et corruptibilis. Unde ilia disposicio propter usum imprimitur in anima eius et inheret vehementer desiderium eius ad illam; postea vero 5 per mortem amisso instrument' rei desiderate remanet desiderium eius, et amor, et hie est cruciatus ineffabilis. Et hoc est quod prohibet earn aplicari, et adherere intelligencie agenti. Anima enim in hoc mundo non prohibetur applicari illi, propter hoc quod sit infusa corpori, quoniam non est 10 in corpore sicut predictum est, sed propter occupacionem sui circa accidencia corporis et voluptates ehus, et amorem ipsius corporis, et propter multam eius concupiscenciam circa illud; hoc igitur separat inter animam et id quod convenit sue nature. In hoc autem mundo anima non sentit 15 cruciatum suum, quoniam propter occupacionem sui .circa corpus est sicut qui occupatus in bello, vel in periculo, non percipit laborem suum, cuius rei causas iam assignavimus; post mortem vero removeter occupacio, et remanet concupisceneia. Et quia amissum est instrumentum, et concu20 pisce-ncia revocat earn ad id quod amisit, prof ecto hec concupiscencia | prohibet earn applicari ad id quod pertinet sue 70r nature, et hec est pena maxima etema, et hec anima est ilia que est expers scienciarum, et sordida propter conseeucionem voluptatum; homo autem in quo perfecta est virtus 25 intelligibilis propter acquisicionem abstractorum, sed sequitur voluptetes, profecto disposicio voluptatum, et amor earum remanent in anima eius, et tuahunt earn deorsum. Sed sciencia que habetur i-n ipso pertrahit earn ad plentitudinem superiorem. Unde ex contrarietate attrahencium fit in ea 30 cruciatus maxime formidandus, finietur tamen nee est eternus, quoniam substancia in eo completa est, et disposiciones iste sunt accidentales. Unde in morte cessandum singularia, et secundum disposiciones, et artificia, et tempora anni, et secundum sanitatem et infirmitatem dormientis, et 15 fit ut non possit invenire interpretacio nisi secundum modum estimacionis quia inpedit velamen quod est ibi. Sextum est de vanis sompniis scilicet, que non habent radicem. Horum causa est motus virtutis fantastice, et eius instabilitas. Ipsa enim in plerisque disposicionum non ces20 sat exemplificare, et commutare, nee cessat eciam in tempore sompni in plerisque disposicionum exemplificare. Cum enim est anima debilis rema-net occupata exemplificacione fantasie, sicut in vigilando remanet occupata sensibus, et tune non est apta aplicari substanciis spiritalibus. Cum vero in25 stabilitas fantasie fuerit forcior, ex aliqua causarum non cessat adulari et advenire formas que non habent esse, que remanent in virtute conservatrice, quousque evigilat et reminiscitur eius quod vidit in sompnis; et adulacionis eius sunt eciam cause alique disposiciones corporum, et alique 30 complexiones quoniam si complexione domi-natur colera, tune exemplificabit visa rebus citrinis. Si vero dominatur calor, assimilabit ea igni, vel balneo calido; si vero dominatur frigiditas, assimilabit ea nivi vel pluvie. Si vero dominatur melancolia, assimilabit ea rebus nigris horribilibus. 35 Si autem anima fuerit occupata meditacione, et adheserit

(V. 7)

DE COGNOSCENDO PUTURA

191

fantasie intencio meditacionis, non cessabit fantasia revolvi circa id quod pendet ex ilia meditacione, nee advenit forma ignis, verbi gracia, in fantasiam cum dominatur calor, nisi quia calor qui est in aliquo loco, pertransit ad alium qui est 5 sibi proximus, vel habet aliquam comparacionem ad ipsum, sicut pertransit lumen soils ad corpora, ita quod causa est essendi ipsum, eo quod ea que su-nt creata sunt in esse fluente a gratia ipsius in alia a se. Virtus vero fantastica sita est in corpore calido, unde eius inpressio est inpressio 10 conveniens sue nature, nee ipsa est corpus ut recipiat ipsum calorem, recipit tamen de calore id quod de natura sua habet recipere quod, scilicet, est forma calidi, et eius imaginacio, scilicet ignis, hec est causa huius. Septimum est de causa cognoscendi futura, in vigilando; 15 causa autem huius quod opus est dormicione ad apprehendendum scienciam futurorum per visionem, j non est nisi 71v debilitas anime, et occupacio eius circa sensus. Qui cum quiescunt, co-niungitur anima substanciis intelligibilibus, et aptatur ad recipiendum ab eis; potest autem hoc contingere 20 alicui anime in vigilando, duabus de causis. Una est cum anima sic est fortis, quod non impeditur a sensibus, nee dominantur ei, nee submergu>nt earn ut propter eos prohibeatur ab intencione sua. Sed propter fortitudinem suam, dilatatur ad speculandum simul utramque partem superio25 rem scilicet, et inferiorem, sicut cum aliquis adeo fortis est, ut simul possit et scribere et loqui et intelligere loquentem; possibile est igitur ut huius modi anima, quia cessat ab occupacione sensuum, elevetur ad mundnm superiorem, in quo apparet ei aliquid de rebus, sed hec appar&ncia est quasi 30 fulgor cito pertransiens et hec est una species prophetandi. Si autem debilis fuerit fantasia, tune id quod revelatur ei de occultis, remanebit in conservatrice id ipsum, et fiet verum presagium, sed si fortis fuerit aptabitur ex natura sua ad conformandum; hoc igitur est presagium cui opus 35 est interpretacione, sicut visio in hoc eget eciam interpre-

192

ALGAZELIS MBTAPHYSICA

(PARS H¨ )

tacione. Alia causa est, cum siccitas et calor sic dominantur complexion! quod homo fit caducus propter dominium melancolie et alienatur ab Ms que sclent afferre sensus, et tune apertis occulis fit turbidus, et stupidus absens ab eo quod 5 videt, et audit; hoc autem contingit quia spiritus debilis est ad exeundum ad exteriora; non est autem impossibile anime huius modi hominis revelari aliquid de occultis a substanciis spiritualibus quod loquatur, et diseurrat per linguam eius, cum ipse sit inscius eius quod loquitur; hoc 10 autem contingit aliquibus qui dicuntur demoniaei et caducis, et aliquibus divinis arabicis, et loquuntur sepe aliquid conveniens ei quod debet esse. Et hie modus est inperfeecionis; primus vero perfeccior est. Octavum est de causa videndi in vigilando f ormas que non 15 habe-nt esse. Quoniam anima primum apprehendit occulta imperfecte, et remanent in eonservante secundum quod apprehenduntur, idcirco recipit ea debiliter, quia dominatur ei virtus fantasie, et assimilat ea forme sensibili. Cum vero confortatur forma ilia in imaginativa, descendit ad sensum 20 communem, et sigillatur forma in se-nsu communi, defluens in eum ab imaginativa et fantastica; videre enim est cadere formam in sensum communem; forma enim que extra est non est sensata, sed est causa apparendi formam coaisimilem ei in sensu communi sicut extra, sic et ioitus. Quocumque 25 autem modo res sit sensata erit, et ipsam esse in sensu communi, hoc est visio, j quia quociens ceciderit in sensum com- 72r munem, homo erit videns earn, quamvis palpebre eius sint clause, vel sit in teaiebris; quod autem homo imaginat in vigilando, non ob aliud non sigillatur in sensu communi, ut 30 fiat visum, nisi quia sensus communis occupatus est circa id quod afferunt sensus de exterioribus qui sunt plures, et forciores, sed racio refellit, et falsificat id quod fantasia adinvenit de formis, et ob hoc non confortatur imaginacio illarum in vigilando. Cum vero racio fuerit debilis ad re35 fellendum, et falsificandum propter aliquam infirmitatem,

(V. 9)

DE CAUSIS MIRACULORUM

193

tune non erit longe quin sigilletur in sensu communi, et infirmus videat formas que non nabe-nt esse. Gum autem dominatur timor, et est firma oppinio, et fantasia de re que timetur, sed debilitatur anima, et racio ad falsificandum 5 earn, aliquando exemplificatur sensui forma rei que timetur, ita ut presentetur, et videat quod timet, et ob hoc fantasia formidolosi videt formas formidabiles, et hec est causa iliarum que dicuntur iane (sic) que sunt, et locuntur, et audiuntur in silvis. Aliquando autem conf ortatur voluptas huius in10 firmi qui est debilis anime, ita ut videat quasi presentari id quod appetit. Unde extendit manum ad illud veluti commesturus illud, et ob hoc videt formas que non habent esse. Nonum est de eausis miraculorum, et prodigiorum que sunt tria, primum quod proprietas est in virtute anime, et 15 eius essencia, ut inprimat in hyle mundi, remove-ndo unam formam, et conferendo aliam; inprimat enim in aerem convertendo ilium in nubes, et provenit pluvia sicut diluvium, vel sicut quod congruit tempori, vel aliud huius modi; hoc autem possibile est; predictum est enim in tractatu divino20 rum, quod hile subiecta est animabus, et imprimitur ab eis et quod hee forme adveniunt in earn ab impressionibus celestium animarum; anima vero humana eiusdem substancie est cum illis et est similima eis, cuius tamen comparacio ad illas est sicut comparacio candele ad solem, sed hoc non 25 prohibet esse similimam, eo quod candela agit in caleficiendo, et illuminando sicut sol, similiter anima huma-na agit in hile mundi, sed pocius agit in suo mundo proprio, id est, corpore eius. Unde cum venit in animam forma horribilis, convertitur complexio corporis, et provenit inde humiditas su30 doris. Cum vero venit in animam forma victorie, calescit complexio corporis, et rubescit facies. Cum autem venit in a-nimam forma desiderata, fit in comeatu spennatis calor vaporalis movens ventum ita ut impleantur vene instrumenti co | hitus et aptetur ad illud; hie autem calor, et humiditas, 35 et frigiditas que sunt in corpore ab his imaginacionibus non

194

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PAHS H˙ )

fiunt ex alio calore, vel ex alia frigiditate, vel humiditate sed ex sola imaginacione. Igitur sola imaginacio est causa fiendi has permutaciones in hyle corporis; non autem fit hoc propterea quod anima sit in corpore. Ipsa enim non est in 5 corpore, quoniam tune oporteret ut nichil ageret in alio corpore nee in hyle mundi simile huic accioni. Sed pendet naturaliter ex suo corpore sibi proprio cum quo cepit, et ideo diligit illud naturaliter, et iuelinantur ad illud, nee est minim si in anima fit huius modi dileccio naturalis, cum si films 10 alieuius cadat in ignem, vel aquam, mater statim se prohiciat ibi post ilium; postquam autem verum est quod diligat aliud corpus quod est decisum a suo, tune cur non est verum quod diligat suum corpus naturaliter, quamvis non sit existens in eo, nee in corpore filii, hie autem affectus dileccionis 15 erga corpus suum facit earn inprimere va illud. Aliquando autem impressio alieuius anime pertransit ad aliud corpus, sic ut destruat spiritum estimacione, et inficiat hominem estimacione, et hoc dicitur fascinacio. Et propter hoc est illud proverbium, quod oculus mittit hominem in fossam, 20 et camelum in caldarium, et dicitur quod homines faseinari verum est; huius autem rei sensus hie est, quod quia multum placet ei camelus, et miratur de eo, et eius anima est maligna, et invidiosa, estimat casum cameli, et inficitur corpus cameli ab eius estimacione, et statim cadit; postquam autem hoc 25 possibile est, tune non est longe quin aliqua anima multo f orcior quam ista, aliquando imprimat in hile mundi, f aeiens calorem, et frigiditatem, et motum ex quibus tribus, scilicet calore, frigiditate, et motu derivatur omnis prosperitas huius mnndi, sicut predictum est in his que fiunt in aere et aliis, 30 et huius modi dicitur magnificencia et miraculum proprie. Secundum est virtus speculativa. Clarificatur enim anima in tantum, quod fit aptissima coniungi cum intelligencia agente, sic ut infundantur ei seiencie; animarum enim alia est que eget doctrina. Alia que non eget. Que autem eget 35 doctrina, alia est que ns; postquam au~ 30 tern possibile est esse hominem adeo minimum ut non possit percipere doctrinam, sic eciam per contrarium possibile est hominem esse adeo excelsum, et subtilem, qui non egeat doctrina; quomodo enim potest negari hoc, cum ex discipulis unus superet alium in cognoscendo veritatem scienciarum,

196

ALGAZELIS METAPHYSICA

(PARS ri˙ )

quamvis sit minoris studii, sed forcioris animi, et subtilioris ingenii. Igitur sic semper augeri unum est de possibilibus. Tercium est fantastica virtus. Gum enim fortis est anima in vigilando coniungitur seculo prescieneiarum, sieut predic5 turn est, et id quod apprehendit anima, fantasia assimilat formis pulcris, et voeibus modulatis, et videt tu-nc, et audit vigilans, sicut solet videre, et audire in sompno propter causam quam diximus. Unde forma assimilata substancie nobili est forma mirabilis pulcherrima. Et hec est angelus 10 quern videt propheta, vel sapientissimus, et revelaciones que fiunt anime propter sui coniunccionem cum substanciis excellentibus, sunt quasi verba ornata modulata que cadu-nt in sensum communem, et audiuntur; hoc eciam possibile est, non inconveniens. Isti sunt ordines prophecie. In quocum15 que autem convenerint isti tres modi, profecto ipse propheta excellentissimus est. Et hie gradus est ultimus graduum hominum, qui est coniunctus gradibus angelorum. Sed prophete in hoc differunt. Aliquando enim unus habebit duo ex his tribus. Aliquando unum ex his. Aliquando non 20 habebit nisi puram visio-nem. Aliquando ha | bebit aliquid 73v de unoquoque trium, et propter hoc distinguntur ordines eorum secundum propinquitatem, et elongacionem ipsorum a deo, et angelis eius. Decimum est quod necesse est prophetam esse, et quod 25 debet credi ipsum esse. Mundus enim non gubernatur nisi secundum regulam, que commuuis est omnibus creaturis, ut per earn iuste iudicetur. Aliter interficerent se homines, et periret mundus. Et quia necessaria est pluvia ad gubernacionera mundi, idcirco providencia divina non destitit attri30 buere celo naturam dandi pluviam; igitur gubernacio mundi om-nino eget homine, qui faciat scire modum quo aptentur homines huic mundo, et alteri. Non potest autem hoc implere omnis homo. Sed hee gubernacio est in mundo; igitur et causa gubemacionis est, et id eciam quod est causa guber35 nacionis est; id vero quod est causa gubemacionis in hoc,

(V. 10)

NECBSSE EST PROPHETAM ESSE

197

est creatura del in terra ems, qua mediante, venit creatura ad animadverte-ndum aptitudinem hums mundi, et alterius. Et propter hoc dicitur quod deus indidit rebus animadvertendi .naturam, quia sicut dedit omni rei creacionem suam, 5 sic et sensum animadvertendi. Igitur angelus est medius inter deum, et prophetam, et propheta est medius inter angelum, et sapientes. Et sapientes sunt medii inter prophetam, et vulgus. Sapiens igitur proximus est prophete, et propheta proximus angelo, et angelus proximus deo; deinde 10 differunt gradus angelorum, et prophetarum, et sapientum secundum ordinem differenciarum propinquitatis et elongacionis, quarum non est numerus; hoc igitur est quod nos volumus inducere de scienciis philosophorum logicis, divinis, et naturalibus.

APPENDIX A. It has been remarked in the preface that a long note begins on the lower margin of f. Ir. and continues through to the margin of 3r. The transcription of this note follows. It is made up of extracts from the "De divisione nature" of Gundissalinus. The reference at the beginning of each extract is to the edition of "De divisione nature" in "Beitrage zur Qeschichte der Philosophic des Mittelalters." Band IV., Heft 2-3, von Ludwig Bauer.

I. /. Ir. (op. cit. pp. 12-13).

Nota aliam divisionem theorice secundum Avicennam; tamen ad idem redit. Theorica est cognicio eorum que sunt non ex nostro opere. Ea vero que sunt non ex nostro opere nee ex nostra voluntate secundum avicen-nam dividuntur in duo. Nam eorum alia sunt quibus nullus unquam accidit motus, ut deus et angelus; et alia sunt quibus accidit motus ut idemptitas, unitas, multitudo et causalitas. Sed hec quibus accidit motus similiter dividuntur in duo; nam eorum alia sunt que nunquam possunt esse sine motu, ut humaoitas et quadratura; et alia sunt que possunt esse sjne motu, ut unitas et causa. Ea vero que non possunt esse sine motu similiter dividuntur in duo; nam eorum alia possunt intelligi sine materia propria quamvis non possint esse sine ulla materia, ut quadratura, et alia nee possunt esse nee intelligi sine propria 198 

APPENDIX A.

199

materia, lit humanitas. Que vero possunt esse sine motu quamvis accidat eis motus, duobus modis considerantur; uno, prout sunt in seipsis absque omni materia; alio, prout accidit eis motus. Consideracio vero eorum secundum quod accidit eis motus, fit duobus modis: aut enim considerantur secundum materiam propriam et proprium motum, ut cum ignis dicitur uaius, et elementa dicuntur quatuor, et calor vel frigiditas dicitur causa, et anima dicitur principium motus corporis, quamvis separata possit existere per se; aut considerantur non secundum propriam materiam, nee secundum proprium motum, sicut cum intelliguntur disposiciones eorum que sunt aggregacio, divisio, multiplicacio, et cetera que sequuntur numerum, quamvis hec non accidant ei nisi ex materia et commixtione motus; hec enim sequuntur numerum; sed vel sunt in intellectu hominum, vel existunt in rebus mobilibus, divisis, segregatis, et aggregatis; sed cum intellectus abstrahit ea aliquo modo, tune non est .necesse assignari eis speciales materias. Eorum igitur que non sunt ex nostro opere alia sunt et intelliguntur sine motu et nunquam eis accidit motus, ut deus et angelus; et alia sunt et intelliguntur sine motu, sed motus accidit eis, ut iwiitas et causa, et numerus et similia; et alia sunt que quamvis non sint sine motu, tamen intelliguntur sine motu, ut quadratura; et alia sunt que nee sunt nee intelliguntur sine motu ut humanitas.

II. /.’lo. (op. cit. pp. 35-39).

Nota circa mathematicam sive scienciam divinam de qua tractatur in hoc libro ista inquirenda sunt, scilicet, quid ipsa sit et quod genus ems, que materia, que paries, que species, quod officium, quis finis, quod inetrumentum, quis artifex,

200

APPENDIX A.

quare sic vocetur, quo ordine legenda et docenda sit, et que eius utilitas, et quis sit modus agendi. Quid ipsa sit sic diffinitur; divkia sciencia est de rebus separatis a materia diffinicione. Item, divina sciencia est phylosophia certissima et prima. Item, divina sciencia est sapiencia certissima; quia enim sapiencia describitur hiis tribus proprietatibus que sunt: sapiencia est nobilior sciencia qua scitur id quod est nobilius scitum: item, sapiencia est cognick) que est cercior et nobilior: item, sapie*ncia est sciencia primarum causarum tocius esse. Hee autem ires proprietates sapiencie conveniunt huic sciencie: ergo ipsa est sapiencia que est nobilior sciencia qua comprehenditur nobilius scitum. Nobilior vero sciencia est quia est certitudo veritatis, et nobilius scitum quia est deus et cause que sunt post eum, et eciam cognicio causarum ultimatum, omnis esse, et cognicio dei. Genus autem huius artis est quod ipsa est abstracta et sine miotu: cum enim cetere sciencie agant de hiis que sunt in materia sed aliquando abstractis ut di&ciplinalis, aliquando inabstractis ut naturalis, hec sola est que agit de hiis que omnino sunt separata a motu et a materia secundum existeneiam et diffinicionem. Agit enim de primis causis naturalis et disciplinalis esse et cum eo quod pendet ex hiis et de causa causarum et de principio principiorum. quod est deus excelsus. Materiam huius artis quidam dixerunt esse quattuor causas scilicet materialem et formalem et efficientem et finalem. Alii vero materiam huius artis dixerunt esse deum qui certe decepti sunt. Teste enim Aristotele nulla sciencia inquirit materiam suam: sed in hac sciencia inquiritur an sit deus: ergo deus no>n est materia eius. Similiter de causis. Sed quia in omni sciencia illud quod materia ponitur neoessario in alia probatur, post hanc autem nulla restat sciencia. in qua materia eius probetur, ideo necessario materia huius sciencie est id quod est communius et evidencius

APPENDIX A.

201

omnibus, scilicet, ens; quod siquidem no>n oportet queri an sit vel quid sit, quasi in alia sciencia post hanc debeat hoc certificari, paret quod inconveniens est ut aliqua sciencia stabiliat suam materiam. (in mar. Avicenna). Partes autem huius sciencie sunt quattuor, quoniam eorum que inquiruntur in hac sciencia quedam sunt separata omnino a materia et ab appendenciis materie: et quedam sunt commixta materie sed ad modum quo commiscetur causa constituens et precedens, materia enim uon est constituens ilia; et quedam sunt que inveniuntur in materia et