500 zagadek geograficznych 83-214-0636 [PDF]

Zitiervorschau

Klima i Z. Tokarski

zagadek ych — . fc.

\\ \

))) mJJ 1

1

1

: w \ ^*mSt± TNw f

'

§

t

V

l \

\

\

XV \

\

X. m \

\

\* \\

1

ft

w

§' ■

'~'m

^T ’

vi w

'

T'^ \* Z ~ ~ ~ ~ ^

■

iv /' a

zagadmk gmograflcznych

F. L. Klima i Z. Tokarski

Wiedza Powszechna W arszaw a 1987

W g p r o je k tu s e ry jn e g o JO Z E F A C Z E SŁ A W A B IE Ń K A O k ła d k a JÓ Z E F C Z ESŁ A W B IE N IE K R ysunki Z B IG N IE W P IO T R O W S K I R e d a k to r M A R IA T A L A R R e d a k to r te c h n ic a n y JA N IN A HAM M ER K o r e k to r JE R Z Y L A S S

ISBN 83-214-0636

P y - O dt a - pon ia w ie dzi

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7.

8.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Najbliższa g e o g r a f ia ..................10 Na szachownicy województw . . . 12 Nieco o r z e k a c h ........................ 14 Zagadkowe m ia s ta ........................16 Czy potrafimy wyjaśnić pochodzenie .nazw geograficznych?........................ 18 Nie przyszli na puste tereny . . . 20 Mieszkamy coraz bliżej siebie . . . 22 Które tereny badali ci Polacy? . . . 24 Nasza s t o l i c a ..............................26 Lubimy przesadzać........................28 Cudze chwalicie, swego nie znacie... 30 Wznieśmy się myślą ku dalekim szczy­ tom ..................................................... 32 Które obszary tak nazwano? . . . 34 Nie od razu Kraków zbudowano... 36 Do Rzymu możemy jechać bez pasz­ portu ...................................................... 38 Panta R e i ....................................40 Dlaczego — dlaczego?..................42 Barwy w geografii........................44 Połączmy nazwiska odkrywców z ich w y p ra w a m i................................... 46 „Oczy Ziemi” ............................. 48 Dwuznaczne w y r a z y ..................50 Skąd przywędrowały do nas te roś­ liny ...................................................... 52 Takie porównania sprzyjają rozsze­ rzaniu horyzontu geograficznego . . 54 Ruchome g ó r y ............................. 56 Małe, ale w a ż n e ........................58 Liczby w geografii........................60 Stolioa czy jedno z głównych miast 62 Jakim językiem posługują się miesz­ kańcy................................................ 64 Czy je poznajecie?....................... 66 Skąd pochodzą ci panowie? . . . 68

112 114 115 117 117 119

121

122 124 126 127 129 131 133 135 137 138 140 142 144 146 147 149 150 152 153 154 156 158 159

o

d zi

31. 32. 33. 43. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

ZSRR ...................................................... 70 160 Ulubione p o tra w y .....................................72 162 Gdzie znajduje s i ę ? ............................... 74 Od czego zależy wygląd domów? . . 94 1?9 krajów i m ia s t.......................................... 76 igg Zawile sprawy ludnościowe . . . 78 167 Wznowione nazwy stolic . . . . 80 169 Czym jest p u s ty n ia ? ...............................82 170 Na skrzydłach w ia tr u ...............................84 172 Z którą wyspą kojarzy się? . . . 86 174 Popuśćmy wodze fantazji . . . . 88 175 Czy tygrysy żyją w Afryce? . . . 96 176 Mozaika k lim aty c z n a ...............................92 178 Od czego zależy wygląd domów? . . 94 179 Gdzie te zwierzęta pomagają lu­ dziom? ............................................... 96 180 Czym jeżdżą l u d z i e ? ...............................98 182 Które kraje je produkują? . . . . 100 184 Miłośnikom m o rz a ................................... 102 185 W sieci kanałów7 ................................... 104 187 Co przyniosło im sławę? . . . . 106 188 Która godzina?......................................... 108 190

Różne są drogi i ścieżki, zmierzające do poznania piękna geografii. Jedną z nich jest także niniejszy zbiór zagadek, pytań i odpowiedzi. Każde pytanie wraz z odpowiedzią, z osobna wzięte, jest podobne do okrucha szkiełka zawartego wewnątrz kalejdoskopu i w zestawieniu z innymi, odbite nie w lustrze, lecz w naszych myślach, może przybrać pożądany frag­ ment wiedzy geograficznej. Odpowiedzi, zawarte w drugiej części książki są nieproporcjonalnie małe i nie zadowalające w stosunku do rozmiarów tematu, zawartego w pytaniu. Ich rola jest podobna do drogo­ wskazu, który również wskazuje krótki odcinek dale­ kiej drogi. Być może, że Czytelnik pod wpływem ni­ niejszej lektury sięgnie po atlas i do książek popular­ nonaukowych. W tym celu przy każdym rozdziale wymieniliśmy kilka tytułów. Niektóre z nich ściśle wiążą się z poruszanym tematem, inne raczej luźno. Wykaz tych książek nie jest kompletny. Wybraliśmy głównie te, które wydano w ostatnich latach, są bo­ wiem łatwiej dostępne.

pytania

1. NAJBLIŻSZA GEOGRAFIA

Miejscowość, w której mieszkacie, choćby była bar­ dzo mała jest jakąś cząstką kraju, ma niepowtarzalne położenie i krajobraz, zawiera interesujące ślady prze­ szłości, odgrywa jakąś rolą we współczesnym życiu gospodarczym kraju. Ma ponadto swoje ciekawostki i zagadki, czekające na rozwiązanie. — Czyżby? — powiecie. — Znamy ją doskonale. — Naprawdę? A może tak tylko się zdaje? Proponujemy podjąć próbę. Oto kilka pytań:

1. Od czego pochodzi jej nazwa? 2. Jakie są główne składniki jej krajobrazu? 3. Na jakiej wysokości nad poziomem morza leży jej najniższe i najwyższe miejsce? 4. Jakie rodzaje gleb występują na jej terenie? 5. Co wpłynęło na to, że las zachował się właśnie w tym, a nie innym miejscu? Przecież dawniej na całym terenie ciągnęły się lasy. Czyżby to był tylko zwykły przypadek? 6. Każda miejscowość miała swój początek. Miała go i Wasza. Kiedy i jak powstała? 7. Astronomiczna wiosna rozpoczyna się 21 marca. Czy w Waszej miejscowości wiosna w przyro­ dzie zaczyna się także w tym dniu? A może wcześniej lub później? Czym możemy wytłu­ maczyć rozbieżność terminów początku wiosny astronomicznej z jej początkiem rzeczywistym (klimatycznym) w Waszej miejscowości? 8. W pierwszym 40-leciu Polski Ludowej ogólna liczba mieszkańców całego kraju powiększyła się o około 60%. Czy w Waszej miejscowości liczba mieszkańców zmieniła się także w ta­ kim wymiarze? Jakie były przyczyny ewen­ tualnej różnicy? 9. Jakie nastąpiły zmiany w zabudowie Waszej

miejscowości w ostatnim 40-Ieciu? Dlaczego właśnie takie? 10. Jakie zmiany gospodarcze i kulturalne przewi­ duje się w Waszej miejscowości w okresie dzielącym nas od 2000 roku?

L IT E R A T U R A :

Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1982. Wojciech Stankowski: Rozwój środowiska fizyczno-geograficznego Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1981. Witold Tyrakowski: Krajobraz; wczoraj — dziś — jutro. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1977. Franciszek Leszek Klima: Nowa Słupia. Koło Przyjaciół Nowej Słupi, 1981.

2.

NA SZACHOWNICY WOJEWÓDZTW

Obok umieściliśmy mapką konturową podziału admi­ nistracyjnego Polski. Stanowi ona podstawą nowej serii zagadek. Myślami udamy się w podróż przez kilkadziesiąt województw. Zanim jednak ją rozpo­ czniemy zaopatrzmy sią w kilka kolorowych ołów­ ków, bo będą nam potrzebne do umieszczenia pro­ stych znaków w poszczególnych polach województw. W ten sposób przypomną nam się szkolne klasówki, jednak tym razem bez suflerów i ściągaczek.

1. Na mapce wyszukajmy województwo, w któ­ rym mieszkamy, a następnie zamalujmy jego powierzchnię delikatnie barwą czerwoną. Na­ stępnie określmy nazwy województw, które bez­ pośrednio z nim graniczą i napiszmy czarnym ołówkiem dużą pierwszą literę ich nazwy. 2. Województwo mające powierzchnię najmniej­ szą przekreślmy grubą czarną kreską poziomą. 3. Obszar województwa o największej powierz­ chni oznaczmy grubym czarnym krzyżykiem. 4. Województwo o najmniejszej liczbie mieszkań­ ców przekreślmy grubą żółtą kreską poziomą. 5. Na obszarze województwa mającego największą liczbę mieszkańców umieśćmy żółty krzyżyk. 6. Obszar województwa o najmniejszej gęstości zaludnienia przekreślmy grubą kreską zieloną. 7. Województwo o największej gęstości zaludnie­ nia oznaczmy krzyżykiem barwy zielonej. 8. Na obszarze województwa, w którym wznoszą się najwyższe góry, umieśćmy duży żółty nie­ bieski. 9. Województwo, na terenie którego jest depre­ sja, przekreślmy niebieską kreską poziomą. 10. Województwo, które obejmuje skrawek do­ rzecza Niemna, oznaczmy czerwoną literą N.

L IT E R A T U R A :

Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski (red. Ma­ ria I. Mileska). Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1983. Janusz Umiński: Województwo bydgoskie. Krajowa Agencja Wydaw­ nicza. Gdańsk 1982. Gregory Stanley: Metody statystyki w geografii. Państwowe Wydaw­ nictwo Naukowe. Warszawa 1976. Mały przewodnik po Polsce. Sport i Turystyka. War­ szawa 1980.

3.

NIECO O RZEKACH

W zamierzchłych czasach nad rzekami właśnie za­ częło się rozwijać życie gospodarcze społeczeństw. Rzeki bowiem dostarczały nie tylko wody do picia i do nawadniania przyległych obszarów, lecz stano­ wiły wygodne, a w niektórych okolicach jedyne dro­ gi komunikacyjne; broniły również przed napaścią. Z czasem poczęto udoskonalać sztukę wykorzystania wody — hydrotechnikę, której szybki rozwój postę­ pował wraz z rozwojem przemysłu i miast. Celem za­ bezpieczenia i dostarczenia odpowiedniej ilości wody dla potrzeb współczesnego życia trzeba było stopnio­ wo przejść od dotychczasowej, chaotycznej gospodar­ ki wodnej do gospodarki planowej. Abyśmy mogli ustosunkować się do różnych pomysłów planistów, inżynierów, hydrogeologów warto wpierw uporządko­ wać sobie podstawowe wiadomości Niechaj poniższe pytania trochę w tym pomogą.

1. Czy rzeki wypływają tylko ze źródeł? 2. Która z rzek w Europie przepływa przez naj­ większą ilość krajów? 3. Którą rzekę nazwiemy główną, a którą jej do­ pływem? 4. Dlaczego Wołgę nazywamy „rzeką pięciu mórz”? 5. Co to jest pradolina? 6. Dlaczego Wisła i Odra mają prawe dopływy

dłuższe niż lewe? 7. Ile wody mieści się w korycie Wisły? 8.

Czy pojęcie „dorzecze” jest równoznaczne ze „zlewiskiem”?

9. Skąd wypływa najwięcej rzek w Europie? 10. W jakim czasie przepływa woda Wisły od jej

źródeł do ujścia?

L IT E R A T U R A :

Zdzisław Pazdro: Hydrologia ogólna. Wydawnictwa Geologiczne. War­ szawa 1983. Ekologiczne podstawy zagospodarowania Wisły i jej dorzecza. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. War­ szawa 1983. Aleksander Tuszko: Wista. Książka i Wiedza. Warszawa 1984. Śródlądowe szlaki wodne Polski. Sport i Turystyka. Warszawa 1982.

4.

ZAGADKOWE MIASTA

Na poniżej umieszczonym wycinku mapy zamieszczo­ no odcinki rzek. Obok są ich nazwy. Natomiast po­ numerowane kółka oznaczają położenie „zagadko­ wych” miast. Należy podać ich nazwy. Starajmy się je wymienić bez zaglądania do atlasu, a wtedy zorientujemy się, w jakim stopniu mapa Pol­ ski i sąsiedniego kraju jest nam znana. Poniżej znaj­ duje się uszeregowanych dziesięć liczb, obok których wpiszmy nazwy miast, 1........................... 2........................... 3 ......... .............. 4 ........................ 5 ........................ 6 ........................

7 ....................... 8 ......................

9........................... 10.... ..................

L IT E R A T U R A :

Irena Dmowska, Alicja Tlałka: Hydrografia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1982. Franciszek Jaśkowiak: Województwo poznańskie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1980. Piotr Maluśkiewicz: Województwo konińskie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1983. Otibor Rybar: Przewodnik, po Czechosłowacji. Sport i Turystyka. Warszawa 1983.

2 500 zag a d e k g e o g ra fic z n y c h

17

CZY POTRAFIMY WYJAŚNIĆ POCHODZENIE I.NAZW GEOGRAFICZNYCH?

W geografii występuje wiele różnych nazw. Współcze­ sne mapy topograficzne krajów europejskich zawie­ rają ich około sześciu milionów, a ile nazw jest je­ szcze na innych kontynentach i morzach? Niektóre intrygują nas swym obcym brzmieniem, jak np.: Maracaibo, Kilimandżaro, Popocatepetl, inne wiążą się z wydarzeniami historycznymi, np. Grunwald, Cho­ cim, Warna, Nieszawa. Wiele cierpień i grozy mieszczą w sobie nazwy Oświęcim, Ravensbriick. Jeszcze inne, jak Ojców lub Pieniny, kojarzą się z pięknymi kraj­ obrazami. Są też nazwy geograficzne, którymi operu­ jemy bardzo często, prawie codziennie; przewijają się w potocznych rozmowach, w prasie codziennej, radiu. Spróbujcie wyjaśnić pochodzenie następujących nazw: 1. Góra Kościuszki, 2. Mazowsze, 3. Jugosławia, 4. Australia, 5. Ameryka, 6. Mont Blanc,

7. Ocean Atlantycki, 8. Ocean Spokojny,

9. Polska, 10. Morze Bałtyckie.

L IT E R A T U R A :

Geografia nazeumicza. Ossolineum. Wrocław 1983. Jakov Svet: Kolumb. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. War­ szawa 1982. Józef Babicz, Wojciech Walczak: Zarys historii odkryć geograficznych. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Warszawa 1979. Stanisław Leszczycki, Mieczysław Fleszar: Australia, Oceania, Antarktyka. Wiedza Powszechna. Warszawa 1971.

6 . NIE PRZYSZLI NA PUSTE TERENY

Nasze pokolenie przeżywało uroczystości Tysiąclecia Państwa Polskiego, zwane z łacińska — Milenium. Rozpoczęły się one już w 1960 r. od budowy tysiąca szkół i równie szerokiej akcji — zalesiania kraju. Ten żywy, twórczy, zwrócony w przyszłość stosunek do pierwszego tysiąclecia przypadł bardzo do serc i umy­ słów. Mimo tych niezaprzeczalnych faktów budzi się pewne zastrzeżenie, a mianowicie dotyczy ono rachu­ by czasu. Polska przecież istniała przed panowaniem Mieszka L Przecież misjonarze nie przyszli na puste, bezludne tereny. Oto kilka pytań związanych właśnie z tym tematem: 1. Kto i kiedy po raz pierwszy wymienił Kalisz w dziele geograficznym? 2. Kiedy usypano Kopiec Krakusa (w przybliże­ niu)? 3. He (w przybliżeniu) lat minęło od założenia grodziska w Biskupinie? 4. Gdzie w Warszawie zachowały się ślady naj­ starszego osadnictwa? 5. Z którego wieku pochodzą zapiski zwane „Geo­ grafem Bawarskim” dotyczące m.in. wyspy Wolin? 6. Czy rezerwat „Krzemionki Opatowskie” słusz­ nie jest zaliczany do najstarszych śladów dzia­ łalności mieszkańców naszego kraju? 7. Z jakiego okresu pochodzi wał kultowy otacza­ jący szczyt Łysej Góry? 8. Gdzie w naszym kraju zachowały się ślady działalności hutnictwa z okresu rzymskiego? 9. Prastara jest Kopalnia Pirytu „Staszic" w Rud­ kach, u stóp Łysogór; z jakiego okresu pocho­ dzą jej ślady? 10. Jak stare są kręgi kamienne w Odrach, koło Chojnic?

L IT E R A T U R A :

Z otchłani wieków. Kwartalnik popularnonaukowy Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizma­ tycznego. Ukazuje się od 1926 r. Franciszek Leszek Klima: Łysa Góra — Święty Krzyż. Koło Przyjaciół Nowej Słupi, 1982. Paweł Anders: Województwo kaliskie. Szkic monograficzny. Pań­ stwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa—Poznań 1983. Zdzisław Adam Rajewski: Biskupin, osiedle obronne sprzed 2500 lat. Wydawni­ ctwo Poznańskie. Poznań 1983.

7.

MIESZKAMY CORAZ BLIŻEJ SIEBIE

Podróż Szopena z Warszawy do Dusznik trwała kilka dni. Obecnie tę samą odległość możemy pokonać ko­ leją w ciągu niewielu godzin łub samolotem zaledwie w kilkadziesiąt minut. Podobne przykłady dowodzą, że w czasie ostatniego stulecia rozwój środków ko­ munikacji doprowadził do pozornego skurczenia się odległości, wydaje się nam, że mieszkamy coraz bliżej siebie. Można zaryzykować nawet twierdzenie, że obecnie nie ma już okolic obywających się bez nowo­ czesnych środków komunikacji, a ich zasięg przekro­ czył nawet granice obszarów zamieszkanych przez ludzi 1. Gdzie i kiedy zbudowano na świecie pierwszą linię kolejową? 2. Gdzie i kiedy rozpoczęto w Polsce budowę pierwszej linii kolejowej? 3. Kiedy w Warszawie powstał pierwszy most na Wiśle? 4. Jakie jest największe towarzystwo lotnicze świata i jaki port lotniczy obsługuje najwięk­ szą liczbę pasażerów? 5. Warszawa, Praga i Bukareszt mają zbliżoną liczbę mieszkańców. Teoretycznie powinny mieć taką samą długość tras tramwajowych. A jak jest istotnie? 6. Gdzie w Polsce w tym samym dniu można oglądać dwukrotnie zachód słońca? 7. Przez jakie góry przebiega najwyżej leżąca linia kolejowa na świecie? 8. Kto pierwszy bez użycia drutu odebrał wiado­ mość przez Ocean Atlantycki? 9. Gdzie obecnie likwiduje się koleje żelazne i dlaczego? 10. Jaką szybkość początkową musi osiągnąć ra­ kieta, aby nieprzerwanie, krążyć na orbicie o wysokości 500 km?

L IT K R A T U R A :

Słownik geograficzno-ekonomiczny. Wydawnictwo Naukowe Wyższej SzkoJy Pedagogicznej w Krakowie. Kraków 1982. Słownik geografii Europy. Wiedza Powszechna. War­ szawa 1976. Słownik geografii Simała. Wiedza Powszechna. War­ szawa 1971.

8.

KTÓRE TERENY BADALI CI POLACY?

Wśród podróżników i badaczy było wielu Polaków. Ich trud, bohaterstwo w służbie nauki wzbogaciły poważnie wiedzę o świecie. Tak się dziwnie składa, że życie i dorobek naukowy tych ludzi częściej znane są za granicą niż w rodzinnym kraju. A może uwaga ta nie jest słuszna? Przekonajmy się, zestawiając w odpowiedni sposób niżej podane nazwiska polskich podróżników i badaczy z terenami przez nich odkry­ tymi lub badanymi. 1. Karol Bohdanowicz 2. Jan Czekanowski

Alaska, Wyspa Kościuszki

3. Jan Czerski 4. Antoni Dobrowolski 5. Ignacy Domeyko

międzyrzecze Nil—Kongo Australia Antarktyda

6. Stefan Jarosz

Mikronezja

7. Jan Stanisław Ku­ bary

Egipt

8. Eugeniusz Romer

środkowy pas Azji od Kaukazu po Kamczatkę góry Sichote-Aliń, Alpy

9. Edmund Strzelecki 10. Ignacy Żagiell

Chile

góry Syberii Wschodniej

L IT E R A T U R A :

Wacław Słabczyński: Polscy podróżnicy ł odkrywcy. Państwowe Wydaw­ nictwo Naukowe. Warszawa 1973. Zbigniew Wójcik, Aleksander Czekanowski: Szkice o ludziach, nauce i przyrodzie na Syberii. Lu­ blin 1982. Stefan Gołąbek: Związki Polski i Polaków z Afryką do roku 1945. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1978. Longin Pastusiak: Pierwsi polscy podróżnicy w Stanach Zjednoczonych. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1980.

Warszawa jest bliska wszystkim Polakom, jednym z racji stołecznego charakteru, drugim z powodu po­ wiązania z dziejami kraju, jeszcze innym ze względu na osobisty, bezpośredni udział w jej odrodzeniu i rozwoju. Jej dzieje mogą służyć przyjemnej roz­ rywce lub przypomnieniu niektórych faktów i obiek­ tów. Oto kilka z nich:

1. Która dzielnica Warszawy położona jest naj­ niżej, a która najwyżej? 2. Na którym placu w stolicy zachował się naj­ starszy punkt pomiarowy w stosunku do po­ ziomu Wisły i morza? 3. Jak nazywała się Saska Kępa przed panowa­ niem Sasów? 4. Skąd pochodzi materiał na obecną kolumnę króla Zygmunta III? 5. Co było niegdyś na terenie obecnego Ogrodu Botanicznego? 6. Które przedmieście znajduje się w Śródmie­

ściu? 7. Ile dni potrzeba na przejście wzdłuż granic miasta, idąc dziennie około 20 km — dwa, pięć czy osiem? 8. Które zabytki Warszawy są zaliczone do klasy najwyższej? 9. Który pomnik warszawski odbył liczne prze­ prowadzki? 10. W XIV w. najdłuższa była ulica Piwna, w XVII w. ulica Długa (stąd jej nazwa), a obec­ nie?

L IT E R A T U R A :

Wiesław Głębocki, Karol Morawski: Warszawa — przewodnik. Krajowa Agencja Wydaw­ nicza. Warszawa 1982. Juliusz Antoni Chróścicki: Trakt Królewski. Wydawnictwo „Kraj”. Warszaw* 1981. Jesteśmy w Warszawie. Miasto dawne i nowe. Pań­ stwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1981. Bożena Krzywobłocka: Gawęda o Warszawie. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1982,

Powszechnie pisze się i mówi o tym, że Polska to kraj nizinny. Jego średnia wysokość wynosi zaledwie 169 m n.pjn., czyli o połowę mniej od średniej wyso­ kości Europy. Tymczasem w polskim nazewnictwie geograficznym jest bardzo dużo nazw, z członem „góra” lub „góry”. Oto kilka przykładów: Szwedzkie GÓRY, GÓRY Pieprzowe, Tarnowskie GÓRY, Tatar­ skie, Kocie, Kacze GÓRY; lokomotywy produkowane są w Zielonej GÓRZE, wspaniałe mrożonki w GÓ­ RZE Kalwarii, nad morze jedziemy do Jastrzębiej GÓRY. Pagórkowate obszary często kojarzą się nam ze Szwajcarią, np. Polska Szwajcaria, Szwajcaria Ka­ szubska itp. Obok umieszczono mapkę konturową Polski z nume­ rowanymi kółkami znaczącymi położenie obiektów geograficznych z „górą” w nazwie. Starajmy się wpi­ sać te numery obok podanych niżej nazw miejsco­ wości i innych obiektów geograficznych, a następnie wyjaśnić ich „górzystość”.

1. Dąbrowa Góra, 2. Dylewska Góra, 3. Góra Kalwaria, 4. Góra Toruńska, 5. Góra Zamkowa, 6. Jastrzębia Góra,

7. Opinogóra, 8. Pieprzowe Góry,

9. Szeska Góra, 10. Zielona Góra.

o

l it e r a t u r a

:

Jan Bałdowski; Kraina Wielkich Jezior Mazurskich. Sport i Turysty­ ka. Warszawa 1981. Powszechny Atlas Polski. Państwowe Przedsiębior­ stwo Wydawnictw Kartograficznych. Warszawa 1973. Jerzy Kondracki: Geografia fizyczna Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1978.

Najlepszą drogą do podważenia prawdziwości cyto­ wanego w tytule przysłowia jest powszechne upra­ wianie krajoznawstwa. Czy weszliśmy już na tę dro­ gę? Zorientujcie się, starając się podać zwięzłą cha­ rakterystykę przytoczonych poniżej obiektów geogra­ ficznych. Naturalnie wszystkie są w naszym kraju. A więc, gdzie się znajdują i czym się charakteryzują: L Odra i Obra, 2.

Sanok i Santok,

3. Radom i Radomsko, 4. Trzebinia i Trzebnica, 5. Wisłok i Wisłoka, 6. Pasłęk i Pasłęka,

7. Bug i Buk, 8. Nidzica i Niedzica,

9, Wda i Gwda, 10

. Lublin i Lubin?

A L IT E R A T U R A :

Michał Janiszewski: Geograficzny atlas Polski. Państwowe Przedsiębior­ stwo Wydawnictw Kartograficznych. Warszawa 1963. Izabela Trojanowska: Kartuzy i okolice. Krajowa Agencja Wydawnicza. Gdańsk 1983, Anna Andrusikiewicz: Olsztyn i okolice. Krajowa Agencja Wydawnicza. Gdańsk 1982. Jerzy Kostrowicki: Polska. Przyroda — osadnictwo — architektura. Ar­ kady. Warszawa 1972.

WZNIEŚMY SIĘ MYŚLĄ KU DALEKIM SZCZYTOM

Chyba nie ma takiego człowieka, który opuszczałby góry bez uczucia żalu. Przenieśmy się więc chociaż myślą ku górom łącząc poniżej podane szczyty z od­ powiadającymi im systemami lub pasmami górskimi. 1. Chimborazo

Kaukaz

2. Dhaulagiri

Pireneje Tien-szan

3. Kazbek 4. Maladetta 5. Matterhorn 6. Pik Pobiedy 7. Świnica 8. Łysa Góra 9. Turbacz 10. Mt. Whitney

Himalaje Tatry Góry Świętokrzy­ skie Andy Gorce Sierra Nevada Alpy Pennińskie

L IT E R A T U R A :

W córach wysokich. Wiedza Powszechna. Warszawa 1985. Grażyna Miłosz, Andrzej Miłosz: Kaukaz. Wiedza Powszechna. Warszawa 1979. Zofia Radwańska-Paryska, Witold Paryski: Encyklopedia tatrzańska. Sport i Turystyka. Warsza­ wa 1973. Dwie KanczengdzongL Pod red. Piotra Młodeckiego. Sport i Turystyka. Warszawa 1983.

3 500 z a g a d e k g e o g ra fic z n y c h

33

Każda z niżej podanych nazw znana jest od dawna i zrosła się w naszych umysłach ze ściśle określonym skrawkiem ziemi, bowiem podkreśla jego charakte­ rystyczne cechy. Niektóre narodziły się ze swoistego odczucia kształtu i barwy wyróżniającego je krajobra­ zu. Brak tych nazw odczulibyśmy zapewne tak samo, jak brak puszystego piórka ze sznurkiem w świątecz­ nym kapeluszu góralskim. A może potraficie uzasad­ nić poniższe nazwy: 1. Lazurowe Wybrzeże. 2. Szwajcaria Kaszubska, 3. Śląsk Biały, 4. Bliski Wschód, 5. „Kraj tysiąca jezior”, 6. Szlak Orlich Gniazd,

7. Wenecja Północy, 8. Dach Świata,

9. Gród Kopernika, 10. Szlak Bursztynowy.

L IT E R A T U R A :

Julian Zinkow: Orle gniazda i krajobrazy jurajskie. Szlaki turystycz­ ne. Sport i Turystyka. Warszawa 1983. Jan Reychmam Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w. Wiedza Powszechna. Warszawa 1072. Współczesna Skandynawia. Książka i Wiedza. War­ szawa 1074. Województwo Toruńskie. Krajowa Agencja Wydaw­ nicza. Gdańsk 1983.

Któż wypowie twoje piękno — Krakowie stary?

Chyba, że na Sukiennicach przemówią maszkary, Chyba, że się w hymn przemieni ta duma strzelista, Z jaką Wieża Mariacka płynie w gwiezdną przystań... Piękno Krakowa było natchnieniem wielu poetów, malarzy, miłośników sztuki Miasto odgrywało dużą rolę w dziejach Polski; z czasów tych pozostały licz­ ne pamiątki, dlatego Kraków nazywają także „mia­ stem żywych kamieni’‘. Kładły je pokolenia przez długie wieki, bo przecież „nie od razu Kraków zbu­ dowano...** 1. Nad jakimi sześcioma rzekami rozbudował się Kraków? Z. Jak nazywają się kopce usypane na przedmie­ ściach Krakowa? 3. Gdzie w Krakowie można oglądać ławicę ostryg? 4. Który z gmachów uniwersyteckich jest naj­ starszy? 5. Jaka ulica biegnie na miejscu dawnego ko­ ryta Wisły? 6. Jakie jest pochodzenie nazwy dzielnicy miasta — Kazimiera-? 7. Co to jest Barbakan? 8. Kiedy Kraków z najbliższą okolicą stanowił odrębny organizm polityczny? 9. Co było niegdyś w miejscu dzisiejszych Plant? 10. Co jest największą powojenną inwestycją Kra­ kowa?

L IT E R A T U R A :

Kraków i jego okolice (V wydanie z drzeworytami, widokiem i planem miasta). Wyd. Artystyczne i Fil­ mowe. Warszawa 1981. Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakotoa XVI—X IX w. Pod red. M. Odlanickiego-Poezobutta. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kraków 1981. Jan Adamczewski: Kraków od A do Z. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1980. Leszek Ludwikowski: Kraków i okolice. Sport i Turystyka. Warszawa 1984. Tadeusz Gaweł, Julian Zinkow: Kraków i okolice. Teren geograficznych i krajoznaw­ czych wycieczek szkolnych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1979.

W

DO RZYMU MOŻEMY JECHAC • BEZ PASZPORTU

O prawdziwości słów zawartych w tytule przekona­ my się jadąc do Żnina, miasta położonego w woje­ wództwie bydgoskim, skąd zaledwie parę kilometrów do pobliskiego Rzymu. Ta cicha i schludna wieś umo­ żliwia wielu wczasowiczom spędzenie zdrowego i spo­ kojnego urlopu. W porównaniu z podróżą do stolicy Włoch łatwo można dostrzec wiele wyjątkowych ko­ rzyści. Godna podkreślenia jest swoboda porozumie­ nia się z miejscową ludnością bez tłumacza, przy czym podróż jest nie tylko krótsza, lecz znacznie tańsza. Bądź co bądź urlop spędzony w Rzymie to brzmi im­ ponująco i niezrównanie mocniej niż w... Krynicy czy w Jastarni. Czy wiecie, gdzie leżą te miejscowości, które możemy odwiedzić w podobny sposób bez pa­ szportu i dalekiej podróży: 1. Arkadia, 2. Praga,

3. Mińsk, 4. Włochy, 5. Jarosław, B. Syberia, 7. Azory, 8. Wenecja,

9. Szwecja, 10. Kijów?

UTKRATURA;

Jerzy Kasprzycki: Warszawa-Praga. Krajowa Agencja Wydawnicza. War­ szawa 1980. Ludwik Straszewicz: Wiochy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. War­ szawa 1977. Franciszek Ziejka: Moje spotkanie z Portugalią. Krajowa Agencja Wy­ dawnicza. Kraków 1983. Ludwik Bazylow: Syberia. Wiedza Powszechna. Warszawa 1975.

Już w starożytności Heraklit głosił zasadę — panta rei, co po grecku znaczy: wszystko płynie, wszystko się zmienia. Nawet rzecz pozornie najtrwalsza, jaką jest powierzchnia Ziemi, podlega ciągłym zmianom i przeobrażeniom. Z czasem pogląd ten, poparty licz­ nymi dowodami, zdobył powszechne uznanie. W ostat­ nich kilkudziesięciu latach obserwujemy zjawiska geograficzne potwierdzające słuszność tezy Heraklita. Odpowiedzi na pytania niżej podane chociaż w pew­ nym stopniu przekonują nas o słuszności tezy cytowa­ nej w tytule. 1. Dlaczego w Polsce oraz w krajach sąsiednich

na zachodzie i wschodzie występuje więcej piasku, aniżeli w innych rejonach Europy? 2. Dlaczego bruki z zaokrąglonymi kamieniami (tzw. kocie łby) poza Polską i sąsiednimi kra­ jami znajdują się także w Lombardii? 3. Jakie.są losy kościoła w Trzęsaczu? 4. Kiedy i w jaki sposób powstała Śmiała Wisła? 5. Kiedy w Polsce rosły paprocie drzewiaste? 6. Gdzie w Polsce można oglądać nosorożca wło­ chatego? 7. Która

część Europy stopniowo obniża się, a która wznosi się w górę? 8. Jakie ślady obecności wulkanów znajdują się w Polsce? 9. 0o zachęca ludzi do osiedlania się w sąsiedz­ twie wulkanów? 10. Jak nazywa się skała pochodzenia wulkanicz­ nego, używana często w gospodarstwie domo­ wym?

L IT E R A T U R A :

Krystyna Balińska-Wuttke: Powstanie i budowa kontynentów. Wiedza Powszech­ na. Warszawa 1979. Herbert Wendt: Przed potopem. Opowieść o pradziejach Ziemi. Wie­ dza Powszechna. Warszawa 1979. Wojciech Walczak: Jak powstała rzeźba Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1976.

Geografa nie zadowoli samo stwierdzenie, że zjawi­ sko lub obiekt geograficzny występuje na tym lub owym obszarze, lecz również stara się wyjaśnić przy­ czyny jego powstania. Wie dobrze, że w przyrodzie i w życiu społecznym wszystkie zjawiska, przedmio­ ty i procesy znajdują się we wzajemnym związku. Podczas tego dociekania najczęściej nasuwa się pyta­ nie — dlaczego właśnie jest tak, a nie inaczej? Po­ dejmijmy również próbę w tym zakresie i starajmy się wyjaśnić — dlaczego 1. w dni pochmurne nie tworzą się na dachach

sopie lodowe. 2. w Ameryce jest noc, kiedy u nas jest dzień, 3. Morze Bałtyckie jest mniej słone od Morza Czerwonego. 4. na Kujawach, mimo że są bliżej morza, jest mniej opadów aniżeli w Górach Świętokrzy­ skich, 5. na mapie nie należy obliczać rozmiarów zna­ ków topograficznych, fi. szyby w oknach pokrywają się podczas mrozu lodem od wewnątrz, a nie od zewnątrz, 7. w Europie brak jest pustyń, 8. północne brzegi Norwegu nie zamarzają, mi­

mo że leżą poza Kołem Podbiegunowym, 9. linia brzegowa morza jest zazwyczaj mniej urozmaicona niż poziomica 100 m, 10. Góry Świętokrzyskie są mniej strome niż Kar­ paty?

L IT E R A T U R A :

Jerome Spar: Ziemia, morze, powietrze. Przegląd nauk geograficz­ nych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1967. Historia poznania Europy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1974. Leszek Dzięgiel: Norwegia. Wiedza Powszechna. Warszawa 1978. Tadeusz Bartkowski: Metody badań geografii fizycznej. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Warszawa 1977.

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, jak silny jest związek barw z wieloma pojęciami i zjawiskami geograficznymi. Bez nich nie sposób wyobrazić sobie opisu kraju, zjawisk meteorologicznych (np. zorzy po­ larnej), minerałów, gleby. Barwy stanowią jeden z ważnych członów w nazewnictwie geograficznym. Długa jest lista nazw rzek, gór, miast, jezior, mórz i wielu miejscowości pochodzących od barw rzeczy­ wistych lub symbolicznych. Poniżej podajemy nie­ które. Spróbujcie wyjaśnić przyczyny, które złożyły się na wybór następujących nazw: 1. Zielona Góra, 2. Biały Dunajec, 3. Grenlandia. 4. „Zielone piekło”, 5. Morze Żółte, fi. Czerwony Bór, 7. Colorado, 8 . Czarny Staw, 8.

Niebieskie Źródła,

10. Białystok.

L IT E R A T U R A ;

Rajmond Maufrois: Zielone piekło. Iskry. Warszawa 1982. Jan Sztolcman: Czwarty Polak za Kordylierami. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1982. Paul Herrmann: Siódma minęła, ósma przemija. Przygody najwcześ­ niejszych odkryć. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1967.

POŁĄCZMY NAZWISKA ODKRYWCÓW Z ICH WYPRAWAMI

Trzeba znać historię wielkich odkryć geograficznych, bowiem wywarły one ogromny wpływ na życie nie­ których krajów i społeczeństw. Wiele z tych wyj?raw opromienia bohaterstwo, nieraz największej miar3r. Niestety były i takie, których uczestnicy splamili się żądzą łupów, przemocą i gwałtem. Czy i w jakim stopniu znamy te dzieje, przekonamy się łącząc na­ zwiska wymienionych odkrywców z ich szlakami wy­ praw lub odkrytymi obszarami. 1. Roald Amundsen

Ameryka

2. Faddiej F. Bellings-

droga morska do Indii

hausen 3. James Cook 4

.

Krzysztof Kolumb

Biegun Północny Antarktyda

5. Ferdynand Kortez

Biegun Południowy

6. Dawid Livingstone

Australia

?. Ferdynand de Ma­ gellan

Przejście Północno-Wscho­ dnie

8. Georgij J. Siedow

południ»wa Afryka

9. Robert E. Peary

pierwsza świata

10. Vasco da Gama

Meksyk

i

podróż

środkowa dookoła

L IT E R A T U R A :

Michaił BorisoyiĆ Gornung, Julij Grigorevi6 Lipec, Igor Nikolaovi2 Olejnikov: Historia poznania Afryki. Ossolineum. Warszawa 1977. Jan Miller: Poczet wielkich podróżników. Nasza Księgarnia. War­ szawa 1967. Cristoforo Colombo: Pisma. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1970. John Baker, Leonard Norman: Odkrycia i wyprawy geograficzne. Państwowe Wyda­ wnictwo Naukowe. Warszawa 1959.

Często zachwycamy się pięknem jezior. Zwiemy je „Oczami Ziemi”. Pod wpływem ich uroku powstały liczne legendy, pieśni, dzieła malarzy i poetów. Duże jest również ich znaczenie gospodarcze. Nad jeziorami wyrosło wiele dużych miast. Poniżej podajemy na­ zwy niektórych jezior. Starajmy się określić, gdzie się znajdują, oraz co je rozsławiło? 1. Czterech Kantonów, 2. Asfaltowe, 3. Biskupińskie, 4. Martwe, 5. Gopło, 6. Kaspijskie,

7. Genewskie, 8. Titicaca,

9. Bajkał, 10 .

Wiktorii.

M.KASPU3JUE

440000 km*

laŁ 8ÓJWE „

85000 km*

WIKTOflii 68000 MD*

TANGANIKA.

52000 km *

Ł B □

BAJKAŁ

ŁAD06A

ON EGA

32000 km* 18000 km* 10000 km1

L IT E R A T U R A :

Katalog jezior polskich. Dokumentacja geograficzna.. Warszawa 1980. Tadeusz Szafar: Odkrycie Afryki. Cztery tysiąclecia eksploatacji czar­ nego lądu. Nasza Księgarnia. Warszawa 1974. Josif Petrović MagidoviS: Historia poznania Ameryki Środkowej i Południowej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1979. Josif Petrovi6 Magidović, Vadim Josifovif MagidoviC: Historia poznania radzieckiej Azji. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Warszawa 1979.

Ziemia — dobrze znane nam słowo, jednak jeśli wy­ rwiemy je ze zdania, wówczas brzmi dwuznacznie — może oznaczać skrawek uprawnej powierzchni albo całą planetę, na której żyjemy. W rozwiązaniu wąt­ pliwości nieco pomaga nam pisownia, jeżeli bowiem na początku słowa umieścimy duże „Z”, wówczas ma­ my pewność, że oznacza ono nazwę planety. Podob­ nych wieloznacznych słów jest więcej. O które zna­ czenie nam chodzi, sądząc na podstawie poniższych •określeń:

1. a — zapalenie wysiękowe błony śluzowej wy­

stępujące powszechnie podczas przeziębienia; b — półwysep azjatycki; 2. a — zniżka ceny; b — stolica jednego z krajów Afryki; 3. a — figura geometryczna; b — miasto w wo­ jewództwie konińskim; 4. a — narzędzie w warsztacie stolarskim; b — miasto wojewódzkie; 5. a — groźny drapieżnik azjatycki; b — rzeka w zachodniej Azji; 6 . a — zwierzę hodowane w tundrze; b — rzeka

w zachodniej Europie; 7. a — ptak domowy; b — rzeka w republice Azerbejdżańskiej; 8. a — członek rodziny w starszym wieku; b — masyw górski w Sudetach; 9. a — zagroda dla drobiu; b — miasto w woje­ wództwie poznańskim; 10. a — przedstawiciel nierogacizny; b — rzeka w Polsce?

L IT E R A T U R A :

Janusz Czerwiński, Krzysztof Radosław Mazurski: Sudety. Sport i Turystyka. Warszawa 1983. Józef Szaflarski: Poznanie Czarnego Lądu. Państwowe WydawnictwoNaukowe. Warszawa 1968. Barbara Dolczewska, Marceli Kosman: Zamek w Kórniku. Dzieje i zbiory. Wydawnictwo Po­ znańskie. Poznań 1982. Jan Kieniewicz: Portugalczycy w Azji XV—X X wiek. Ossolineum. Wrocław 1976.

SKĄD PRZYWĘDROWAŁY DO NAS TE ROŚLINY?

Rośliny również wędrują, tylko że w wędrówkach przeważnie nie biorą udziału dorosłe osobniki, lecz nasiona, owoce, kłącza, bulwy. Przenoszą się przy po­ mocy wiatru, prądów morskich, rzek, powodzi czy na­ wet deszczów. Wiele z nich ludzie zmusili do wędrów­ ki. Niektóre tak porozsiewali po świecie, że często trudno wskazać ich ojczyznę. Nasze pola i ogrody wa­ rzywne też roją się od przybyszów. Czy wiecie, skąd przywędrowały do Polski: 1. len, 2. kukurydza,

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

łubin, nasturcja, burak cukrowy, słonecznik, pszenica, ziemniak, ogórek, fasola?

L IT E R A T U R A :

Bogdan Szczygieł: Nieprzespany sen Afryki. Krajowa Agencja Wydaw­ nicza. Kraków 1982. Jan Kieniewicz: Droga do Indii. Krajowa Agencja Wydawnicza. War­ szawa 1983. Ewa Szumańska: Moi przyjaciele iMtynosi. Iskry. Warszawa 1981. Pierre Gourou: Kraje tropikalne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1973.

~ TAKIE PORÓWNANIA SPRZYJAJĄ ROZSZEŁ J . RZANIU HORYZONTU GEOGRAFICZNEGO

Porównać można wszystko ze wszystkim. Małemu Gustlikowi z uroczej powieści Gustawa Morcinka Czarna Julka polecono w szkole porównać lwa z kozą. Wywiązał się z zadania stwierdzając, że koza ma rogi, a lew ich nie ma. A potem dodał, że wyraz „koza” jest rodzaju żeńskiego, a „lew” rodzaju mę­ skiego. Podejmijmy i my próbą porównania wielkości niektó­ rych wybranych obiektów i zjawisk geograficznych występujących w Polsce, Finlandii i Japonii. Poniżej, obok każdego tematu, umieściliśmy trzy różne liczby. Rozwiązanie polega na określeniu właściwej wielkości w stosunku do danego kraju i wpisaniu litery P (Polska), F (FinU.n aa) i J (Japonia) obok odpowicuniej liczby. 1. Powierzchnia 337 000 km* (...) 312 680 km* (...) 369 770 km* (.. .> 2. Liczba ludności

217

min

(...)

5

min

(...)

37

min

(...)

Liczba mieszkańców stolic J0 min (...) 0,5 min

(...)

1,6

min

(...)

Najwyższe wzniesienie 2499 m (...) 3776 m

(...)

1324 m

(...)

Najdłuższa rzeka 500 km (...) 370 km 6. Średnia

temperatura

1100 km (...) (...) najzimniejszego miesiąca

w stolicy + 3®

(...)

— 6°

( ...)

— 3°

( ...)

7. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca w stolicy + 19° (...) +16° (...) +25° (...) 8. Gęstość zaludnienia

120 osób/km* (...) 310 osób/km* (...) 16 osób/km* (.. .>

Powierzchnia gruntów 7% (...) 12*/® 10 .

.)

47%

.)

27%

Powierzchnia lasów 61%

( ...)

60#/«

L IT E R A T U R A :

Józef Barbag: Iskier przewodnik. Panorama świata. Iskry. Warsza­ wa 1978. Jan Winklewski: Metodyka nauczania geograjii. Warszawa 1967. Popularny atlas świata. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych. Warszawa 1963. Stanisław Lipko: Biologiczne zapasy ziemi w gospodarce człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1978.

Jedni nazywają je „ruchomymi górami”, drudzy — „wędrującymi górami”, a jeszcze inni — „ruchomymi stokami”, zaś w języku naukowym nazwano je chyba najtrafniej — osuwiskami Obserwowane były już bardzo dawno na różnych obszarach, lecz dziś — w związku ze zwiększeniem się ich liczby i powierzchni — trzeba je bliżej poznać, nie tylko po to, aby za­ spokoić ciekawość, lecz dla zabezpieczenia się przed grożącymi katastrofami Oto kilka wątków tego pro­ blemu: 1. Gdzie w Europie występowały najczęściej ka­ tastrofy osuwiskowe? 2. Jakie naturalne przyczyny wywołują osuwiska? 3. Czy woda może spowodować powstanie osu­ wiska? 4. Czy słabe trzęsienie ziemi może wywołać po­ wstanie osuwiska? 5. Które osuwisko uważa się za największe na świecie? 6. Czy człowiek może przyczynić się do powsta­

nia groźnego osuwiska? 7. Czy i jakie są znaki zapowiadające groźbę osu­ nięcia się zbocza doliny lub stoku górskiego? 8. Co wiemy o osuwisku w Płocku?

9. Podajmy chociaż jeden przykład obrywu skal­ nego w Tatrach, po polskiej stronie. 10. Jak profesor R. Cebertowicz unieruchomił osu­ wisko w Warszawie?

L IT E R A T U R A :

Krzysztof Jakubowski: Ruchome Góry, Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa 1978. Lech Czechowski, Roman Teisseyre: Wnętrze Ziemi kształtuje jej powierzchnię. Wiedza Powszechna. Warszawa 1981. Krzysztof Jakubowski: Ochrona przyrody nieożywionej i jej zasobów. Wy­ dawnictwo Geologiczne. Warszawa 1976. Peter S. Eagleson: Hydrologia dynamiczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1978.

Na kuli ziemskiej są obszary o niewielkiej powierz­ chni, aie dużym znaczeniu dzięki położeniu geogra­ ficznemu, zabytkom przyrody, kultury lub cennym kopalinom. Na przykład mała wyspa Singapur, będą­ ca jak gdyby przedłużeniem Półwyspu Malajskiego, była przez wiele lat symbolem supremacji brytyjskiej w południowej Azji i jedną z najważniejszych baz, strzegących imperialnych linii komunikacyjnych. Ni­ żej podane przykłady odnoszą się właśnie do podob­ nych miejsc. Odpowiedzi wymagają zastanowienia, bo­ wiem na podstawie dość ogólnikowego opisu mamy? podać ich nazwy.

1. Cieśnina między Hiszpanią a Marokiem. 2. Obszar między Budziszynem a Berlinem za­ mieszkany przez ludność słowiańską. 3. Państwo obejmujące dzielnicę jednej ze stolic europejskich. 4. Kolonia brytyjska w południowo-wschodniej Azji. 5. Park Narodowy w Polsce znany z największe­ go zespołu wydm ruchomych w środkowej Europie. 6. Miejscowość, w której znajduje się światowej sławy rezerwat „Groty Kryształowe” z dużymi kryształami halitu. 7. Kraj arabski zajmujący jedno z czołowych w wydobyciu ropy naftowej miejsc w świecie.. 8. Cieśnina łącząca Morze Czarne z morzem Marmara. 9. Republika w Europie, w której głównym do­ chodem jest turystyka i emisje znaczków po­ cztowych. 10. Wysepka na Morzu Północnym, znana jako stacja wielkich przelotów ptaków.

Ł IT K R A T U R A :

Ludwik Straszewicz: Hiszpania. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. War­ szawa 1982. Wojciech Walczak, Maria Augustyniak-Walczak: Słownik geografii NRD. Wiedza Powszechna 1979. Maciej Popko: Turcja. Wiedza Powszechna. Warszawa 1984. Wieiiczka — Zabytkowa Kopalnia Soli. Muzeum Żup Krakowskich. Wieliczka 1931.

2 6 . LICZBY W GEOGRAFII

W geografii często posługujemy się liczbami. Jedne dotyczą długości rzek, granic, linii brzegowej, inne dają nam pojęcie o wielkości powierzchni krajów, je­ zior, obszarów uprawy, jeszcze inne odnoszą się do temperatury powietrza, wysokości gór, produkcji prze­ mysłowej itp. Rola ich jest ogromna, ale tylko wtedy, jeśli w naszych umysłach wiążą się z nimi konkretne wyobrażenia, gdy liczby nowe zestawimy z wielko­ ściami dobrze nam znanymi. Oto kilka zagadek wy­ wodzących się właśnie z tej metody porównawczej. 1. W jaki sposób udało się obliczyć wiek Ziemi? 2. Jeżeli wiek Ziemi sprowadzimy do 24 godzin, to ile czasu trwa historia ludzkości? 3. Ta zagadka jak i następne dotyczą ludności na całej kuli ziemskiej. Dla uproszczenia przyj­ miemy, że ludność świata liczy tysiąc mie­ szkańców. Na podstawie tej umowy Czytelnik winien wskazać jedną z podanych liczb jako odpowiedź na postawione niżej pytanie: Ilu jest Europejczyków (w przybliżeniu 120, 180 czy 250? 4. Ilu jest mieszkańców Ameryki Północnej: 50, 70 czy 120? 5. Hu jest mieszkańców Ameryki Południowej i Środkowej: 60, 85, 100? 6. Ilu jest mieszkańców Afryki: 60, 80, 150? 7. Jaka jest liczba mieszkańców Azji, łącznie z Oceanią: 390, 585, 610? 8. Iłu jest białych: 300, 400, 500? 9. Ilu spośród mieszkańców świata stale głoduje: 330, 450, 500? 10. Ilu z nich potrafiłoby przeczytać ten tekst: 200, 300, 500?

L IT E R A T U R A :

Wojciech Stankowski: Spotkania przy globusie. Nasza Księgarnia. Warszawa 1982. Stanisław Berezowski: Metody badań w geografii ekonomicznej. Szkoła Główna Planowania i Statystyki. Warszawa 1971. Józef Barbag: Geografia gospodarcza świata. Wydawnictwa Szkolnei Pedagogiczne. Warszawa 1980.

STOLICA CZY JEDNO Z GŁÓWNYCH C l . MIAST?

Zapewne bylibyśmy bardzo zdziwieni, gdyby cudzo­ ziemiec nie wiedział, jak nazywa się stolica Polski. Również on miałby podobne uczucie, gdyby okazało się, że ktoś nie wie, jak nazywa się stolica jego kraju. Przekonajmy się, czy mogłaby zaistnieć taka sytuacja. W tym celu podajemy nazwę stolicy każdego z niżej wymienionych krajów. Dla ułatwienia (a może utrud­ nienia?) podajemy obok niej nazwy dwu innych du­ żych miast. Jeszcze jedna uwaga: przed odpowiedzią nie zagląda­ my do atlasu! 1. Australia — Sydney, Melbourne, Canberra 2. Chińska Republika Ludowa — Szanghaj, Pekin, Nankin 3. Holandia — Haga, Rotterdam, Amsterdam 4. Belgia — Antwerpia, Bruksela, Ostenda 5. Kanada —• Montreal, Toronto, Ottawa 6. Wietnam — Hajfong, Hanoi, Ho Szi Min

7. Indie — Kalkuta, Bombaj, Delhi 8. Szwajcaria — Genewa, Berno, Zurych

9. Turcja — Konstantynopol, Ankara, Stambuł 1#. Uzbecka SRR — Frunze, Taszkent, Aszchabad

SYDNEYO CANBERRA

L IT E R A T U R A :

Alan Moorehead: Australijski dramat. Iskry. Warszawa 1976. Jan Mityk: Geografia fizyczna części Świata. Państwowe Wydaw­ nictwo Naukowe. Warszawa 1982. Atlas historyczny świata. Praca zbiorowa. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych. War­ szawa 1974, Atlas świata. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydaw­ nictw Kartograficznych. Warszawa 1962.

JAKIM JĘZYKIEM POSŁUGUJĄ SIĘ

£ 0 . MIESZKAŃCY...

-Językoznawcy doliczyli się kilku tysięcy odmiennych języków. Niektórymi mówią stosunkowo małe grupy ludności, np. językiem fińskim, łużyckim lub albań­ skim, inne zaś rozprzestrzeniły się daleko poza kraj macierzysty. Podczas wędrówek ludów języki uległy różnym przeobrażeniom. Na przykład podczas eks­ pansji germańskich ludów dolnosaskich na tereny dzisiejszej Anglii, nastąpiło wymieszanie wpływów romańskich i saskich z celtyckimi. W następstwie tego utworzył się nowy język angielski. Dzieje wielu kra­ jów sprawiły, że w ich granicach znajdują się ludy różnego pochodzenia. Głównie dlatego w niektórych obowiązują dwa języki urzędowe, a czasem więcej. Przekonamy się o tym zaraz, szukając* odpowiedzi na pytanie — jakim językiem (względnie jakimi języka­ mi) posługują się mieszkańcy: 1. Belgii, 2. Kanady, 3. Austrii, 4. Brazylii, 5. Egiptu, 6. Szwajcarii,

7. Chile, 8. Czechosłowacji,

9. Meksyku, 10. Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej?

L IT E R A T U R A :

Arkady Fiedler:. I znowu kusząca Kanada. Wydawnictwo Poznańskie. Poznań 1974. Andrzej Kijowski; Podróż na najdalszy Zachód. Czytelnik. Warszawa 1982. Słownik geografii Ameryki. Wiedza Powszechna. War­ szawa 1975. Lech Ratajski: Afryka. Wiedza Powszechna. Warszawa 1963.

5 500 z a g a d e k g e o g r a fic z n y c h

65

Pragnąc zapamiętać kształt niektórych krajów, wysp. półwyspów, mórz porównujemy je do kształtów zna­ nych przedmiotów, figur geometrycznych, a nawet do liczb lub liter. Na przykład Półwysep Indyjski można porównać do trójkąta, Bułgarię do prostokąta, a Fran­ cję do sześcioboku. Często porównuje się Półwysep Apeniński do buta, a Wyspy Japońskie do wydłużo­ nej trójki. Lecz nie każdy interesujący nas obszar jest podobny do konkretnych przedmiotów. Niektóre kraje, wyspy lub morza możemy rozpoznać tylko dzięki ich swoistym kształtom. Poniżej podajemy kontury kilku krajów, wysp i mórz. Postarajcie się je rozpoznać, a następnie uszeregować według wiel­ kości obszaru — od największego do najmniejszego.

L IT E R A T U R A :

Czesław Centkiewicz: Wyspa mgieł i wichrów. Czytelnik. Warszawa 1977. Bolesław Augustowski: Lądy i oceany. Zarys geografii fizycznej świata. Wy­ dawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1975. Tadeusz Cieślak: Historia Finlandii. Ossolineum. Wroeław 1983. Atlas geograficzny. Państwowe Przedsiębiorstwo Wy­ dawnictw Kartograficznych. Warszawa 1962.

Podczas jednej z międzynarodowych konferencji de­ legaci różnych krajów zamieszkali w kilku hotelach. W jednym z nich na tablicy obok nazwiska każdego delegata umieszczono również jego zawód. Niektóre bardziej charakterystyczne umieściliśmy poniżej. Wy­ daje się nam, że na podstawie tych zawodów będzie można wywnioskować, skąd ci panowie pochodzą. Jeśli istnieją możliwości normalnego i naturalnego pełnienia przez nich zawodu w ki'ku obszarach, roz­ mieszczonych z dala od siebie, należy je także wymie­ nić. Skąd więc pochodzą: 1. mułła, 2. traper,

3. pastor, 4. poławiacz pereł, 5. gauczo, 6. fakir,

7. toreador, 8. bonza,

9. plantator juty, 10. zaklinacz wężów?

L IT E R A T U R A :

Stanisław Pietkiewicz, Stefan Żmuda: Słownik pojęć geograficznych. Wiedza Powszechna. Warszawa 1913. Janina Pałęcka, Oskar Sobański: Mały przewodnik po Hiszpanii. Sport i Turystyka. Warszawa 1982. Przemysław Burchard: Dżungla za progiem. Czytelnik. Warszawa 1975.

Gdyby Czytelnicy niniejszej książki mieli wymienić nowe miasta, jakie powstały w Związku Radzieckim choćby tylko w okresie ostatnich lat, byłoby to za­ danie bardzo trudne, gdyż takich miast jest ponad 100. Ogółem w latach władzy radzieckiej wybudowano ich ponad 1000, a wiele z nich liczy już od 100 do 200 ty­ sięcy mieszkańców. Z każdym rokiem przybywa w ZSRR około 20 nowych miast. Skoro więc byłoby to za trudne pytanie, spróbujmy odpowiedzieć na inne, chyba łatwiejsze.

1. W których miejscach ZSRR oraz w jakiej po­ rze roku obywatele tego kraju mogą w tej sa­ mej chwili — jedni obserwować wschód, dru­ dzy zaś zachód słońca? 2. Które morza stanowią naturalne granice ZSRR? 3. Które republiki radzieckie nazywamy zakau­ kaskimi, a które środkowoazjatyckimi? 4. Gdzie w ZSRR rosną pomarańcze i krzewy herbaciane? 5. W jakiej krainie ZSRR panuje równocześnie lato i zima? 6. W jakich górach ZSRR znajdują się szczyty: Gorkiego, Puszkina i Czechowa? 7. Gdzie znajdują się cztery najważniejsze zagłę­ bia węglowe w ZSRR? 8. Które z tych miast ma najwięcej mieszkańców: Baku, Kijów czy Taszkent? 9. Jak nazywa się miasto w ZSRR leżące na około 100 wyspach? 10. Gdzie w ZSRR są największe plantacje żeń-szenia?

L IT E R A T U R A :

Jerzy Szperkowiez: Turysta polski w Związku Radzieckim. Sport i Tury­ styka. Warszawa 1982. Swiatosław Spalle: ZSRR. Informator turystyczny. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1982. Antoni Kuczyński: Syberyjskie szlaki. Ossolineum. Wrocław 1972. Tadeusz Chróścielewski: Podróże staroświeckie, impresje i szkice z wojaży po ZSRR. Wydawnictwo Łódzkie. Łódź 1982.

Każdy naród ma swoje ulubione i często spożywane potrawy. Na przykład — spróbujmy sobie wyobrazić polski stół pozbawiony przez kilka tygodni... ziemnia­ ków. Stały się one prawie narodową potrawą i z pew­ nym trudem, a nawet niedowierzaniem przyjmujemy wiadomość, że jeszcze za panowania Jagiellonów w ogóle nie były znane w Europie, a tym samym w Polsce. Są także takie artykuły spożywcze, które zdobyły sobie uznanie nie tylko jednego narodu, lecz rozpowszechniły się wśród sąsiadów. Poniżej umieści­ liśmy wykaz potraw, pospolicie spotykanych na obsza­ rze jednego lub kilku sąsiadujących ze sobą krajów. Obok podaliśmy głównych ich konsumentów. Zestaw­ cie potrawę z konsumentami. 1. banany 2. ryż

Mongołowie Arabowie

3. papryka

Czesi

4. makaron

Indianie

5. owoce kasztana jadalnego

Litwini

6. kołduny

ludność krajów śródziemnomorskich

7. daktyle

ludność krajów czarnomorskich

8. kukurydza

ludność krajów monsunowych

9. herbata z solą i tłuszczem

Węgrzy

10. knedle

Włosi

L IT E R A T U R A :

Zoltan Halasz: Węgry. Arkady. Warszawa 1983. Cervina Klado: Budapeszt. Arkady. Warszawa 1983. Aleksander Sapieha: Podróże po krajach słowiańskich odbywane. Ossoli­ neum. Wrocław 1983. Vasilij Petrović Botkin: Listy o H is z p a n ii. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1983. Henryk Majka: Praskie ABC. Iskry. Warszawa 1983.

P o d o b n ie j a k p r a s t a r y h e j n a ł z W ie ż y M a r ia c k i e j n ie r o z e r w a ln i e łą c z y m y z K r a k o w e m , a M y s ią W ie ż ą z K r u s z w ic ą , t a k n i e k t ó r e z a b y t k i l u b b u d o w le w i ą ­ ż e m y z i n n y m i m ie js c o w o ś c ia m i. W ła ś n ie p o d t y m k ą ­ te m u ło ż y l iś m y p o n iż s z y s p is p a r u s ł a w n y c h z a b y t ­ k ó w , b u d o w l i i z e s p o łó w a r c h i te k t o n ic z n y c h . W j a ­ k ic h w ię c m ie js c o w o ś c ia c h z n a j d u j ą s ię t e b u d o w le i z a b y tk i :

ł. H ra d c z a n y , 2. K a p l i c a Z y g m u n to w s k a , 3. K r e m l, 4. S k a n s e n , 5. K o lo s e u m , 6. H y d e P a r k , 7. L u w r , 8. K a a b a . 9. W ie lk a P ir a m i d a , 10.

B ro a d w a y ?

L IT E R A T U R A :

L u d w i k S tr a s z e w ic z : Francja. P a ń s t w o w e s z a w a 1972.

W y d a w n ic t w o

Przewodnik po Czechosłowacji,

N aukow e.

S p o rt

i

W a r­

T u ry s ty k a .

W a r s z a w a 1983. P r z e m y s ła w B u r c h a r d : Rzym. W ie d z a P o w s z e c h n a . W a r s z a w a 1982. M ic h a ł R o ż e k :

Krakowska Katedra na Wawelu.

Z a rz ą d M e t r o p o li ta l n e j n a W a w e lu . K r a k ó w 1982.

B a z y li k i

O wielu faktach i zjawiskach geograficznych może­ my powiedzieć, że są niezwykłymi osobliwościami pewnych krajów lub miast. Warto więc sprawdzić, czy z poniżej podanych ciekawostek potrafimy od­ gadnąć nazwy obiektów, których one dotyczą?

1. Jak nazywa się kraj, którego długość granic jest tak wielka, że można nią opasać półtora razy obwód Ziemi na równiku? 2. Które to trzy kraje mają obszary położone na dwóch kontynentach? 3. Jak nazywa się kraj w Europie, który leży na półwyspie, a stolicę ma na wyspach? 4. Który kraj w Ameryce Południow-ej zajmuje obszar rozpostarty na dwóch półkulach, mię­ dzy dwoma oceanami? 5. Jaki to kraj w Ameryce Południowej, którego nazwę ściśle wiąże się z jego położeniem geo­ graficznym? 6. Dwie pieśni rewolucyjne noszą nazwy pocho­ dzące od dwóch miast europejskich. Które to są miasta i jakie są tytuły tych pieśni? 7. Podajmy nazwy czterech krajów Ameryki, które mają stolice nazywające się tak samo jak ich kraje. 8. Jak nazywa się kraj śródziemnomorski, na któ­ rego fladze namalowany jest kcntur jego gra­ nic? 9. Jak nazywa się miasto, w którym jedną nogą można stanąć na półkuli zachodniej, a drugą na wschodniej? 10. Podczas upałów narzekamy na wysoką tempe­ raturę powietrza. Warto wtedy przypomnieć

sobie kraj, w którym temperatura powietrza latem wynosi ponad 50°C. Jak się cn nazywa i gdzie jest położony?

L IT E R A T U R A ;

Marian Mickiewicz: Dania. Wiedza Powszechna. Warszawa 1977. Józef Barbag: Wielka Brytania. Państwowe Wydawnictwo Nauko­ we. Warszawa 1976. Jan Alfred Szczepański: Od slupów Herkulesa do Arki Noego. Iskry. Warsza­ wa 1983. Olgierd Budrewicz: Karnawał na wulkanie. Iskry. Warszawa 1980.

Jest nas na świecie około pięciu miliardów. Mrowie ludzi rozbiegło się po wszystkich zakątkach Ziemi, zagarniając dla siebie nawet kawałki lodowych pu­ styń. Dawniej, kiedy nasi pradziadowie uprawiali ziemię sochą lub motyką, z 1 km 2 uprawianej ziemi mogło wyżywić się około 10 osób. Dziś, w wyniku umiejętnie stosowanego dorobku naukowego botani­ ki, chemii i gleboznawstwa, rozpoczął się wielki re­ wolucyjny „skok” rolnictwa, ogrodnictwa i sadownic­ twa. Dzięki temu na tym samym obszarze można wyprodukować żywność dla około 250 osób. Zagad­ nień ludnościowych jest dużo, a każde z nich ma w sobie coś zdumiewającego. Oto niektóre:

1. Kiedy pojawił się człowiek na Ziemi? 2. Który lud w Europie jest najstarszy? 3. Gdzie żyją i jak się nazywają najmniejsi lu­ dzie na świecie? 4. Które dwa kraje europejskie mają największą średnią gęstość zaludnienia? 5. Jaka część naszego narodu (w przybliżeniu) znajduje się stale poza granicami kraju? 6. Gdzie w Afryce jest największa gęstość zalud­

nienia? 7. Jaki jest związek między rozmieszczeniem lud­ ności a odległością od morza? 8. Jaki jest wpływ wysokości nad poziomem mo­ rza na rozmieszczenie ludności? 9. Kto pierwszy z ludzi znalazł się w przestrzeni kosmicznej? 10. Kto pierwszy z ludzi (poza legendarnym P anem Twardowskim) postawił nogę na Księżycu?

L IT E R A T U R A :

Janusz Thor: Kosmonautyka wczoraj i dziś. Wiedza Powszechna. Warszawa 1971. Józef Staszewski: Historia nauki o Ziemi w zarysie. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Warszawa 1966. Wanda Szymczyk: Z pożogi w busz. Iskry. Warszawa 1982.

Żyjemy w okresie wielkich przemian. Dotknęły one również nazw stolic państw często wspominanych w prasie, książkach, radiu, telewizji itp. Szczególnie pod tym względem wyróżniły się kraje Afryki i Azji. Niektóre nazwy zostały zmienione, inne coraz częściej spotykamy w transliteracji lub transkrypcji z języka ojczystego. Starajmy się określić, których państw stolicami są;

1. Beijing, 2. Tarabulus al-Gharb, 3. Kinszasa, 4. Phjongjang, 5. Al-Kahiro. 6. Dimaszk,

7. Krung Thep, 8. Al-Dżaza’ir,

9. Ar-Ribat, 10. Ulaanbaatar.

L IT E R A T U R A :

Janusz Zambrowicz: Maroko. Książka i Wiedza. Warszawa 1983. Witold Michałowski: Tuaregowie i caterpillary. Iskry. Warszawa 1983. Philipp Vanderverg: Nefretete — biografia archeologiczna. WydawnictwaArtystyczne i Filmowe. Warszawa 1982. R o m u a ld W o jn a :

Wielki świat nomadów. Między Chinami a Europą. Wiedza Powszechna. Warszawa 1983.

6

500 z r g s ó e k g e o g r a f ic z n y c h

81

Słowo „pustynia” kojarzymy zazwyczaj z wyjątko­ wym ubóstwem roślin i zwierząt, brakiem wody, nie­ słychanym upałem, martwotą. Zdawać by sią więc mogło, że pustynia nie może być miejscem występo­ wania interesujących zjawisk, bo pod każdym wzglę­ dem uosabia pustkowie. Jak dalece taka opinia by­ łaby niesłuszna, możemy się przekonać wyjaśniając kolejno znaczenie następujących określeń: 1.

serir,

2. hamada.

3. erg, 4. pustynia w Polsce, 5. ulewa pustynna, 6. studnia artezyjska,

10

7. oaza,

= -V

If fi*

8. ued,

9. fatamorgana, 10.

współczesny „okręt pustyni”.

r

-“ I M

L IT E R A T U R A :

Andrzej Kuhn, Włodzimierz Zajączkowski: Niger. Książka i Wiedza. Warszawa 1982. Halina Radlicz-Riihlowa: Geografia fizyczna ogólna. Wydawnictwa Szkolnei Pedagogiczne. Warszawa 1979. Tadeusz Dąbrowski: Podziemne zbiorniki wody. Wydawnictwa Geologicz­ ne. Warszawa 1968. Ire n a D ynow ska:

Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechow­ skiej. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej. Wrocław 1983.

Zawsze ł wszędzie ludzie odczuwali działalność wia­ trów i od dawna wyróżniali je na podstawie cech szczególnych. Na przykład Grecy już w starożytności nazywali wiatr wiejący z północy — Boreaszem, z południa — Notosem, z zachodu — Zefirem, a ze wschodu — Eurosem. Od tego czasu w związku z roz­ wojem nauki poznaliśmy jeszcze inne wiatry. W za­ leżności od ich właściwości — szybkości, tempera­ tury, kierunku, wilgotności oraz obszarów występo­ wania — nadano im odrębne nazwy. Wymieniane są one dość często nawet w prasie codziennej i litera­ turze pięknej. Niektóre z nich podajemy poniżej. Na jakich obszarach głównie występują i jakie mają charakterystyczne cechy: 1. bora, 2. bryza,

3. fen, 4. halny, 5. monsun, 6. pasat,

7. samum, 8. sirocco.

9. sztorm, 10. tajfun?

L IT E R A T U R A :

Maurice Aymard, Fernand Braudel, Fiiippe Coarelli: Morze Śródziemne, region i jego dzieje. Wydawnic­ two Morskie. Gdańsk 1982. Janusz Wolniewicz: Wachty z trzech oceanów. Młodzieżowa Agencja Wy­ dawnicza. Warszawa 1982. Kazimierz Łomniewski: Oceanografia fizyczna. Podręcznik. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Warszawa 1969.

Rola wysp była różna: były pomostem cywilizacyj­ nym, nieraz schronieniem rozbitków łub siedliskiem korsarzy, często przedmiotem krwawych walk, a na­ wet wojen, niektóre wreszcie zyskały rozgłos jako miejsca deportacji przestępców. Z nazwami niektó­ rych wysp kojarzą się często jakieś typowe zjawiska przyrodnicze, nieraz sylwetki ludzi. Na przykład resztki Krakatau ze wzmożoną działalnością wulka­ niczną, a Wyspa $w. Heleny z Napoleonem. Z jakimi wyspami kojarzą się następujące cechy i zjawiska geograficzne, postacie lub zdarzenia: 1. największa na świecie, 2. Tokio,

3. na jednej wyspie dwa samodzielne państwa w Ameryce, 4. opera Nowowiejskiego Legenda Bałtyku, 5. s t a n U S A ,

6. Maurycy Beniowski,

7. Szopen, 8. Grota Lazurowa,

9. Maorysi, 10 była największym na świecie ośrodkiem poło­ wu pereł?

S6

L IT E R A T U R A :

Michał Wiszniewski: Podróż do Wioch, Sycylii i Malty.

P a ń s tw o w y I n s ty ­

t u t W y d a w n ic z y . W a r s z a w a 1982. B o le s ła w D o b iń s k i:

Trzy epoki mego życia czyli wyjazd do Australii, tamże mój pobyt i powrót do Europy. W y d a w n ic tw o L it e r a c k ie . K r a k ó w 1981. A n to n i M ą c z a k :

Peregrynacje, wojaże, turystyka.

w a 1984.

C z y te ln ik .

W a rsz a ­

Zapewne wielu naszych czytelników pociąga myśl odbycia dalekiej wędrówki, przeżycie „wielkiej przy­ gody”. Niemal wszyscy sławni podróżnicy i odkryw­ cy przyznawali się do takich myśli i równocześnie zestawiali swoje młodzieńcze marzenia z ogromem wysiłków, wytrwałości, siły woli i energii, jako ceną owej „przygody”. Warto więc o tym pomyśleć, tym­ czasem popuśćmy wodze fantazji i odpowiedzmy, do­ kąd powinien się wybrać turysta pragnący zobaczyć: 1. wyspę, na której przebywał Robinson Crusoe. 2. atol,

3. żyrafy, 4. wodospad Niagara, 5. najwyższy wodospad w Europie, 6. drzewo chlebowe,

7. najmniejsze miasto świata, 8 . kraj, którego godłem jest oset?

9. mityczną siedzibę bogów greckich, 30. „ P o ls k ą F l o r e n c j ę ” ?

L IT E R A T U R A :

Janusz Kuczyński, Bogusław Paprocki: Sandomierz. Krajowa Agencja Wydawnicza. Kraków 1981. Olgierd Budrewicz: Nad Jukonem i obok. Młodzieżowa Agencja Wydaw­ nicza. Warszawa 1981. Stanisław Dostatni: Na kolorowych atolach Oceanii: Młodzeżowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1982. Jerzy Fonkiewicz: Kwiaty w dolinach fiordów — rzecz o Norwegii. Na­ sza Księgarnia. Warszawa 1984.

Znaczenie zwierząt w krajobrazie było niegdyś bar­ dzo duże. Naturalne przestrzenie puszty węgierskiej; trudno było sobie wyobrazić bez stad srebrnosiwych wielkorogich wołów, a sawanny afrykańskiej bez. szybkonogich antylop i wyniosłych żyraf. Obecnie ob­ szary te stają się coraz bardziej zagospodarowane, przestrzenie życiowe zwierząt ograniczają się do parków narodowych, rezerwatów i ogrodów zoolo­ gicznych. Są jednak pewne typowe miejsca, dla któ­ rych i dziś charakterystyczne jest występowanie, pewnych gatunków zwierząt. Spróbujmy odgadnąć w jakim krajobrazie można oczekiwać spotkania zz 1. tygrysem, 2. morsem,

3. świstakiem, 4. strusiem, 5. kangurem, 6. kiwi,

7. susłem, 8. pingwinem,

9. krokodylem, 10. wołem piżmowym?

L IT E R A T U R A :

Aleksander Omiljanowicz: Argentyńska mozaika. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1984. Stanisław Rakusa-Suszczewski: Dlaczego Antarktyda? Państwowe Wydawnictwo Na­ ukowe. Warszawa 1979. Wiktor Ostrowski: Wyżej niż kondory. Czytelnik. Warszawa 1984. Wojciech Narębski: Na dalekiej północy. Wydawnictwa Geologiczne. War­ szawa 1977.

Kiedy mówimy o klimacie panującym na jakimś ob­ szarze, staramy się wykazać jego najbardziej cha­ rakterystyczne właściwości. Dla ich podkreślenia po­ równujemy wtedy przebieg średniej temperatury po­ wietrza oraz średniej wysokości opadów w poszcze­ gólnych miesiącach. W tym celu umieściliśmy po­ niżej tabelkę przedstawiającą odpowiednie dane licz­ bowe w następujących miejscowościach: Assuan, Ateny, Delhi, Kijów, Oxford, Pd. Orkady, Tarnów, Wau (rejon Nilu Górskiego), Warszawa i Wierchojańsk. Liczby umieszczone w górnym szeregu określają średnie temperatury powietrza w danym miesiącu w stopniach C, zaś w dolnym szeregu — średnie wysokości opadów miesięcznych w mm. Brak jedy­ nie w pierwszej kolumnie nazwy miej­ scowości. Prosimy o wypełnienie pierw­ szej kolumny.

U T ER A T U R A :

Mieczysław Cena, Marek Gregorczuk, Krzysztof Cena: Zarys bioklimatów kuli ziemskiej. Państwowe Wy­ dawnictwo Naukowe. Wrocław 1977. Wincenty Okołowicz: Klimatologia ogólna. Państwowe Wydawnictwo Nau­ kowe. Warszawa 1970. Tadeusz Olszewski: Człowiek i jego środowisko. Państwowe Wydawnic­ twa Szkolne i Pedagogiczne. 1971. Stanisław Kwiatkowski: Klimat się zmienia. Wydawnictwa Geologiczne. War­ szawa 1975. Bronisław Fidziński, Stanisław Zając: Klimatologia w szkole. Wydawnictwa Szkolne i Pe­ dagogiczne. Warszawa 1980.

O UO o c*q

i ” 1 | CO_ o. . co H t - I> ID ! co C r-> t - ‘ CO

403

-4 ,6

8 ,8

739

0

6 ,9

2 5 ,2

CO_ lD 02* CO i>~ o c— ca

CO 02 Hf c-‘ eo LO CO o T c 1D Hf ca H-.

— 9,4 35

88

178

’ 1 8 ,1

-H LD

2 9 ,2

3 2 ,4 0

co 1co co- 02 CO — H io

«n (« *”1 w i« *-7 co - h co as m . o * co m" - h o o r-i co eo ca j eo

tO Hf lD co o * co CO CO co*o o ” CD |H * ca -H Hf

lO f HN

—

Hf •H_ o CO CO

T-Ś

w 02 o •—“ t CO CO

co |o* - T c - 02* o 'f cl

1

V

ID ca ca Hf" o co oo Hf CO r~* co —H LO co »-< -H t - | c o co

Hf

co

m ie js c o w o ś c i

N azw a

M

co"H f

m

CO | lD co eo co o [ co co

F*

co CO o oo_ co co Hf*eo Hf*lD C~" O ■Hf ca CO ID O Hf ® W , T-H t - co ca — h 02 | N i 1 Hf

44 1

m i e s i ą c e

Hf CO 02 ca o lD ca

1

uo

tO CO lo co cc in ' o O t*- O CO co H r“* | c o r

92

r— N* CO CO* Cl ca - h ^H Hf

a

lO ■*f*co co o co —H

0‘r -

“ lO o, co 02 to cc — * CO o Hf* co *-< eo co ca c - —-ł 02

X