Τρότσκι : 1879-1917: Προς τον Οκτώβρη [PDF]

Zitiervorschau

Τρότσκι 1. Προς τον Οκτώβρη 1879-1917 Τόνι Κλιφ

Tony Cliff

Trotsky I. 1879-1917 Towards October Bookmarks, London 1989

ISBN: 978-960-7967-47-3 wwwjnandstlko.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: Τ 0 8161, 100 10. Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία Τυπώθηκε τον Σεπτέμβρη του 2009 σε 1000 αντίτυπα Μετάφραση-πρόλογος: Λέανδρος Μπόλαρης Επιμέλεια: Κώστας Πίττας Εξώφυλλο: Παντελής Γαβριηλίδης Σελιδοποίηση: Πάνος Γαραντζιώτης Εκτύπωση: Αφοί Παππά ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ. 10678, τηλ.: 210 5247584 [email protected]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος του μεταφραστή

11

Εισαγωγή

15

Κ εφ ά λα ιο 1 Η νιότη

27

Επαναστάτης αγκιτάτορας και οργανωτής Στη φυλακή και στη Σιβηρία Η γοητεία των βετεράνων Κ εφ ά λα ιο 2 Η συνάντηση με τον Λένιν

41

Κ εφ ά λα ιο 3 Τ ο Συνέδριο του 1903

47

Ο Τ ρότσκι και οι φραξιονιστικές διαμάχες Τ ο ξεκίνημα του Συνεδρίου Μαρξισμός, Γιακωβινισμός και η Δικτατορία του Προλεταριάτου Ο Λένιν κόντρα στον Μ αρτόφ πάνω στο θέμα του καταστατι­ κού. Ο Τρότσκι υποστηρίζει τον Μ αρτόφ Ρήξη για τη σύνθεση της συντακτικής επιτροπής της Ισκρα Η στάση απέναντι στους φιλελεύθερους Κ εφ ά λα ιο 4 Έντονη επίθεση στον Λένιν Η Εκθεση της Σιβηριανής Αντιπροσωπείας από τον Τρότσκι Η αποξένωση του Τ ρότσκι από τους μενσεβίκους Για την Υποκατάσταση Για ένα πλατύ, μαζικό κόμμα Ξανά για τον Μπολσεβικισμό και τον Γιακωβινισμό

65

Κ εφ ά λα ιο 5 Μια εξήγηση της ρήξης ανάμεσα στον Λένιν και τον Τ ρότσκι

84

Οι εμπειρίες του Τρότσκι από την Επανάσταση του 1905 και τον συμφιλιωτισμό Ο Τρότσκι και οι «άνθρωποι των επιτροπών» Η αντίθεση της Ρόζας Λούξεμπουργκ στην αντίληψη του Λένιν για το κόμμα Συμπερασματικά Κ εφ ά λα ιο 6 Τρότσκι και Πάρβους: Γ[ γέννηση της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης

___

103

«Μ έχρι την 9η Γενάρη» Ο Πάρβους για τις προοπτικές της Ρώσικης Επανάστασης Κ εφ ά λα ιο 7 Η Επανάσταση του 1905 Τ ο ξεκίνημα της επανάστασης Η γενική απεργία του Ο κτώβρη κι η εμφάνιση του Σοβιέτ της Π ετρούπολης Τ ο Μανιφέστο του Ο κτώβρη του Τσάρου Πογκρόμ Τ ο Σοβιέτ κατακτάει την ελευθερία του Τύπου Η Γενική Απεργία του Νοέμβρη Η πάλη για το οχτάωρο Ο αντίχτυπος στην αγροτιά Για την ένοπλη εξέγερση Τ ο Σοβιέτ -Έ μ β ρ υ ο της κυβέρνησης των εργατών Η τελευταία χειρονομία του Σ οβιέτ Τ ο τέλος του Σοβιέτ Προάγγελος Οι μενσεβίκοι κάτω από τη μεθυστική επιρροή του Τρότσκι Σ το στοιχείο του

113

Κ εφ ά λα ιο 8 Η Διαρκής Επανάσταση

155

Οι μενσεβίκοι κι οι μπολσεβίκοι για τη προοπτική της ρωσικής επανάστασης Ο Τρότσκι για τις ιδιαιτερότητες της ρωσικής ιστορίας Η μοναδικότητα της άποψης του Τρότσκι Ο Λένιν κι η Θεωρία του Τρότσκι Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης σπάει τη κυριαρχία του καουτσκιανού μαρξισμού Κ εφ ά λα ιο 9 Ο Τ ρότσκι δικάζεται

176

Απόδραση από τη Σιβηρία Κ εφ ά λα ιο 10 Χαμένα χρόνια: 1906-1914

193

Ο Τρότσκι κι οι ηγέτες της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας Λικβινταριστές και Τπεραριστεροί Ο ι μενσεβίκοι μετατοπίζονται δεξιά Ο Τρότσκι «υπεράνω φραξιών» Η άνοδος των μπολσεβίκων 1912-1914 Πολεμικός Α νταποκριτής Συμπέρασμα: Τ ο βασικό λ άθος του Τ ρότσκι Κ εφ ά λα ιο 11 Ο Π ρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος Η αντιπολεμική πολιτική του Λένιν Ο Τρότσκι κι ο «Επαναστατικός Ντεφετισμός» Π αραμένοντας συμφιλιωτικός Η Συνδιάσκεψη του Τσίμερβαλντ Ο Τρότσκι πλησιάζει τους μπολσεβίκους Ο Τρότσκι κι η Επανάσταση του Φ λεβάρη Επιστροφή στη Ρωσία

219

Κ εφ ά λα ιο 12 Μ άης και Ιοϋνης 1917

255

Ο Τρότσκι επιστρέφει σ το Σοβιέτ της Π ετρούπολης Οι μεζραγιόντσι Ο Τρότσκι εξακολουθεί να διστάζει σχετικά με τη προσχώρηση στους μπολσεβίκους Ο Τ ρότσκι πλησιάζει τον Λένιν Ο Τρότσκι κι η Κρονστάνδη Ο μαζικός ρήτορας Η πρώτη ομιλία του Τρότσκι στο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ Οι Μ έρες του Ιούνη Κ εφ ά λα ιο 13 Οι μέρες του Ιούλη

283

Ο μήνας της γενικευμένης συκοφαντίας ενάντια στους μπολσεβίκους Ο Βοναπαρτισμός του Κερένσκι Διαρκής Επανάσταση ή Διαρκής Πόλεμος; Το'Ε κτο Συνέδριο του μπολσεβίκικου κόμματος Κ εφ ά λα ιο 14 Τ ο Πραξικόπημα του Κορνίλοφ

301

Μ ετά το πραξικόπημα Κ εφ ά λα ιο 15 Προς την εξέγερση Ο Λένιν καλεί στην εξέγερση Η αντίσταση της κεντρικής επιτροπής στο κάλεσμα του Λένιν Ο ρόλος του συνθήματος της “δημοκρατικής δικτατορίας” Τ ο κόμμα προσαρμόζεται στον Συνταγματισμό Ο Λένιν υιοθετεί τη σωστή στρατηγική και τη λάθος τακτική

308

Κ εφ ά λα ιο 16 Ο Τ ρότσκι οργανώνει την εξέγερση του Ο κτώβρη

327

Η εμφάνιση της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής Διεμβολίζοντας την Προσωρινή Κυβέρνηση Προκαλώντας την Προσωρινή Κυβέρνηση Επιμονή στη νομιμοποίηση από το σοβιέτ Τ ο ομαλό πέρασμα στη νίκη Η εγκαθίδρυση της εξουσίας των σοβιέτ Σ ημειώσεις

357

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

ΠρόΒογος του μεταφραστή

Το όνομα του Λέοντα Τρότσκι είναι αδιάρρηκτα δεμένο με τη ση­ μαντικότερη επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας: τον Οκτώ­ βρη του 1917 στη Ρωσία. Εκείνα τα χρόνια, και για κάμποσα μετά την επανάσταση, φίλοι και εχθροί αναφέρονταν στο «καθεστώς του Λένιν Τρότσκι», στο «κόμμα του Λένιν Τρότσκι». Και δίκαια. Ο Τρότσκι ήταν ο οργανωτής της επανάστασης του Οκτώβρη στη Πετρούπολη και στη συνέχεια ήταν ο ηγέτης και οργανωτής του Κόκκινου Στρατού που νί­ κησε τους αντεπαναστατικούς «λευκούς» στρατούς και τις στρατιές δε­ κατεσσάρων χωρών που προσπάθησαν να πνίξουν την επανάσταση. Όμως, η προσφορά του Τρότσκι δεν σταμάτησε σε εκείνες τις έν­ δοξες περιόδους. Πολύ κουβέντα γίνεται σήμερα για το κατά πόσο το καθεστώς του Στάλιν -κα ι κατ’ επέκταση τα καθεστώτα του ανατολι­ κού μπλοκ που κατέρρευσαν το 1989-90- ήταν η λογική, φυσική συνέ­ χεια του Οκτώβρη. Η στάση και η διαδρομή του Τρότσκι από τη δεκα­ ετία του '20 μέχρι τη δολοφονία του το 1940, είναι η πιο χτυπητή διά­ ψευση αυτής της γραμμικής αντίληψης της ιστορίας. Γιατί ο Τρότσκι -εκπροσωπώντας χιλιάδες ακόμα επαναστάτες- ήταν ο μπολσεβίκος που αντιστάθηκε ασυμβίβαστα στον εκφυλισμό και τη σφαγή της επα­ νάστασης. Εδωσε αυτή την άνιση μάχη και δίνοντάς την κατάφερε να κρατήσει ζωντανές τις διεθνιστικές και επαναστατικές παρακαταθήκες του Οκτώβρη. - 11 -

Τόνι Κλιφ Ο Τρότσκι μπόρεσε να δώσει αυτές τις μάχες, ανάμεσα στ’ άλλα γιατί ανήκε σε μια γενιά επαναστατών των αρχών του 20ου αιώνα που όχι μόνο πρωταγωνίστησαν στις μεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις αλλά και προχώρησαν παραπέρα τις επ εξεργα σ ίες του Μ αρξ και του Ενγκελς. Από τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης μέχρι την πρώτη μαρξιστική ανάλυση για το φασισμό, από τη πάλη για την οικοδόμηση επαναστατικών κομμάτων της Τρίτης Διεθνούς μέχρι τη συμβολή του στη μαρξιστική κριτική της τέχνης, ο Τρότσκι στέκεται ισάξια στις γραμμές των κλασσικών του μαρξισμού, που οι ιδέες τους μπορούν και πρέπει να γίνουν και σήμερα «οδηγός για δράση». Όμως, για χρόνια οι ιδέες και η δράση του ήταν θαμμένες και συκοφαντημένες. Τόσο από το σταλινισμό όσο και από τη σοσιαλδημοκρα­ τία. Ακόμα και σήμερα, οι «θεωρητικοί» του ΚΚΕ, που ανακάλυψε εκ νέου το «μεγαλείο» του Στάλιν και των δικών της Μόσχας, δεν διστά­ ζουν να παραχαράσσουν άγρια την ιστορία του Τρότσκι. Τα έργα του Τρότσκι -πολλά από τα οποία κυκλοφορούν και στα ελληνικά- είναι από μόνα τους η απάντηση σε τέτοιες χυδαιότητες. Όμως, αυτό που έλειπε ήταν μια συνεκτική πολιτική βιογραφία του. Στα ελληνικά κυ­ κλοφορεί μοναχά η αυτοβιογραφία του με τίτλο «Η Ζωή μου». Πέρα από τα εμφανή προβλήματα μετάφρασης, το κείμενο έχει κι άλλους πε­ ριορισμούς: η αφήγηση σταματάει στο 1929, το χρόνο που ο Τρότσκι τέλειωσε τη συγγραφή του, χωρίς δηλαδή να συμπεριλαμβάνει τη τε­ λευταία δεκαετία της ζωής του: τη δεκαετία του '30, τα χρόνια που η ελπίδα της επανάστασης αναμετρήθηκε με τα σκοτάδια της αντεπανά­ στασης και του φασισμού. Η πολιτική βιογραφία του Λ. Τρότσκι από τον Τόνι Κλιφ έρχεται να συμπληρώσει αυτό το κενό. Στα χέρια σας κρατάτε το πρώτο τόμο αυτής της βιογραφίας, που καλύπτει την περίοδο της ζωής και δράσης του Τρότσκι από τα πρώτα του βήματα στο κίνημα μέχρι την Επανά­ σταση του Οκτώβρη 1917. Είναι ένας πολύτιμος τόμος. Στις σελίδες του ζωντανεύουν η επα­ νάσταση του 1905 - « η γενική δοκιμή» του 1917 σύμφωνα με τον Λένιν.

- 12-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Ο Τρότσκι έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο σε εκείνη την επανάσταση. Σε ηλικία μόλις 26 χρονών έγινε ο πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης -του «συμβουλίου των εργατών αντιπροσώπων». Το 1917 η εργατική τάξη της Ρωσίας θα ζωντάνευε ξανά τα «σοβιέτ» σε τεράστια κλίμακα και με την ηγεσία των μπολσεβίκων θα έπαιρνε την εξουσία. Ο Τρότσκι πάλι θα ήταν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης και οργανωτής του Οκτώβρη. Ιδιαίτερα πολύτιμα είναι τα κεφάλαια του τόμου που πραγματεύο­ νται ίσως τη μεγαλύτερη θεωρητική συμβολή του Τρότσκι στο προχώρημα του μαρξισμού, τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Η εμπει­ ρία της επανάστασης του 1905 έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρ­ φωση αυτής της θεωρίας. Μέχρι τότε, η αντίληψη που κυριαρχούσε στις γραμμές των Ρώσων μαρξιστών, ακολουθούσε πιστά τα σχήματα του «μαρξισμού της Δεύ­ τερης Διεθνούς». Η Ρωσία ήταν μια καθυστερημένη χώρα και αυτό που είχε μπροστά της ήταν μια αστική επανάσταση όπως της Γαλλίας το 18ο αιώνα που θα γκρέμιζε τον Τσαρισμό και θα άνοιγε το δρόμο για την απρόσκοπτη ανάπτυξη του καπιταλισμού και μαζί με αυτόν της ερ­ γατικής τάξης και της οργάνωσής της. Ο Τρότσκι ήρθε σε κάθετη ρήξη με αυτή τη μηχανιστική αντίληψη. Υποστήριξε ότι η εργατική τάξη της Ρωσίας ήταν η κοινωνική δύναμη που μπορούσε να ανατρέψει τον τσαρισμό. Ομως, παίρνοντας την εξου­ σία δεν θα τη παρέδιδε μετά στους καπιταλιστές αλλά θα άρχιζε να δια­ μορφώνει τη κοινωνία με βάση τα δικά της συμφέροντα. Πράγματι, πα­ ραδεχόταν ο Τρότσκι, οι παραγωγικές δυνάμεις της Ρωσίας δεν ήταν «ώριμες» για την οικοδόμηση μιας ανεπτυγμένης σοσιαλιστικής κοινω­ νίας. Η μοίρα της ρώσικης επανάστασης ήταν αξεδιάλυτα δεμένη με την επανάσταση στην Ευρώπη της οποίας θα αποτελούσε τον «πρόλογο». Στα κεφάλαια αυτού του πρώτου τόμου μπορούμε να παρακολου­ θήσουμε τη διαδρομή του Τρότσκι στα επόμενα χρόνια. Η θέση που πήρε στις διαμάχες μέσα στο σοσιαλδημοκρατικό (μαρξιστικό) κίνημα της Ρωσίας, οι αναλύσεις του ως πολεμικός ανταποκριτής στα μέτωπα -1 3 -

Τόνι Κλιφ των βαλκανικών πολέμων, η διεθνιστική αντιπολεμική του δράση στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου. Και τέλος βλέπουμε τον Τρότσκι στο 1917 μέσα στη φωτιά της επανάστασης. Την προσέγγιση και εν τέλει προσχώρησή του στο κόμμα του Λένιν, τους μπολσεβίκους και τον ηγετικό του ρόλο τον Οκτώβρη. Ο Τόνι Κλιφ χρησιμοποιεί σ’ αυτή τη βιογραφία ένα μεγάλο όγκο πηγών χωρίς ποτέ να γίνεται σχοινοτενής και δυσνόητος. Έγραψε αυτό το έργο -όπως και τη τρίτομη βιογραφία του Λένιν που κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο- όχι από τη σκοπιά ενός ακαδημαϊ­ κού σχολιαστή, αλλά από τη σκοπιά ενός επαναστάτη που έχει αφιερώ­ σει τη ζωή του στο χτίσιμο ενός επαναστατικού κόμματος. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δεν κάνει «αγιογραφία». Εντοπίζει και τις αδυναμίες του Τρότσκι σ’ εκείνη την περίοδο, πρώτα και κύρια την ρήξη του με τον Λένιν στο ζήτημα της οικοδόμησης του επαναστατικού κόμματος. Οσο θα διαβάζετε αυτόν τον πρώτο τόμο, θα ετοιμάζεται να κυ­ κλοφορήσει ο δεύτερος που καλύπτει την περίοδο ανάμεσα στο 1917 και το 1923 -μια από τις πιο άγνωστες στις λεπτομέρειές της περίοδο της δράσης του Τρότσκι. Θα ακολουθήσει ο τρίτος τόμος, για την πε­ ρίοδο μέχρι και το 1927 -η μάχη του Τρότσκι ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία. Τη βιογραφία θα την ολοκληρώσει ένας τέ­ ταρτος τόμος που καλύπτει τις ύστατες -και από τις πολυτιμότερεςμάχες που έδωσε ο Τρότσκι στη δεκαετία του ’30 μέχρι τη δολοφονία του. Σήμερα που ο καπιταλισμός παγκόσμια αποκαλύπτει ξανά πόσο καταστροφικό και σπάταλο σύστημα είναι, που μεγάλα κομμάτια των εργατών και της νεολαίας αναζητάνε πάλι τους δρόμους μέσα από τους οποίους θα συγκρουστούν νικηφόρα με αυτό το σύστημα, είναι καιρός να ανακαλύψουμε τον Τρότσκι. Η βιογραφία του Τόνι Κλιφ εί­ ναι ένα απαραίτητο εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια.

Λέανδρος Μπόλαρης

- 14-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

Εισαγωγή

Η συγγραφή μιας βιογραφίας του Λέοντα Τρότσκι πρέπει καταρχήν να λάβει υπόψη δυο προηγούμενες βιογραφίες. Την αυτοβιογρα­ φία του Τρότσκι «Η Ζωή μου» και την τριλογία του Ισαάκ Ντόυτσερ (Isaac Deutscher)1. Και οι δυο μου φαίνονται ανεπαρκείς. Καταρχήν, η αυτοβιογραφία του Τρότσκι. Επειδή είναι γραμμένη ως ένα κείμενο πολεμικής στην εσωκομματική διαμάχη με τον Στάλιν, όταν ο τελευταίος προσπαθούσε να περιγράφει τον Τ ρότσκι σαν έναν αθεράπευτο εχθρό του Λένιν, «Η Ζωή μου» τείνει να υποβαθμίζει τις διαφορές ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν. Υποτιμά τις σημαντι­ κότατες συνεισφορές του Τρότσκι στα ζητήματα στα οποία διαφώνησε με τον Λένιν, ιδιαίτερα τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι. Αυτή η θεωρία ήταν μια μοναδική συνεισφορά στη μαρξιστική σκέψη: κανένας εκείνη την περίοδο, ούτε ο ίδιος ο Λένιν, δεν πήγαινε τόσο μακριά ώστε να υποστηρίξει ότι η Ρωσία θα ήταν η πρώτη χώρα παγκοσμίως που θα ξεσπούσε μια σοσιαλιστική επανάσταση και θα εγκαθιδρυόταν η δικτατορία του προλεταριάτου. Όλοι οι άλλοι μαρξι­ στές πίστευαν ότι μόνο οι προηγμένες βιομηχανικά χώρες της Δυτικής Ευρώπης ήταν ώριμες για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Όσο για τη Ρωσία, βάδιζε προς μια αστική επανάσταση η οποία θα απελευθέρωνε τη χώρα από τον Τσαρισμό και τη κληρονομιά της φεουδαρχίας και θα τη μετέβαλλε σε μια σύγχρονη καπιταλιστική χώρα. - 15-

Τόνι Κλιφ Επίσης, στη «Ζωή μου» υποβαθμίζεται κατά παρόμοιο τρόπο η συμβολή του Τρότσκι στην επανάσταση του Οκτώβρη και τον Κόκκινο Στρατό. Είναι πολύ ασυνήθιστο φαινόμενο μια αυτοβιογραφία να υπο­ βαθμίζει τις συνεισφορές του συγγραφέα της. Η άλλη όψη αυτού του νομίσματος είναι η «εξ απαλών ονύχων» αντιμετώπιση των λαθών του Τρότσκι στις συγκρούσεις του με τις απόψεις του Λένιν για το χαρα­ κτήρα του επαναστατικού κόμματος στην περίοδο από το 1903 μέχρι το 1917. (Ο Τρότσκι σε άλλα κείμενά του είναι ιδιαίτερα εμφατικός στην αυτοκριτική των θέσεών του στο ζήτημα του κόμματος.) Επιπροσθέτως, η αυτοβιογραφία τελειώνει με την εξορία του Τρότσκι από την Ρωσία τον Φλεβάρη του 1929. Απουσιάζει δηλαδή εντε­ λώς απ’ αυτήν ένα πολύ σημαντικό, ίσως το σημαντικότερο, κεφάλαιο από την πολιτική δράση του Τρότσκι. Στις 25 Μάρτη του 1935 ο Τρότσκι έγραφε στο Ημερολόγιό του: «Αν δεν ήμουν παρών το 1917 στη Πετρούπολη, η Οκτωβρια­ νή Επανάσταση παρόλα αυτά θα πραγματοποιούνταν -υπό τον όρο ότι ο Λένιν θα ήταν παρών και θα ηγείτο. Αν ούτε ο Λένιν, ούτε εγώ ήμασταν παρόντες στη Πετρούπολη τότε δεν θα γινό­ ταν η Επανάσταση του Οκτώβρη. Η ηγεσία του μπολσεβίκικου κόμματος θα την απέτρεπε -γι' αυτό δεν έχω την παραμικρή αμ­ φιβολία! Αν ο Λένιν δεν βρισκόταν στην Πετρούπολη, αμφιβάλ­ λω αν εγώ θα μπορούσα να κατανικήσω την αντίσταση της μπολ­ σεβίκικης ηγεσίας... Ομως, επαναλαμβάνω, δεδομένης της πα­ ρουσίας του Λένιν, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν έτσι κι αλλιώς νικηφόρα... Με την ίδια έννοια δεν μπορώ να μιλήσω για το «αναντικατά­ στατο» της δικιάς μου προσφοράς έργου ούτε κατά το διάστημα ανάμεσα στο 1917 και το 1921. Ομως, τώρα [το 1935|, το έργο μου είναι όντως «αναντικατάστατο» με την πλήρη έννοια της λέ­ ξης. Σ' αυτόν τον ισχυρισμό δεν υπάρχει ίχνος αλαζονείας. Η κα­ τάρρευση των δυο Διεθνών έχει θέσει ένα ζήτημα το οποίο κανέ­ νας από τους ηγέτες τους δεν διαθέτει τα εφόδια να το λύσει. Οι περιπέτειες της προσωπικής μου ζωής με έφεραν αντιμέτωπο με αυτό το πρόβλημα και με όπλισαν με σημαντική εμπειρία για την αντιμετώπισή του. Τώρα πια, δεν υπάρχει κανείς άλλος έκτος από - 16-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη μένα, για να συνεχίσει την αποστολή του εξοπλισμού μιας νέας γενιάς με την επαναστατική μέθοδο, πάνω από τα κεφάλια των ηγετών της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς».2 Στα χρόνια ανάμεσα στο 1923 και το 1940, στα χρόνια που ο Τρότσκι βρισκόταν πολύ μακριά από την εξουσία, οι συνεισφορές του στην ανάπτυξη της προλεταριακής επαναστατικής στρατηγικής και τακτι­ κής ήταν τεράστιας κλίμακας, ιδιαίτερα από τη στιγμή που βρέθηκε εξόριστος. Από ένα απομακρυσμένο τούρκικο νησί, από ένα καταφύγιο στις γαλλικές Αλπεις, από ένα νορβηγικό χωριό και, τέλος, από ένα προάστιο της Πόλης του Μεξικό, το μυαλό του Τρότσκι δεν έπαψε να αγκαλιάζει την πάλη των εργατών σε διεθνές επίπεδο. Διαβάζοντας τα κείμενά του για την Κίνα, μένεις με την αίσθηση ότι ο συγγραφέας τους ζούσε και αγωνιζόταν στην Σανγκάη. Παρόμοιες εντυπώσεις αφήνουν και τα κείμενά του για την Γερμανία, την Γαλλία, την Ισπανία, την Βρε­ τανία. Και παρόλο που είχε να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με το γεγο­ νός ότι οι τροτσκιστικές ομάδες σε όλες αυτές τις χώρες ήταν μικροσκοπικές, αποτελούμενες από νέους, άπειρους ανθρώπους και ιδιαιτέ­ ρως απομονωμένες, η ιδιοφυία του Τρότσκι, η ζωηρή και ρεαλιστική συνάμα φαντασία του, το σαρωτικό εύρος της ματιάς του, κάνουν αυτό το κεφάλαιο ένα από τα πλουσιότερα της ζωής του. Ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα ήταν το ερώτημα για τις οι­ κονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές και συγκρούσεις που εί­ χε να αντιμετωπίσει ένα εργατικό κράτος σε μια καθυστερημένη χώρα ενώ βρισκόταν περικυκλωμένο από πιο προηγμένους καπιταλιστικούς εχθρούς. Η εμπειρία της Παρισινής Κομμούνας ήταν φευγαλέα: τώρα, για πρώτη φορά στην ιστορία, ένα εργατικό κράτος είχε κυριαρχήσει σε μια ολόκληρη χώρα. Η μαρξιστική θεωρία προκύπτει από την πράξη, γενικεύει τις προηγούμενες εμπειρίες της ανθρωπότητας. Παρόλο που ο Τρότσκι πάλεψε με συνέπεια, ακούραστα, ενάντια στον εκφυλισμό της επανάστασης, ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία, η εμπειρία στην οποία μπορούσε να στηριχτεί ήταν πολύ περιορισμένη και δεν είναι να απορεί κανείς για το ότι οι προβλέψεις του για το μέλ­ - 17 -

Τόνι Κλιφ λον του σταλινικού καθεστώτος δεν επιβεβαιώθηκαν. Καμιά πρόγνωση δεν επαληθεύεται στο σύνολό της, ιδιαίτερα όταν έχει να κάνει με ένα νέο φαινόμενο. Η αφοσίωση του Τρότσκι στον σκοπό της επανάστασης άντεξε τη δοκιμασία των πιο δραματικών γεγονότων: ο κατατρεγμός και η συκο­ φαντία του από τον Στάλιν έκαναν να ωχριά οτιδήποτε παρόμοιο είχε υπάρξει στην ιστορία. Η πρώτη σύζυγος του Τρότσκι στάλθηκε σε ένα σταλινικό στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, δυο από τα τέσσε­ ρα παιδιά του δολοφονήθηκαν από πράκτορες του Στάλιν, μία πέθανε από τις στερήσεις ενόσω ο σύζυγός της υπέφερε σε μια φυλακή του Στάλιν και η τέταρτη αυτοκτόνησε. Από τα εφτά εγγόνια του μοναχά ένα, απ’ όσο γνωρίζουμε, επέζησε ελεύθερο. Από την άποψη του άμεσου αντίκτυπου της δράσης του, τα χρόνια της ζωής του που ο Τρότσκι βρισκόταν μακριά από κάθε εξουσία είναι όντως ιδιαιτέρως άγονα. Όμως, από την σκοπιά της μακρόχρονης ιστο­ ρικής ανάπτυξης του επαναστατικού σοσιαλιστικού κινήματος, από τη σκοπιά της διατήρησης της μαρξιστικής παράδοσης στη ζωή, αυτό το κεφάλαιο της δράσης του Τ ρότσκι έχει κεφαλαιώδη σημασία. Σ ’ αυτό το σημείο χρειάζεται μια αναφορά στη βιογραφία του Τρότσκι από τον Ντόυτσερ, στην τριλογία του «Ο Προφήτης Ο πλισμέ­ νος», «Ο Προφήτης Αοπλος», «Ο Προφήτης Απόβλητος». Πρόκειται για βιβλία υψηλού επιπέδου. Η λεπτολόγος αντιπαρα­ βολή στοιχείων και ντοκουμέντων σε συνδυασμό με το μαγευτικό στυλ της γραφής του Ντόυτσερ προσδίδουν μια ιδιαίτερη σημασία στα κεί­ μενά του. Δυστυχώς, παρόλα αυτά, το πνεύμα που κυριαρχεί στην τρι­ λογία είναι ακριβώς το αντίθετο με το πνεύμα του προσώπου τη βιο­ γραφία του οποίου παρουσιάζει. Η καρδιά του μαρξισμού ήταν για τον Τρότσκι η συνειδητή δράση της εργατικής τάξης: αυτή η θεμελιώδης αρχή βρισκόταν στον πυρήνα της ακούραστης, επίμονης αντίθεσής του στη σταλινική γραφειοκρατία. Κατηγόρησε τον Στάλιν ότι πρόδωσε την ρώσικη επανάσταση και ότι ήταν ο νεκροθάφτης της παγκόσμιας επανάστασης. Επομένως, το ρώσικο προλεταριάτο θα έπρεπε να κάνει

-18-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη μια νέα επανάσταση για να απαλλαγεί από το στραγγαλισμό της στα­ λινικής γραφειοκρατίας. Ο σοσιαλισμός του Τρότσκι είναι σοσιαλισμός «από τα κάτω»: του Ντόυτσερ είναι ένας σοσιαλισμός «από τα πάνω». Ο Ντόυτσερ διακατέχεται από μια μοιρολατρική αντίληψη για την άνοδο του Στάλιν, τον αντιμετωπίζει ως το αναγκαίο γέννημα της επα­ νάστασης. Στο βιβλίο του με τίτλο «Στάλιν»1 ο Ντόυτσερ εξηγεί ότι «η ευρύ­ τερη λογική των πραγμάτων» που οδήγησε στη μεταμόρφωση του νι­ κηφόρου μπολσεβικισμού στο σταλινισμό «είναι κοινή σε όλες τις μέχρι τώρα μεγάλες επαναστάσεις» (και σύμφωνα με αυτή την επιχειρηματο­ λογία, αφορά και τις μελλοντικές επαναστάσεις). Στην πρώτη φάση αυ­ τών των επαναστάσεων: «Το επαναστατικό κόμμα διατηρεί ακόμα τον κοινό βηματισμό με την πλειοψηφία του έθνους. Αντιλαμβάνεται έντονα την ενό­ τητά του με το λαό και την αρμονία ανάμεσα στους δικούς του στόχους με τις επιθυμίες και τους πόθους του λαού».4 Αυτή η φάση διαρκεί κατά τι περισσότερο από τον Εμφύλιο Πόλε­ μο. Όταν αυτός έχει τελειώσει, το επαναστατικό κόμμα βρίσκεται αντι­ μέτωπο με έναν εξαντλημένο πληθυσμό και εκ τούτου η αντίδραση αρ­ χίζει να παίρνει το πάνω χέρι. «Εδώ εκδηλώνεται η αποκλιμάκωση της επανάστασης. Οι ηγέ­ τες είναι ανίκανοι να τηρήσουν τις παλιότερες υποσχέσεις τους. Έχουν καταστρέψει τη παλιά τάξη πραγμάτων...»5 Για να προφυλάξουν τα επιτεύγματα της επανάστασης, αυτοί οι ηγέτες είναι αναγκασμένοι να βάλουν φίμωτρο στο πληθυσμό: «Το κόμμα της επανάστασης δεν ανέχεται καμιά υποχώρηση: διάνυσε το μονοπάτι που βαδίζει υπακούοντας, σε γενικές γραμ­ μές, στη θέληση των ίδιων ανθρώπων που τώρα το εγκαταλεί­ πουν. Θα συνεχίσει να κάνει αυτό που θεωρεί ως καθήκον του, χωρίς να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη φωνή του λαού. Εν τέλει, θα φιμώσει και θα πνίξει αυτή τη φωνή».6 «Οι ηγέτες δικαιολογούν τους εαυτούς τους με τη πεποίθηση - 19-

Τόνι Κλιφ πως ό,τι και αν κάνουν αυτό, εν τέλει, υπηρετεί τα συμφέροντα της μεγάλης πλειοψηφίας του έθνους. Συνολικά, όντως αυτό κά­ νουν: χρησιμοποιούν την εξουσία τους για να σιγουρέψουν τις πε­ ρισσότερες από τις οικονομικές και κοινωνικές κατακτήσεις της επανάστασης».’ Ο Λένιν και ο Τρότσκι, λέει ο Ντόυτσερ, οδήγησαν αναπόφευκτα στον Στάλιν. Ο Ντόυτσερ ισχυρίζεται ότι εντόπισε «Το νήμα της μη-συνειδητής ιστορικής συνέχειας που οδηγεί από τα διατακτικά και ντροπαλά δοκίμια του Στάλιν πριν και κα­ τά τη διάρκεια της επανάστασης που θριάμβευε, στις επαναστά­ σεις που έφερε ο Στάλιν ο κατακτητής...Ένα παρόμοιο λεπτό νή­ μα συνδέει την εσωτερική πολιτική του Τρότσκι εκείνων των χρό­ νων με τις μετέπειτα πρακτικές του ανταγωνιστή του. Τόσο ο Τρότσκι όσο και ο Λένιν, ο καθένας σε ένα διαφορετικό πεδίο, εμ­ φανίζονται ως οι εμπνευστές του Στάλιν και εκείνοι που τον ωθούν έστω κι εν αγνοία τους. Και ο ένας και ο άλλος, ωθούνταν από τις αυταπάτες τους και από περιστάσεις πέρα από τον έλεγ­ χό τους...»8. Μια από τις «αυταπάτες» απ’ τις οποίες, σύμφωνα με τον Ντόυ­ τσερ, υπέφεραν ο Λένιν και ο Τρότσκι, ήταν η πεποίθηση ότι η επανά­ σταση θα εξαπλωθεί προς τα δυτικά της Ρωσίας. Αν ο Λένιν και ο Τρότσκι «είχαν μια περισσότερο ψύχραιμη εκτίμηση της διεθνούς επανά­ στασης» τότε ίσως «να είχαν προβλέψει ότι στις επόμενες δεκαετίες το παράδειγμά τους δεν θα έβρισκε μιμητές [σε καμιά άλλη χώρα]...’ . Ο σκεπτικισμός του Στάλιν σχετικά με την επαναστατική διάθεση της εργατικής τάξης στις ευρωπαϊκές χώρες μοιάζει ότι δικαιώνεται πε­ ρισσότερο από την αυτοπεποίθηση του Τρότσκι.10 Σ ε όλο το έργο του Ντόυτσερ αυτό που υπονοείται είναι ότι οι Τροτσκιστές της ρώσικης επανάστασης ήταν κάτι παρόμοιο με τους «Ισοπεδωτές» (Levelers) της αγγλικής και τους «Εμπερτιστές» της γαλ­ λικής επανάστασης, «ουτοπικοί» οι οποίοι έθεταν σε κίνδυνο την επα­ νάσταση, τις κατακτήσεις και το μέλλον της. Ο Ντόυτσερ υποστηρίζει ότι η αντίσταση των ρώσων τροτσκιστών στον Στάλιν ήταν μάταιη. - 20-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Διατυπώνει αυτή την άποψη με έναν ιδιαίτερα λεπτό τρόπο: «Όσοι συνθηκολόγησαν με τον Στάλιν, είναι αλήθεια ότι διέπραξαν μια πολι­ τική αυτοκτονία. Ωστόσο, το ίδιο έκαναν κι όσοι αρνήθηκαν να συνθη­ κολογήσουν»." Το αντίθετο ισχύει. Όσοι πάλεψαν αντί να συνθηκολο­ γήσουν με τον Στάλιν, προετοίμασαν το έδαφος για τους νικηφόρους αγώνες των μελλοντικών γενεών. Κατά την άποψη του Ντόυτσερ, ο σταλινισμός ήταν το νόμιμο τέ­ κνο της επανάστασης. Σ ε όλες τις επαναστάσεις υπάρχουν οι ουτοπικοί εξτρεμιστές που δεν κατανοούν ότι η επανάσταση δεν μπορεί να ικανο­ ποιήσει όλα τα αιτήματα των μαζών τις οποίες ενέπνευσε. Τώρα, απο­ καλύπτεται η σημασία της φράσης του Μακιαβέλι με την οποία ξεκινά­ ει «Ο Προφήτης Αοπλος». Ο προφήτης χρειάζεται να είναι οπλισμένος ούτως ώστε όταν ο λαός έχει πάψει πια να πιστεύει στην επανάσταση να μπορεί «να τον αναγκάσει να πιστέψει, ασκώντας τη δύναμή του». Σύμφωνα με τον Ντόυτσερ, ο σταλινισμός δεν προστατεύει μόνο τα επιτεύγματα της επανάστασης, αλλά επίσης τα βαθαίνει και τα διευρύ­ νει. Το 1929, πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Λένιν, η Σοβιετική Ρω­ σία έβαλε πλώρη για μια δεύτερη επανάσταση, που αυτή τη φορά την καθοδήγησε αποκλειστικά ο Στάλιν. Η δεύτερη αυτή επανάσταση, με το εύρος της και τον άμεσο αντίκτυπο που είχε στη ζωή 160 εκατομμυ­ ρίων ανθρώπων, ήταν ακόμα πιο σαρωτική και ριζοσπαστική από την πρώτη.12 «Ο Στάλιν... παρέμεινε φρουρός και κηδεμόνας της επανάστα­ σης.» 11 Η «επανάσταση» στην οποία αναφέρεται ο Ντόυτσερ είναι η βίαιη «κολλεκτιβοποίηση» που στοίχισε τη ζωή εκατομμυρίων αγροτών και εγκαθίδρυσε τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας με τα εκατομ­ μύρια των εγκλείστων σ’ αυτά. Ο Ντόυτσερ δηλώνει την αντίθεσή του στο χαρακτηρισμό «αντεπαναστάτης» που έδωσε ο Τρότσκι στον Στάλιν.14 Στο τέλος του Δεύ- 21 -

Τόνι Κλιφ τερου Παγκόσμιου Πόλεμου, υποστηρίζει ο Ντόυτσερ, η επανάσταση εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες με εκατοντάδες εκατομμύρια κατοίκους. «Στην Ανατολική Ευρώπη, η επανάσταση χρειάστηκε να έρθει κατά κύριο λόγο από τα έξω και από τα πάνω’ -μέσω της κατάκτησης και της κατοχής. Οσον αφορά την Κίνα, η επανάσταση δεν εκδηλώθηκε με τη μορφή της προλεταριακής δημοκρατίας η οποία απλώθηκε από τη πόλη στην ύπαιθρο αλλά ως μια γιγάντιων διαστάσεων jacquerie (αγροτική εξέγερση) που κυρίευσε τις πόλεις εφορμώντας από την ύπαιθρο και μόνο κατόπιν αυτού πέρασε από την ‘αστικοδημοκρατική’ στη σοσιαλιστική’ φάση της».15 Και μάλιστα, όπως υποστηρίζει ο Ντόυτσερ, η επικράτηση του Μάο είναι η τελική νίκη του τροτσκισμού: «Αυτό το γεγονός, ο ‘κινέζικος ΟκτώβρηςΙ ήταν κατά κάποιο τρόπο, ένας ακόμα από τους μετά θάνατο θριάμβους του ΤρόΜικρή σημασία έχει το γεγονός ότι ο Στάλιν και ο Μάο συκοφά­ ντησαν, κατέτρεξαν και δολοφόνησαν του τροτσκιστές στις χώρες τους: και οι δυο ήταν οι κληρονόμοι του Τρότσκι. Ο Ντόυτσερ αφού αποδέχτηκε ότι το ρώσικο κράτος διαδραματίζει ένα επαναστατικό ρό­ λο σε διεθνή κλίμακα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ανταγωνισμός του Ψυχρού Πολέμου είναι το κύριο, ίσως και το μοναδικό, πεδίο ανα­ μέτρησης ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό. Για το μέλ­ λον, υποστηρίζει «η ταξική πάλη αποκλεισμένη από το πεδίο που διε­ ξάγονταν παραδοσιακά, θα εκδηλώνεται σε διαφορετικό επίπεδο και με διαφορετική μορφή, ως η αντιπαλότητα ανάμεσα στα δυο μπλοκ του ψυχρού πολέμου».17 Από τη στιγμή που οι ηγέτες τόσο των ΗΠΑ όσο και της Ρωσίας έχουν στην κατοχή τους πυρηνικά όπλα ενώ οι εργάτες δεν έχουν, τότε, αν ακολουθήσουμε τη λογική του Ντόυτσερ, οι εργάτες δεν έχουν κα­ νένα ρόλο να παίξουν στην ταξική πάλη. Και πραγματικά, όπου και όποτε οι εργάτες συγκρούστηκαν με τη σταλινική γραφειοκρατία, ο - 22-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Ντόυτσερ τάχθηκε με την δεύτερη ενάντια στους πρώτους. Αντιτάχθηκε σε όλες τις λαϊκές εξεγέρσεις στην Ανατολική Ευρώπη: την εξέγερση της 16 και 17 Ιούνη 1953 στην Ανατολική Γερμανία, του Οκτώβρη 1956 στην Πολωνία και Ουγγαρία. Αποδοκιμάζοντας τη διαδήλωση των οικοδόμων στο Ανατολικό Βερολίνο ενάντια στην αύξηση της «νόρμας» παραγωγής και το πετροβόλημα των ρώσικων τανκ από τους εργάτες, ο Ντόυτσερ έγραφε τα εξής: «Η δράση τους είχε δυσάρεστες συνέπειες στη Μόσχα. Αδυνά­ τισε τη θέση του ανθρώπου που υποστήριζε τις μεταρρυθμίσεις και τη συμφιλίωση. Έδωσε νέα δύναμη στους σκληροπυρηνικούς σταλινικούς και τους ομοίους τους».1* Αρα, οι εργάτες θα έπρεπε να περιμένουν παθητικά και υπομονετι­ κά τις μεταρρυθμίσεις από τα πάνω! Ο Ντόυτσερ κατήγγειλε τις εργατικές εξεγέρσεις στην Ουγγαρία και την Πολωνία ως αντεπαναστατικές πράξεις που προσπάθησαν «άθελά τους να γυρίσουν πίσω το ρολόι [της ιστορίας]»19. Χαιρέτισε τα ρώσικα τανκς που συνέτριψαν την εξέγερση των εργατών: «Στο τέλος της περιόδου του Στάλιν η Ανατολική Ευρώπη (Ουγγαρία, Πολωνία, Ανατολική Γερμανία...) βρέθηκε στα πρό­ θυρα της καπιταλιστικής παλινόρθωσης και μόνο η σοβιετική ένοπλη ισχύς (ή η απειλή για τη χρήση της) την απέτρεψε».“ Ο Τρότσκι ρίχτηκε σε ένα αγώνα ζωής και θανάτου με τη σταλινι­ κή γραφειοκρατία. Η ουσία των γραπτών του Ντόυτσερ είναι η συμφι­ λίωση ανάμεσα στο σταλινισμό και τον τροτσκισμό. Δεν υπάρχει κοι­ νότητα πνεύματος ανάμεσα στον βιογράφο και το θέμα του. Ο Τρότσκι είναι ενεργητικός, δυναμικός, επαναστάτης: η αρχή της εργατικής δη­ μοκρατίας, η πάλη ενάντια σε κάθε γραφειοκρατία, η αντίσταση της βάσης σε κάθε προνόμιο, είναι τα βασικά σημεία για εκείνον. Είναι η επανεπιβεβαίωση της ουσίας των βασικών θέσεων του μαρξισμού (που προσαρμόστηκαν από τον Τρότσκι με θαυμάσιο τρόπο στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης). Το κεντρικό μοτίβο της ζωής του και του αγώνα που έδωσε μέχρι το πικρό τέλος του, ήταν ότι ο σοσιαλισμός - 23-

Τόνι Κλιφ μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο από τους εργάτες, όχι «για λογαρια­ σμό» των εργατών. Για τον Ντόυτσερ οι μάζες παίζουν έναν παθητικό, δευτερεύοντα, κάποιες φορές και προβληματικό ρόλο, όταν απειλούν τα επιτεύγματα της επανάστασης. Κράτησε το περίβλημα του τροτσκισμού και πέταζε την ουσία του. Κάθε ομοιότητα με τον τροτσκισμό είναι τυπική και φραστική, απουσιάζει πλήρως το πνεύμα του επαναστάτη μαχητή. Ο Τρότσκι θα μπορούσε να πει δικαιολογημένα γι’ αυτόν: «έσπειρα δρά­ κοντες και θέρισα ψύλλους». Ετούτη η βιογραφία που κρατάτε στα χέρια σας είναι γραμμένη από έναν επί δεκαετίες μαθητή του Τρότσκι. Σήμερα είμαι περισσότερο από ποτέ πεπεισμένος για την ορθότητα των ιδεών του. Η κεντρική αιχμή τους, πάνω από όλα η θεωρία της διαρκούς επανάστασης, έχει αντέξει τη δοκιμασία του χρόνου. Τα ιστορικά γεγονότα έχουν δικαιώ­ σει πλήρως τον επαναστατικό αγώνα του για τη διεθνή κομμουνιστική επανάσταση, την αντίθεσή του τόσο στη σοσιαλδημοκρατία όσο και στον σταλινισμό. Αν, κοιτώντας σήμερα προς τα πίσω, μπορούμε να διακρίνουμε στιγμές που ο Τρότσκι έκανε λάθη, τότε πρόκειται για ένα προνόμιο το οποίο απολαμβάνουμε μόνο και μόνο επειδή στεκόμαστε στους ώμους ενός γίγαντα. Όπου η δύναμη του Τρότσκι συνοδεύεται από αδυναμία του, όπως με το σοβαρό λάθος της απόρριψης εκ μέρους του για μια μακρά περίοδο της αντίληψης του Λένιν για το κόμμα, αυτή η βιογραφία δεν θα αποπειραθεί να συγκαλύψει τα λάθη: θα κάνει ότι είναι δυνατόν για να μην μετατραπεί σε αγιογραφία. Ο ίδιος ο Τρότσκι αντιμετώπιζε πολύ έντιμα τα λάθη του. Την πιο σκληρή κριτική για τη στάση του απέναντι στο ζήτημα του κόμματος πριν το 1917, την άσκησε ο ίδιος. Σύμφωνα με μια από τις δηλώσεις του για το συγκεκριμένο ζήτημα: «Χωρίς το κόμμα των μπολσεβίκων η Οκτωβριανή Επανάστα­ ση δεν θα είχε προχωρήσει και δεν θα είχε νικήσει. Συνεπώς, το μόνο πραγματικά επαναστατικό έργο, ήταν εκείνο που βοήθησε στη συγκρότηση και το δυνάμωμα αυτού του κόμματος. Σε σύ- 24-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γκριση με αυτόν τον κύριο δρόμο, κάθε άλλο επαναστατικό έργο ήταν κάτι το παράπλευρο, χωρίς εσωτερική εγγύηση επιτυχίας ή αξιοπιστίας και σε πολλές περιπτώσεις ερχόταν σε αντιδιαμετρική θέση με το κύριο επαναστατικό έργο της εποχής. Τπό αυτή την έννοια, ο Λένιν είχε δίκιο όταν υποστήριζε πως η συμφιλιωτι­ κή στάση |που ήταν η στάση του Τρότσκι] προσφέροντας προ­ στασία και κάλυψη στον μενσεβικισμό, συχνά μετέτρεπε τα επα­ ναστατικά συνθήματα, τις αναλύσεις κλπ, σε απλές φράσεις. |Από τη στιγμή που το κατάλαβα αυτό) η θέση του Λένιν μού αποκαλύφθηκε με όλη τη δύναμή της. Αυτό που προηγουμένως θεωρούσα ως «διασπαστικό», «διαλυτικό» κλπ, τώρα αποκαλύ­ φθηκε ως ένας μοναδικός και ασύγκριτα διορατικός αγώνας για την επαναστατική ανεξαρτησία του προλεταριακού κόμματος».21 Στη παρούσα βιογραφία συμπεριλαμβάνονται πολλοί έπαινοι και αρκετή κριτική για τις απόψεις του Τ ρότσκι στις τέσσερις δεκαετίες της πολιτικής του δραστηριότητας. Ο Τρότσκι ήταν ένας πολύ μεγάλος επαναστάτης για να χρειάζεται «προστασία» από τις κριτικές. Ελπίζω ότι η κριτική μου δεν θα είναι «στρογγυλεμένη» αλλά και ότι η παρου­ σίαση της σκέψης και των πράξεων του Τρότσκι δεν θα διαστρεβλώνε­ ται από αυτή την κριτική. Η λαμπρότητα της πένας του Τ ρότσκι, ο πλούτος της, το βάθος, η αιχμηρότητα, το χρώμα και η ποιητική της έκφραση, θα με κάνουν να χρησιμοποιήσω όσο γίνεται περισσότερο τα ίδια τα λόγια του Τρότσκι για να περιγράψω τόσο τις ιδέες του όσο και τη δράση του. Κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα ταιριαστό όσον αφορά τις επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Καμιά άλλη επανάσταση δεν είχε μια ανάλογη τύχη, να δια­ θέτει ένα λαμπρό ιστορικό στο πρόσωπο ενός ανθρώπου που ήταν επί­ σης κι ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της. Το 1905 ο Τρότσκι ήταν ο ηγέτης κι ο εμπνευστής του πρώτου εργατικού συμβουλίου (σο­ βιέτ) στη παγκόσμια ιστορία. Το 1917 ήταν ο οργανωτής της εξέγερ­ σης. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ίσως να «πάσχει» από μια πληθώρα αποσπασμάτων από τα κείμενα του Τρότσκι, όμως η αλήθεια είναι ότι βρήκα μεγάλη δυσκολία να παραλείψω και πολλά άλλα που

-25-

Τόνι Κλιφ θα άξιζε ιδια ίτερ α να σ υμ π εριλ ηψ θο ύ ν . Ό λ ο το είν α ι, ο ν ο υ ς, η θ έ λ η σ η , η ε ν έ ρ γ ε ια το υ Τ ρ ό τ σ κ ι ή τα ν σ τρα μμένα προς το μ έλλο ν. Σ τ η νεα ρή ηλικία τω ν 21 χρόνω ν έγρα ψε: «D u m spiro, spero! Ο σ ο αναπνέω, ελπίζω -ό σ ο αναπνέω θα παλεύω για το μέλλο ν, το α κτινο β όλ ο μ έλ λο ν στο οπο ίο ο ά ν­ θρωπος, δυνα τός κι όμορφ ος, θα γίνει κύριος του α υθόρμητου ρεύμα τος της ιστορίας του και θα το κα τευθύνει σ τον ανοιχτό ορίζοντα της ομορφιάς, της χαράς και της ευτυχία ς...D um spiro, spero!"22 Σ τ η δια θ ήκη του, λ ίγο π ρ ιν τη δο λο φ ο νία του, ο Τ ρ ό τσ κ ι επ α να ­ λ ά μ β α νε την α ισ ιοδοξία του για το μέλλο ν: «Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μ έλ λο ν της α νθρω πότητα ς δεν είναι λιγό τερο φλογερή, για την ακρίβεια, είναι περισσότερο σταθερή απ' ότι ήταν στα χρόνια της νιότης μου... Βλέπω τη φω­ τεινή πράσινη λωρίδα του γρασιδιού κάτω από τον τοίχο και τον καθάριο μ π λε ουρανό από πάνω του και το φως του ήλιου πα­ ντού. Η ζωή είναι όμορφη. Ο ι μ ελλοντικές γενιές ας την απαλλά­ ξουν από κάθε τι κακό, από κάθε καταπίεση kui βία και ας την απολαύσουν στο μ έγισ το».2

Ο Λέον Τρότσκι σε νεαρή ηλικία, σε φωτογραφίες από τα αρχεία της Τσαρικής Μυστικής Αστυνομίας.

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

1 Η νιότη

Στις 26 Οκτώβρη 1879 (ή 7 Νοέμβρη, σύμφωνα με το δυτικό ημε­ ρολόγιο)* ένα αγόρι γεννήθηκε στην οικογένεια του Δαβίδ Λεόντιεβιτς Μπρονστάιν. Το παιδί πήρε το όνομα του παππού του: Λεβ ή Λέον. Με ένα παιχνίδισμα της τύχης, την ίδια μέρα 38 χρόνια μετά, το αγόρι, με το όνομα Λέον Τρότσκι, θα οδηγούσε την μπολσεβίκικη εξέγερση στην Πετρούπολη. Ο Λιόβα (το χαϊδευτικό του Λεβ) πέρασε τα πρώτα εννιά χρόνια της ζωής του στο οικογενειακό χτήμα της Γιάνοβκα, στην επαρχία της Χερσόνας στην Ουκρανία. Το χτήμα απείχε 25 χιλιόμετρα από το κο­ ντινότερο ταχυδρομείο και 35 χιλιόμετρα από τον κοντινότερο σιδηρό­ δρομο. «Το ίδιο μεγάλη ήταν η απόσταση από τα κυβερνητικά γρα­ φεία, τα καταστήματα και τη πόλη και ακόμα μακρύτερα βρισκό­ ταν ο κόσμος με τα μεγάλα γεγονότα του. Η ζωή στη Γιάνοβκα ρυθμιζόταν απόλυτα από το ρυθμό των εργασιών του κτήματος. Τίποτα άλλο δεν είχε σημασία -εκτός από τη τιμή των σιτηρών στη παγκόσμια αγορά. Εκείνες τις μέρες ποτέ δεν βλέπαμε μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό στην επαρχία».1 Οταν έγινε εφτά χρονών οι γονείς του τον έστειλαν σε ένα kheder, *

Οι ημερομηνίες σε αυτό το τόμο ακολουθούν το Ιουλιανό ημερολόγιο που ήταν τότε σε ισχύ στη Ρωσία: τον 19ο αιώνα αυτό ήταν 12 μέρες πίσω από το δυτικό Γρηγοριανό ημερολόγιο και τον 20ο αιώνα 13 μέρες πίσω. - 27 -

Τόνι Κλιφ ένα ιδιωτικό εβραϊκό θρησκευτικό σχολείο στο Γκρομόλκυ, μια γερμανο-εβραϊκή αποικία λίγα χιλιόμετρα απόσταση από τη Γιάνοβκα. Εκεί του έμαθαν να διαβάζει τη Βίβλο και να τη μεταφράζει από τα εβραϊκά στα ρωσικά. Η ύλη των μαθημάτων περιλάμβανε επίσης λίγη αριθμητι­ κή και λίγα ρώσικα. Ο Λιόβα δεν ήξερε γρι γίντις (εβραϊκή διάλεκτος) οπότε δεν μπορούσε να καταλάβει τον δάσκαλο και δεν τα πήγαινε κα­ λά με τους συμμαθητές του. Παρά τα εμπόδια, κατάφερε να μάθει να γράφει και να διαβάζει ρώσικα. Ωστόσο, επειδή εκεί ήταν τόσο δυστυ­ χισμένος, λίγους μήνες αργότερα οι γονείς του τον πήραν από το σχο­ λείο. Όταν επέστρεψε στη Γιάνοβκα άρχισε να αντιγράφει ακούραστα στιχάκια και αποσπάσματα από τα βιβλία που διάβαζε και έγραψε κι ο ίδιος μερικά τέτοια στιχάκια. Το φθινόπωρο του 1888 στείλανε τον Λιόβα στην Οδησσό, το λι­ μάνι της Μαύρης Θάλασσας- για να μείνει με τον ανιψιό της μητέρας του, τον Μωυσή Φ ιλίποβιτς Σπέντζερ, για να μπορέσει να σπουδάσει στο Realschule του Αγίου Παύλου. Σ ’ εκείνο το σχολείο δεν διδάσκο­ νταν ελληνικά ή λατινικά, αλλά δινόταν γερές βάσεις στην φυσική, τα μαθηματικά και τις σύγχρονες γλώσσες -τα γερμανικά και τα γαλλικά. Η διδασκαλία γίνονταν στα ρώσικα. Ο Λιόβα έμεινε στην Οδησσό μέχρι το 1896. Αξίζει να αναφερθεί ένα επεισόδιο που έγινε στο σχολείο. Έδειξε τη θέληση να παλεύει ενά­ ντια στην αδικία και την ετοιμότητα να ηγείται. Ο Γάλλος δάσκαλος προκαλούσε συνέχεια τους Γερμανούς μαθητές. Μια μέρα έγινε ιδιαίτε­ ρα κακός απέναντι σε ένα παιδί γερμανικής καταγωγής, τον Μπέκερ. Ο ι μαθητές, με επικεφαλής τον Λιόβα, αποφάσισαν να οργανώσουν ένα «κονσέρτο» για τον καθηγητή. Το «κονσέρτο» σήμαινε ότι μόλις ο καθηγητής γυρνούσε τη πλάτη και περπατούσε, τα παιδιά έκαναν ήχους με κλειστό το στόμα, ώστε να μην διακρίνεται ποιος συμμετείχε στη φασαρία. Όταν η διεύθυνση του σχολείου πήρε μέτρα για να πατά­ ξει τους ταραξίες, στην τάξη επικράτησε πανικός. Η πλειοψηφία των αγοριών συγκρατήθηκε και δεν είπε τίποτα, κάποιοι που τιμωρήθηκαν άρχισαν να μιλάνε και να κατηγορούν τον Μπρονστάίν ως τον αρχηγό

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη της φάρσας και έτσι ο Λιόβα αποβλήθηκε από το σχολείο. Περίπου τριάντα χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι συνόψιζε ως εξής εκείνη την εμπειρία: «Αυτή ήταν, μπορεί να πει κανείς, η πρώτη μου πολιτική δοκι­ μασία. Να ποιες ήταν οι ομάδες που διαμορφώθηκαν στη διάρ­ κεια του επεισοδίου: στο ένα άκρο οι ουραγοί και οι ζηλόφθονοι, τα ειλικρινή και θαρραλέα αγόρια στο άκρο και η μάζα των διατα­ κτικών και των ταλαντευόμενων στη μέση. Αυτές οι τρεις ομάδες δεν εξαφανίστηκαν ποτέ εντελώς ακόμα και στα χρονιά που ακο­ λούθησαν. Τους συνάντησα ξανά kui ξανά στη ζωή μου, κάτω από τις πιο διαφορετικές συνθήκες».2 Τα Realschule είχαν κανονικά εφτά τάξεις, αλλά αυτό του Αγ. Παύλου είχε μόνο έξι. Έτσι λοιπόν ο Λεβ έπρεπε να παρακολουθήσει τη τελευταία τάξη σε ένα άλλο σχολείο στο Νικολάεφ για να αποφοι­ τήσει κανονικά και να μπορεί να γραφτεί στο πανεπιστήμιο. Αυτή η χρονιά στο Νικολάεφ ήταν καθοριστική για τη ζωή του Λεβ. Εγκατα­ στάθηκε σε μια οικογένεια οι γιοι της οποίας ήταν επηρεασμένοι από τις σοσιαλιστικές ιδέες και τον έφεραν σε επαφή με έναν σοσιαλιστικό κύκλο. Με μια μοναδική εξαίρεση -την Αλεξάνδρα Σοκολόψσκαγια, τη μελλοντική σύζυγο του Τρότσκι- όλα τα μέλη αυτής της ομάδας ήταν Ναρόντνικοι. Οι Ναρόντνικοι πίστευαν ότι το υποκείμενο της επανά­ στασης και της μελλοντικής κοινωνίας ήταν οι αγρότες και όχι οι βιο­ μηχανικοί εργάτες, το προλεταριάτο. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1880 και των αρχών του 1890, το επαναστατικό κίνημα βρισκόταν σε μεγάλη ύφεση. Το 1881, η δολοφο­ νία του Τσάρου Αλέξανδρου II από τους λαϊκιστές της ομάδας Ναρόντναγια Βόλια δεν οδήγησε, όπως περίμεναν, σε μια πανεθνική εξέγερ­ ση. Οδήγησε ωστόσο στο θάνατο της «Ναρόντναγια Βόλια». Στις αρ­ χές της δεκαετίας του 1890 ξεκίνησε μια νέα αφύπνιση του επαναστατι­ κού κινήματος αυτή τη φορά επηρεασμένη όμως από τους μαρξιστές της Ρωσίας, τους Σοσιαλδημοκράτες. Η πρώτη γενιά της ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας, με επικεφαλής - 29-

Τόνι Κλιφ τον Πλεχάνοφ, ξεκίνησε την προπαγανδιστική της δραστηριότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1880. Στην αρχή το μέγεθος της μετριόταν σε μονάδες και λίγο μετά σε δεκάδες. Η δεύτερη γενιά με επικεφαλής τον Λένιν (που ήταν δεκατέσσερα χρόνια νεότερος από τον Πλεχάνοφ) μπήκε στην πολιτική αρένα στην αρχή της δεκαετίας του 1890. Τώρα, οι Σοσιαλδημοκράτες έφταναν τις μερικές εκατοντάδες. Η τρίτη γενιά, αποτελούμενη από ανθρώπους δέκα χρόνια περίπου νεότερους από τον Λένιν, μπήκαν στο κίνημα πάνω στο γύρισμα του αιώνα. Σ ’ αυτή τη γενιά, που πλέον αριθμούσε χιλιάδες, ανήκε κι ο Τρότσκι όπως κι ο Στάλιν, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ κι άλλοι μελλοντικοί ηγέτες των μπολ­ σεβίκων. Το 1896 έφτασαν στο Νικολάεφ τα νέα της απεργίας 30.000 κλωστοϋφαντουργών της Πετρούπολης, της πρώτης μαζικής απεργίας στη ρώσικη ιστορία, η οποία είχε επηρεαστεί από την Ενωση Αγώνα για την Απελευθέρωση της Εργατικής Τάξης που είχαν ιδρύσει πρόσφατα ο Λένιν, ο Μαρτόφ και ο Ποτρέσοφ. Στο Κίεβο και τη Μόσχα ξέσπασαν φοιτητικές κινητοποιήσεις. Δεκάδες φοιτητές που έρχονταν στο Νικολάεφ για τις διακοπές του καλοκαιριού, των Χριστουγέννων και του Πάσχα, μετέφεραν και εικόνες από αυτούς τους ξεσηκωμούς. Κάποιοι από αυτοί είχαν αποβληθεί από τα πανεπιστήμια. Τον Φ λεβάρη του 1897 μια φοιτήτρια, η Βέτροβα, αυτοπυρπολήθηκε στο Φρούριο Πέ­ τρου και Παύλου όπου ήταν κρατούμενη. Τα νέα για το χαμό της πυ­ ροδότησαν νέα ένταση στις πανεπιστημιουπόλεις: οι συλλήψεις και οι αποβολές πολλαπλασιάστηκαν. Ο Λεβ ήρθε σε επαφή με πρώην Ναρόντνικους εξόριστους που βρίσκονταν υπό αστυνομική επιτήρηση. Μέσω των συγκατοίκων του, γνώρισε τον Φραντς Σβιγκόφσκι έναν Τσέχο κηπουρό που νοίκιαζε ένα δενδρόκηπο στα περίχωρα της πό­ λης. Στη καλύβα του συγκεντρωνόταν ένας μικρός κύκλος συζήτησης αποτελούμενους από φοιτητές και εργάτες. Όπως θυμάται ο Τ ρότσκι: «Ηταν ο πρώτος εργάτης που γνώριζα ο οποίος ήταν συνδρο­ μητής σε εφημερίδες, διάβαζε γερμανικά, γνώριζε τους κλασσι­ κούς και συμμετείχε άνετα στις συζητήσεις ανάμεσα στους μαρξι­ - 30-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στές και τους λαϊκιστές. Το δωματιάκι του στο κήπο ήταν το ση­ μείο συνάντησης για φοιτητές που ήταν περαστικοί από την πό­ λη, πρώην εξόριστους και ντόπιους νεολαίους. Από τον Σβιγκόψσκι μπορούσες να προμηθευτείς ένα απαγορευμένο βιβλίο. Στις συζητήσεις των εξόριστων συχνά αναφέρονταν τα ονόματα των λαϊκιστών, του Ζελιάμποψ, της Περόφσκαγια, της Φίγκνερ, οι οποίοι αντιμετωπίζονταν όχι ως μυθικοί ήρωες αλλά ως άνθρω­ ποι με τους οποίους γνωρίζονταν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία φίλοι εκείνων των εξόριστων, αν όχι οι ίδιοι. Είχα την αίσθηση ότι γινό­ μουν ένας μικρός κρίκος σε μια μεγάλη αλυσίδα».1

Επαναστάτης αγκιτάτορας και οργανωτής Τα μέλη του κύκλου Σβιγκόψσκι δήλωναν ότι είναι Ναρόντνικοι. Μόνο η Αλεξάνδρα Λβόβνα Σοκολόφσκαγια δήλωνε μαρξίστρια (πα­ ρόλο που ήταν κόρη Ναρόντνικου). Όταν ο Λεβ έγινε μέλος αυτού του κύκλου βρέθηκε στη μέση μιας έντονης αντιπαράθεσης. Πιέστηκε να διαλέξει κι αρχικά αυτοπροσδιορίστηκε ως Ναρόντνικος. Ωστόσο, λ ί­ γους μήνες αργότερα, έγινε μαρξιστής. Η μετάβαση από το λαϊκισμό στο μαρξισμό ήταν κάτι το ιδιαίτερα συνηθισμένο: ο Πλεχάνοφ, ο Λέ­ νιν και πολλοί άλλοι ξεκίνησαν ως λαϊκιστές και κατόπιν έγιναν μαρξι­ στές -η εργατική τάξη ήταν πολύ μικρή και η έλξη του λαϊκισμού ιδιαί­ τερα έντονη. Επίσης, σημαντική θα πρέπει να ήταν κι η προσωπική επιρροή της Αλεξάνδρας αφού σύντομα ο Λεβ την παντρεύτηκε. Ο Λεβ πήρε το ψευδώνυμο Λβοφ για να μπορέσει πάρει ενεργά μέ­ ρος στην προπαγανδιστική δουλειά. Μαζί με έναν φίλο του φοιτητή αποφάσισαν να έρθουν σε γνωριμία με τους εργάτες. Ο πρώτος που ήρθαν σε επαφή ήταν ο Ιβάν Αντρέγιεβιτς Μούχιν, ένας σοσιαλιστής ηλεκτρολόγος, ο οποίος έκανε μεγάλη εντύπωση στο νεαρό Λεβ. Πολ­ λά χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι θυμόταν, πώς ο Μούχιν τους εξηγούσε με πολύ παραστατικό τρόπο πώς προπαγάνδιζε στους εργάτες το νόη­ μα της σοσιαλιστικής επανάστασης: «Είναι πολύ απλό. Βάζω ένα φασόλι στο τραπέζι και λέω: Αυτό -31 -

Τόνι Κλιφ είναι ο Τσάρος’ Γύρω από αυτό βάζω κι άλλα φασόλια. Αυτοί εί­ ναι οι υπουργοί, οι δεσποτάδες, οι στρατηγοί και εδώ είναι οι γαι­ οκτήμονες και οι έμποροι Και δίπλα φτιάχνω ένα άλλο σωρό από φασόλια και λέω 'αυτός είναι ο απλός κόσμος'. Μετά τους ρωτάω: 'Δείξτε μου τον Τσάρο.’ Μου δείχνουν. 'Περιμένετε' μας έλεγε ο Μούχιν κλείνοντας το αριστερό του μάτι. Ανακατεύω τα φασό­ λια και τους ρωτάω: πού είναι ο Τσάρος: που είναι οι υπουργοί;’ και μου απαντάνε ‘πού να ξέρω; είναι όλα ανακατεμένα.’ Ακριβώς όπως το βλέπω κι εγώ τους απαντάω ‘όλα τα φασόλια πρέπει να είναι ανακατεμένα Είχα συγκινηθεί τόσο από αυτή την ιστορία που με έλουζε ιδρώτας. Αυτό ήταν το πραγματικό, ενώ εμείς μέχρι τότε απλά μαντεύαμε, περιμέναμε και κλωθογυρίζαμε... Τα φασόλια του Μούχιν που κατέστρεφαν την αρχιτεκτονική του ταξικού συστή­ ματος ήταν η επαναστατική προπαγάνδα. Όμως, πως θα τα ανακατέψουμε τα διαολεμένα, αυτό είναι το πρόβλημα’ είπε ο Μούχιν με ένα διαφορετικό τόνο στη φωνή του κοιτάζοντάς με έντονα και με τα δυο του μάτια. Δεν είναι απλά φασόλια, έτσι δεν είναι;’ και αυτή τη φορά περίμενε από μένα να του απαντήσω».4 Ο Τρότσκι συνάντησε ξανά τον Μούχιν, εικοσιτρία χρόνια μετά στη Χερσόνα, στο συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ο υ­ κρανίας όταν ο δεύτερος ήταν ηγετικός στέλεχος των μπολσεβίκων. Το 1897 οι εργάτες που δούλευαν στα εργοστάσια του Νικολάεφ ήταν 8.000 περίπου. Ο κύκλος Σβιγκόφκσι άρχισε να δρα ανάμεσά τους: «Οι εργάτες στρέφονταν προς εμάς σαν να το περίμεναν. Ολοι φέρνανε και φίλους τους, κάποιοι ήρθαν με τις συζύγους τους και λίγοι πιο ηλικιωμένοι με τους γιους τους. Ποτέ δεν χρειάστηκε να τους 'κυνηγήσουμε,’ αυτοί μας αναζητούσαν. Έτσι νέοι και άπειροι ηγέτες που ήμασταν, σύντομα αυτό το κίνημα που ξεκινήσαμε άρχισε να μας προσπερνά. Κάθε λέξη μας είχε ανταπόκριση. Στις μυστικές συναντήσεις, μελέτες και συζητήσεις, συγκεντρώνονταν 20 και 25 εργάτες, σε σπίτια, στο δάσος ή κοντά στο ποτάμι. Το στοιχείο που κυριαρχούσε σε αυτά τα μαζέματα, ήταν οι ιδιαίτερα ειδικευμένοι εργάτες που έπαιρναν πολύ καλούς μισθούς. Ήδη - 32-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη δούλευαν οχτάωρο».* Η οργάνωση κυκλοφορούσε προκηρύξεις και μια μονόφυλλη εφη­ μερίδα με τίτλο Nashe Delo («Ο Σκοπός μας»), 200 αντίτυπα περίπου το κάθε φύλλο. Οι προκηρύξεις είχαν σαν θέμα τις συνθήκες στα εργο­ στάσια και τα ναυπηγεία, τις αυθαιρεσίες των εργοδοτών και των αξιωματούχων. Ο Τρότσκι έγραψε αργότερα: «Είχαμε δικαιολογημένα μεθύσει από την εκπληκτική αποτελεσματικότητα της δράσης μας. Από όσα είχαμε ακούσει στους επαναστατικούς κύκλους, είχαμε μάθει ότι οι εργάτες που κερδί­ ζονταν από τη προπαγάνδα μετριούνται σε μονάδες. Ένας επανα­ στάτης που κέρδιζε έναν-δυο εργάτες στις ιδέες του σοσιαλισμού θεωρούσε ότι είχε κάνει μια επιτυχημένη δουλειά, ενώ στη δίκιά μας περίπτωση ο αριθμός των εργατών που οργανωνόταν ή ήθε­ λε να οργανωθεί στις ομάδες μας ήταν ουσιαστικά ανεξάντλητος. Η μόνη έλλειψη ήταν σε προπαγανδιστικό υλικό και καθοδηγη­ τές... Έγραφα διακηρύξεις και άρθρα, τα αντέγραφα με το χέρι στη ζελατίνα για να τα περάσω μετά στον επίπεδο πολύγραφο. Εκεί­ νη την εποχή δεν είχαμε ακούσει καν για τις γραφομηχανές. Έγραφα το κάθε γράμμα με τη πιο μεγάλη φροντίδα, θεωρώντας ζήτημα τιμής να είναι τόσο ευανάγνωστα ώστε ο καθένας, όσο λί­ γα γράμματα κι αν ήξερε, να μπορεί να τις διαβάσει χωρίς δυσκο­ λία. Μου έπαιρνε δυο ώρες να αντιγράψω μια σελίδα. Μερικές φορές περνούσε και μια βδομάδα για να τεντώσω τη πλάτη μου, διέκοπτα μόνο για τις συναντήσεις και τη μελέτη στις ομάδες. Όμως, πόσο μεγάλο ήταν το συναίσθημα της ικανοποίησης όταν από τα εργοστάσια και τα εργαστήρια ερχόταν η πληροφορία ότι οι εργάτες διάβαζαν αχόρταγα τα μυστήρια χαρτιά γραμμένα με μοβ μελάνι και τα κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι καθώς τα συζη­ τούσαν».6 Τα κείμενα που έγραφε ο Λεβ ήταν απλά και πειστικά. Κάθε φορά ασχολούνταν με ένα συγκεκριμένο γεγονός που είχε συμβεί στο εργο­ στάσιο και συζητούσαν οι εργάτες: «Ολοι σας ξέρετε για την επίσκεψη του πλοιάρχου-διοικητή, του Φεντότοφ, στα ναυπηγεία και χωρίς αμφιβολία όλοι σας μά­ - 33-

Τόνι Κλιφ θατε για την άθλια συμπεριφορά του: επειδή κάποιοι εργάτες δεν υποκλίθηκαν μπροστά του, με εντολή της εξοχότητάς του’ μπή­ καν στη λίστα για απόλυση...» Ο Τρότσκι με αυτόν τον τρόπο ανοίγει μια συζήτηση με τους εργάτες των ναυπηγείων. Ενας μηχανικός, τσιράκι των εργοδο­ τών, συγκέντρωσε τους εργάτες για να καταγγείλει το περιεχόμε­ νο των προκηρύξεων. Από αυτό το περιστατικό παίρνει αφορμή ο Τρότσκι για να ανοίξει ακόμα μια συζήτηση: «Ο Νέϊμαν (ο μηχανικός) σκαρφάλωσε στον πάνω όροφο του κτιρίου που στεγάζεται η ηλεκτρική γεννήτρια και έβγαλε ένα λό­ γο στους συγκεντρωμένους εργάτες, στον οποίο τα ψέματα ήταν περισσότερα από τις λέξεις. Αυτός που μιλούσε δεν ήταν ο Νέϊμαν αλλά ο μισθός του. ‘Είστε μια χούφτα άνθρωποι ' ούρλιαξε ο μισθός του Νέϊμαν ‘και τολμάτε να τα βάζετε με την πιο τρομερή εξουσία»! Ρωτήστε τον Νέϊμαν, σύντροφοι, αν διαβάζει εφημερί­ δες και γνωρίζει τι συμβαίνει στον κόσμο. Γνωρίζει άραγε, ότι μό­ λις 46.000 εργάτες στην Αγία Πετρούπολη, με δυο απεργίες, ανά­ γκασαν αυτή την τρομερή εξουσία να τους δώσει το νόμο της 2ας Ιούλη σχετικά με τη διάρκεια της εργάσιμης μέρας:... ‘Θα υποφέ­ ρετε στη φυλακή’ είπε αυτός ο μηχανικός και οι σύζυγοι και τα παιδιά σας θα πεθάνουν από τη πείνα και το κρύο.' Είδατε πόσο νοιάζεται για το καλό σας και το καλό των οικογενειών σας: Απα­ ντήστε στον Νέϊμαν, που δεν ξέρει άλλη χαρά από ένα πλουσιο­ πάροχο γεύμα κι ένα πολυτελές διαμέρισμα, ότι υπάρχει μια χαρά ανώτερη και ενδοξότερη -ο αγώνας για το μεγάλο σκοπό της ελευθερίας και της δικαιοσύνης».7 Ο ίδιος ο Τρότσκι θυμάται ότι: «Αν κάποιος έριχνε μια ψύχραιμη ' ματιά σε όλα αυτά, σ’ εκείνη την ομάδα των νεαρών που ψηλαφούσε στο μισοσκόταδο γύρω από έναν άθλιο επίπεδο πολύγραφο, πόσο απίθανο και μη-ρεαλιστικό θα έμοιαζε να φαντάζονταν ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα ανέ­ τρεπαν ένα πανίσχυρο κράτος αιώνων! Κι όμως, αυτή η απίθανη φαντασίωση έγινε πραγματικότητα μέσα σε μια γενιά, και μόλις οχτώ χρόνια θα μεσολαβούσαν από εκείνες τις νύχτες μέχρι το 1905 κι ούτε καν είκοσι μέχρι το 1917»." Η ομάδα κατάφερε να κυκλοφορήσει τρία φύλλα της Nashe Delo. - 34-

Τροτσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Η οργάνωση είχε τον τίτλο Εργατική Ένωση της Νότιας Ρωσίας και ο προσανατολισμός της ήταν να οργανώσει κι εργάτες από άλλες πόλεις. Αποτελούταν από οχτώ ή εννιά κύκλους με περίπου 200 εργάτες μέλη τους. Ενας πολύ εντυπωσιακός αριθμός, αν αναλογιστούμε ότι οι εργά­ τες στην πόλη δεν ξεπερνούσαν τις 10.000. Από τη στιγμή που ο κύκλος του Σβιγκόψσκι αποτελούταν από ανθρώπους που δήλωναν Ναρόντνικοι, με μια μειοψηφία μαρξιστών, η προπαγάνδα της Εργατικής Ενωσης Νότιας Ρωσίας περιορίζονταν σε οικονομικά ζητήματα και απέφευγε τα πολιτικά. Από αυτή την άποψη, μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «οικονομίστικη», όπως και πολλές άλ­ λες παρόμοιες ομάδες στην Ρωσία εκείνη την περίοδο. (Οπως θα δούμε στη συνέχεια, στο Δεύτερο Συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατι­ κού Κόμματος το 1903, ο αντιπρόσωπος από το Νικολάεφ υποστήριξε την «οικονομίστικη» εφημερίδα Ραμπότσεγιε Ντέλο (Rabocheye Delo). Σε εκείνη τη περίοδο της ζωής του ο Λεβ ταυτίστηκε απόλυτα με την εργατική τάξη και την επανάσταση. Η Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια, η πρώτη του σύζυγος, χρόνια αργότερα είπε στον Μαξ'Ιστμαν ότι: «Μπορεί να γίνεται πολύ τρυφερός και συμπαθητικός και πάλι άλλες φορές, πολύ ισχυρογνώμων κι αλαζόνας. Όμως, σε ένα πράγμα δεν αλλάζει ποτέ: στην αφοσίωσή του στην επανάσταση. Σε όλη τη διάρκεια της επαναστατικής μου δράσης κι εμπειρίας δεν έχω γνωρίσει άλλον άνθρωπο τόσο αφιερωμένο σε αυτό το σκοπό».’

Στη φυλακή και στη Σιβηρία Στις 28 Γενάρη 1898 η αστυνομία έκανε μαζικές συλλήψεις στο Νικολάεφ. Πιάστηκαν περισσότερα από 200 άτομα, ο Λεβ ήταν ένας από αυτούς. Η φυλακή του Νικολάεφ θα ήταν η πρώτη από τις περίπου εί­ κοσι που θα γνώριζε στη διάρκεια της ζωής του. Από κει μεταφέρθηκε στη φυλακή της Χερσόνας όπου κρατήθηκε για κάμποσους μήνες. Κα­ τόπιν τον μετέφεραν σε μια φυλακή της Οδησσού όπου θα παράμενε μέχρι το τέλος 1899, για περίπου ενάμιση χρόνο. Ουσιαστικά όλο αυτό - 35-

Τόνι Κλιψ το χρονικό διάστημα βρισκόταν σε απομόνωση. Αξιοποίησε αυτή τη περίοδο για να βελτιώσει τις γνώσεις του στις ξένες γλώσσες. Στη βι­ βλιοθήκη της φυλακής υπήρχαν μόνο θρησκευτικά βιβλία και περιοδι­ κά της εκκλησίας. Διάβασε λοιπόν τη Βίβλο στα γερμανικά, τα γαλλι­ κά, τα αγγλικά και τα ιταλικά. Στη διάρκεια εκείνων των μηνών της φυ­ λάκισης, έκανε μεγάλα βήματα στη κατανόηση της μαρξιστικής θεω­ ρίας του ιστορικού υλισμού. Σ ’ αυτή τη προσπάθεια βρήκε μεγάλη βοή­ θεια από τα κείμενα του Ιταλού μαρξιστή Αντόνιο Λαμπριόλα, που έφτασαν στη φυλακή σε γαλλική μετάφραση. Όμως, για να αφομοιώσει τη θεωρία, ο Λεβ χρειάστηκε να εμπλακεί σε ανεξάρτητη έρευνα και γι’ αυτό μελέτησε επί μήνες την ιστορία του ελευθεροτεκτονισμού (της μασονίας). Γράφει: «Επειδή οι κανονισμοί της φυλακής υποχρέωναν τον κρατού­ μενο να παραδίδει το παλιό του σημειωματάριο μόλις εφοδιαζό­ ταν με ένα καινούργιο, για τις μελέτες μου γύρω από τη μασονία προμηθεύτηκα ένα μεγάλο τετράδιο ασκήσεων με χίλιες αριθμημένες σελίδες και σ’ αυτές κατέγραφα, με μικροσκοπικά γράμμα­ τα, αποσπάσματα από πολλά βιβλία ανακατεμένα με τις δικές μου σκέψεις για τη μασονία και για την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Αφιέρωσα το μεγαλύτερο μέρος της χρονιάς σε αυτή την εργασία. Επιμελούμουν προσεκτικά το κάθε κεφάλαιο, το αντέγραφα σε ένα σημειωματάριο που μου είχαν φέρει κρυφά και μετά το έστελνα στους φίλους στα άλλα κελιά για να το διαβά­ σουν. Για να πετύχει αυτό το τέχνασμα είχαμε σκαρώσει ένα περί­ πλοκο σύστημα που το ονομάζαμε τηλέφωνο! Το πρόσωπο για το οποίο προοριζόταν το πακέτο -αν βέβαια το κελί του δεν ήταν πολύ μακριά- κρέμαγε ένα βάρος σε ένα κομμάτι σκοινί και αφού έβγαζε το χέρι του όσο πιο έξω γινόταν από το παράθυρο το στριφογύριζε μια φορά για να πάρει φόρα. Αφού πρώτα είχαμε συνεννοηθεί με χτυπήματα στο τοίχο, εγώ έβγαζα το σκουπόξυλο από το παράθυρο ώστε το σκοινί με το βάρος να τυλιχτεί γύρω του. Μετά τραβούσα μέσα το σκουπόξυλο και έδενα το χειρόγρα­ φο στο σκοινί. Αν το πρόσωπο στο οποίο ήθελα να στείλω το χει­ ρόγραφο βρισκόταν σε πιο απομακρυσμένο κελί, η ίδια διαδικα­ σία επαναλαμβανόταν με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, κάτι - 36-

Τροτσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη που την έκανε ακόμα πιο περίπλοκη... Δεν αφομοίωσα τον ιστορικό υλισμό μονομιάς, δογματικά. Η διαλεκτική μέθοδος μου αποκαλύψτηκε για πρώτη ψορά όχι σαν αψηρημένες φόρμουλες, αλλά σαν ένα ζωντανό πνεύμα το οποίο ανακάλυψα στην ιστορική εξέλιξη ενόσω προσπαθούσα να τη κα­ τανοήσω».10 Προς το τέλος της δεύτερης χρονιάς στη φυλακή, ανακοινώθηκαν οι ποινές για την υπόθεση της Εργατικής Ενωσης Νότιας Ρωσίας: οι τέσσερις κυριότεροι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν με διοικητική απόψαση (χωρίς δίκη) σε τέσσερα χρόνια εξορίας στην ανατολική Σ ι­ βηρία. Μετά την απαγγελία της ποινής, οι κρατούμενοι οδηγήθηκαν στις φυλακές μεταγωγών της Μόσχας όπου κρατήθηκαν για έξι ακόμα μήνες. «Εκεί ήταν η πρώτη φορά που άκουσα να γίνεται λόγος για τον Λένιν και μελέτησα από την αρχή ως το τέλος, το βιβλίο του για την ανάπτυξη του ρώσικου καπιταλισμού»." Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή της Μόσχας, ο Λεβ παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια. Στη Σιβηρία θα αποκτούσαν δυο κόρες. Ο Λεβ έμεινε δυο χρόνια στη Σιβηρία. Εκεί ξεκίνησε μια πλούσια αρθρογραφία στην Vostochnoye obozreniye (Ανατολική Επιθεώρηση), μια εφημερίδα του Ιρκούτσκ χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Antid Oto. Έγραφε και για ζητήματα της επικαιρότητας και για τη λογοτε­ χνία. ,J. Εγραψε δοκίμια για τους κλασσικούς της ρώσικης λογοτεχνίας, τον Αντρέγιεψ, τον Μπελίνσκι, τον Ντομπρολιούμποφ, τον Γκόγκολ. Ασχολήθηκε με τους επαναστάτες στοχαστές, τον Χέρτσεν, τον Μιχαηλόφσκι, και τον φημισμένο ναρόντνικο συγγραφέα Γκλεμπ Ουσπένσκι. Επίσης έγραψε για το έργο του Πούσκιν, του Γκόρκι, του Ιψεν, του Χάουπτμαν, του Νίτσε, του ντε Μοπασάν, του Εμίλ Ζολά, του Αρθουρ Σνίτζλερ, του Τζον Ράσκιν13. 0 καθολικός χαρακτήρας των εν­ διαφερόντων του ήταν όντως εντυπωσιακός. Ενόσω βρισκόταν στη Σιβηρία ο Τρότσκι έγραψε προκηρύξεις και - 37-

Τόνι Κλιφ έκανε διαλέξεις για λογαριασμό της Σοσιαλδημοκρατικής Ενωσης της Σιβηρίας που είχε ιδρυθεί πρόσφατα. Θα αντιπροσώπευε τη Σιβηρία στο Δεύτερο Συνέδριο του ρώσικου Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Το καλοκαίρι του 1901 ξέσπασαν απεργίες στα εργοστάσια και διαδηλώσεις στα πανεπιστήμια. Σε όλη τη Ρωσία ξεπετιούνταν σαν τα μανιτάρια νέες σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις. Ηδη από το 1899, ο Λένιν υποστήριζε επίμονα ότι για τους Σοσιαλδημοκράτες ήταν ανα­ γκαίο να προχωρήσουν παραπέρα από τους κατακερματισμένους οικο­ νομικούς αγώνες, προς το χτίσιμο ενός συγκεντρωτικού πολιτικού κόμ­ ματος σε πανεθνική κλίμακα. Αυτές οι ιδέες ήταν η βάση της ίδρυσης της'Ισκρα (Iskra) το 1900. Πριν φτάσει το πρώτο φύλλο αυτής της εφη­ μερίδας στα χέρια του Λεβ στη Σιβηρία, είχε γράψει ένα κείμενο που αφού κυκλοφόρησε πλατιά σε πολυγραφημένη μορφή, προκάλεσε μια έντονη συζήτηση στους κόλπους των Σοσιαλδημοκρατών της Σ ιβη ­ ρίας. Ο Τρότσκι χρησιμοποίησε τμήματα αυτού του ανέκδοτου κειμέ­ νου ως Παράρτημα στην Έκθεση της Σιβηριανής Αντιπροσωπείας στο Δεύτερο Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας) το 1903 στη Γενεύη14. Επειδή το 1903 ο Τρότσκι έκανε μια με­ γάλη στροφή αποκηρύσσοντας τον συγκεντρωτισμό του Λένιν, έχει ιδι­ αίτερη σημασία να αναφέρουμε ένα απόσπασμα από αυτό το κείμενο: «Το σημείο αφετηρίας αυτού του κειμένου είναι το ακόλουθο: Έχουμε βρεθεί στην θέση, για να χρησιμοποιήσουμε ακόμα μια φορά αυτή τη σύγκριση, των μαθητευόμενων μάγων οι οποίοι, επαναλαμβάνοντας τις δεδομένες συνταγές, ξύπνησαν μια τερά­ στια δύναμη και που όταν ήρθε η στιγμή να την ελέγξουν, ανακά­ λυψαν ότι δεν μπορούν να το κάνουν! Υπήρχε μόνο ένας δρόμος προς τα εμπρός: μια κοινή οργάνωση για το σύνολο του κόμμα­ τος, με μια κεντρική επιτροπή επικεφαλής της. Αν μια από τις τοπικές οργανώσεις, [αναφέρει το κείμενο] αρνηθεί να αναγνωρίσει τις πλήρεις εξουσίες της κεντρικής επιτρο­ πής, τότε η ΚΕ θα έχει τη δύναμη (ΝΒ) και το δικαίωμα να μην αναγνωρίσει αυτή την οργάνωση, θ α την αποκόψει από τον επα­ ναστατικό κόσμο, κόβοντας κάθε σχέση μαζί της, θα πάψει να της στέλνει προπαγανδιστικό ή οποιοδήποτε άλλο υλικό, θα απο-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη_____________________ στείλει στην περιοχή της δράσης της μια ομάδα που θα δρα εκ μέ­ ρους της ΚΕ, εφοδιασμένη με όλα τα κατάλληλα μέσα για τη δρά­ ση της και θα την ανακηρύξει ως την τοπική επιτροπή του κόμ­ ματος».1* Αυτό το απόσπασμα είναι πολύ σημαντικό, γιατί διατυπώνει την ιδέα του συγκεντρωτικού κόμματος με όρους πολύ παρόμοιους με αυ­ τούς που χρησιμοποίησε ο Λένιν, μια ιδέα που θα γινόταν το σήμα κατατεθέν του μπολσεβικισμού.

- 39-

Τροτσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

2 Η συνάντηση με τον Λένιν

Μετά από τεσσεράμισι χρόνια φυλακής και εξορίας ο Λεβ αναζη­ τούσε ορίζοντες δράσης ευρύτερους από τις «αποικίες» των πολιτικών εξόριστων της Σιβηρίας. ΓΓ αυτό το 1902 αποφάσισε να δραπετεύσει. Η Αλεξάνδρα Σοκολόψσκαγια τον πίεζε να διαψύγει στο εξωτερικό, εκεί­ νη τη χρονιά που το εργατικό κίνημα φούντωνε. Η ίδια δεν μπορούσε να τον ακολουθήσει ή έστω να δραπετεύσει αργότερα και να τον συνα­ ντήσει, εξαιτίας των μικρών παιδιών τους, το ένα ήταν μόλις τεσσάρων μηνών. Ο Λεβ, τελικά, έφυγε μόνος του. Όμως, η βαθιά τρυφερότητα και η πολιτική εκτίμηση που τους ένωνε θα διαρκούσε μέχρι το τέλος της ζωής τους. Το 1937 η Αλεξάνδρα, σκληρή πολέμιος του σταλινι­ σμού πλέον, θα συλληψθεί και θα εξοριστεί στη βορειοανατολική άκρη της Σιβηρίας. Οι σύντροφοι εφόδιασαν τον Λεβ με ένα πλαστό διαβατήριο πριν φύγει από το Ιρκούτσκ.Έπρεπε να γράψει ένα όνομα στα γρήγορα και τελικά έβαλε το όνομα ενός πρώην δεσμοφύλακά του στη φυλακή της Οδησσού, ονόματι Τρότσκι. Κατόπιν τον πήγαν σε ένα κοντινό σιδη­ ροδρομικό σταθμό και τον έκρυψαν στο κάρο ενός χωρικού. Κατέβηκε από το τρένο στη Σαμάρα του Βόλγα, όπου βρισκόταν το παράνομο κέντρο της οργάνωσης της Ισκρα. Εκεί τον υποδέχτηκε εγκάρδια ο Κριζανόφκσι-Κλερ, ένας φημισμένος μηχανικός και στενός φίλος του Λένιν. Η φιλολογική φήμη του Τρότσκι είχε ήδη ψτάσει στη -4 1 -

Τόνι Κλιφ Σαμάρα: ο Κριζανόφκσι του έδωσε το ψευδώνυμο Πέρο (η Πένα) και έγραψε μια επαινετική έκθεση γι’ αυτόν, προς το κέντρο τηςΙσκρα στο Λονδίνο. Κατόπιν εντολής της οργάνωσης ο Τρότσκι πήγε στο Χάρκοβο, την Πολτάβα και το Κίεβο για να εξετάσει τη κατάσταση των Σο­ σιαλδημοκρατικών ομάδων σ' αυτές τις πόλεις. Εντωμεταξύ, ο Λένιν τον πίεζε να επισπεύσει την αναχώρησή του για το εξωτερικό. Ο Τρότσκι έφτασε στο Λονδίνο τον Οκτώβρη του 1902. Η Κρούπσκαγια θυμάται ότι: «Περίπου τότε, μάθαμε από τη Σαμάρα ότι ο Μπρονστάιν (Τρότσκι) είχε φτάσει εκεί μετά την απόδρασή του από τη Σιβη­ ρία. |Οι σύντροφοι] μας μήνυσαν ότι ήταν ένας πολύ φλογερός υποστηρικτής της Ισκρα κι ότι είχε κάνει σ’ όλους πολύ καλή εντύπωση. Είναι ένα πραγματικό αετόπουλο' έγραψαν οι σύντρο­ φοι... Ένα πρωινό ακούσαμε δυνατά χτυπήματα στην εξώπορτα. Ήξερα πολύ καλά ότι ένα τέτοιο παράξενο χτύπημα θα ήταν για μας, οπότε έτρεξα κάτω να ανοίξω την πόρτα. Ήταν ο Τρότσκι και τον πήγα στο δωμάτιό μας. Ο Βλαντιμίρ Ιλιτς μόλις είχε ξυ­ πνήσει κι ήταν ακόμη στο κρεβάτι. Τους άφησα για να πάω να πληρώσω τον αμαξά και να φτιάξω καφέ. Όταν επέστρεψα, βρή­ κα τον Βλαντιμίρ Ιλιτς ακόμα στο κρεβάτι, απορροψημένο σε μια συζήτηση με τον Τρότσκι γύρω από κάποιο μάλλον αφηρημένο ζήτημα. Τόσο οι εγκάρδιες συστάσεις για το «αετόπουλο» όσο κι αυτή η πρώτη συζήτηση έκαναν τον Βλαντιμίρ Ιλιτς να δώσει ιδι­ αίτερη προσοχή στον νεοφερμένο. Έκανε πολλές συζητήσεις μαζί του και πήγαν μαζί πολλούς περιπάτους. Ο Βλαντιμήρ Ιλιτς τον ρώτησε για τα καθέκαστα της επίσκε­ ψής του στη Yuzhnyi Rabochy (Εργάτης του Νότου). Εμεινε ικα­ νοποιημένος με τον σαφή τρόπο με τον οποίο ο Τρότσκι διατύ­ πωσε τη θέση του. Του άρεσε το γεγονός ότι ο Τρότσκι μπόρεσε άμεσα να σ υλλάβει την ουσία των διαφορών ανάμεσα στη Yuzhnyi Rabochy και την Ισκρα.»1

Η γοητεία των βετεράνων Η Κρούπσκαγια πήγε τον Τρότσκι στο διαμέρισμα, λίγα τετράγω­ -4 2 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη να απόσταση, στο οποίο έμεναν η Ζάσουλιτς και ο Μαρτόφ. Η Βέρα Ζάσουλιτς, ένα χρόνο πριν γεννηθεί ο Τρότσκι είχε πυροβολήσει τον στρατηγό Τρέποφ, τον διοικητή της Χωροφυλακής στην Πετρούπολη, επειδή είχε κακομεταχειριστεί ένα πολιτικό κρατού­ μενο. Αθελά της είχε δώσει στην Ναρόντναγια Βόλια την έμπνευση να ακολουθήσει το παράδειγμά της. Οι ένορκοι την αθώωσαν στο δικα­ στήριο και κατόπιν η Ζάσουλιτς κατέφυγε στο εξωτερικό. Σύντομα, έγινε μια από τους ιδρυτές του ρώσικου μαρξισμού. Για τον νεαρό Τρότσκι ήταν η ηρωίδα ενός ένδοξου έπους. Μοιραζόταν την ίδια στέγη με το ζωντανό θρύλο της επανάστασης. Ο Τρότσκι αναφέρει στην αυτοβιογραφία του: «Τόσο στο Λονδίνο, όσο κι αργότερα στη Γενεύη, συναντούσα τη Ζάσουλιτς και τον Μαρτόφ πολύ συχνότερα απ' ότι τον Λένιν. Αφού στο Λονδίνο ζούσαμε στο ίδιο σπίτι και στη Γενεύη τρώγα­ με στα ίδια εστιατόρια, συναντούσα τον Μαρτόφ και τη Ζάσου­ λιτς κάμποσες φορές κάθε μέρα ενώ από την άλλη ο Λένιν έκανε οικογενειακή ζωή και κάθε συνάντηση μαζί του ήταν ένα μικρό γεγονός. Οι μποέμικες συνήθειες και γούστα που διέκριναν τόσο έντονα τον Μαρτόφ ήταν απολύτως ξένα στον Λένιν. Γνώριζε ότι ο χρόνος, επειδή είναι κάτι τόσο σχετικό, συνιστά το πιο απόλυτο από όλα τα δώρα. Περνούσε ένα μεγάλος μέρος του χρόνου του στη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου όπου έκανε τις θεωρη­ τικές μελέτες του και έγραψε τα περισσότερα άρθρα του».2 Ίσως ένας από τους παράγοντες που ώθησαν τον Τρότσκι να μην ταχθεί με τον Λένιν στο Δεύτερο Συνέδριο του Κόμματος το 1903 είναι ότι περνούσε πολύ περισσότερο χρόνο με τη Ζάσουλιτς και τον Μαρ­ τόφ παρά μ’ εκείνον. Από την πρώτη στιγμή ωστόσο υπήρξε ένα μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της ίσκρα που εκδήλωσε την αντιπάθεια του για τον Τρότσκι: ο Πλεχάνοψ. Οι δυο τους διέθεταν πολλά κοινά χαρίσματα. Ήταν ιδιοφυείς και εκφραστικοί συγγραφείς, τεχνίτες στις πολεμικές τους και παράλληλα κι οι δυο τους είχαν ένα δραματικό τρόπο να μιλάνε και να συμπεριφέρονται. Ομως, ενώ το άστρο του Τρότσκι είχε αρχίσει να - 43-

Τόνι Κλιψ ανατέλλει αυτό του Πλεχάνοφ είχε αρχίσει να δύει. Ο Τρότσκι περιέ­ γραψε με ακρίβεια τη κατάσταση του Πλεχάνοψ: «Ο Πλεχάνοψ είχε ήδη αρχίσει να μπαίνει σε μια φάση παρακ­ μής. Τη δύναμή του την υπονόμευε αυτό ακριβώς που έδινε δύνα­ μη στον Λένιν: το πλησίασμα της επανάστασης. Ολόκληρη η δράση του Πλεχάνοφ εκτυλίχτηκε στις μέρες της προετοιμασίας, της θεωρίας. Ήταν προπαγανδιστής του μαρξισμού και ένας από τους καλύτερους υπερασπιστές του, όμως δεν ήταν ένας επανα­ στάτης πολιτικός του προλεταριάτου. Όσο πιο κοντά ερχόταν η σκιά της επανάστασης τόσο περισσότερο εμφανές γινόταν ότι ο Πλεχάνοφ έχανε έδαφος. Αυτό το έβλεπε κι ο ίδιος, και ήταν η αι­ τία του εκνευρισμού του απέναντι στους νεότερους».3 Στις 2 Μάρτη 1903, τέσσερις μήνες μετά την άφιξη του Τρότσκι στο Λονδίνο, ο Λένιν έγραψε στον Πλεχάνοφ: «Υποβάλλω σε όλα τα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής τη πρόταση να κοοπτάρουμε’ (να “διορίσουμε ”) τον “Πέρο” ως τα­ κτικό μέλος της Επιτροπής. (Νομίζω ότι για κάτι τέτοιο χρειάζε­ ται ομοφωνία κι όχι απλή πλειοψηφία των μελών της Επιτροπής). Χρειαζόμαστε πολύ ένα έβδομο μέλος, τόσο γιατί θα απλοποι­ ήσει το ζήτημα των ψηφοφοριών (με τους έξι έχουμε το πρόβλη­ μα της ισοψηφίας), αλλά κι επειδή θα ενισχυσει την Επιτροπή. Ο ' Πέρο’ τους περασμένους μήνες έχει γράψει σε κάθε φύλλο. Γενικότερα δουλεύει για τηνΊσκρα με τον πιο ενεργητικό τρόπο, δίνει διαλέξεις (με πολύ μεγάλη επιτυχία) κλπ. Θα είναι όχι απλά χρήσιμος αλλά και αναντικατάστατος για τα άρθρα της τρέχουσας επικαιρότητας. Αναμφισβήτητα πρόκειται για έναν άνθρωπο με ικανότητες πάνω του μέτριου, πεπεισμένου, ενεργητικού και πολλά υποσχόμενου. Και θα μπορούσε να προ­ σφέρει πάρα πολλά στο πεδίο των μεταφράσεων και της εκλαϊ­ κευτικής φιλολογίας... Πιθανά επιχειρήματα κατά της κοοπτάτσιάς του: 1) το νεαρό της ηλικίας 2) ίσως χρειαστεί να επιστρέψει σύντομα στη Ρωσία 3) μια πένα (χωρίς εισαγωγικά) με ίχνη ενός στυλ επιφυλλίδας, υπερβολικά επιτηδευμένου κλπ. Οι στυλιστικές ανεπάρκειες δεν αποτελούν σοβαρό μειονέκτη­ μα. Θα τις ισιώσουμε. Επί του παρόντος αποδέχεται τις "διορθώ­

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη σεις’ σιωπηρά (αλλά όχι και τόσο πρόθυμα). Στην Επιτροπή θα υπάρξουν αντιπαραθέσεις, ζητήματα που θα τεθούν σε ψηφοφο­ ρίες, και οι οδηγίες’ θα αποκτήσουν μια πιο σαφή και κατηγορη­ ματική μορφή».4 Ο Μαρτόψ έγραψε στις 10 Μάρτη στον Αξελροντ: «Ο Βλαντιμίρ Ιλιτς μας πρότεινε να πάρουμε τον ΤΙέρο’ στην Συντακτική Επιτροπή ως μέλος με πλήρη δικαιώματα. Τα κείμενά του δείχνουν ένα αναμφισβήτητο ταλέντο, στη σκέψη είναι πολύ 'δικός’ μας, έχει ταυτιστεί πλήρως με τα συμφέροντα της Ισκρα και ήδη εδώ έχει αποκτήσει μια επιρροή εξαιτίας της εξαιρετικής ρητορικής του δεινότητας... Έχει γνώσεις και εργάζεται σκληρά για να τις αυξήσει. Υιοθετώ χωρίς επιφύλαξη τη πρόταση του Βλαντιμίρ Ιλιτς».5 Ο Αξελροντ συμφώνησε στην εισδοχή του Τρότσκι στη Συντακτι­ κή Επιτροπή. Η μόνη αντίρρηση προήλθε από τον Πλεχάνοφ. Ο Λουνατσάρσκι καταθέτει μια ιστορία που κυκλοφορούσε στους κόλπους των εμιγκρέδων η οποία, είτε είναι αληθινή είτε ψεύτικη, δεί­ χνει τη στάση του Πλεχάνοφ απέναντι στον Τρότσκι: «Η Βέρα Ιβάνοβνα Ζάσουλιτς, μόλις συνάντησε τον Τρότσκι, είπε με τη συνηθισμένη της υπερβολή ενώ ήταν παρών ο Πλεχά­ νοφ: χωρίς αμφιβολία αυτός ο νεαρός είναι μεγαλοψυία.’ Οπως λέει αυτή η ιστορία, ο Πλεχάνοφ φεύγοντας από τη συνάντηση εί­ πε σε κάποιον: αυτό |που είπε) για τον Τρότσκι δεν θα το συγχωρέσω ποτέ’».6 Ο Λένιν θύμωνε όλο και πιο πολύ με την αντίθεση του Πλεχάνοφ στην είσοδο του Τρότσκι στην Συντακτική Επιτροπή. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις της Κρούπσκαγια: «Μια φορά ο Βλαντιμήρ Ιλιτς επέστρεψε από τη συνεδρίαση της συντακτικής τρομερά οργισμένος. Δεν πάει άλλο αυτή η κα­ τάσταση’ είπε. ’Κανείς δεν έχει το θάρρος να απαντήσει στον Πλεχάνοφ. Να, η Βέρα Ιβάνοβνα! Ο Πλεχάνοφ μαστιγώνει τον Τρότσκι και το μόνο που έχει να πει η Βέρα είναι: Όπως ο Γκεόργκι μας! Το μόνο που κάνει είναι να φωνάζει Δεν μπορώ να συνεχίσω έτσι».7 - 45-

Τόνι Κλιφ Με το που έφτασε ο Τρότσκι στο Λονδίνο, ο Λένιν τον έστειλε σε συζητήσεις αντιπαράθεσης με γνωστούς ναρόντνικους και αναρχικούς εμιγκρέδες στο Γουάίτσαπελ. Ο αρχάριος ένιωσε μια ευχάριστη έκπλη­ ξη από την ευκολία με την οποία κατατρόπωνε εκείνους τους βετερά­ νους. «Εκείνη την εποχή... έκανα μια δημόσια διάλεξη στο Γουάίτσάπελ, κατά την οποία διασταύρωσα το ξίφος μου με τον πατριάρχη των Ρώσων εμιγκρέδων, τον Τσαϊκόψσκι και με τον αναρχικό Τσερκέζοψ, επίσης προχωρημένης ηλικίας. Εξεπλάγην ειλικρινή από τα παιδιακίσια επιχειρήματα με τα οποία προσπαθούσαν να συντρίψουν το μαρξισμό εκείνη οι αξιοσέβαστοι γέροι. Θυμάμαι ότι επέστρεψα σπίτι θαρρείς και βάδιζα στον αέρα».’ Μετά, τον Τρότσκι τον έστειλαν σε μια περιοδεία με διαλέξεις στις Βρυξέλες, στη Λιέγη, κάποιες γερμανικές πόλεις και το Παρί­ σι. Το θέμα των διαλέξεων ήταν η υπεράσπιση του ιστορικού υλι­ σμού από τις επικρίσεις της λεγόμενης «ρώσικης υποκειμενικής σχολής». Στο Παρίσι συνάντησε τη Ναταλία Σεντόβα και την πα­ ντρεύτηκε. Το πολιτικό μέλλον του Τρότσκι θα επηρέαζε τη Να­ ταλία με τον ίδιο τραγικό τρόπο όπως την Αλεξάνδρα, και τα παιδιά και των δυο.

- 46 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

3 ΤΟ Συνέδριο IOU 1903

0 Τρότσκι και οι φραξιονιστικές διαμάχες Καθώς διαβάζετε αυτό το κεφάλαιο και το επόμενο, θα πρέπει να λάβετε υπόψη μια ιστορία που άρεσε στον Λένιν να την επαναλαμβά­ νει. Ο Λέοντας Τολστόι, βλέποντας έναν άνθρωπο να σκύβει, να στρι­ φογυρίζει και να κάνει παράξενες χειρονομίες, συμπέρανε ότι είχε να κάνει με έναν τρελό. Πλησιάζοντας, είδε ότι ο άνθρωπος αυτός έκανε μια πολύ χρήσιμη δουλειά -ακόνιζε ένα μαχαίρι πάνω σε μια πέτρα. Η αναλογία αφορά τη φραξιονιστική πάλη στο ΣΔΕΚΡ, τη διάσπασή του σε μπολσεβίκους και μενσεβίκους και τις συνεχιζόμενες διαφωνίες στο εσωτερικό της μπολσεβίκικης φράξιας. Όντως, στα μάτια ενός απ’ έξω, όλα αυτά θα έμοιαζαν με τις ασυναρτησίες ενός τρελού. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, τέτοιες συγκρούσεις μπορεί να παίξουν αποφασιστι­ κό ρόλο στην αποτελεσματικότητα της παρέμβασης ενός επαναστατι­ κού κόμματος πάνω στα ιστορικά γεγονότα. Η φραξιονιστική πάλη έκανε το μπολσεβίκικο κόμμα αιχμηρό, διαμόρφωσε τη θεωρία και τη πρακτική του, επέλεξε και ατσάλωσε τα στελέχη του. Δυστυχώς, όμως, σε αυτό το μέτωπο, οι ιδέες και η πρακτική του Τρότσκι πριν το 1917 αποδείχτηκαν πολύ αδύναμες. Ο Τρότσκι αποκτάει το πλήρες ανάστημά του στη διάρκεια μεγά­ λων ιστορικών γεγονότων. Οι καλύτερες στιγμές του ως θεωρητικού - 47-

Τόνι Κλιφ και πρωταγωνιστή των γεγονότων ήταν στις επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Είναι πραγματικά έξοχος όταν ασχολείται με την Γερμα­ νική Επανάσταση του 1919-23, την Κινέζικη Επανάσταση του 1925-27, με το Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία ή τον Εμφύλιο Πόλεμο στην Ισπανία. Η δύναμή του προβάλει επίσης σε περιόδους που την ανθρωπότητα απειλούν μεγάλα κύματα αντεπανάστασης και αντίδρασης: για παρά­ δειγμα, μερικά από τα καλύτερα κείμενα του Τρότσκι είναι εκείνα που γράφτηκαν τα χρόνια, τους μήνες, τις βδομάδες, κυριολεκτικά τις μέρες που προηγήθηκαν της επικράτησης του Χίτλερ. Ο Τρότσκι, ως καλλι­ τέχνης της επανάστασης, χρειαζόταν ένα μεγάλο καμβά και μια παλέτα με πολλά και πλούσια χρώματα. Ο Τρότσκι γνώρισε το μεγαλείο στην επανάσταση του 1905, όταν βρέθηκε επικεφαλής μεγάλων εργατικών μαζών, έγινε ο ηγέτης του Σ ο­ βιέτ της Πετρούπολης και ανέπτυξε τη σημαντικότερη θεωρητική συμ­ βολή του στο μαρξισμό, τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Και ήταν μόλις 26 χρονών. Στα δυο χρόνια που προηγήθηκαν πήρε μέρος σε μια φραξιονιστική σύγκρουση, ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους, που μπορεί να μην ήταν δικής του επιλογής, αλλά κατά την οποία ωστόσο τάχτηκε με τη λάθος μεριά. Ο Λένιν, μετά το θάνατο της Ρόζας Λούξεμπουργκ, χρησιμοποίησε μια φράση από το παλιό μύθο του Κρίλοφ: «Ο ι αετοί καμιά φορά πετάνε χαμηλότερα από τις χήνες. Ομως, η χήνα δεν μπορεί ποτέ να φτάσει τα ύψη του αετού». Μετά την παράθεση αυτών που θεωρούσε ως λάθη της, ο Λένιν επισήμανε εμφατικά ότι η Λούξεμπουργκ ήταν ένας αετός.' Η ίδια κρίση μπορεί να γίνει δίκαια και για τον Τρότσκι. Λυτό γίνεται φανερό αν αντιπαραβάλουμε τη στάση του στη διάρκεια των φραξιονιστικών καυγάδων του 1903-4 με το φτερούγισμά του στα ύψη το 1905. Είναι δυσάρεστο, καταθλιπτικό για την ακρίβεια, ότι γράφοντας τη παρούσα βιογραφία χρειάζεται να σταθώ -επ ί μακρόν- στη φραξιονι­ στική πάλη στο ΣΔΕΚΡ, πριν ασχοληθώ με τα μεγάλα γεγονότα του 1905. Δυστυχώς, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά.

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Δεν είναι μόνο ζήτημα χρονολογίας αλλά και πολιτικής εντιμότη­ τας. Ο Μαρξ υποστήριζε ότι οι κομμουνιστές δεν πρέπει να λένε ψέμα­ τα στην τάξη. Αν η εργατική τάξη είναι το υποκείμενο της ιστορίας κι όχι απλά το αντικείμενό της, τότε οι εργάτες πρέπει να γνωρίζουν την αλήθεια όσο δυσάρεστη κι αν είναι. Όπως και να χει, ο Τρότσκι ποτέ δεν θα δεχόταν να επιστρατευτεί η υποκρισία στην υπεράσπισή του. Τυχούσα υποτίμηση του ρόλου του στη φραξιονιστική σύγκρουση στο ΣΔΕΚΡ -της αντίθεσής του στην ασυμφιλίωτη ρήξη του Λένιν με τον μενσεβικισμό που συνεχίστηκε μέχρι το 1917- θα έκανε σχεδόν αδύνα­ τη τη κατανόηση πολλών μελλοντικών γεγονότων της ζωής του Τρότσκι. Η θέση που πήρε σχετικά με τη φύση του επαναστατικού κόμμα­ τος, τον βάρυνε για χρόνια. Πάνω από όλα, άμβλυνε την επιρροή του στο ρώσικο επαναστατικό κίνημα, εμποδίζοντας τους μπολσεβίκους πριν το 1917 να δώσουν την αρμόζουσα προσοχή στις μεγάλες θεωρη­ τικές συνεισφορές του.

Το ξεκίνημα του Συνεδρίου Μεγάλες προσπάθειες αφιερώθηκαν στην οργάνωση του Δ εύτε­ ρου Συνεδρίου του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος Ρωσίας (ΣΔΕΚΡ) το 1903 και υπήρχαν μεγάλες προσδοκίες για τα αποτελέσματά του. Στην ουσία αυτό ήταν το ιδρυτικό συνέδριο του κόμματος. Το πρώτο συνέδριο ήταν ένα γεγονός πολύ περιορισμένης εμβέλειας. Μόλις εννιά αντιπρόσωποι συμμετείχαν από τη Πετρούπολη, το Κίεβο, το περιοδικό Rabochaia Gazeta και την εβραϊκή σοσιαλιστική οργάνω­ ση Bund. Εκείνο το συνέδριο δεν είχε κατορθώσει να καταλήξει σε ένα πρόγραμμα ούτε να προχωρήσει στην έκδοση εφημερίδας. Τα μοναδι­ κά επιτεύγματά του ήταν η έκδοση μιας διακήρυξης, συγγραφέας της οποίας ήταν ο Πέτερ Στρούβε (τότε «οικονομιστής» που αργότερα έγινε ένας από τους ηγέτες των φιλελεύθερων και στο τέλος μοναρχικός), η ζύμωση της ιδέας για ένα πανεθνικό κόμμα και η εκλογή μιας κεντρι­ κής επιτροπής αποτελούμενης από τρία μέλη. Οι οχτώ από τους εννιά - 49-

Τόνι Κλιφ αντιπροσώπους και τα δυο από τα τρία μέλη της κεντρικής επιτροπής συνελήφθησαν λίγες μέρες μετά τη λήξη του συνεδρίου. Ωστόσο, το Συνέδριο του 1903 πήρε μια αναπάντεχη πορεία. Αντί να αποτελέσει το συνέδριο της ενότητας, έγινε το συνέδριο κατά το οποίο οι Ρώσοι μαρξιστές διασπάστηκαν σε δυο ξεχωριστά ρεύματα και οργανώσεις - τους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους. Στην αρχή του Συνεδρίου τα πράγματα πήγαιναν καλά για την ενωμένη ηγεσία των Πλεχάνοφ, Λένιν, Μαρτόψ, Αξελροντ, Ζασούλιτς και Ποτρέσοφ. Οι υποστηρικτές των θέσεων της Ισκρα διέθεταν τις 33 από τις 51 ψήφους, μια καθαρή πλειοψηφία. Οι προσεκτικές προετοι­ μασίες του Λένιν είχαν εξασφαλίσει αυτό το συσχετισμό. Ο κύριος αντί­ παλος της Ισκρα, η εφημερίδα των «οικονομιστών» Rabocheye Delo διέθετε μόλις τρεις ψήφους, η εβραϊκή Bund πέντε, και έξι από τους υπόλοιπους αντιπροσώπους δεν ήταν ενταγμένοι σε κάποια από αυτά τα ρεύματα. Ο Πλεχάνοφ και ο Λένιν τους αποκαλούσαν «ο βάλτος» γιατί στις ψηφοφορίες πότε τάσσονταν με τους υποστηρικτές της Ίσκρα και πότε με τους αντιπάλους της. Αν οι 33 υποστηρικτές της Ισκρα ψήφιζαν συντονισμένα, μπορούσαν να επικρατήσουν άνετα σε κάθε ζήτημα. Οι τρεις πρώτες συνεδριάσεις του Συνεδρίου (από ένα σύνολο 37) αφιερώθηκαν κυρίως σε ασήμαντα ζητήματα διαδικασίας. Η πρώτη σο­ βαρή αντιπαράθεση ξέσπασε στο Συνέδριο γύρω από το ζήτημα της εβραϊκής Bund η οποία απαιτούσε αυτονομία στο εσωτερικό του κόμ­ ματος, με το δικαίωμα να εκλέγει τη δική της κεντρική επιτροπή και να καθορίζει την πολιτική της σε όλα τα ζητήματα που αφορούσαν τον εβραϊκό λαό. Επίσης, απαιτούσε από το κόμμα να την αναγνωρίσει ως το μόνο φορέα του ανάμεσα στους εβραίους εργάτες. Καλούσε το κόμ­ μα να υποστηρίξει όχι μόνο ίσα δικαιώματα για τους εβραίους, όπως ήταν η θέση του, αλλά και το δικαίωμα στην «πολιτιστική αυτονομία», το δικαίωμα δηλαδή να διαχειρίζονται τις πολιτιστικές τους υποθέσεις και να διατηρούν τα σχολεία τους όπου η διδασκαλία θα γινόταν στα γίντις. Σε σύγκριση με το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, η Bund ήταν γι- 50-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γάντια από οργανωτικής άποψης. Το ΣΔΕΚΡ είχε το πολύ δυο χιλιάδες μέλη, ενώ η Bund περισσότερα από 10.000. Αυτές τις απαιτήσεις απέκρουσε εκ μέρους των υποστηρικτών της Ίσκρα ο Μαρτόφ, ο οποίος ήταν ένας από τους ιδρυτές της Bund. Κα­ τέθεσε ένα σχέδιο απόφασης ενάντια στη Bund το οποίο στήριζαν με τις υπογραφές τους μόνο εβραίοι αντιπρόσωποι (συνολικά 12). Ο Τρότσκι ήταν ένας από τους επιθετικούς ομιλητές ενάντια στη Bund. Υπο­ στήριξε ότι αν το κόμμα αποδεχόταν τις προτάσεις της, θα μετατρεπόταν σε μια χαλαρή ομοσπονδία κομμάτων και ομάδων2. Ο Τρότσκι εξόργισε τους αντιπροσώπους της Bund: διαμαρτυρήθηκαν με τον πιο έντονο τρόπο για την ομιλία του, υποστηρίζοντας ότι πρόσβαλε ηθελη­ μένα τους εβραίους, και ζήτησαν από τον πρόεδρο του Συνεδρίου, τον Πλεχάνοφ, να τους προστατέψει. Όταν ο πρόεδρος αποψάνθηκε ότι τα σχόλια του Τρότσκι δεν είχαν κάτι το μεμπτό, οι μπουντιστές κατέθε­ σαν πρόταση μομφής κατά του προέδρου. Η όλη επιχειρηματολογία τους υπονοούσε ότι οι Ρώσοι αντιπρόσωποι δεν υποστήριζαν ολόψυχα τους εβραίους εργάτες. «Η Bund» είπε ο Τρότσκι μέσα σε μια θύελλα διαμαρτυριών «είναι ελεύθερη να μην εμπιστεύεται το κόμμα. Όμως, δεν μπορεί να περιμέ­ νει από το κόμμα να υποστηρίξει μια πρόταση δυσπιστίας που στρέφε­ ται εναντίον του».1 Το κόμμα ως ενιαίο σύνολο δεν μπορούσε να παρα­ χωρήσει το δικαίωμά του να απευθύνεται στους εβραίους εργάτες χω­ ρίς με αυτόν τον τρόπο να κάνει μια μεγάλη παραχώρηση στον εβραϊκό σεπαρατισμό [χωριστική τάση]. Η θέση της Bund για «πολιτιστική αυ­ τονομία» πήγαζε από αυτόν τον σεπαρατισμό. Οι Εβραίοι θα έπρεπε να έχουν το δικαίωμα, αν το επιθυμούσαν, να ιδρύουν σχολεία με τη δι­ κή τους γλώσσα, όμως αυτά δεν θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος του πανεθνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Ο Τρότσκι κατέθεσε ένα σχέδιο απόφασης με αυτή τη θέση, συμπληρωματικά στο συνολικό σχέδιο απόφασης του Μαρτόφ.4 Οι δυο προτάσεις εγκρίθηκαν με μεγά­ λη πλειοψηφία. -51 -

Τόνι Κλιφ Μαρξισμός, Γιακωβινισμός και η Δικτατορία του Προλεταριάτου Μετά από αυτή τη συζήτηση για τη Bund, ακολούθησε μια αντιπα­ ράθεση ανάμεσα στους οπαδούς της'Ισκρα και τους «οικονομιστές». Οι εκπρόσωποί τους, ο Μαρτίνοφ και ο Ακίμοφ, κατέκριναν τηνΊσκρα για τη «δικτατορική», «γιακωβίνικη» στάση της. Ο Τρότσκι με την παρέμ­ βασή του διέσυρε κυριολεκτικά τις απόψεις των «οικονομιστών». Αφού γελοιοποίησε τις κατηγορίες περί Γιακωβινισμού, υπεράσπισε το συ­ γκεντρωτικό χαρακτήρα του κόμματος, δηλώνοντας ότι το καταστατι­ κό του «εκφράζει την οργανωμένη δυσπιστία του κόμματος προς κάθε τμήμα του, δηλαδή, τον έλεγχο πάνω σε όλες τις τοπικές, περιφερεια­ κές, εθνικές ή οποιουδήποτε άλλου είδους οργανώσεις το υ»/ Με αυτή την ομιλία ο Τρότσκι κέρδισε τον χαρακτηρισμό του «ρόπαλου του Λέ­ νιν». 6 (Δεν θα περνούσε πολύς καιρός και ο Τρότσκι θα υιοθετούσε την κατηγορία του «γιακωβινισμού» και του «υπερσυγκεντρωτισμού» ενά­ ντια στον Λένιν! Ήταν μια κατηγορία που θα την επαναλάμβανε πολλά χρόνια.) Επόμενη στη σειρά ήταν η συζήτηση για το πρόγραμμα του κόμμα­ τος, το πιο σημαντικό θέμα της ατζέντας του συνεδρίου. Ο Πλεχάνοφ έκανε την εισήγηση. Το πιο σημαντικό ζήτημα, σχετικά με τη δικτατο­ ρία του προλεταριάτου, απέσπασε την υποστήριξη όλων εκτός από τους «οικονομιστές» Μαρτίνοφ και Ακίμοφ. Εντέλει όταν το πρόγραμ­ μα υιοθετήθηκε, το υπερψήφισαν όλοι, εκτός από τον Ακίμοφ που απείχε. Ο Ακίμοφ επιτέθηκε στο πρόγραμμα επειδή κατά γνώμη του χαρα­ κτηριζόταν από ένα πνεύμα «κηδεμονίας» του προλεταριάτου από το κόμμα: «Οι έννοιες κόμμα’ και προλεταριάτο’ τίθενται η μια σε αντι­ παράθεση με την άλλη,, η πρώτη ως ένα ενεργό, δραστήριο, συλ­ λογικό ον, η δεύτερη ως ένα παθητικό πάνω στο οποίο δρα το κόμμα. Το όνομα του κόμματος χρησιμοποιείται παντού ως υπο­ κείμενο, στην ονομαστική πτώση, το ουσιαστικό προλεταριάτο - 52-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ως αντικείμενο, στην αιτιατική πτώση».7 (Η κατηγορία της «κηδεμονίας του προλεταριάτου από το κόμμα» έγινε κεντρική στις κριτικές που εξαπόλυσε ο Τρότσκι ενάντια στους μπολσεβίκους μετά το Δεύτερο Συνέδριο). Με ποιον τρόπο μπορούσε η υιοθέτηση της δικτατορίας του προ­ λεταριάτου να συμβιβαστεί με το αίτημα για μια κοινοβουλευτική δη­ μοκρατία; Ο Ποσαντόφσκι, ένας από τους αντιπροσώπους, έθεσε στο συνέδριο το ερώτημα για το αν το κόμμα θα όφειλε να υποτάξει τη μελ­ λοντική πολιτική του στη μια ή την άλλη δημοκρατική αρχή, ως από­ λυτες αξίες ή θα έπρεπε «όλες οι δημοκρατικές αρχές να υποταχθούν πλήρως στα συμφέροντα του κόμματος»; Ο Πλεχάνοφ έδωσε μια σαφή και αποφασιστική απάντηση: «Κάθε δημοκρατική αρχή πρέπει να εκτιμάται όχι καθεαυτή, αφηρημένα, αλλά σε σχέση με αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε τη βασική αρχή της δημοκρατίας, συγκεκριμένα το salus populi suprema lex. (η σωτηρία του λαού είναι ο υπέρτατος νό­ μος] Μεταφρασμένο στη γλώσσα του επαναστάτη, αυτό το ρητό σημαίνει ότι η επιτυχία της επανάστασης είναι ο υπέρτατος νό­ μος. Κι αν η επιτυχία της επανάστασης απαιτούσε τον προσωρινό περιορισμό στην εφαρμογή της μιας ή της άλλης δημοκρατικής αρχής, τότε θα ήταν εγκληματικό να μην εφαρμοστεί αυτός ο πε­ ριορισμός. Κατά τη προσωπική μου γνώμη, ακόμα κι η αρχή του γενικού εκλογικού δικαιώματος πρέπει να ειδωθεί από την οπτική γωνία που μόλις ανέφερα. Τποθετικά είναι πιθανό, εμείς οι Σο­ σιαλδημοκράτες να ταχθούμε ενάντια στο γενικό εκλογικό δικαί­ ωμα. Οι αστοί των ιταλικών δημοκρατιών, κάποιες φορές αφαίρεσαν το δικαίωμα της ψήφου από πρόσωπα που ανήκαν στην αρι­ στοκρατία. Το επαναστατικό προλεταριάτο μπορεί και να περιο­ ρίσει τα πολιτικά δικαιώματα των ανώτερων τάξεων, όπως αυτές οι τάξεις είχαν περιορίσει τα δικά του πολιτικά δικαιώματα. Την καταλληλότητα τέτοιων μέτρων μπορεί να τη κρίνει κανείς μόνο με βάση τον κανόνα: salus revolutiae suprema lex. Την ίδια θέση πρέπει να υιοθετήσουμε επίσης και στο ζήτημα της διάρκειας των κοινοβουλίων. Αν στη διάρκεια μιας έκρηξης - 53-

Τόνι Κλιφ επαναστατικού ενθουσιασμού ο λαός εκλέξει ένα πολύ καλό κοι­ νοβούλιο -ένα είδος chambre introuvable- τότε θα είμαστε υπο­ χρεωμένοι να προσπαθήσουμε να το μετατρέψουμε σε “μακρύ κοινοβούλιο” κι αν οι εκλογές δεν έχουν επιτυχημένο αποτέλε­ σμα, τότε θα είμαστε υποχρεωμένοι να το διαλύσουμε, όχι σε δυο χρονιά, αλλά αν ήταν δυνατόν σε δυο βδομάδες».8 Η δήλωση του Πλεχάνοφ περιγράφει επακριβώς τις πολιτικές των μπολσεβίκων, ιδιαίτερα το 1917. Θα ζούσε για να μετανιώσει πικρά για τα λόγια του.* Ο Μαρτόφ, που με τη λήξη του Συνεδρίου είχε γίνει πια αντίπαλος του Λένιν, σε εκείνη τη φάση δεν διαφωνούσε με τη δήλωση του Πλε­ χάνοφ σχετικά με τη δικτατορία του προλεταριάτου. Ωστόσο, ο ορι­ σμός που έδινε ο ίδιος ήταν πολύ λιγότερο ακραίος. Μερικές βδομάδες αργότερα, κατά τη διάρκεια μιας παρουσίασης του συνεδρίου στην Ενωση των Ρώσων Σοσιαλδημοκρατικών στο Εξωτερικό, ο Μαρτόφ προσπάθησε να «υπερασπίσει» τον Πλεχάνοφ, στρογγυλεύοντας τη δήλωσή του: «Αυτές οι φράσεις (του ΠλεχάνοψΙ ξεσήκωσαν την κατακραυ­ γή ορισμένων συνέδρων, αυτό θα μπορούσε εύκολα να αποφευ­ χθεί αν ο σύντροφος Πλεχάνοφ πρόσθετε ότι φυσικά είναι αδύνα­ το να φανταστεί κανείς μια τόσο τραγική κατάσταση όπως αυτή όπου το προλεταριάτο, για να εδραιώσει τη νίκη του, θα είναι αναγκασμένο να τσαλαπατήσει πολιτικά δικαιώματα όπως η ελευθερία του Τύπου (Πλεχάνοφ: M erci)»9 Ο Τρότσκι, που σε μια επόμενη φάση του συνεδρίου θα ταχθεί με τον Μαρτόφ ενάντια στον Λένιν, στη συγκεκριμένη στιγμή υπεράσπισε τη δικτατορία του προλεταριάτου. Όμως, του διέφυγε η σκληρή πραγ­ * Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ούτε ο Πλεχάνοφ ούτε οι αντίπαλοί του έκαναν διάκριση ανάμεσα στην προλεταριακή και την αστική δημοκρατία -μια διάκριση που δεν έγινε μέχρι το 1917. Επίσης, υπάρχουν καταστάσεις που η επανάσταση μπορεί να προχωρήσει μόνο με γιακωβίνικες μη-δημοκρατικές μεθόδους. Πρόκει­ ται για καταστάσεις ζωής και θανάτου (όπως στη Ρωσία από το 1918 και μετά) αλ­ λά που η εφαρμογή τέτοιων μεθόδων περικλείει κινδύνους κάθε είδους -η επανά­ σταση σε μια ανεπτυγμένη χώρα έχει πολλές πιθανότητες να τους αποψύγει. - 54-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ματικότητα, ότι μια τέτοια δικτατορία χρειάζεται να στραφεί κι ενάντια στις συντηρητικές ιδέες που η παλιά τάξη πραγμάτων, στην προσπάθειά της να διατηρηθεί, σκορπάει στις πλατιές μάζες. Υπερασπίστηκε το πρόγραμμα, κάνοντας μια παράφραση του Κομμουνιστικού Μανι­ φέστου: «Η εξουσία της εργατικής τάξης είναι αδιανόητη μέχρι τη στιγ­ μή που η μεγάλη της μάζα ενωθεί στην επιθυμία για αυτή την εξουσία. Τότε, θα αποτελεί τη συντριπτική πλειοψηφία. Δεν θα πρόκειται για τη δικτατορία μιας μικρής ομάδας συνωμοτών ή ενός μειοψηψικού κόμματος, αλλά της μεγάλης πλειοψηφίας για τα συμφέροντα αυτής της μεγάλης πλειοψηφίας, για να φραχτεί ο δρόμος στην αντεπανάσταση. Με δυο λόγια, θα αντιπροσωπεύει τη νίκη της καθαρής δημοκρατίας... Η δικτατορία του προλετα­ ριάτου θα είναι ...η πολιτική εξουσία της οργανωμένης εργατικής τάξης, η οποία θα αποτελεί τη πλειοψηφία του έθνους».10 Ο Τρότσκι επανέλαβε, αργότερα στο συνέδριο, την ίδια ιδέα: «Όταν οι σοσιαλιστές κατακτήσουν την πλειοψηφία, τότε ξεκινάει η εποχή της δικτατορίας του προλεταριάτου».11 Φυσικά τα παραπάνω, δεν αποτελούσαν πραγματική απάντηση στα επιχειρήματα του Ακίμοφ, ιδιαίτερα όσον αφορούσε τη Ρωσία, όπου το προλεταριάτο αποτελούσε μια μικρή μειοψηφία του πληθυ­ σμού. Σ ’ αυτή την περίπτωση η δικτατορία, ενώ θα υποστηριζόταν από την πλειοψηφία του προλεταριάτου, θα εξακολουθούσε να είναι η δι­ κτατορία μιας μειοψηφίας. Το Πρόγραμμα που υιοθέτησε το Συνέδριο ήταν ουσιαστικά το ίδιο με το Σχέδιο που είχε υποβληθεί για συζήτηση. Οι μόνες διαφορές ήταν η πρόσθεση του αιτήματος για εκλεγμένους δικαστές και μερικές τροποποιήσεις στις λεπτομέρειες των αιτημάτων σχετικά με την εργα­ τική νομοθεσία για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Είναι ενδια­ φέρον να επισημάνουμε σ’ αυτό το σημείο, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ό,τι ακολούθησε μετά το Συνέδριο, πως κατά τη διάρκεια της συζήτη­ σης για το πρόγραμμα του κόμματος, ο Μ αρτίνοφ εξαπέλυσε μια σκληρή επίθεση στην παμφλέτα του Λένιν «Τι να κάνουμε;». Ομως, δεν - 55-

Τόνι Κλιφ βρήκε καμιά υποστήριξη.

0 Λένιν κόντρα στον Μαρτόφ πάνω στο θέμα του καταστατικού. Ο Τρότσκι υποστηρίζει τον Μαρτόφ Αξίζει να επαναλάβουμε, στο φως των γεγονότων ιτου ακολούθη­ σαν, ότι το πρόγραμμα υιοθετήθηκε ομόφωνα, με μόνο μια αποχή. Φτάνοντας η 16η και η 17η συνεδρίαση, η ενότητα των «ισκριστών» έγινε λιγότερο αρραγής. Κάμποσες ψηφοφορίες με πολύ μικρή διαφορά στα αποτελέσματα, έδειξαν ότι ένας αριθμός αντιπροσώπων ψήφιζαν μαζί με τη Bund και τους «οικονομιστές» ενάντια στον Λένιν και τον Πλεχάνοφ. Όμως, αυτές οι ψηφοφορίες αφορούσαν πολύ δευτερεύοντα θέματα. Η βόμβα έσκασε στην 22η συνεδρίαση, που ήταν αφιερωμένη στη συζήτηση του καταστατικού. Η συζήτηση γινόταν για τις διατάξεις του καταστατικού που όριζαν την ιδιότητα του κομματικού μέλους. Ο Λέ­ νιν πρότεινε ότι το Αρθρο 1 θα έπρεπε να ορίζει ως κομματικό μέλος κάποιον «που αποδέχεται το πρόγραμμα του κόμματος, το υποστηρίζει με υλικά μέσα και με την προσωπική συμμετοχή σε μια από τις κομμα­ τικές οργανώσεις». Ο Μαρτόφ πρότεινε μια διαφορετική διατύπωση η οποία ξεκινούσε με τα ίδια λόγια αλλά με την τελική φράση να είναι: «και με την τακτική προσωπική σχέση κάτω από τη διεύθυνση μιας από τις κομματικές οργανώσεις». Ο Λένιν πήρε ξανά και ξανά το λόγο για να εξηγήσει τη δική του διατύπωση. Ήθελε ένα σφιχτοδεμένο κόμμα επαναστατών: «Το κόμμα πρέπει να αποτελεί μόνο την πρωτοπορία, τον ηγέ­ τη των μεγάλων μαζών της εργατικής τάξης, το σύνολο (ή σχεδόν το σύνολο) της οποίας εργάζεται κάτω από τον έλεγχο και τη δι­ εύθυνση' των κομματικών οργανώσεων, όμως, αυτό το σύνολο δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι ενταγμένο στο κόμμα».12 Ο Μαρτόφ, επίσης, πήρε πολλές φορές το λόγο. Ήταν υπέρ ενός πλατιού κόμματος. Είπε: - 56 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη «Όσο περισσότερο πιο διαδεδομένη είναι η ιδιότητα του κομ­ ματικού μέλους, τόσο το καλύτερο. ιΜόνο χαρά μπορούμε να νιώσουμε, αν ο κάθε απεργός, ο κάθε διαδηλωτής, που θα πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες των πράξεων του, μπορεί να δηλώνει ανοι­ χτά ότι είναι και μέλος του κόμματος».13 Επίσης και ο Αξελροντ επιχειρηματολόγησε ενάντια στην «στενή» ερμηνεία της ιδιότητας του κομματικού μέλους από τον Λένιν: «Ας πάρουμε για παράδειγμα υπόψη ένα καθηγητή πανεπιστη­ μίου ο οποίος θεωρεί τον εαυτό του και δηλώνει ότι είναι σοσιαλ­ δημοκράτης. Αν υιοθετήσουμε τη διατύπωση του Λένιν, τότε αποκλείουμε το τμήμα εκείνων των ανθρώπων που, αν και δεν μπορούν να ενταχθούν απευθείας σε μια οργάνωση, παρόλα αυ­ τά είναι μέλη του κόμματος».14 Ο Τρότσκι υιοθέτησε μια παρόμοια στάση. Ο Λένιν υποστήριξε ότι το κόμμα πρέπει να οργανώνει την πρωτο­ πορία του προλεταριάτου, το πιο ταξικά συνειδητό τμήμα του. Το κόμ­ μα πρέπει να οδηγεί την τάξη. Δεν μπορεί να είναι τόσο πλατύ όσο η τάξη. Μίλησε κατακρίνοντας τον Τρότσκι: «Μας είπε εδώ, ότι αν η μια μετά την άλλη ομάδα εργατών συλλαμβάνονταν, και αν όλοι αυτοί οι εργάτες δήλωναν ότι δεν ανή­ κουν στο κόμμα μας, τότε το κόμμα μας θα ήταν κάτι το πολύ πα­ ράξενο. Μήπως ισχύει ακριβώς το αντίθετο; Μήπως αυτό που εί­ ναι παράξενο είναι ο συλλογισμός του συντρόφου Τρότσκι; Αντι­ μετωπίζει ως κάτι δυσάρεστο αυτό που ένας επαναστάτης με κάποια εμπειρία θα αντιμετώπιζε με ικανοποίηση. Αν αποδεικνυόταν ότι εκατοντάδες και χιλιάδες εργάτες που έχουν συλληφθεί σε απεργίες και διαδηλώσεις δεν είναι μέλη μιας κομματικής ορ­ γάνωσης, αυτό το μόνο που θα αποδείκνυε είναι ότι οι οργανώ­ σεις μας είναι καλές, ότι εκπληρώνουμε το ρόλο μας, να εξασφα­ λίζουμε τη μυστικότητα της δράσης ενός λίγο ως πολύ στενού κύ­ κλου ηγετών και την ίδια στιγμή να κινητοποιούμε πλατιές μάζες στο κίνημα... Θα ήταν προτιμότερο δέκα που κάνουν πραγματική δουλειά να μην έχουν τον τίτλο του κομματικού μέλους (αυτοί που κά­ νουν πραγματική δουλειά δεν κυνηγάνε τίτλους!) παρά να απο­ - 57-

Τόνι Κλιψ κτήσει το δικαίωμα και την ευκαιρία να δηλώνει μέλος ένας φα­ φλατάς... ...Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε κομματικό μέλος είναι υπεύ­ θυνο για το κόμμα και ότι το κόμμα είναι υπεύθυνο για κάθε ένα από τα μέλη του».15 Ο Λένιν κι ο Τρότσκι συγκρούστηκαν και στο ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στον ορισμό της ιδιότητας του κομματικού μέλους και την εξάπλωση του οπορτουνισμού. Ο Τρότσκι είπε: «Δεν πιστεύω ότι απέναντι στον οπορτουνισμό μπορούμε να επιστρατεύσουμε νομοθετικούς εξορκισμούς. Δεν αποδίδω καμιά μυστικιστική δύναμη στο καταστατικό... Τον οπορτουνισμό τον παράγουν αίτια πολύ βαθύτερα από το ένα ή το άλλο άρθρο του καταστατικού: γεννιέται από τα σχετικά στάδια ανάπτυξης της αστικής δημοκρατίας και του προλεταριάτου».16 Ο Λένιν σχολίασε στη παμφλέτα του «Ένα βήμα μπρος, δυο βήμα­ τα πίσω» αυτή την άποψη του Τρότσκι. Δίνει, υποστήριξε, μια παθητι­ κή περιγραφή του οπορτουνισμού, αντί να τον αντιπαλεύει: «Το ζήτημα δεν είναι ότι ένα άρθρο του καταστατικού μπορεί να γεννήσει τον οπορτουνισμό, αλλά ότι με τη βοήθειά του μπορεί να σφυρηλατηθεί ένα αιχμηρό όπλο ενάντια στον οπορτουνισμό. Όσο βα­ θύτερες είναι οι αιτίες, τόσο πιο αιχμηρό πρέπει να είναι το όπλο. ΓΓ αυτό το λόγο, το να δικαιολογείται μια διατύπωση που ανοίγει τη πόρ­ τα στον οπορτουνισμό, στη βάση του ότι ο οπορτουνισμός έχει ‘βαθιές αιτίες’ είναι πολιτική ουράς πρώτου μεγέθους».17 Ο Πλεχάνοφ τάχτηκε στο πλευρό του Λένιν: «Έχω διαμορφώσει από πριν μια ιδέα, αλλά όσο περισσότερο συλλογίζομαι γύρω από όσα λέχθηκαν, τόσο δυναμώνει η πεποί­ θησή μου ότι το δίκιο το έχει ο Λένιν... Οι διανοούμενοι μπορεί να διστάσουν, για ατομικίστικους λόγους, να ενταχθούν στο κόμ­ μα, τόσο το καλύτερο, γιατί γενικά είναι οπορτουνιστές... Και μό­ νο αυτός ο λόγος θα ήταν αρκετός για τους αντίπαλους του οπορτουνισμού να ψηφίσουν τη πρότασή του»." Οι υποστηρικτές της Ισκρα διασπάστηκαν και ο Λένιν έχασε την - 58-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ψηφοφορία, με 28 κατά και 23 υπέρ της πρότασής του. Στη πλειοψηψία που στήριξε τον Μαρτόφ συμπεριλαμβάνονταν οι πέντε αντιπρόσωποι της Bund και οι δυο «οικονομιστές». Αυτοί οι εφτά ψήφοι εξασφάλιζαν στο Μαρτόφ και τους υποστηρικτές του μια πλειοψηψία ικανή να κυ­ ριαρχήσει από κει και πέρα στο συνέδριο. Ο Λένιν βρέθηκε επανειλημμένα στη μειοψηφία μετά την απόφαση για το Αρθρο 1 του καταστατικού. Ο Μαρτόφ -που πια αντιτασσόταν συνεχώς στον Λένιν- επικράτησε στο ένα θέμα μετά το άλλο σε όλες τις συνεδριάσεις από την 23η μέχρι την 26η. Όμως, τα ζητήματα που κρίθηκαν σ’ αυτές ήταν δευτερεύουσας σημασίας.

Ρή ξη για τη σύνθεση τ η ς σ υ ντακτικ ής επιτροπής τ η ς ισκρα Τα πράγματα άλλαξαν στην 27η συνεδρίαση. Ο Λένιν κέρδισε ξα­ νά την πλειοψηφία. Στη διάρκεια εκείνης της συνεδρίασης το συνέδριο απέρριψε τη πρόταση της Bund να διατηρήσει την αυτονομία της μέσα στο κόμμα και να αποτελέσει τη μοναδική οργάνωση του εβραϊκού προλεταριάτου (41 ψήφοι κατά, 5 υπέρ και 5 αποχές). Λίγο μετά, οι αντιπρόσωποι της Bund αποχώρησαν από το συνέδριο. Κατόπιν το ίδιο έκαναν κι οι δυο «οικονομιστές» επειδή το συνέδριο αποφάσισε ότι η Ένωση των Ρώσων Επαναστατών Σοσιαλδημοκρατών του Εξωτερι­ κού (υποστηρικτές της Ισκρα) θα αποτελούσε το μοναδικό εκπρόσωπο του κόμματος έξω από τη Ρωσία. Κατά συνέπεια ο Μαρτόφ έχασε μο­ νομιάς εφτά ψήφους, με τους υποστηρικτές του να περιορίζονται στους 20 ψήφους, ενώ ο Λένιν διατήρησε τους 24 που είχε. Το συνέδριο έπρεπε τώρα να προχωρήσει στην εκλογή των ηγετι­ κών κομματικών οργάνων. Είχε ήδη συμφωνήσει στη δομή τους. Το κα­ ταστατικό προέβλεπε μια κεντρική επιτροπή τριώ ν μελών που θα δρούσε μέσα στη Ρωσία και είχε ορίσει τηνΙσκρα ως το κεντρικό όργα­ νο του κόμματος, που θα παρείχε την ιδεολογική ηγεσία. Πάνω από αυτά τα δυο όργανα, θα βρισκόταν ένα κομματικό συμβούλιο αποτε- 59-

Τόνι Κλιφ λουμένο από πέντε μέλη: δυο θα τα διόριζε η κεντρική επιτροπή, δυο η Ίσκρα και ένα θα εκλεγόταν από το συνέδριο. Ο Λένιν με τη πλειοψηφία που δ ιέθετε εξασφάλισε την εκλογή όσων πρότεινε για την κεντρική επιτροπή των τριών ατόμων. Αυτό που παρουσίαζε δυσκολίες ήταν η συντακτική επιτροπή της Ίσκρα, αφού μέχρι εκείνη τη στιγμή αναμενόταν ότι θα εκλέγονταν οι έξι που την αποτελούσαν μέχρι τότε. Απ’ αυτούς όμως, οι τέσσερις -ο ι Μαρτόφ, Ποτρέσοφ, Ζάσουλιτς και Αξελροντ- ήταν τώρα αντίπαλοι του Λένιν. Ο Λένιν πρότεινε μια συντακτική επιτροπή με τρεις -Πλεχάνοφ, Λένιν και Μαρτόφ. Πάνω σ’ αυτό το ζήτημα επήλθε η διάσπαση του κόμμα­ τος σε μπολσεβίκους (πλειοψηφία) και σε μενσεβίκους (μειοψηφία). Ο Πλεχάνοφ, ο Λένιν κι ο Μαρτόφ εκλέχτηκαν στην συντακτική. Ο Νόσκοφ, ο Κριζανόφκι και ο Λέγκνικ «λενινιστές κι οι τρεις τους» εκλέχτηκαν στην κεντρική επιτροπή. Ο Πλεχάνοφ εκλέχτηκε πρόεδρος του κομματικού συμβουλίου. Η συζήτηση για τη σύνθεση της συντακτι­ κής επιτροπής, για το αν επανεκλέγονταν τα έξι μέλη της όπως επιθυ­ μούσε ο Μαρτόφ ή μόνο τα τρία που πρότεινε ο Λένιν, συνεχιζόταν για εννιά πολύωρες συνεδριάσεις. Η αντιπαράθεση ήταν σκληρή και πι­ κρόχολη. Το ερώτημα αν η συντακτική επιτροπή θα έπρεπε να αποτελείται από έξι ή από τρία μέλη έμοιαζε περίπου σαν τρικυμία στο ποτήρι, κάτι που είχε να κάνει με προσωπικές αντιπαραθέσεις, πολύ ασήμαντο ζή­ τημα για να προκαλέσει τη διάσπαση ενός σοβαρού κινήματος. Ο Λέ­ νιν αντιμετώπιζε αυτή τη κατάσταση ως μια σύγκρουση ανάμεσα σε όσους αποδέχονταν το δικαίωμα του κόμματος να ορίζει τα στελέχη του μ’ εκείνους που είχαν τις συνήθειες του «μικρού κύκλου» και της «παρέας» με το προσωπικό στοιχείο να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Σ ’ εκείνο το σημείο, δεν ήταν καθόλου βέβαιος αν αυτή η διαφορά δι­ καιολογούσε μια διάσπαση. Ο Τρότσκι, υποστηρικτής της παλιάς συντακτικής επιτροπής της Ισκρα, χρησιμοποίησε επιχειρήματα όπως: - 60 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη «Το συνέδριο δεν έχει ούτε το ηθικό ούτε το πολιτικό δικαίωμα να ανασχηματίσει την συντακτική επιτροπή... Ας αψήσουμε την επιτροπή να κάνει η ίδια όσες αλλαγές κρίνει απαραίτητες στη σύνθεσή της, αν θεωρεί αναγκαίο να γίνουν. Πρόκειται για ένα πολύ λεπτό ζήτημα το οποίο δεν μπορεί να θίξει το συνέδριο...»19 Το σχόλιο του Λένιν ήταν το εξής: « Τέτοια επιχειρήματα απλώς έθεταν το όλο ζήτημα στη βάση του οίκτου και των πληγωμένων αισθημάτων και ήταν μια άμεση αποδοχή χρεοκοπίας όσον αφορά τα πραγματικά επιχειρήματα αρχής, τα πραγματικά πολιτικά επιχειρήματα... Αν υιοθετήσουμε αυτή την αντίληψη, που είναι η αντίληψη των φιλισταίων και όχι η κομματική αντίληψη, θα είμαστε υποχρεωμένοι σε κάθε περίπτω­ ση εκλογών να λαμβάνουμε υπόψη μας και τα εξής: μήπως θα προσβληθεί ο Πετρόψ αν δεν εκλεγεί ο ίδιος κι εκλεγεί ο Ιβανόφ, μήπως προσβληθεί κάποιος μέλος της οργανωτικής επιτροπής αν κάποιο άλλο μέλος -κ ι όχι ο ίδιος- εκλεγεί στην Κεντρική Επι­ τροπή: Πού θα οδηγήσει αυτό σύντροφοι; Αν έχουμε μαζευτεί εδώ για να δημιουργήσουμε ένα κόμμα κι όχι με σκοπό να εντρυφήσουμε σε αμοιβαίες φιλοφρονήσεις και φιλισταϊκούς συναισθη­ ματισμούς, τότε ποτέ δεν θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε με μια τέτοια αντιμετώπιση. Πρόκειται να εκλέξουμε στελέχη του κόμματος και δεν μπορεί να γίνεται συζήτηση για έλλειψη εμπι­ στοσύνης σε οποιοδήποτε πρόσωπο δεν εκλέγεται: το μόνο μας μέλημα πρέπει να είναι το συμφέρον της δουλειάς και το αν ται­ ριάζει κάποιος για τη θέση στην οποία εκλέγεται». Ο Λένιν ξεσπάθωσε κατά της «παλιοπαρέας» που επιμένει στην συνέχεια του «κύκλου της». ” «Αυτοί οι άνθρωποι έχουν τόσο συνηθίσει στο γυάλινο κόσμο της στενής και ζεστής παρεούλας τους,, που μόλις έγινε συζήτηση σ’ ένα ελεύθερο κι ανοιχτό στίβο γα τη δική τους ευθύνη, τους ήρθε λιγοθυμιά... Ο διανοουμενίστικος ατομικισμός και η ψυχολογία του κύκλου ήρθαν στην σύγκρουση με την ανάγκη για ανοιχτές κουβέντες μπρο­ στά στο κόμμα».11 Όταν ο Μαρτόφ αρνήθηκε να υποταχθεί στην απόφαση του συνε­ -61 -

Τόνι Κλιφ δρίου σχετικά με την συντακτική επιτροπή, δηλώνοντας «Δ εν είμαστε κολίγοι!» ο Λένιν τάχθηκε κατά αυτού του «αριστοκρατικού αναρχι­ σμού» και επέμενε ότι «πρέπει να μάθουν να επιμένουν ότι η εκπλήρω­ ση των καθηκόντων του κομματικού μέλους δεν αφορούν μόνο τη βά­ ση αλλά επίσης και ‘όσους είναι στη κορυφή’».22 Γιατί ο Μαρτόφ κι οι φίλοι του προσπάθησαν να αρνηθούν την πραγματική αναποτελεσμα­ τικότητα της παλιάς συντακτικής επιτροπής που απομάκρυνε το συνέ­ δριο με την απόφασή του; Ο Λένιν απαντάει: «Η παλιά επιτροπή των έξι ήταν τόσο αναποτελεσματική, που ούτε μια φορά στη διάρκεια των τριών χρόνων δεν συνεδρίασε σε πλήρη σύνθεση. Μπορεί να φαίνεται απίστευτο, όμως είναι γεγο­ νός. Ούτε ένα από τα 45 φύλλα της Ισκρα δεν ετοιμάστηκε (από τεχνικής και συντακτικής άποψης) από κανέναν άλλον, πέρα από τον Μαρτόφ και τον Λένιν. Εκτός από τον Πλεχάνοφ, κανείς, ού­ τε μια φορά, δεν έθεσε ένα σημαντικό ιδεολογικό ζήτημα σε συζή­ τηση. Ο Αξελροντ δεν εργάστηκε καθόλου (δεν έγραψε τίποτα για τη "Zarya" και μόνο τρία-τέσσερα άρθρα στα 45 φύλλα της Ισκρα). Η Ζάσουλιτς και ο Σταρόβερ |Ποτρέσοφ| έγραφαν μόνο και έλεγαν τη γνώμη τους, όμως ποτέ δεν έκαναν κάποια εργασία σύνταξης και επιμέλειας».21 Ο Λένιν δήλωσε, εξηγώντας τα δικά του κίνητρα, ότι στα 45 φύλλα της Ισκρα, ο Μαρτόφ είχε συνεισφέρει 39 άρθρα, ο Λένιν 32, και ο Πλε­ χάνοφ 24. Η Ζάσουλιτς είχε γράψει μόνο έξι άρθρα, ο Αξελροντ 4 και ο Ποτρέσοφ οχτώ.24 Στον Λένιν ήταν εντελώς ξένη κάθε επιθυμία να επιδείξει υποστή­ ριξη με καλούς τρόπους προς τους βετεράνους αντί να υποτάξει τα πά­ ντα στις ανάγκες της επανάστασης. Τον χαρακτήριζε τέτοια διανοητι­ κή εντιμότητα, τόση πίστη στο σκοπό, ώστε ήταν αδύνατο να θυσιάσει τις ανάγκες της οργάνωσης στα προσωπικά του συναισθήματα. Όσοι ήταν έτοιμοι να υποτάξουν τις ανάγκες του κινήματος σε δευτερεύουσες προτιμήσεις, αργότερα αποδείχτηκε ότι δεν ήταν επαναστάτες, ότι ήταν συμφιλιωτές. Για τον Τρότσκι ήταν πολύ δυσκολότερο να είναι σκληρός απένα­ - 62-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ντι στους βετεράνους. Ήταν περίπου δέκα χρόνια νεότερος από τον Λένιν. Σ ’ αντίθεση μ’ αυτόν, ο Τρότσκι δεν είχε συνεργαστεί επί χρόνια με τους βετεράνους ώστε να πειστεί για τις αδυναμίες τους ούτε διέθετε την αυτοπεποίθηση για τη δική του συμβολή. Ήταν ακόμα ένας άπει­ ρος νεαρός -2 3 χρονών. Ο Τρότσκι θυμόταν χρόνια αργότερα, στο βι­ βλίο του «Για τον Λένιν»: «Όταν έψτασα στο Λονδίνο ήμουν, από πολλές πλευρές, ένας πρωτάρης επαρχιώτης. Οχι μόνο δεν είχα βρεθεί ξανά στο εξωτε­ ρικό, δεν είχα δει ακόμα καν την Πετρούπολη! Από τη Μόσχα και το Κίεβο είχα δει μόνο τις φυλακές μεταγωγών». “ Ο Τρότσκι «ερωτεύτηκε» τη Βέρα Ζάσουλιτς, τον Πάβελ Αξελροντ και τον Λεβ Ντεϊτς -τους βετεράνους του κινήματος. Αυτός ο θαυμα­ σμός θα γινόταν συντρίμια μόνο μετά το 1914, όταν η Ζάσουλιτς και ο Ντεϊτς υποστήριξαν τον πόλεμο του Τσάρου και ο Αξελροντ κράτησε μια μεσοβέζικη στάση. Ο Λένιν εξεπλάγη όταν ο Τρότσκι τάχτηκε με τον Μαρτόφ. Σύμ­ φωνα με την Κρούπσκαγια, ο Λένιν «ο τελευταίος που περίμενε πως θα ταλαντευόταν, ήταν ο Τρότσκι».26

Η σ τά σ η απ έναντι σ το υ ς φιλελεύθερους Τη τελευταία μέρα του συνεδρίου, ο Ποτρέσοφ, με την υποστήριξη του Μαρτόφ, της Ζάσουλιτς, του Αξελροντ και του Τρότσκι κατέθεσε στο συνέδριο μια πρόταση υπέρ της υποστήριξης των φιλελεύθερων αστών από τους σοσιαλιστές υπό τρεις όρους. Πρώτον, ότι «τα φιλε­ λεύθερα ή ψιλελεύθερα-δημοκρατικά ρεύματα» θα πρέπει «με σαφή­ νεια και χωρίς υπεκφυγές να δηλώσουν ότι στη πάλη τους ενάντια στο απολυταρχικό καθεστώς θα ταχθούν αποφασιστικά στο πλευρό των Σοσιαλδημοκρατών»! Δεύτερον, οι φιλελεύθεροι «δεν θα περιλάβουν στο πρόγραμμά τους αιτήματα που στρέφονται ενάντια στην εργατική τάξη ή στη δημοκρατία γενικότερα, ή που θα συσκοτίζουν την πολιτική της συνείδηση». Τρίτον, θα έπρεπε να υιοθετήσουν ως σύνθημα του - 63-

Τόνι Κλιφ αγώνα τους, το αίτημα για γενικό, άμεσο εκλογικό δικαίωμα με μυστική ψηφοφορία.17 Η πρόταση του Ποτρέσοφ θα γινόταν η αιτία για μεγά­ λες παρανοήσεις σχετικά με τις επαναστατικές δυνατότητες των φιλε­ λεύθερων. Δίνει μια πρόγευση για τον μενσεβικισμό του 1905 και των επόμενων χρόνων. Ο Λένιν σχολίασε αυτή την πρόταση στο βιβλίο «Ένα βήμα μπρος, δυο βήματα πίσω»: «Τα “φιλελεύθερα ή ψιλελεύθερα-δημοκρατικά ρεύματα" θα θα πρέπει “με σαφήνεια και χωρίς υπεκφυγές να δηλώσουν ότι στη πάλη τους ενάντια στο απολυταρχικό καθεστώς θα ταχθούν απο­ φασιστικά στο πλευρό των Σοσιαλδημοκρατών”.. Είναι δυνατόν ο σύντροφος Σταρόβερ [Ποτρέσοφ] να πιστεύει ότι τμήματα της αστικής τάξης μπορούν “να ταχτούν αποφασιστικά στο πλευρό των Σοσιαλδημοκρατών”;; Είναι ανοησία, και ακόμα κι αν ένας εκ­ πρόσωπος αυτού του ρεύματος το δήλωνε 'με σαφήνεια και χωρίς υπεκφυγές’ (μια εντελώς αβάσιμη υπόθεση) εμείς, το κόμμα του προλεταριάτου, θα ήμασταν υποχρεωμένοι να μην πιστέψουμε τις διακηρύξεις τους. Το να είσαι φιλελεύθερος και την ίδια στιγ­ μή να τάσσεσαι αποφασιστικά με τους σοσιαλδημοκράτες -το ένα αποκλείει το άλλο...[Ο όρος της πρότασης του Σταρόβερ που δηλώνει ότι οι φιλελεύθεροι] “δεν θα περιλάβουν στο πρό­ γραμμά τους αιτήματα που στρέφονται ενάντια στην εργατική τάξη ή στη δημοκρατία γενικότερα, ή που θα συσκοτίζουν την πολιτική της συνείδηση”.. Δεν υπήρξαν ποτέ, ούτε πρόκειται να υπάρξουν ψιλελεύθερα-δημοκρατικά ρεύματα τα οποία δεν θα συμπεριλάμβαναν στο πρόγραμμά τους αιτήματα που στρέφο­ νται ενάντια στα συμφέροντα της εργατικής τάξης και που συ­ σκοτίζουν την πολιτική της συνείδηση».2* Προκαλεί πράγματι έκπληξη ότι ο Τρότσκι, αυτός που στο μέλλον θα διατύπωνε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, υποστήριξε την πρόταση του Ποτρέσοφ!

-64-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

4 Έ ν το ν η επίθεση σ το ν Λένιν

Τον Σεπτέμβρη του 1903, οι μενσεβίκοι ηγέτες συγκεντρώθηκαν στη Γενεύη για να αποφασίσουν τη μελλοντική τους πορεία. Εκλέξανε μια σκιώδη κεντρική επιτροπή για να διεξάγει αγώνα ενάντια στη λενινιστική επιτροπή. Τα μέλη της ήταν οι: Αξελροντ, Μαρτόφ, Τρότσκι, Νταν και Ποτρέσοψ.1 (Εκτός του Τρότσκι, όλοι οι υπόλοιποι θα παρέ­ μεναν μενσεβίκοι μέχρι τέλους). Οι μενσεβίκοι εξαπέλυσαν μια ολομέτωπη επίθεση ενάντια στον «υπερσυγκεντρωτισμό» του Λένιν. Ο Μαρτόφ έγραψε ότι ένα υπερσυ­ γκεντρωτικό κόμμα ήταν προορισμένο να εκφυλιστεί σε μια «γραφειο­ κρατική, πραξικοπηματική οργάνωση» που θα τη διέταζε ένας αρχηγός και θα ήταν ξεκομμένη από τις μάζες.2 Ο Πλεχάνοφ, που λίγο μετά το Δεύτερο Συνέδριο είχε σπάσει με τον Λένιν, πήγε ακόμα πιο μακριά. Σε ένα άρθρο του με τίτλο «Συγκεντρωτισμός ή Βοναπαρτισμός», κατηγό­ ρησε τον Λένιν για βοναπαρτισμό, δηλώνοντας ότι η αντίληψη του Λέ­ νιν για τον συγκεντρωτισμό ήταν αυτή ενός Βοναπάρτη. Είναι «έτοιμος με ελαφριά καρδιά να πετάξει έξω από το κόμμα τη μια κατηγορία συ­ ντρόφων μετά την άλλη, να μαδήσει ψύλλο-ψύλλο την αγκινάρα».3 Η Βέρα Ζάσουλιτς έψτασε στο σημείο να συγκρίνει τον Λένιν με τον Λου­ δοβίκο 14ο.4 Ο Τρότσκι δεν έμεινε πίσω. Κατόρθωσε μάλιστα οι επιθέσεις του στον Λένιν, να ξεπεράσουν σε σκληρότητα αυτές που είχαν εξαπολύσει - 65-

Τόνι Κλιψ ο Μαρτόφ, ο Πλεχάνοφ κι η Ζάσουλιτς.

Η Εκθεση τ η ς Σιβηριανής Αντιπροσω πείας από τ ο ν Τρότσκι Αμέσως σχεδόν μετά το συνέδριο, ο Τρότσκι έγραψε μια έκθεση η οποία ήταν μια σκληρή επίθεση στον Λένιν: «Το συνέδριο θεωρούσε ότι επιτελούσε μια δημιουργική εργα­ σία: ήταν μόνο καταστροφική και μάλιστα καταστροφική από κα­ πρίτσιο. Γιατί ποιος μπορούσε να υποθέσει ότι το συνέδριο θα σύντριβε την συντακτική επιτροπή της Ίσκρα, δηλαδή της εφημε­ ρίδας που μόλις είχε αναγνωριστεί ως το κεντρικό όργανο του κόμματος; Ποιος πολιτικός αστρολόγος θα μπορούσε να προβλέψει ότι οι σύντροφοι Μαρτόφ και Λένιν θα παρέμβαιναν στο συ­ νέδριο ως οι επικεφαλής δυο εχθρικών φραξιών; Ήταν σαν κεραυνός εν αιθρία. Και γΓ αυτό, τη μεγαλύτερη προ­ σωπική ευθύνη φέρει ο σύντροφος Λένιν. Αυτός ο άνθρωπος, με όλη την ενεργητικότητα και το ταλέντο που τον χαρακτηρίζει, στο Δεύτερο Συνέδριο της ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας λειτούρ­ γησε αποδιοργανωτικά... Στη δεύτερη φάση των εργασιών του συνεδρίου πίσω από τον Λένιν σχηματίστηκε μια συμπαγής πλει­ οψηφία σκληρών’ ισκριστών που αντιπαρατέθηκε στη μειοψηφία των μαλακών’ ισκριστών. Εμείς, ως αντιπρόσωποι της Ενωσης Σ ι­ βηρίας, ήμασταν στους 'μαλακούς!.. Δεν πιστεύουμε ότι αυτό το γεγονός κηλιδώνει τις επαναστατικές περγαμηνές μας».5 «Την επόμενη μέρα, σύντροφοι, θάψαμε την Ισκρα... Από 'κει και πέρα δεν υπήρχε πια Ίσκρα. Μόνο στον αόριστο μπορούμε να αναφερομαστε πια σ' αυτήν»6 Ο Τρότσκι έγραψε, απηχώντας τον Μαρτόφ, ότι ο Λένιν ωθούταν από «δίψα για εξουσία» (Wille zur Macht) η οποία τον έφερε στο ση­ μείο να επιβάλλει στο κόμμα μια «κατάσταση πολιορκίας»: «Η 'κατάσταση πολιορκίας' στην οποία ο Λένιν με τόση ενερ­ γητικότητα επέμενε, απαιτεί απόλυτες εξουσίες Η πρακτική της οργανωμένης δυσπιστίας χρειάζεται ένα σιδερένιο χέρι. Το σύ­ στημα του Τρόμου, στέφεται με έναν Ροβεσπιέρο. Ο σύντροφος - 66-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Λένιν αφού εξέτασε στο μυαλό του τα μέλη του κόμματος, κατέ­ ληξε στο συμπέρασμα ότι το σιδερένιο χέρι μπορεί να είναι μόνο το δικό του. Και είχε δίκιο. Σύμφωνα με τη κατάσταση πολιορ­ κίας η ηγεμονία της σοσιαλδημοκρατίας στον αγώνα για απελευ­ θέρωση σημαίνει την ηγεμονία του Λένιν πάνω στη σοσιαλδημο­ κρατία». "...έχουμε υποστεί μια ήττα επειδή η μοίρα αποφάσισε τη νίκη όχι του συγκεντρωτισμού, αλλά του εγω-συγκεντρωτισμού ”* (Ο Τρότσκι είχε ξεχάσει τα ίδια του τα λόγια στο συνέδριο, ότι δη­ λαδή το καταστατικό του κόμματος πρέπει να αποτελεί «την οργανω­ μένη δυσπιστία του κόμματος απέναντι σε όλα τα τμήματά του»). Όπως ένας σύγχρονος Ροβεσπιέρος: «Ο Λένιν μεταμόρφωσε ένα ταπεινό συμβούλιο σε μια παντο­ δύναμη Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας ούτως ώστε να υιοθετή­ σει ο ίδιος το ρόλο του Αδιάφθορου. Ο,τιδήποτε βρισκόταν στο δρόμο του έπρεπε να παραμεριστεί. Το ενδεχόμενο της κατα­ στροφής του ισκριστικού Montagne* δεν ήταν κάτι που θα στα­ ματούσε τον σύντροφο Λένιν. Γ ϊ αυτόν επρόκειτο απλά για ζήτη­ μα εγκαθίδρυσης, μέσω του Συμβουλίου και χωρίς αντίσταση, μιας 'Δημοκρατίας της Αρετής και του Τρόμου ».9 Ο Λένιν έστρωνε το δρόμο της αντίδρασης, όπως κι ο Ροβεσπιέ­ ρος: «Στη παρούσα στιγμή μας απειλεί ένας μεγάλος κίνδυνος. Η αναπόφευκτη κατάρρευση του λενινιστικού ‘συγκεντρωτισμού’ που πλησιάζει όλο και ταχύτερα θα ...προκαλέσει μια απογοήτευ­ ση που μπορεί να αποδειχτεί μοιραία, όχι μόνο για τους Ροβεσπιέρους και τις νησίδες του συγκεντρωτισμού αλλά και γενικά για την ιδέα μίας ενιαίας οργάνωσης μάχης. Τότε, κυρίαρχοι της κατάστασης θα είναι οι 'θερμιδοριανοί’ του σοσιαλιστικού οπορ­ τουνισμού».10 Ο Τρότσκι καταφεύγει εδώ, για πρώτη φορά, στην σημαντική ανα­ λογία ανάμεσα στον Λένιν και τον Ροβεσπιέρο, τους μπολσεβίκους και * (στμ) Οι «Ορεινοί» της Γαλλικής Επανάστασης, δηλαδή η mo αδιάλλακτη πτέρυ­ γα που είχε κέντρο τους Γιακωβίνους - 67-

Τόνι Κλιφ τους Γιακωβίνους στην οποία θα επέστρεψε τα επόμενα χρόνια και σε διαφορετικές συνθήκες. Ωστόσο, σε έναν επίλογο, ο Τρότσκι συμπλή­ ρωσε ότι στην πραγματικότητα δεν σκόπευε να συγκρίνει τον Λένιν με τον Ροβεσπιέρο επειδή ο Λένιν ήταν «μια καρικατούρα του Ροβεσπιέρου»11.

Η αποξένω ση το υ Τρότσκι απ ό τ ο υ ς μενσεβίκους Ο Πλεχάνοφ που στη διάρκεια του συνεδρίου είχε υποστηρίξει το Λένιν, άλλαξε γνώμη λίγο μετά. Ανακοίνωσε ότι δεν αντέχει να «πυρο­ βολεί συντρόφους» και ότι προτιμάει «μια σφαίρα στο κεφάλι αντί μια διάσπαση». Αποφάσισε να καλέσει τους Μαρτόφ, Αξελροντ, Ζάσουλιτς και Ποτρέσοψ στη συντακτική επιτροπή της Ισκρα. Ο Λένιν παραιτήθηκε αηδιασμένος. Ο ι μενσεβίκοι απέκτησαν τον έλεγχο της Ισκρα. Όμως, ο Πλεχάνοφ συνέχιζε να είναι ιδιαίτερα εχθρικός απένα­ ντι στον Τρότσκι. Απαίτησε από τους υπόλοιπους της συντακτικής επιτροπής να μη δημοσιευτεί ποτέ ξανά άρθρο του Τρότσκι. Ως δικαιο­ λογία επιστράτευσε το γεγονός ότι στην Εκθεση της Σιβηριανής Αντι­ προσωπείας, ο Τρότσκι του είχε επιτεθεί. Ο Πλεχάνοφ απείλησε να πα­ ραιτηθεί, υποστηρίζοντας ότι θεωρούσε «ηθικά αποκρουστικό» να εί­ ναι υπεύθυνος για ένα έντυπο στο οποίο αρθρογραφεί ο Τρότσκι. Η ηγεσία των μενσεβίκων βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Ο Τρότσκι ήταν μέχρι τότε ένας επιφανής εκπρόσωπός τους, ενώ ο Πλεχάνοφ είχε ταχτεί με τον Λένιν. Ωστόσο, χάρη στον Πλεχάνοφ είχαν αποκτήσει τον έλεγχο της Ισκρα. Για ένα διάστημα οι μενσεβίκοι ηγέτες και κυ­ ρίως ο Μαρτόφ προσπάθησαν να αντισταθούν στις απαιτήσεις του Πλεχάνοφ, αλλά τελικά υποχώρησαν. Τον Απρίλη το 1904 ο Τρότσκι αποχώρησε από την Ισκρα.12 Αυτή η αποξένωση συνοδεύτηκε από εντεινόμενες πολιτικές δια­ φορές ανάμεσα στον Τρότσκι και σε όλους τους ηγέτες των μενσεβί­ κων. Μετά το συνέδριο, επεδείκνυαν μια όλο και πιο έντονη τάση, σε αντίδραση στην αδιαλλαξία του Λένιν, να προσαρμόζονται προς τα δε­ -68-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ξιά, προς μια συμμαχία με τους αστούς φιλελεύθερους. Στις 8-9 Φλεβάρη του 1904 ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στη Ρωσία και την Ιαπωνία. Ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στο πόλε­ μο, ήταν η προσπάθεια της τσαρικής κυβέρνησης να καλλιεργήσει την πολεμική υστερία με σκοπό να εξουδετερώσει τις επαναστατικές κινή­ σεις. Ο πρωθυπουργός Πλέβε έφτασε στο σημείο να δηλώσει: «Χρεια­ ζόμαστε ένα μικρό, νικηφόρο πόλεμο για να αναστρέψουμε την παλίρ­ ροια της επανάστασης».13 Οι φιλελεύθεροι ήταν πολύ πρόθυμοι να παίξουν το παιχνίδι του τσαρισμού. Η πρώτη τους αντίδραση ήταν η έκφραση του πατριωτι­ σμού. Η εφημερίδα τους, η Osvobozhdenie (Απελευθέρωση) πρότεινε ως σύνθημα το «Ζήτω ο στρατός!». Οταν οι Γιαπωνέζοι απέδειξαν την ανώτερη πολεμική τους ικανότητα σε στεριά και θάλασσα, ο πατριωτι­ σμός των φιλελεύθερων έγινε κάπως λιγότερο ενθουσιώδης και απέ­ κτησε μια μετριοπαθή αντιπολιτευτική χροιά. Μετά την νίκη των Για­ πωνέζων στη μάχη του Λιαογιάνκ τον Ιούλη, η στάση των φιλελεύθε­ ρων έγινε πιο έντονη, αφού πλέον έγινε φανερό ότι η Ρωσία δεν επρόκειτο να κερδίσει τον πόλεμο και ότι η κυβέρνηση βρισκόταν σε αδιέξο­ δο. Τώρα, τα γενναία τέκνα της αριστοκρατίας και των μεσαίων τάξεων μπορούσαν να δείξουν το θάρρος τους. Η Osvobozhdenie έγραψε ότι «Η κατοχή της Μαντζουρίας κι η διέξοδος προς τη θάλασσα, είναι για τη Ρωσία μια σκέτη ανοησία από οικονομικής απόψεως».14 Η στάση των φιλελεύθερων απέναντι στον πόλεμο έγινε ντεφαιτιστική. Η ήττα θα αδυνάτιζε τον Τσάρο και θα υποχρέωνε το απολυταρχικό καθεστώς να κάνει παραχωρήσεις: «Ο ι Ιάπωνες» δήλωσε ένα φιλελεύθερος «δεν θα είναι αυτοί που θα μπουν στο Κρεμλίνο. Οι Ρώσοι θα μπουν».” Με αυξημένη την αυτοπεποίθησή τους οι φιλελεύθεροι ξεκίνησαν μια πολιτική καμπάνια χρησιμοποιώντας ως όχημά της τα «ζέμστβος» -τα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης. Εκεί εκφράζανε τα παράπονά τους και σχέδιασαν ένα πανεθνικό συνέδριο των ζέμστβος. Το συνέδριο έγινε τον Νοέμβρη και το ακολούθησαν «συμπόσια» στα οποία συμμετεί­ χαν φιλελεύθεροι γαιοκτήμονες, βιομήχανοι, καθηγητές πανεπιστη­ -69-

Τόνι Κλιφ μίων, δικηγόροι, γιατροί, οικονομολόγοι και άλλοι. Εκφωνήθηκαν μα­ κροσκελείς ομιλίες, συζητήθηκαν σχέδια συνταγματικής μεταρρύθμι­ σης, εκφράστηκαν διαμαρτυρίες. Ωστόσο, ο στόχος δεν ήταν η ανατρο­ πή του Τσαρισμού, αλλά το παζάρεμα μιας συμφωνίας μαζί του. Οι μενσεβίκοι υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό αυτά τα συμπόσια. Κάλεσαν τους εργάτες να υποστηρίξουν τους φιλελεύθερους, ενισχύοντας το θάρρος τους με αυτό τον τρόπο, και να αποφύγουν οποιαδήποτε ακραία δράση, μήπως και τρομάξουν οι φιλελεύθεροι. ΙΥ αυτό το σκοπό, οι εκδότες της Ισκρα έστειλαν μια επιστολή σε όλες τις κομματικές οργανώσεις η οποία δήλωνε ότι: «...στα πλαίσια του αγώνα κατά της απολυταρχίας και ιδιαίτε­ ρα στην παρούσα φάση του, η στάση μας απέναντι στη φιλελεύ­ θερη μπουρζουαζία καθορίζεται από το σκοπό να της ενσταλά­ ξουμε περισσότερο θάρρος και να την ωθήσουμε να συμφωνήσει με τα αιτήματα που προβάλει το προλεταριάτο υπό την ηγεσία της Σοσιαλδημοκρατίας». “ Ακολούθως, αφού είχε διατυπώσει αυτή τη θέση, ο Αξελροντ πρότεινε συγκεκριμένες τακτικές για την καμπάνια: πρέπει να γίνουν προ­ σπάθειες «...να φέρουμε τις μάζες σε άμεση επαφή με το συνέδριο των Ζέμστβος και να κατευθύνουμε τη διαδήλωση μπροστά στο κτί­ ριο όπου θα γίνεται το συνέδριο. Κάποιοι από τους διαδηλωτές μπαίνουν στην αίθουσα όπου διεξάγονται οι εργασίες και τη κα­ τάλληλη στιγμή, ένας εκπρόσωπός τους που έχει επιλεχθεί ειδικά γΓ αυτή τη περίπτωση, ζητάει την άδεια του συνεδρίου να διαβά­ σει μια δήλωση εκ μέρους των εργατών. Αν δεν δοθεί η άδεια, ο εκπρόσωπος διαμαρτύρεται έντονα για την άρνηση του συνεδρί­ ου, το οποίο μιλά εξ ονόματος του λαού, να ακούσει τη φωνή των γνήσιων εκπροσώπων του λαού. Η εκτελεστική επιτροπή πρέπει εκ των προτέρων να έχει πάρει μέτρα ούτως ώστε η εμφάνιση χιλιάδων εργατών έξω από το κτί­ ριο όπου θα συγκεντρώνονται οι εκπρόσωποι των Ζέμστβος και μερικών εκατοντάδων μέσα σε αυτό το κτίριο, δεν θα προκαλέσει πανικό στους συνέδρους και έτσι ντροπιασμένοι να αναζητήσουν - 70-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη την προστασία της αστυνομίας και των Κοζάκων, με αποτέλεσμα μια ειρηνική διαδήλωση να μετατραπεί σε μια άσχημη και βίαιη σύγκρουση, χάνοντας το πραγματικό της νόημα».17 Ο Μαρτίνοφ, εκπρόσωπος των μενσεβίκων, εξήγησε με παρόμοι­ ους όρους τη λογική πίσω από αυτή τη θέση στη μπροσούρα του «Δυο Δικτατορίες» (1904): «Η επερχόμενη επανάσταση θα είναι επανάσταση της αστικής τάξης... κι αυτό σημαίνει ότι... ότι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό θα εξασφαλίσει την κυριαρχία κάποιας ή όλων των αστι­ κών τάξεων... Αν ισχύουν τα παραπάνω, τότε είναι ξεκάθαρο ότι η επερχόμενη επανάσταση δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να υι­ οθετήσει πολιτικές μορφές που θα εναντιώνονται στη θέληση του συνόλου της αστικής τάξης, αφού αυτή θα είναι η κυρίαρχος του αύριο. Συνεπώς, αν ακολουθηθεί μια τακτική που απλά θα τρο­ μάζει τη πλειοψηφία των αστικών στοιχείων, αυτό θα σήμαινε ότι ο επαναστατικός αγώνας του προλεταριάτου θα έχει μόνο μια έκβαση -την παλινόρθωση της απολυταρχίας στην αρχική μορ­ φή της». Κατά συνέπεια, ο επαναστατικός στόχος έπρεπε να είναι: «τα πιο δημοκρατικά ‘κατώτερα’ στρώματα της κοινωνίας να αναγκάσουν τα ‘ανώτερα’ να οδηγήσουν την αστική επανάσταση στη λογική της κατά­ ληξη»." Εκείνη την περίοδο η μενσεβίκικη εφημερίδα Ισκρα εκτιμούσε ως εξής τους συσχετισμούς στη ρώσικη κοινωνία: «Τι αντικρίζουμε όταν κοιτάμε το στίβο της πάλης στη Ρωσία; Μόνο δυο δυνάμεις: τη τσαρική απολυταρχία και τη φιλελεύθερη αστική τάξη, με τη δεύτερη να είναι οργανωμένη και να διαθέτει τεράστιο ειδικό βάρος. Οι εργαζόμενες μάζες είναι κατακερματι­ σμένες και δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, δεν υπάρχουμε ως ανεξάρτητη δύναμη και κατά συνέπεια το καθήκον μας είναι η υποστήριξη της δεύτερης δύναμης, της φιλελεύθερης αστικής τά­ ξης. Πρέπει να την ενθαρρύνουμε και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να τη τρομάξουμε προβάλλοντας ανεξάρτητα συνθήματα του προλεταριάτου».1’ -7 1 -

Τόνι Κλιφ Για τ η ν Υπ οκ α τά σ τα σ η Προκαλεί έκπληξη το γεγονός, λοιπόν, ότι μέχρι τα τέλη του 1904 η στάση του Τρότσκι απέναντι στους μενσεβίκους ήταν μεσοβέζικη στη καλύτερη περίπτωση. Τον Αύγουστο του 1904 δημοσίευσε μια παμφλέτα εκατό πυκνογραμμένων σελίδων με τίτλο «Τα Πολιτικά μας Καθήκονταί». Την αφιέρωσε «στον αγαπητό δάσκαλό μου, Πάβελ Μπορίσοβιτς Αξελροντ» και επανειλημμένα στις σελίδες της ο Τρότσκι δηλω­ νόταν ως μενσεβίκος. Τόσο αυτή η παμφλέτα όσο κι η προηγούμενη, η «Εκθεση της Σιβηριανής Αντιπροσωπείας» δημοσιεύτηκε υπό την αιγί­ δα του κομματικού εκδοτικού μηχανισμού που βρισκόταν στα χέρια των μενσεβίκων. Η δεύτερη παμφλέτα είχε ακόμα πιο οξύ τόνο από την πρώτη. Σ ’ αυτήν ο Τρότσκι αποκήρυσσε τον Λένιν ως «αποτρόπαιο», «έκλυτο», «δημαγωγό», «μοχθηρό κι αποκρουστικό από ηθικής άπο­ ψης», «δικηγοράκο», «απωθητικά μοχθηρό», «επιδέξιο στατιστικολόγο». Παρόλο που εκείνη τη περίοδο ο Τρότσκι έσπαγε τους δεσμούς του με τους μενσεβίκους, σε ένα ζήτημα, αυτό της κομματικής οργάνω­ σης, συμφωνούσε απολύτως μαζί τους. Σ ’ ένα μεγάλο βαθμό ο Τρότσκι έγραψε τη παμφλέτα ως μια πολε­ μική στο «Ένα βήμα μπρος, δυο βήματα πίσω» του Λένιν. Ο Τρότσκι κατηγορεί τον Λένιν ότι η όλη του προσπάθεια έχει σκοπό να συσπει­ ρώσει την επαναστατική διανόηση σε μια μαρξιστική ορθοδοξία ενώ την ίδια στιγμή αντιμετωπίζει υποτιμητικά τους εργάτες σαν ένα απλό, παθητικό αντικείμενο χειραγώγησης. Βλέπει το παρελθόν της ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας κάτω από ένα διαφορετικό φως: η Ισκρα δεν αποτελούσε ένα βήμα προόδου σε σχέση με τον «οικονομισμό»: «Η οικονομίστικη’ περίοδος, αφορούσε άμεσα και αποκλειστι­ κά τη πάλη για επιρροή στις προλεταριακές μάζες, μια πάλη που δεν στρεφόταν κατά άλλων δημοκρατικών κομμάτων, αλλά ενά­ ντια στην έλλειψη κουλτούρας του ίδιου του προλεταριάτου και ενάντια στη βαρβαρότητα των πολιτικών συνθηκών της Ρωσίας. Η περίοδος της Ισκρα, από την άποψη του αντικειμενικού πολιτι­ κού νοήματος της, ήταν μια περίοδος πάλης για επιρροή πάνω - 72-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στην επαναστατική διανόηση».® «Η κριτική του οικονομισμου και των λαϊκίστικων, τρομοκρατι­ κών και εθνικιστικών προκαταλήψεων, κατέλαβε τη μερίδα του λέοντος στη δουλειά της Ισκρα... Η Ισκρα δεν ήταν μια εφημερίδα πολιτι­ κής, ήταν μια εφημερίδα πολεμικής... Με τη πάλη της ενάντια στον λαϊκισμό, τη τρομοκρατία και τον εθνικισμό, η Ισκρα έδειξε στη δια­ νόηση το δρόμο του αγώνα για τα ιστορικά συμφέροντα του προλετα­ ριάτου. Αυτό που κυριαρχούσε στην Ισκρα δεν ήταν ο σκοπός να οριο­ θετήσει πολιτικά το προλεταριάτο, αλλά να αποσαφηνίσει στη διανόη­ ση τα ιστορικά συμφέροντα αυτής της τάξης [του προλεταριάτου]... Δεν επεξεργάστηκε τις τακτικές του πολιτικά αυτόνομου προ­ λεταριάτου... απλά έδειξε στην επαναστατική διανόηση την ανα­ γκαιότητα για μια τέτοια αυτόνομη πολιτική».21 Η Ισκρα χειραγώγησε το προλεταριάτο: «Η θεωρία της πολιτικής ανάπτυξης του προλεταριάτου δεν μπορεί να υποκαθιστά το πολιτικά ανεπτυγμένο προλεταριά­ το».0 Παραπέρα, υποστήριζε ο Τρότσκι, η αντίληψη του Λένιν για το κόμμα ήταν μια απλή συνέχεια της παλιάς παράδοσης της Ισκρα η οποία σε γενικές γραμμές αντιμετώπιζε το κόμμα «ως ένα τεχνικό μη­ χανισμό για την απαραίτητη διάδοση έντυπου υλικού». Ομως, «Ο μηχανισμός, προσαρμοσμένος με εξαιρετική επιτυχία στη διανομή της επαναστατικής φιλολογίας, αποδείχτηκε εντελώς άχρηστος στο ρόλο του ρυθμιστή της ζωντανής επαναστατικής ενέργειας των μαζών». “ «Η κληρονομιά της Ισκρα είναι η παραμέληση των σκοπών της αυτόνομης δραστηριότητας του προλεταριάτου».24 Αποκομμένος από τις μάζες, γράφει ο Τρότσκι, και αντιμετωπίζο­ ντας υποτιμητικά το προλεταριάτο, ο Λένιν κι οι υποστηρικτές του κα­ ταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι εργάτες πρέπει να κρατηθούν έξω από την πολιτική, στα χέρια των φιλελεύθερων. «Η ομάδα των επαγγελματιών επαναστατών’ δεν βάδιζε επικε­ - 73-

Τόνι Κλιφ φαλής του συνειδητού προλεταριάτου, δρούσε (όσο δρούσε) στη θέση αυτού του προλεταριάτου».25 Παρόλο που η θέση του Λένιν βρισκόταν στον αντίποδα του «οικονομίστικου υποκαταστισμού», συνεχίζει ο Τρότσκι, μοιραζόταν κι οι δυο την ίδια περιφρόνηση προς την εργατική τάξη. Και οι δυο θεωρού­ σαν ότι οι εργάτες είναι ανίκανοι να μπουν σε πολιτική δράση, ο ορίζοντάς τους ήταν περιορισμένος και καθορισμένος αποκλειστικά από τις άμεσες ανάγκες τους. «Η παραίτηση των οικονομιστών’ από την πολιτική όπως και η πολιτική υποκατάστασης’ των αντιπάλων τους, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια απόπειρα του νεαρού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος να 'ξεγελάσει' την ιστορία... Αν οι οικονομιστές’ αφοπλίζονται μπροστά στο μέγεθος του σκοπού τους και αρκούνται στο ταπεινό ρόλο εκείνων που βαδί­ ζουν στην ουρά της ιστορίας, οι ‘πολιτικοί,’ από την άλλη πλευρά, έχουν λύσει το πρόβλημα προσπαθώντας να κάνουν την ιστορία ουρά τους».16 Ο σκοπός του Λένιν ήταν το χτίσιμο μιας «ορθόδοξης θεοκρατίας» η οποία «θα σκέφτεται για λογαριασμό του προλεταριάτου και θα το υποκαθιστά πολιτικά».27 Ο Τρότσκι έγραφε: «Ζήτω η αυτόβουλη δρά­ ση του προλεταριάτου! Κάτω η πολιτική υποκατάσταση!».® Η αυτόβουλη δράση της εργατικής τάξης θα ανέβαζε το επίπεδο της συνείδησής της ούτως ώστε να εκπληρώσει τις ιστορικές ανάγκες της: «Ο μαρξισμός διδάσκει ότι τα συμφέροντα του προλεταριάτου καθορίζονται από τις αντικειμενικές συνθήκες της ύπαρξής του. Αυτά τα συμφέροντα είναι τόσο ισχυρά και τόσο αναπόφευκτα ώστε τελικά υποχρεώνουν το προλεταριάτο να τα εισάγει στο βα­ σίλειο της συνείδησης, δηλαδή, να κάνει την κατάκτηση των αντι­ κειμενικών συμφερόντων, υποκειμενικό σκοπό του».” Το ότι ο Λένιν στηριζόταν σε μια πολιτική υποκατάστασης, είχε και συνέπειες στο εσωκομματικό καθεστώς: «Στην εσωτερική πολιτική ζωή του κόμματος αυτές οι μέθοδοι οδηγούν... σε μια κατάσταση όπου ο κομματικός μηχανισμός - 74-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη υποκαθιστά’ το κόμμα, η κεντρική επιτροπή υποκαθιστά το κομ­ ματικό μηχανισμό και στο τέλος ο δικτάτορας υποκαθιστά την κεντρική επιτροπή».30 Ποιος ήταν ο παράγοντας που οδήγησε τους ισκριστές στην πολιτική της υποκατάστασης; «πως μπορούμε να εξηγήσουμε το φαινόμενο, όπου οι υποκαταστασιακές μέθοδοι -η υποκατάσταση του προλεταριάτουεφαρμόστηκαν με τις πιο διαφορετικές μορφές καθ’ όλη την πε­ ρίοδο της Ισκρα, κι ωστόσο δεν ξεσήκωσαν την κριτική στις τά­ ξεις των ισκριστών; Αυτό που καθόρισε την δράση της Ισκρα, ήταν ότι η πάλη της για το προλεταριάτο, για τις αρχές του, για το τελικό σκοπό του, διεξάχθηκε στο περιβάλλον της επαναστα­ τικής διανόησης».31 Η απάντηση στις πολιτικές της υποκατάστασης ήταν σύμφωνα με τον Τρότσκι το αυθόρμητο: «...η ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας οδηγεί αυθόρμητα το προλεταριάτο να διαμορφωθεί πολιτικά. Οι αντικειμενικές τάσεις αυτής της διαδικασίας αποκτούν τη πιο ξεκάθαρη έκφρασή τους στον επαναστατικό, δηλαδή τον μαρξιστικό, σοσιαλισμό».32 Από τη σκέψη του Τρότσκι διέφευγε πλήρως η σημασία των ιδεών που διατύπωσε ο Λένιν στο «Τ ι να κάνουμε;» Δεν είχε συλλάβει διαλε­ κτικά τις επιπτώσεις που έχει ο καπιταλισμός στη συνείδηση της εργα­ τικής τάξης. Κατά την άποψη του Λένιν, όπως έχει τονιστεί, ο ίδιος ο καπιταλι­ σμός τείνει να οργανώνει προς την ταξική πάλη την εργατική τάξη. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, υπονομεύει συνεχώς την ενότητα της εργατι­ κής τάξης, προκαλώντας φυγόκεντρες δυνάμεις. Ο καθημερινός αγώ­ νας για τα άμεσα οικονομικά αιτήματα ενώνει τμήματα της τάξης, όμως αυτή η ενότητα δεν διαρκεί: στην πραγματικότητα πολύ συχνά, η οικονομική πάλη εμποδίζει την ενότητα της τάξης ως σύνολο. Η διαλε­ κτική αντίθεση ανάμεσα στις δυνάμεις που ωθούν στην ενότητα και εκείνες που την υπονομεύουν, δημιουργεί την ανάγκη για ένα επανα­ στατικό κόμμα μιας μειοψηφίας -κάποιες φορές πολύ μικρής μειοψη­ -75-

Τόνι Κλιφ φίας- της εργατικής τάξης. Χωρίς μια τέτοια οργάνωση, με την σαφή ιδεολογική της οριοθέτηση και πειθαρχία, οι σοσιαλιστές θα καταλή­ ξουν να είναι η «ουρά» της τάξης, που επηρεάζεται από ένα σωρό ιδέες, ενώ η πλειοψηφία της καθορίζεται από τις κυρίαρχες ιδέες της κοινω­ νίας, δηλαδή τις ιδέες της αστικής τάξης. Στην αντίληψη του Λένιν για το κόμμα δεν υπάρχει τίποτα το ελιτίστικο ή το υποκαταστασιακό.

Για ένα π λ α τύ , μαζικό κόμμα Για τον Τρότσκι η εναλλακτική λύση σε οργανωτικό επίπεδο απέ­ ναντι στην λογική υποκατάστασης του Λένιν, ήταν η προοπτική του Αξελροντ για «πλατύ κόμμα» στα πρότυπα των ευρωπαϊκών Σοσιαλ­ δημοκρατικών κομμάτων. Ένα τέτοιο κόμμα θα έπρεπε να συμπεριλαμ­ βάνει στις γραμμές του όχι μόνο το προχωρημένο τμήμα της τάξης, αλ­ λά και εργάτες με πολύ διαφορετικά επίπεδα συνείδησης: «Είναι ξεκάθαρο ότι το κόμμα μας θα σχηματίζει πάντοτε μια σειρά ομόκεντρους κύκλους, που από το κέντρο προς τα έξω θα περιλαμβάνουν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων και θα έχουν χα­ μηλότερο επίπεδο συνείδησης. Τα πιο συνειδητά και εκ τούτου τα πιο επαναστατικά στοιχεία θα αποτελούν πάντοτε μια ‘μειο­ ψηφία’ στο κόμμα μας. Και αυτό μπορούμε να το εξηγήσουμε μό­ νο με την πίστη μας στο ότι η κοινωνική επανάσταση είναι ο προ­ ορισμός της εργατικής τάξης και ότι στο ιστορικό κίνημα του προλεταριάτου ταιριάζουν καλύτερα οι επαναστατικές ιδέες».13 Συγκρίνετε το παραπάνω απόσπασμα με τη διατύπωση του Λένιν: «Το να δηλώνει κανείς ότι είμαστε το κόμμα της τάξης ως δι­ καιολογία για την οργανωτική χαλαρότητα, ως δικαιολογία για τη σύγχυση της οργάνωσης με την αποδιοργάνωση, σημαίνει ότι ξεχνά τη διάκριση ανάμεσα στην πρωτοπορία και τις μάζες που έλκονται από αυτήν, σημαίνει ότι ξεχνά το διαρκές καθήκον της πρωτοπορίας να ανεβάζει όλο και πλατύτερα στρώματα στο δικό της ανώτερο επίπεδο, σημαίνει απλά ότι αυταπατάται και κλείνει τα μάτια στο πόσο πελώριοι είναι οι σκοποί μας, σημαίνει ότι υποβιβάζει αυτούς τους σκοπούς».34 - 76-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Στο «Τα Πολιτικά μας Καθήκοντα», η έννοια του συγκεντρωτι­ σμού διαφέρει κατά πολύ από αυτήν που είχε υποστηρίξει ο Τρότσκι στη διάρκεια του Δεύτερου Συνεδρίου. Τώρα έδινε στο συγκεντρωτι­ σμό την έννοια του οργανωτικού «συντονισμού» (soglasovanie) κι όχι της κεντρικής ηγεσίας: «στην παρούσα, κρίσιμη στιγμή, ο στόχος που χρειάζεται να υλοποιήσουμε... είναι να πάρουμε όλα τα στοιχεία οργά­ νωσης που υπάρχουν και να τα ενώσουμε σε μια συστηματική, συγκε­ ντρωτική δράση, χωρίς διασπορά ή ...αποκλίσεις».15 Ο Τρότσκι παλεύοντας τον συγκεντρω τισμό του Λ ένιν, στην πραγματικότητα πάλευε με ένα σκιάχτρο. Δεν έπαιρνε υπόψη του τα λόγια που είχε πει ο Λένιν το 1903: το «Γενικό Επιτελείο» του κόμμα­ τος πρέπει «να υποστηρίζεται πραγματικά από τη καλή και συνειδητή θέληση του στρατού που ακολουθεί και την ίδια στιγμή καθοδηγεί το γενικό επιτελείο».34 Για τον Λένιν, φυσικά, ο συγκεντρωτισμός ήταν ένα μέσο για το ξεπέρασμα του κατακερματισμού τόσο στο κόμμα όσο και στη τάξη, μιας και ο κατακερματισμός αναπαράγεται αυθόρμητα από τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός ενώνει τους εργάτες και την ίδια στιγμή τους διαιρεί (με βάση τον τόπο που ζούνε, τον κλάδο που εργά­ ζονται, το φύλο τους, την καταγωγή ή το χρώμα τους και πολλά άλλα). Στην αντίληψη του Λένιν για το κόμμα, ο Τρότσκι αντιπαραθέτει τις απόψεις του Αξελροντ: «Στην μια περίπτωση έχουμε ένα κόμμα που σκέφτεται για λο­ γαριασμό του προλεταριάτου, που υποκαθιστά το προλεταριάτο, και στην άλλη έχουμε ένα κόμμα που εκπαιδεύει πολιτικά και κι­ νητοποιεί το προλεταριάτο ώστε να ασκήσει την πίεσή του στη θέληση όλων των πολιτικών ομάδων και κομμάτων. Αντικειμενι­ κά. αυτά τα δυο συστήματα δίνουν πολύ διαφορετικά αποτελέ­ σματα».37

Ξα ν ά για τ ο ν Μ πολσεβικισμό και τ ο ν Γιακωβινισμό Στη διάρκεια του συνεδρίου ο Τρότσκι είχε αποκρούσει τη ρετσινιά του «γιακωβινισμού» που απέδιδαν στην Ισκρα οι «οικονομιστές». Τώ- 77-

Τόνι Κλιφ ρο, χρησιμοποίησε αυτή την κατηγορία ενάντια στον Λένιν. Το τελευ­ ταίο κεφάλαιο του «Τα Πολιτικά μας Καθήκοντα» έχει τίτλο «Γιακωβινισμός και Σοσιαλδημοκρατία». Ο Τρότσκι στηρίζει το κατηγορητήριό του σε ένα απόσπασμα του «Ένα Βήμα μπρος, Δυο Βήματα πίσω»: «Ενας Γιακωβίνος που ταυτίζεται πλήρως με την οργάνωση του προλε­ ταριάτου -ενό ς προλεταριάτου με συνείδηση των ταξικών συμφερό­ ντων του- αυτός είναι ένας επαναστάτης σοσιαλδημοκράτης».38 Ο Τρότσκι παραθέτει αυτή τη φράση για να υποστηρίξει ότι ο Λέ­ νιν δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στους αστούς επαναστάτες Γιακωβίνους και τους προλεταριακούς Σοσιαλδημοκράτες. Αν ο Τρότσκι πα­ ράθετε και την επόμενη πρόταση του Λένιν, τότε η επιχειρηματολογία του θα κατέρρεε. «Ενας Γιρονδίνος που αναστενάζει για τους καθηγη­ τές και τα γυμνασιόπαιδα, που φοβάται το προλεταριάτο και που ποθεί την απόλυτη αξία των δημοκρατικών αιτημάτων, αυτός είναι ένας οπορτουνιστής».39 Πολλά χρόνια αργότερα, ο Τρότσκι ειρωνευόταν την «πανσοφία» του όταν δασκάλευε τον Λένιν: «...ότι η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια μικροαστική επανάστα­ ση ενώ η δική μας θα είναι προλεταριακή, ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος επιστροφής στο παρελθόν, στους Γιακωβίνους κλπ... Δεν χρειάζεται να επισημάνουμε το γεγονός ότι ο Λένιν διέθετε μια κατανόηση για τις διαφορές ανάμεσα στον 18ο και τον 20ο αιώ­ να, ανάμεσα στους αβράκωτους’ και τους βιομηχανικούς εργάτες, εξίσου καλή με τη δική μας. Παρόλα αυτά, είχε απόλυτο δίκιο να ακολουθεί το νήμα της ιστορικής συνέχειας από τους ΓΙακωβί­ νους στο μπολσεβικισμό»" Η αναλογία ανάμεσα στους Γιακωβίνους και τους Γιρονδίνους από τη μια, με την επαναστατική και την οπορτουνιστική πτέρυγα του διε­ θνούς σοσιαλιστικού κινήματος από την άλλη, είχε χρησιμοποιηθεί πολλές φορές. Ο σκοπός αυτής της σύγκρισης, φυσικά, δεν ήταν η ταύ­ τιση του Γιακωβινισμού με τον επαναστατικό σοσιαλισμό. Η αναλογία είχε ως σκοπό την υπογράμμιση ενός και μόνο πράγματος: οι επανα­ στάτες σοσιαλιστές, όπως κι οι Γ Ιακωβίνοι, ήταν αδιάλλακτοι ενώ οι - 78-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη οπορτουνιστές έπαιρναν το δρόμο της συμφιλίωσης και του συμβιβα­ σμού, όπως είχαν κάνει κι οι Γιρονδίνοι. Η αστική κι η προλεταριακή επανάσταση έχουν μια σειρά κοινά χαρακτηριστικά. Αρκεί να διαβάσει κανείς την «Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης» του Τρότσκι, με τις επανειλημμένες αναφορές στις ομοιότητες με τη Γαλλική Επανάσταση. Πολλές από τις μεθόδους των δυο επαναστάσεων ήταν παρόμοιες, αν και το περιεχόμενό τους ήταν ριζικά διαφορετικό. Δεν ήταν ο Λένιν, αλλά ο Τρότσκι εκείνος που συχνά έτεινε να το παρακάνει στη χρήση των ιστορικών αναλογιών, προσπαθώντας να τους αποδώσει μεγαλύ­ τερο βάθος από αυτό που πραγματικά είχαν. Ο Λένιν ποτέ δεν ξέχασε ότι οι αναλογίες πρέπει να χρησιμοποιούνται μέσα στα πολύ αυστηρά προσδιορισμένα πλαίσια που τους ταιριάζουν. Ωστόσο, ο Τρότσκι συνέχισε την επίθεση στηριζόμενος στην ανα­ λογία του Λένιν με τους Γιακωβίνους. Εξαιτίας των περιορισμών που έθετε η εποχή της, η Γαλλική Επανάσταση μπορούσε να εδραιώσει μό­ νο μια αστική κοινωνία. Ο Γιακωβινισμός -αυτό το «ανώτατο όριο μα­ ξιμαλισμού που ήταν ικανή να φτάσει η αστική κοινωνία»- επεδίωκε τη διαιώνιση του μισο-εξισωτικού απόγειου της επανάστασης το οποίο δεν ήταν συμβατό με την ιστορική ανάπτυξη. «Οι ΓΙακωβίνοι ήταν ουτοπιστές. Έθεσαν στον εαυτό τους το στόχο να εγκαθιδρύσουν μια δημοκρατία ορθολογισμού και ισό­ τητας Ήθελαν μια εξισωτική δημοκρατία που θα στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, μια δημοκρατία ορθολογισμού και αρετής στα πλαίσια της εκμετάλλευσης μιας τάξης από μια άλλη. Μπλέ­ χτηκαν σε μια αντίθεση γιγάντιων διαστάσεων και για να τη λύ­ σουν κατέφυγαν στη βοήθεια της γκιλοτίνας». Το όνειρο των Γιακωβίνων το υπονόμευε η ίδια η ιστορική ανά­ πτυξη: «Για να διατηρήσουν την εξουσία οι Γιακωβίνοι, η ιστορία έπρεπε να σταματήσει. Γιατί κάθε βήμα προς τα μπρος έφερνε σε σύ­ γκρουση τα διαφορετικά στοιχεία που τους στήριζαν και κατά αυ­ τό τον τρόπο υπονομευόταν η επαναστατική θέληση που ενσάρ­ κωναν οι Ορεινοί. Οι Γιακωβίνοι δεν μπορούσαν να πιστέψουν -7 9 -

Τόνι Κλιφ και δεν πίστευαν ότι η Αλήθεια' τους θα συνέχιζε να κερδίζει έδα­ φος όσο περνούσε ο χρόνος. Τα γεγονότα αποδείκνυαν ότι πα­ ντού, από κάθε χαραμάδα της κοινωνίας, πρόβαλαν οι ιντριγκαδόροι, οι υποκριτές, οι αριστοκράτες, οι μετριοπαθείς.’ Αυτοί που χτες ήταν ειλικρινείς πατριώτες και πραγματικοί ΓΙακωβίνοι, σή­ μερα εμφανίζονταν ως διστακτικοί. Η εφαρμογή της κατάστα­ σης πολιορκίας’ και το τράβηγμα των διαχωριστικών γραμμών από τη γκιλοτίνα με σκοπό τη διατήρηση της επαναστατικής ορ­ μής, αυτές ήταν οι τακτικές που υπαγόρευε στους Γιακωβίνους το ένστιχτο της πολιτικής αυτοσυντήρησής τους...» Η φιλοσοφία των Γιακωβίνων ήταν ακραία ιδεαλιστική: «Πίστευαν στην απόλυτη δύναμη της Ιδέας, της Αλήθειας. ’Ξέ­ ρω μόνο δυο κόμματα’ είπε ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος σε μια από τις τελευταίες μεγάλες ομιλίες του, στις 8 του Θερμιδόρ, το κόμμα των καλών πολιτών και το κόμμα των κακών! Μαζί με την απόλυτη πίστη στη μεταφυσική ιδέα πήγαινε κι η πλήρης δυσπι­ στία απέναντι στους πραγματικούς ανθρώπους. Η Ύποψία’ έγινε η αναπόφευκτη μέθοδος υπηρέτησης της Αλήθειας...» Ο ι Γιακωβίνοι κατέφυγαν στον Τρόμο για να αντισταθούν στην πραγματικότητα: «Το μόνο που τοποθέτησαν οι Γιακωβίνοι ανάμεσα στους εαυ­ τούς τους και τη μετριοπάθεια ήταν η γκιλοτίνα. Η λογική της κί­ νησης των τάξεων στρεφόταν εναντίον τους, γι’ αυτό προσπάθη­ σαν να την αποκεφαλίσουν. Επρόκειτο για μια τρέλα: ήταν μια πολυκέφαλη Αερναία Ύδρα, και τα κεφάλια της αρετής και της αλήθειας γίνονταν όλο και πιο σπάνια. Οι ’εκκαθαρίσεις’ των ΓΙα­ κωβίνων αποδυνάμωσαν τους ίδιους. Η γκιλοτίνα ήταν μόνο το μηχανικό μέσο για τη πολιτική τους αυτοκτονία, όμως αυτή η αυ­ τοκτονία αποτελούσε τη μοναδική μοιραία διέξοδο από μια απελπιστική ιστορική κατάσταση».41 Η αντίληψη του Λένιν για το ρόλο της επαναστατικής Σοσιαλδη­ μοκρατίας, υποστήριζε ο Τρότσκι, ήταν όμοια με την αντίληψη που εί­ χαν οι Γιακωβίνοι για το δικό τους ρόλο. Σύμφωνα με τον Τρότσκι, οι Γιακωβίνοι του Λένιν δεν θα χαρίζονταν ούτε στον Μαρξ:

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη «Δεν χωρά καμιά αμφιβολία ότι όλο το διεθνές κίνημα του προ­ λεταριάτου θα καθόταν στο εδώλιο του επαναστατικού δικαστη­ ρίου κατηγορούμενο για μετριοπάθεια και η λεόντειος κεφαλή του Μαρξ θα ήταν η πρώτη που θα έπεφτε από το χτύπημα της γκιλοτίνας»." Ο Λένιν δεν επεδίωκε τη δικτατορία του προλεταριάτου, έγραφε ο Τρότσκι, αλλά τη δικτατορία πάνω στο προλεταριάτο. «Δικτατορία πάνω στο Προλεταριάτο» είναι ο τίτλος του τελευταίου τμήματος στο κατα­ ληκτικό κεφάλαιο της μπροσούρας.* «...η δικτατορία πάνω στο προλεταριάτο δεν είναι η αυτόβου­ λη δράση της εργατικής τάξης η οποία έχει πάρει στα χέρια της τη μοίρα της κοινωνίας, αλλά μια πανίσχυρη διοικητική οργάνω­ ση’ που κυβερνά το προλεταριάτο και μέσω αυτού όλη τη κοινω­ νία, διασφαλίζοντας, υποτίθεται, τη μετάβαση στο σοσιαλισμό»." Ο Τρότσκι αντιπαραθέτει στην υποτιθέμενη επιδίωξη της δικτατο­ ρίας πάνω στο προλεταριάτο του Λένιν, μια ιδιαιτέρως «ελευθεριακή» -εννοεί ιδεαλιστική- εικόνα της δικτατορίας του προλεταριάτου. Σ ’ αυ­ τό το σημείο ακολουθεί όντως την περιγραφή που είχε κάνει στο Δεύ­ τερο Συνέδριο. Γράφει: «Οι σκοποί του νέου καθεστώτος θα είναι τόσο σύνθετοι, ώστε μπορούν να επιτευχθούν μόνο δια μέσου της αντιπαράθεσης διά­ φορων μεθόδων οικονομικής και πολιτικής ανασυγκρότησης, δια μέσου μακρών αντιπαραθέσεων’ και συστηματικής διαπάλης όχι μοναχά ανάμεσα στο κόσμο του σοσιαλισμού και τον κόσμο του καπιταλισμού αλλά και ανάμεσα στα διαφορετικά ρεύματα του ίδιου του σοσιαλισμού, ρεύματα τα οποία θα εμφανιστούν αναπό­ φευκτα μόλις η προλεταριακή δικτατορία θέσει για επίλυση δεκά­ δες και εκατοντάδες ανεπίλυτα προβλήματα. Καμιά ‘ισχυρή ορ­ γάνωση με κύρος' δεν θα σταθεί ικανή να καταπνίξει αυτά τα ρεύ­ ματα και τις αντιπαραθέσεις... διότι είναι απολύτως προφανές το γεγονός ότι ένα προλεταριάτο το οποίο είναι ικανό να ασκήσει τη δικτατορία του στη κοινωνία, δεν θα ανεχτεί καμιά δικτατορία *

Αυτό το υποκεφάλαιο περικόπηκε χωρίς εξήγηση στην αγγλική έκδοση - 81 -

Τόνι Κλιφ πάνω στο ίδιο».44 Ο Τρότσκι αγνοεί, σε αυτό το σημείο, τη πιθανότητα, ‘διαφορετικά ρεύματα του ίδιου του σοσιαλισμού’ να φτάσουν να εκφράζουν τη σύ­ γκρουση αντίθετων ταξικών συμφερόντων που μπορούσαν να οδηγή­ σουν σε εμφύλιο πόλεμο, υποχρεώνοντας έτσι τη δικτατορία του προ­ λεταριάτου να λάβει μέτρα ακραίας σκληρότητας. Επίσης, παραβλέπει εντελώς τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσει η δικτατορία του προλεταριάτου σε μια χώρα όπου η εργατική τάξη αποτελεί τη μειοψη­ φία -και μάλιστα τη μικρή μειοψηφία- του πληθυσμού. Στα κείμενα του Τρότσκι ενάντια στη λογική της υποκατάστασης υπάρχει, ωστόσο, ένα σημαντικό στοιχείο αλήθειας. Ο κίνδυνος της υποκατάστασης είναι πραγματικός και πηγάζει από τις ίδιες κοινωνι­ κές, πολιτιστικές και πολιτικές συνθήκες που επιβάλλουν την αναγκαι­ ότητα ενός επαναστατικού κόμματος και της δικτατορίας του προλε­ ταριάτου. Όπως επεσήμανε ο ίδιος με λαμπρό τρόπο, στο βιβλίο πάνω στο οποίο εργαζόταν λίγο προτού δολοφονηθεί: «Βεβαίως, υπάρχουν ποικίλοι κίνδυνοι στην ίδια τη διαδικασία της αυστηρής διαλογής και επιλογής ανθρώπων με προωθημένες απόψεις και της συγκρότησής τους σε μια σφιχτή, συγκεντρωτική οργάνωση. Όμως, οι ρίζες αυτών των κινδύνων δεν θα εντοπι­ στούν ποτέ στη λεγάμενη αρχή’ του συγκεντρωτισμού. Αντίθετα, πρέπει να αναζητηθούν στην έλλειψη ομοιογένειας και την καθυ­ στέρηση των εκμεταλλευόμενων -δηλαδή στις γενικές κοινωνι­ κές συνθήκες που κάνουν αναγκαία την συγκεντρωτική ηγεσία της πρωτοπορίας της τάξης».45 Ο κίνδυνος της υποκατάστασης μπορεί να αποφευχθεί - χωρίς αυ­ τό να οδηγήσει στο άλλο άκρο, στη πολιτική της «ουράς» - μόνο αν μια οργάνωση οδηγεί την τάξη, στηριζόμενη στα πιο προχωρημένα τμήμα­ τά της, χωρίς να προχωρά τόσο πολύ γρήγορα ώστε να εξαφανίζεται από τον ορίζοντα αυτών των τμημάτων. Η αντίληψη του Λένιν για το επαναστατικό κόμμα αναφέρεται σε μια οργάνωση που οδηγεί την ερ­ γατική τάξη, δεν την περιορίζει ούτε τη στραγγαλίζει. - 82 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Στα χρόνια που θα ακολουθούσαν, ο Τρότσκι θα ασκούσε ανελέη­ τη αυτοκριτική για τη στάση που κράτησε απέναντι στην άποψη του Λένιν για το κόμμα. Στην αυτοβιογραφία του κάνει την ακόλουθη εκτί­ μηση: «Η ρήξη μου με τον Λένιν έγινε σε αυτό που μπορεί να θεωρη­ θεί ηθική’ ή ακόμα και προσωπική βάση. Όμως, αυτό ήταν μόνο η επιφάνεια. Κατά βάθος, η ρήξη είχε πολιτικά αίτια μια επιφανεια­ κή έκφραση των οποίων ήταν η διαφορά στις οργανωτικές μεθό­ δους. Θεωρούσα τον εαυτό μου υποστηριχτή του συγκεντρωτι­ σμού, ωστόσο δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι εκείνη τη περίοδο δεν κατανοούσα πλήρως το πόσο πολύ το επαναστατικό κόμμα θα χρειαζόταν σε έντονο βαθμό και επιτακτικά τον συγκεντρωτι­ σμό, για να οδηγήσει εκατομμύρια ανθρώπους στον πόλεμο ενα­ ντίον της παλιάς τάξης πραγμάτων».44

Τόνι Κλιφ

5 Μια εξήγηση τη ς ρήξης ανάμεσα σ το ν Λένιν και το ν Τρότσκι

Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την επιμονή, επί τόσα χρόνια, του Τρότσκι στη διαφωνία του με τον Λένιν; Γιατί ήταν ένας συμφιλιωτής που προσπαθούσε να ενώσει τους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους; Η απορία είναι εύλογη, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε ότι το 1917, στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και ουσιαστικά μέχρι το τέλος της ζω­ ής του, ο Τρότσκι εφάρμοζε με συνέπεια στη δράση του τις αντιλήψεις του Λένιν για τον ηγετικό ρόλο του κόμματος. Έχουμε ήδη αναφερθεί στο νεαρό της ηλικίας του την περίοδο του Δεύτερου Συνεδρίου και στη βαθιά εντύπωση που του έκαναν οι βετεράνοι -ιδιαίτερα η Ζάσου­ λιτς και ο Αξελροντ. Αναφερθήκαμε επίσης στον αντίχτυπο που είχε η εχθρική στάση του Πλεχάνοφ, που στο συνέδριο ήταν σύμμαχος του Λένιν. Όμως, τα παραπάνω δεν μπορούν να εξηγήσουν τα χρόνια της συνεχούς διαφωνίας με τον Λένιν στο ζήτημα του κόμματος. Μια σειρά παράγοντες έπαιξαν ρόλο. Πρώτον, η διάσπαση ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μεν­ σεβίκους δεν ήταν ένα μονόπρακτο έργο. Εν συντομία, η ιστορία της σχέσης ανάμεσα στις δυο πτέρυγες είναι η ακόλουθη: Ιούλης-Αύγουστος 1903: επίσημη διάσπαση Ανοιξη 1905: πραγματική διάσπαση 1906-7: ημι-ενότητα

-84-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη 1908-9: διάσπαση 1910: ημι-ενότητα 1912: οριστική διάσπαση Σε ένα άλλο κείμενο έχω περιγράφει τους δισταγμούς του ίδιου του Λένιν μετά το Δεύτερο Συνέδριο: «Από τα γραπτά του Λένιν εκείνης της περιόδου φαίνεται ότι ούτε κι ο ίδιος δεν ήταν ξεκάθαρος για τη σημασία και το βάθος της διάσπασης. Η αβεβαιότητά του αποκαλύπτεται εν μέρει από το γεγονός ότι το τμήμα των Απάντων του που καλύπτει αυτή την περίοδο περιέχει έναν απίστευτο αριθμό γραμμάτων που δεν στάλθηκαν, λόγων που δεν εκψωνήθηκαν και άρθρων που γρά­ φτηκαν πρόχειρα αλλά δεν δημοσιεύτηκαν. Από αυτά που βγή­ καν στο φως της δημοσιότητας φαίνεται πως δεν περίμενε ότι η διάσπαση με τους μενσεβίκους θα κράταγε πολύ και πως δεν θε­ ωρούσε σωστή τη διάσπαση του κόμματος για ασήμαντα’ θέμα­ τα.... Εξι μήνες μετά το Συνέδριο έγραψε: ‘Οι διαφωνίες που χωρίζουν αυτή τη στιγμή τις δυο πτέρυγες ανάγονται κυρίως όχι σε ζητήματα προγράμματος ή τακτικής, αλ­ λά μόνο σε οργανωτικά ζητήματα Τα οργανωτικά ζητήματα εί­ ναι βέβαια λιγότερο βασικά απ’ ότι τα ζητήματα προγράμματος και τακτικής1 Ο Λένιν αμφιταλαντεύονταν για μήνες. ...Ήταν μόνο έπειτα από έξι μήνες |από το Συνέδριο] που ο Λέ­ νιν κατέληξε στο συμπέρασμα πως η διάσπαση ήταν αναγκαία και επιβεβλημένη. Σταμάτησε να αμφιταλαντεύεται και πρόβαλε το επιχείρημα ότι η διάσπαση ήταν μια αντανάκλαση των διαφο­ ρών μεταξύ της προλεταριακής πλευράς από τη μια και της μικροαστικής-διανοουμενίστικης πλευράς του κόμματος από την άλλη».1 Ξανά και ξανά, συναντάει κανείς στην ηγεσία της μπολσεβίκικης φράξιας συμφιλιωτές που έπαιρναν το πάνω χέρι από τον Λένιν. Παρό­ λο που η Κ.Ε που έκλεξε το Δεύτερο Συνέδριο αποτελούταν ολοκλη­ ρωτικά από μπολσεβίκους, ήταν σε αντλιθεση με την αδιαλλαξία του Λένιν απέναντι στους μενσεβίκους. Μήνες πέρασαν με ανταλλαγή δη­

-85-

Τόνι Κλιφ κτικών επιστολών ανάμεσα στα μέλη της, μέχρι που, φτάνοντας το κα­ λοκαίρι του 1904, ο Λένιν ουσιαστικά είχε τεθεί εκτός Κ.Ε, παρόλο που τυπικά συνέχιζε να είναι μέλος της. Τον Ιούλη του 1904 η Κεντρική Επιτροπή προχώρησε προς ένα συμβιβασμό με τους μενσεβίκους. Σε μια ανακοίνωσή της, που δημοσιεύτηκε στην Ισκρα, η Κ.Ε αναγνώριζε την εξουσία της συντακτικής επιτροπής -πέντε μέλη, όλοι μενσεβίκοικαλούσε τον Λένιν να ενταχθεί σε αυτήν και αποκήρυσσε την εκστρα­ τεία του για τη σύγκλιση ενός νέου, τρίτου, συνεδρίου του κόμματος όπου θα ξεκαθαρίζονταν οι λογαριασμοί με τους μενσεβίκους.1 Στη βάση του κόμματος η διάσπαση επίσης πήρε πολύ χρόνο: «Στη Μόσχα η τυπική ρήξη δεν έγινε πριν τον Μάη του 1905. Στη Σιβηρία και σε άλλα μέρα οι δυο φράξιες δρούσαν μέσα στην ίδια οργανωτική δομή καθ’ όλη τη διάρκεια του 1904 και του 1905 και εξακολούθησαν έτσι μέχρι την ενοποιητική συνδιάσκε­ ψη που έγινε τον Απρίλη-Μάη του 1906. Το περίφημο παράνομο τυπογραφείο στο Καύκασο, όπου κυ­ ριαρχούσε η μπολσεβίκικη επιρροή, εξακολουθούσε το 1904 να τυπώνει τη μενσεβίκικη Ισκρα και πολλές μπροσούρες των μενσε­ βίκων. Ό ι διαφορές της γνώμης’ έγραψε ο Γιενούκιτζε δεν είχαν επίδραση στη δουλειά μας.’ Μόνο μετά το Τρίτο Συνέδριο του κόμματος, δηλαδή όχι νωρίτερα από τα μέσα του 1905, πέρασε το τυπογραφείο υπό τον έλεγχο της μπολσεβίκικης Κεντρικής Επι­ τροπής».4 Τ ο 1910 ο Λ ένιν άρχισε να χάνει ξανά υποστήριξη στο εσωτε­ ρικό της φράξιάς του και πολλά ηγετικά στελέχη των μπολσεβίκων άρχισαν να υποστηρίζουν τα καλέσματα για ενωμένο κόμμα. Στις γραμμές των συμφιλιω τών περιλαμβάνονταν πολλά από τα τακτι­ κά και αναπληρωματικά μέλη της Κεντρικής Επιτροπής που είχε εκ λεγ εί στο Π έμπ το Σ υ νέδρ ιο (1907) με πιο γνωστούς ανάμεσά τους τον Α.Ι Ρίκοφ, Β.Π Νόγκιν, Ι.Φ. Ντουμπρόβινσκι, Σ.Α. Λοζόφκσι και Γκ. Τ. Σ οκόλνικο ψ. Ο Λ ένιν κατόρθωσε να επικρα τήσει απέναντι στους συμφιλιωτές μόλις το 1912.5 Σε πολλές Σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις των επαρχιών, όπως

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη το Εκατερίνεμπουργκ, το Περμ, η Τούλα, το Ορέλ, το Μπακού, η Κολομά, το Γιαροσλάβ, το Κίεβο και το Βορονέζ, οι μπολσεβίκοι διαχωρί­ στηκαν από τους μενσεβίκους μόλις τον Μάη του 1917. Σε άλλα επαρ­ χιακά κέντρα, όπως το Μινσκ, η Τιφλίδα, το Νίζνι-Νόβγκοροντ, το Ομσκ, το Τομσκ, η Οδησσός, το Νικολάεφ, το Ζλατούστ, η Κοστρομά, η Σεβαστούπολη και το Βιτέμπσκ, η διάσπαση έγινε τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβρη του 1917. Συνολικά, 351 κομματικές οργανώσεις περι­ λάμβαναν και μπολσεβίκους και μενσεβίκους μέχρι τον Σεπτέμβρη. Στην πραγματικότητα, σε μερικές πόλεις, οι μπολσεβίκοι διαχωρίστη­ καν οργανωτικά από τους μενσεβίκους μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη.6 Ο Τρότσκι, λοιπόν, δεν αντιμετώπιζε μια ξεκάθαρη επιλογή ανάμε­ σα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους. Π ρέπει να προσθέσουμε επίσης, ότι η πολιτική των μενσ εβί­ κων πήρε τα διακριτά χαρακτηριστικά της μόνο μετά την επανά­ σταση του 1905. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν ήταν ξεκά­ θαρο προς ποια κατεύθυνση θα κινούταν η πλειοψηφ ία των μεν­ σεβίκων, αφού ήταν κεντριστές, δηλαδή ταλαντεύονταν ανάμεσα στα επαναστατικά και τα ρεφορμιστικά ρεύματα του εργατικού κι­ νήματος. Όπως θα δούμε στη συνέχεια για παράδειγμα, στη διά ρ­ κεια της επανάστασης του 1905 η ηγεσία των μενσεβίκων στη Ρω­ σία, ιδιαίτερα ο Νταν κι ο Μ αρτίνοφ, επηρεάστηκαν από τον Τρότσκι και τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Χρειάστηκε να έρ ­ θει η περίοδος της αντίδρασης, από το 1907 μέχρι το 1910, για να αποκτήσει ο μενσεβικισμός τα μόνιμα χαρακτηριστικά του.

Οι εμπειρίες το υ Τρότσκι απ ό τ π ν Επ α ν ά σ τα σ η το υ 1905 και τ ο ν συμφιλιωτισμό Η εμπειρία της επανάστασης του 1905 δεν ενθάρρυνε τον Τρότσκι να πλησιάσει τους μπολσεβίκους. Καταρχήν, ο ίδιος, χωρίς να διαθέτει κάποια κομματική οργάνωση, κατόρθωσε να επηρεάσει έντονα τα γε- 87-

Τόνι Κλιφ γονότο αφού έγινε πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Ο Λουνατσάρσκι έγραψε αργότερα στο βιβλίο του «Επαναστατικές Σιλουέτες»: «Πρέπει να πω ότι το 1905-6 απ' όλους τους σοσιαλδημοκρά­ τες ηγέτες, ο Τρότσκι αποδείχτηκε αναμφίβολα ο καλύτερα προ­ ετοιμασμένος, παρά το νεαρό της ηλικίας του. Κουβαλούσε λιγότερο απ' όλους τα σημάδια της στενότητας του πνεύματος των εμιγκρέδων, το οποίο, όπως έχω πει, επηρέαζε ακόμα και τον Λέ­ νιν εκείνη την περίοδο. Ο Τρότσκι κατανοούσε καλύτερα απ’ όλους τους άλλους τι σήμαινε η διεξαγωγή του αγώνα σε ευρεία, πανεθνική κλίμακα. Βγήκε από την επανάσταση έχοντας γίνει πολύ δημοφιλής, ενώ αντίθετα αυτό δεν έγινε ούτε με τον Λένιν ούτε με τον Μαρτόφ. Ο Πλεχάνοφ είχε χάσει ένα μεγάλο ποσο­ στό από τη δίκιά του επιρροή-εξαιτιας των μισο-καντέτικων τάσε­ ων που είχε επιδείξει. Ο Τρότσκι τότε, βρισκόταν στις πρώτες θέ­ σεις»/ Η δογματική και σεκταριστική αντιμετώπιση των σοβιέτ [του 1905] από τους μπολσεβίκους της Πετρούπολης, δεν τους έκανε αγα­ πητούς στον Τρότσκι. Αρχικά, η Επιτροπή Πετρούπολης των μπολσε­ βίκων, αντιμετώπισε με φόβο την εμφάνιση του Σοβιέτ, εκτιμώντας ότι πρόκειται για ένα αντισοσιαλιστικό σώμα. Κάποια μέλη της πρότειναν το μποϋκοτάρισμα του 2οβιέτ -αφού το θεωρούσαν περιττό από τη στιγμή που υπήρχε το κόμμα, και κάποια άλλα πρότειναν τη συμμετο­ χή όσο περισσότερων μπολσεβίκον γινόταν με σκοπό «να ανατινάξουν το Σ οβιέτ από τα μέσα» επειδή κι εκείνοι το θεωρούσαν περιττό. Ο Τ ρότσκι πολλά χρόνια αργότέρα, σε μια επιστολή προς το Γ ραφείο Κομματικής Ιστορίας με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1921, ανέφερε ότι: «Η μπολσεβίκικη ομάδα, με επικεφαλής τον Μπογκντάνοφ μέ­ λος της Κεντρικής Επιτροπής των μπολσεβίκων, αντιτάχθηκε αποφασιστικά στη δημιουργία μια μη-κομματικής εργατικής ορ­ γάνωσης με εκλεγμένους αντιπροσώπους. Η αρνητική στάση της ηγεσίας των μπολσεβίκων απέναντι στα σοβιέτ συνεχίστηκε μέχρι τον ερχομό του συντρόφου Λένιν στη Ρωσία. Ήμουν παρών στη συνεδρίαση της μπολσεβίκικης Κ.Ε (ή του Γραφείου της K.F. ή του Γραφείου Πετρούπολης της K.F.) κατά την οποία καταστρώθη-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη καν οι τακτικές σε σχέση με τα σοβιέτ. Ο Μπογκντανοφ πρότεινε το εξής σχέδιο: Να γίνει άμεσα η πρόταση στο σοβιέτ, εξ ονόμα­ τος της μπολσεβίκικης ψράξιάς του, να αποδεχτεί το σοσιαλδη­ μοκρατικό πρόγραμμα και τη γενική ηγεσία του κόμματος. Αν το σοβιέτ απέρριπτε αυτή την πρόταση, τότε οι μπολσεβίκοι θα αποχωρούσαν... Ακόμα και τότε, ο τελεσιγραψισμός’ (ουλτιματισμός ) του Μπογκντανοφ εκφραζόταν με απόλυτη σαφήνεια. Απορρίφτηκε κάθε αντίρρηση να παρουσιαστεί ένα τελεσίγραφο στο Σοβιέτ σχετικά με το [κομματικό! πρόγραμμα. Μερικές μέρες αργότερα, ο σύντροφος Αντον (Κράσικοψ) όντως πρότεινε, εξ ονόματος των μπολσεβίκων, στο Σοβιέτ να αποδεχτεί το κομμα­ τικό πρόγραμμα και να αναγνωρίσει τον ηγετικό ρόλο του κόμ­ ματος. Α π’ όσο μου επιτρέπει η μνήμη μου, η συζήτηση ήτανε σύ­ ντομη. Η πρόταση του Κράσικοφ δεν συνάντησε σχεδόν καμιά υποστήριξη. Όμως, αντίθετα με ότι πρόβλεπε το σχέδιο του Μπογκντανοφ, οι μπολσεβίκοι δεν αποχώρησαν από το σοβιέτ».8 Το γεγονός ότι το Σοβιέτ της Πετρούπολης επέζησε μόνο 50 μέρες, και το ότι δεν αντιμετώπισε τη δοκιμασία της κατάληψης της εξουσίας, συνέβαλε στο να μην αναδειχτεί η σημασία ενός κόμματος που τα μέλη του θα έχουν σκληραγωγηθεί στον αγώνα για ηγεσία στο σοβιέτ. Στην επανάσταση του 1905 το προλεταριάτο ήταν ανώριμο. Η σύγκρουση με την αστική τάξη δεν είχε το χρόνο και το χώρο να κορυφωθεί όπως έγινε το 1917. Τότε, η διαφοροποίηση ανάμεσα στον μπολσεβικισμό και τον μενσεβικισμό βάθαινε διαρκώς από τον Φλεβάρη του 1917 μέ­ χρι τον Ιούνη και κατόπιν στα Ιουλιανά, στο πραξικόπημα του Κορνίλοφ τον Αύγουστο και τελικά στην Επανάσταση του Οκτώβρη. Το 1905, ούτε ο μπολσεβικισμός ούτε ο μενσεβικισμός είχαν οριοθετηθεί με έντονο τρόπο.

0 Τρότσκι και οι «άνθρωποι τω ν επιτροπώ ν· Η μπροσούρα του Τρότσκι «Τα Πολιτικά μας Καθήκοντα» παρό­ λο που ήταν βαθιά λανθασμένη στην εκτίμησή της γύρω από την αντί­ ληψη του Λένιν για το κόμμα, διέθετε ωστόσο ένα σημαντικό στοιχείο -89-

Τόνι Κλιφ αλήθειας. Περιέχει μια αρκετά ακριβή περιγραφή του τρόπου σκέψης των «ανθρώπων των επιτροπών» [επαγγελματικά στελέχη] οι οποίοι είχαν ψτάσει στο συμπέρασμα ότι από τη στιγμή που στηρίζονταν στο συγκεντρωτικό κόμμα, δεν χρειαζόταν να στηριχτούν στην εργατική τάξη. Αλλού έχω γράψει ότι: «Ενώ στα χρόνια πριν την επανάσταση του 1905 και στα χρό­ νια της αντίδρασης που την ακολούθησαν, οι άνθρωποι των επι­ τροπών επεδείκνυαν ένα βαθμό δράσης και συνειδητοποίησης πολύ υψηλότερο ακόμα και από τα πιο προχωρημένα τμήματα του προλεταριάτου, στη διάρκεια της ίδιας της επανάστασης, έμεναν πίσω σε σημαντικό βαθμό».’ Οι άνθρωποι των επιτροπών δεν διέκριναν το κρίσιμο ρόλο που θα έπαιζε στη διάρκεια της επανάστασης η πρωτοβουλία των μαζών. Αντιθέτως, επέδειξαν συντηρητικά και ελιτίστικα χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα μπορούμε να διαπιστώσουμε από μια προκήρυξη που έγραψε ο Στάλιν στις παραμονές της επανάστασης του 1905, η οποία τελείωνε με την έκκληση: «Ας δώσουμε τα χέρια μας ο ένας στον άλλον κι ας συσπειρωθούμε γύρω από τις κομματικές επιτροπές. Δεν πρέπει ούτε για ένα λεπτό να ξεχάσουμε ότι μόνο οι κομματικές επιτροπές εί­ ναι άξιες να μας οδηγήσουν στη ‘γη της επαγγελίας] τον σοσιαλιστικό κόσμο».10Συγκρίνετε το παραπάνω απόσπασμα με τα λόγια που έγρα­ ψε ο Λένιν, σχεδόν την ίδια μέρα, στη μακρινή Γενεύη: «Αφήστε να ξε­ σπάσει ο θυμός και το μίσος που έχει συσσωρευτεί στις καρδιές σας στη διάρκεια των αιώνων της εκμετάλλευσης, των βασάνων και της θ λί­ ψης»· Το 1905 ο Λένιν χρειάστηκε να υπερνικήσει τον συντηρητισμό των ανθρώπων των επιτροπών. Στο Τρίτο Συνέδριο του μπολσεβίκικου κόμματος, την άνοιξη του 1905, ο Λένιν πρότεινε ένα σχέδιο απόφασης που καλούσε το κόμμα να ανοίξει τις πύλες του στους εργάτες οι οποί­ οι θα έπρεπε να καταλάβουν ηγετικές θέσεις στις γραμμές του. Οι πε­ ρισσότεροι από τους αντιπροσώπους στο συνέδριο ήταν 'άνθρωποι των επιτροπών’ και αντίθετοι σε κάθε κίνηση που θα αδυνάτιζε την - 90-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη εξουσία τους πάνω στη'βάση του κόμματος. Οχυρωμένοι πίσω από τσι­ τάτα παρμένα από το «Τ ι να κάνουμε;» του Λένιν, αυτοί οι αντιπρόσω­ ποι συνιστούσαν «ιδιαίτερη προσοχή» στην εισδοχή εργατών στις κομ­ ματικές επιτροπές και καταδίκαζαν τα «παιχνίδια με τη δημοκρατία». Η πρόταση του Λένιν καταψηφίστηκε με δώδεκα ψήφους κατά και εν­ νιά υπέρ." Η μονόπλευρη άποψη του Τρότσκι για τον λενινιστικό συγκεντρω­ τισμό έγινε πιο έντονη με την εμπειρία από τη δράση των ανθρώπων των επιτροπών στη διάρκεια το 1905. Στην πραγματικότητα, όμως, στα χρόνια που ακολούθησαν οι άνθρωποι των επιτροπών έπαιξαν ένα θε­ τικό, κρίσιμο ρόλο στην επιβίωση του μπολσεβίκικου κόμματος. Οπως έχω γράψει αλλού: «Τα επαγγελματικά στελέχη, οι άνθρωποι των επιτροπών, ήταν από πολλές απόψεις άτομα με θαυμαστό χαρακτήρα. Αφιέρωναν τη ζωή τους στο επαναστατικό κίνημα και έθεταν τον εαυτό τους αποκλειστικά στη διάθεση του κόμματος. Το κίνημα ήταν η ζωή τους. Επειδή έκαναν μεγάλες θυσίες είχαν και μεγάλο ηθικό κύ­ ρος. Ηταν πάντα σε θέση να ζητάνε θυσίες από τη βάση του κόμ­ ματος, γιατί οι ίδιοι'έδιναν τέτοια παραδείγματα. Είχαν αποκτήσει μεγάλη αυτοπεποίθηση γιατί πολλές φορές είχαν αναγκαστεί να πάρουν άμεσα και γρήγορα αποφάσεις σε πολύ δύσκολες συνθή­ κες. Ηταν ικανοί, δαιμόνιοι, ενεργητικοί και με δυνατή θέληση: όντας τελείως παράνομοι, δεν θα μπορούσαν να είχαν επιβιώσει διαφορετικά. Αυτά τα στελέχη συνέχιζαν την άκούραστη δράση τους για χρονιά. Αρκεί να κοιτάξουμε για παράδειγμα τον κατάλογο των αντιπροσώπων στο Πέμπτο Συνέδριο στο Λονδίνο (1907), για να διακρίνουμε μια σειρά από πρόσωπα που αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του μπολσεβικισμού, που ήταν φορείς της παράδοσής του, που εξασφάλιζαν τη συνέχεια του κόμματος. Στη διάρκεια της περιόδου όπου κυριάρχησε η αντίδραση, ανά­ μεσα στο 1906 και το 1910, δεν ήταν αυτά τα στελέχη που εγκατέλειψαν μαζικά το κόμμα. Οι περισσότεροι παρέμειναν στις γραμμές του. Στη διάρκεια του αγώνα, ξετυλίχτηκε μια διαδικα­ σία επιλογής των στελεχών και αυτοί που επικράτησαν ήταν. σχε­ -91 -

Τόνι Κλιφ δόν ολοκληρωτικά, οι άνθρωποι των επιτροπών. Δυστυχώς όμως, η αυτοθυσία και πολλές άλλες σπάνιες ικανότητες, δεν αποτελούν εγγύηση απέναντι στη συντηρητικοποίηση του κομματικού μηχανισμού. Ο γνωστός φυσιοδίφης Χέρμπερτ Σπένσερ είχε πα­ ρατηρήσει πολύ σοφά, ότι ο συντηρητισμός κάθε οργανισμού βρίσκεται σε ευθεία αναλογία με την τελειότητά του. Ο Λένιν που ήξερε να στρατολογεί και να εκπαιδεύει τους ανθρώπους των επι­ τροπών, να διατηρεί τη πίστη τους, είχε να συγκρουστεί με τον συντηρητισμό τους στη διάρκεια της επανάστασης του 1905».12

Η αντίθεση τ η ς Ρ ό ζ α ς Λούξεμπουργκ σ τ η ν αντίληψ η το υ Λέ νιν για τ ο κόμμα Υπήρξε κι ένας άλλος παράγοντας που πιθανά έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απομάκρυνση του Τρότσκι από τον Λένιν. Όλοι οι ηγέτες του σοσιαλιστικού κινήματος έξω από τη Ρωσία τάχτηκαν με τους μεν­ σεβίκους. Ανάμεσά τους ήταν ο Καρλ Κάουτσκι, ο Αουγκουστ Μπέμπελ κι η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Ιδιαίτερη σημασία είχε η στάση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, η οποία ήταν επικεφαλής ενός κόμματος που πά­ λευε παράνομα στο εσωτερικό της Τσαρικής Αυτοκρατορίας, στην Πο­ λωνία. Η παρουσίαση της θέσης της Λούξεμπουργκ μας βγάζει αρκετά έξω από τα πλαίσια αυτής της βιογραφίας, όμως επειδή η θέση της Ρόζας επηρέασε πολύ τον Τρότσκι, αυτή η «παράκαμψη» είναι αναγκαία. Σε όλη τη διάρκεια του 1904, ο Μαρτόφ, ο Αξελροντ, ο Ποτρέσοφ κι ο Νταν, ζητούσαν από τους γνωστούς τους [Σοσιαλδημοκράτες] στη Γερμανία, να εκφράσουν τις απόψεις τους γύρω από τη διάσπαση των μπολσεβίκων και των μενσεβίκων. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ανταποκρίθηκε γράφοντας ένα κείμενο με τίτλο «Τα Οργανωτικά Ζητήματα της Ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας» το οποίο δημοσιεύτηκε και στην επιθεώ­ ρηση Neue Zeit και στην Ισκρα. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ, όπως κι ο Τρότσκι στα "Πολιτικά μας Κα­ θήκοντα” πιάστηκε από το χαρακτηρισμό που έδωσε ο Λένιν στους Σο­ σιαλδημοκράτες ως «Γιακωβίνων που έχουν δεσμούς με το προλετα­ - 92-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ριάτο το οπιίο έχει αποκτήσει συνείδηση των ταξικών συμφερόντων του». Η Λούξεμπουργκ απαντούσε ότι: «Η αλήθεια είναι ότι η Σοσιαλδημοκρατία δεν είναι δεμένη με την οργάνωση του προλεταριάτου. Είναι η ίδια το προλεταριάτο. Εξαιτίας αυτού, ο σοσιαλδημοκρατικός συγκεντρωτισμός ... είναι η κυριαρχία της πλειοψηφίας στο εσωτερικό του ίδιου του κόμμα­ τός του... Τα ηγετικά όργανα του σοσιαλιστικού κόμματος έχουν τη τάση να παίζουν συντηρητικό ρόλο... Η τωρινή τακτική πολιτική της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας έχει κερδίσει τη γενική εκτίμηση επειδή είναι και ευλύγιστη και δίκαια. Αυτό είναι ένα σημάδι της επιτυχημένης προσαρμογής του κόμματος... Ωστόσο, η ίδια η τε­ λειότητα αυτής της προσαρμογής ήδη κλείνει ευρύτερους ορίζο­ ντες για το κόμμα... Το μοναδικό ‘υποκείμενο’ στο οποίο σήμερα αξίζει ο ρόλος της διεύθυνσης είναι το συλλογικό εγώ’ της εργατικής τάξης. Η εργα­ τική τάξη απαιτεί το δικαίωμα να κάνει τα λάθη της και να μάθει μέσα στη διαλεκτική της ιστορίας. Ας μιλήσουμε ξεκάθαρα. Ιστορικά, τα λάθη που κάνει ένα πραγματικά επαναστατικό κίνημα είναι άπειρες φορές πιο γόνι­ μα, από το αλάθητο της πιο έξυπνης Κεντρικής Επιτροπής».13 Γιατί η Ρόζα Λούξεμπουργκ πήρε αυτή τη θέση; Υπάρχουν κάποιοι γενικότεροι λόγοι, με τους οποίους ασχολήθηκα στο βιβλίο μου για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ: «Για να κατανοήσουμε τις ρίζες της πιθανής υποτίμησης του ρόλου της οργάνωσης εκ μέρους της Ρόζα Λούξεμπουργκ και της πιθανής υπερτίμησης του ρόλου που παίζει το αυθόρμητο, θα πρέπει να εξετάσουμε τη κατάσταση στην οποία δρούσε. Πρώτα απ’ όλα, είχε να καταπολεμήσει την οπορτουνιστική ηγεσία του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Εκείνη η ηγεσία έδι­ νε απόλυτη έμφαση στον παράγοντα της οργάνωσης και υποτι­ μούσε αφάνταστα το ρόλο της αυθόρμητης κίνησης των μαζών. Η ρεφορμιστική ηγεσία, για παράδειγμα, ακόμα και όταν αποδε­ χόταν τη πιθανότητα μιας μαζικής [γενικής] απεργίας, σκεφτόταν ως εξής: οι συνθήκες κάτω από τις οποίες θα γίνει η μαζική, πολι­ τική απεργία και ο κατάλληλος χρόνος της εκδήλωσής της -για - 93-

Τόνι Κλιφ παράδειγμα, όταν τα ταμεία των συνδικάτων θα είναι γεμάτα- θα καθοριστούν από τις ηγεσίες του κόμματος και των συνδικάτων και μόνο από αυτές, μέχρι και την ημερομηνία. Σε αυτές ανήκε αποκλειστικά το δικαίωμα να καθορίσουν τους σκοπούς της απεργίας οι οποίοι, σύμφωνα με τον Μπέμπελ, τον Κάουτσκι. τον Χίλφερντινγκ, τον Μπερνστάϊν και άλλους, ήταν η κατάκτηση του γενικού εκλογικού δικαιώματος ή η υπεράσπιση του κοινο­ βουλίου. Πάνω απ’ όλα, ένας κανόνας θα έπρεπε να παραμείνει απαραβίαστος: οι εργάτες δεν πρέπει να κάνουν τίποτα δίχως την εντολή του κόμματος και της ηγεσίας του. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε ριχτεί στη μάχη ενάντια σε αυτή την αντίληψη της παντοδύ­ ναμης κομματικής ηγεσίας από τη μια μεριά και των ασήμαντων μαζών από την άλλη. Όμως, δίνοντας αυτή τη μάχη, ίσως να λύγι­ σε το ραβδί κάπως υπερβολικά. Μια άλλη πτέρυγα του εργατικού κινήματος την οποία έπρεπε να παίρνει υπόψη της η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν το Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PPS). Ηταν μια σοβινιστική οργάνωση, με δηλωμένο στόχο την εθνική ανεξαρτησία της Πολωνίας... To PPS επιδιδοταν σε τυχοδιωκτικές δραστηριότητες, όπως την οργάνω­ ση τρομοκρατικών ομάδων κλπ. Η δράση του δεν βασιζόταν στην εργατική τάξη ως σύνολο, αλλά μόνο στις κομματικές οργα­ νώσεις. Σ ’ αυτήν την περίπτωση επίσης, η κοινωνική διαδικασία δεν σήμαινε και πολλά, ενώ οι αποφάσεις της ηγεσίας σήμαιναν τα πάντα. Πάλι σε αυτή την περίπτωση (στον μακρόχρονο αγώνα της ενάντια στο βολονταρισμό του PPS) η Ρόζα Λούξεμπουργκ έδινε έμφαση στο ρόλο του αυθόρμητου».14 Ένα βασικό επιχείρημα της Ρ. Λούξεμπουργκ ενάντια στον Λένιν, ήταν ότι ο τελευταίος μεταφύτευε στο έδαφος της Ρωσίας ευρωπαϊκά, γερμανικά και βρετανικά (Φαβιανά), μοντέλα οργάνωσης. Εκτός από τους γενικούς λόγους για τους οποίους η Ρόζα Λούξε­ μπουργκ υιοθέτησε αυτή τη στάση στο οργανωτικό ζήτημα, υπήρχαν επίσης και άμεσοι, ιδιαίτεροι λόγοι. Ο Τζ. Π. Νετλ (JP NettI) εξηγεί ότι η Ρ. Λούξεμπουργκ είχε «να ξεκαθαρίσει με τον Λένιν λογαριασμούς για το εθνικό ζήτημα».15 Ο Νετλ γράφει ότι «το οργανωτικό ζήτημα δεν έπαιξε κάποιο ρόλο

-94-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων με τους Πολωνούς στο Δεύτερο Συνέδριο».16 Το κρίσιμο ζήτημα ήταν η συμπερίληψη του δικαιώματος στην εθνική αυτοδιάθεση στο πρόγραμμα του ΣΔΕΚΡ. Η Ρόζα Λούξε­ μπουργκ και το πολωνικό κόμμα της, η «Σοσιαλδημοκρατία του Βασι­ λείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας» (SDKPiL) καταλαμβανόταν όλο και πιο έντονα από την εμμονή στην ανυποχώρητη αντίθεση στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, και αυτός ήταν ο πραγματικός λόγος της επίθεσης που εξαπέλυσε η Λούξεμπουργκ στον Λένιν. Ο Λένιν δημοσίευσε ένα άρθρο για το εθνικό ζήτημα στο ψύλλο του Ιούλη 1903 της Ισκρα. Σ ’ αυτό, για άλλη μια φορά υποστήριζε την ανάγκη το ΣΔΕΚΡ να υποστηρίξει το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση όλων των καταπιεσμένων εθνών, ανάμεσα σ’ αυτά και του πολωνικού. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι ο Λέο Γιόγκισες αντέδρασαν έντονα. Εδωσαν άμεσα εντολή στου_ς αντιπροσώπους του SDKPiL στο Συνέδριο του 1903, να ανακοινώσουν χωρίς καθυστέρηση στους Ρώσους ότι μετά τη δημοσίευση του άρθρου στην Ισκρα, οι διαπραγματεύσεις «...κρέμονται τώρα από μια κλωστή... Θα ήταν πολύ καλό να πείτε στους Ρώσους ότι μετά από αυτό το άρθρο η ηθική αξία της συνένωσης μαζί τους |ως όπλο ενάντια στο PPS] ουσιαστικά εκλείπει και αυτή η ηθική πτυχή ήταν το μόνο που μας ενδιέφερε έτσι κι αλλιώς. Αν δεν είναι διατεθειμένοι να αλλάξουν το Αρθρο 7 [του προγράμματος, το οποίο περιλάμβανε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση που υπογράμμιζε και το άρθρο στην Ισκρα] θα πρέ­ πει να διακόψουμε την |σχεδιαζόμενη [ προσχώρηση. Πείτε στη Ζάσουλιτς ότι μετά το άρθρο της Ισκρα εγώ [η Ρόζα| έχω χάσει κάθε ενδιαφέρον στην προσχώρηση και ότι συμβούλευσα να μην γίνει καμιά περαιτέρω παραχώρηση».17 Σε ένα τηλεγράφημα -πιθανή ημερομηνία 6 Αυγούστου- η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Λέο Γιόγκισες έθεσαν στο ΣΔΕΚΡ ένα τελεσίγρα­ φο: Αν δεν αφαιρεθεί η παράγραφος 7, το πολωνικό κόμμα δεν θα συμ­ μετέχει στο συνέδριο. Ο Λένιν κι οι υπόλοιποι Ρώσοι ηγέτες δεν υποχώ­ ρησαν και κατά συνέπεια στις 7 Αυγούστου οι Πολωνοί αντιπρόσωποι αποχώρησαν από το συνέδριο." - 95 -

Τόνι Κλιφ Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι το οργανωτικό ζήτημα δεν είχε σημασία για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Το πολωνικό κόμμα της ήταν μια χαλαρή οργάνωση, πολύ μακριά από την αντίληψη του Λένιν για το επαναστατικό κόμμα: «Σε ένα μεγάλο βαθμό τα μέλη της ελίτ του κόμματος δρούσαν με βάση τη δίκιά τους πρωτοβουλία και σύμψωνα με τις προτιμή­ σεις και τις συνήθειες του καθενός. Εκτός από εξαιρετικές περι­ πτώσεις, οι εντολές ήταν πράγματι κάτι σπάνιο... η επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη περιοριζόταν στη διατύπωση γνωμών με δυσ­ διάκριτες αποχρώσεις. Ο Ντζερζίνσκι είχε ψρικιάσει μ’ αυτή τη χαλαρότητα, την οποία θεωρούσε δείγμα παρακμής. ‘Καθόλου πολιτική, καμιά κατεύθυνση, κανενός είδους αμοιβαία βοήθεια... Ο καθένας πρέπει να τα βγάζει πέρα μόνος του.’ Αυτή η ανεπισημότητα, η έλλειψη σχεδίου, απείχε πολύ από το να είναι τυχαία παράλειψη στη λειτουργία του κομματικού μηχανισμού. Αντιθέτως, ήταν σκόπιμη και φυλασσόταν με ζήλο. Κάποια από τα ηγε­ τικά στελέχη ένιωθαν ιδιαίτερη αποστροφή στην ενασχόληση με χρηματικά ζητήματα ή με την οργανωτική ρουτίνα: θεωρούσαν ότι τους αποσπούσαν από τα γραψίματά τους. Ο Μαρσλέφσκι απαντούσε με οργισμένο ύφος στην Σεζάρινα Βονιαρόφσκαγια το 1902: ‘Δεν έχω καμιά διάθεση να ασχοληθώ με χρηματικά ζητή­ ματα... Για τέτοια θέματα, θα πρέπει να απευθύνεστε στον Βλάντεκ |Ολζέβσκι| τον ταμία.’ Η ίδια στάση, και μάλιστα πιο έντονη, χαρακτήριζε τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Κάποια στιγμή έγινε επίση­ μη κομματική απόφαση να μην ασχολείται καθόλου με οργανωτι­ κά ζητήματα, και ότι δεν έπρεπε να συμμετέχει στις επίσημες συν­ διασκέψεις και συνέδρια του κόμματος».19 Η Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν ήταν ποτέ μέλος της Κεντρικής Επι­ τροπής του κόμματός της. Η χαλαρότητα της οργανωτικής δομής του πολωνικού κόμματος δεν προήγαγε την εσωκομματική δημοκρατία. Ενώ στο ΣΔΕΚΡ υπήρ­ χαν επίσημες διαδικασίες για την αντιπαράθεση απόψεων και την επί­ λυση των διαφωνιών, τα μέλη της πολωνικής “ηγεσίας προτιμούσαν να εκφράζουν τις γνώμες τους ανεπίσημα, ο ένας στον άλλο. Η συνοχή του κόμματος δεν ήταν προϊόν πειθαρχίας ή συνειδητής θέλησης. - 96-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Ήταν, μάλλον, προϊόν συναίνεσης”® Τα ανώτερα στελέχη του πολωνικού κόμματος θεωρούσαν τους εαυτούς τους μια «ομάδα ίσων». Αντιμετώπιζαν τους «εαυτούς τους ως ίσους μεταξύ τους, αλλά κανέναν άλλον ίσο στον ίδιο βαθμό: η στάση αυτή ήταν περισσότερο προϊόν πίστης παρά γνώσης. Ακόμα περισσό­ τερο, η συνεργασία ήταν περιορισμένη, για συγκεκριμένους σκοπούς μόνο: ήταν μια ομάδα που απαιτούσε από τα μέλη της μόνο όσα ήταν διατεθειμένα να αποδεχτούν».21 Ο ανεπίσημος τρόπος καθοδήγησης του πολωνικού κόμματος σήμαινε ότι τα μέλη του δεν ήταν πάντοτε σωστά πληροψορημένα για τους λόγους που πάρθηκαν κάποιες αποφάσεις. Ο Νετλ γράφει για πα­ ράδειγμα, σχετικά με τις διαπραγματεύσεις του 1903 με το ΣΔΕΚΡ: «Κανείς δεν μπήκε στο κόπο να ενημερώσει επίσημα τα μέλη του πολωνικού κόμματος για τις διαπραγματεύσεις και το λόγο της αποτυχίας τους. Ακόμα και κάποιοι από τα ηγετικά στελέχη, όπως ο Πούλιαν Μαρσλέφσκι κι η Σεζάρινα Βονιαρόφσκαγια, χρειάστηκε να βασιστούν σε ενημέρωση από τους Ρώσους ή σε κουτσομπολιά Πολωνών επισκεπτών για να μάθουν τι έγινε. Υπήρχε μια τεράστια απόσταση ανάμεσα στο επίσημο σκεπτικό του SDKPiL για τα οργανωτικά ζητήματα που υποτίθεται ήταν το αντικείμενο των διαπραγματεύσεων και την προσωπική εκτίμηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ ότι ο κύριος σκοπός της συνένωσης με τους ρώσους ήταν η ηθική ενίσχυση στον αγώνα ενάντια στο PPS. Όλος ο θόρυβος γύρω από το οργανωτικό ζήτημα αποδεικνυόταν τώρα κενός περιεχομένου. Η Ρόζα κι ο Λέο είχανε προφανώς καταλήξει σε μια απόφαση για το ζήτημα και είχαν θέσει βασικές προτεραιότητες, που μπορεί να ήταν οι δικές τους αλλά όχι απα­ ραίτητα οποιουδήποτε άλλου. Κάποια μέλη αγνύσαν το σκε­ πτικό της και συνέχιζαν να θεωρούν ότι το ανυπέρβλητο εμπόδιό στην προσχώρηση ήταν τα οργανωτικά ζητήματα. Κάποια άλλα μέλη θεωρούσαν ότι κι αυτά τα ζητήματα δεν ήταν τόσο σημαντι­ κά ώστε να αποκλείουν αυτή την ενότητα, την οποία κι εκείνη κή­ ρυττε επί μακρόν».22 Η Ρόζα Λούξεμπουργκ μετέφερε τις παραδόσεις του πολωνικού - 97 -

Τόνι Κλιφ κόμματος στην γερμανική Ένωση Σπάρτακος. «Μ ε πολλούς τρόπους οι προσωπικές σχέσεις, στάσεις και ιδέες που αναπτύχθηκαν στηνΈνωση Σπάρτακος για τη κομματική ζωή και δράση... ήταν άμεσα, αν και ασυνείδητα, στηριγμένες στο μοντέλο του SDKPiL... Τόσο στη μια πε­ ρίπτωση όσο και στην άλλη, δεν δινόταν κι ιδιαίτερη προσπάθεια στην οργάνωση».23 Η κατηγορία που εξαπέλυε η Ρόζα στον Λένιν, ότι δηλαδή η αντί­ ληψή του για το κόμμα παραβίαζε την εσωκομματική δημοκρατία, δεν ταίριαζε και πολύ με την πρακτική της ίδιας στο πολωνικό κόμμα. Οπως εξηγεί ο Νετλ, η στάση της Ρόζας Λούξεμπουργκ «στο πολωνικό κόμμα δεν έπαιρνε υπόψη τα αιτήματα περί περισσότερης 'δημοκρα­ τίας': αντί να ελέγχει τις κομματικές οργανώσεις, απλά επέλεξε να τις αγνοεί εξολοκλήρου».” Μόλις το 1917-18 η Ρόζα Λούξεμπουργκ άλλαξε τη γνώμη που εί­ χε ότι οι μπολσεβίκοι κι οι μενσεβίκοι πρέπει να είναι στο ίδιο κόμμα. Το καλοκαίρι του 1911 έγραψε ότι: «Παρόλα αυτά, η ενότητα του κόμματος μπορεί ακόμα να σωθεί αν οι δυο πλευρές εξαναγκάζονταν να συμμετέχουν σε μια κοινή συν­ διάσκεψη». Τον Αύγουστο του 1911 επαναλάμβανε ότι: «Ο μόνος τρόπος να διασωθεί η ενότητα, είναι η πραγματοποίηση μιας συνδιάσκεψης με ανθρώπους που θα έχουν σταλθεί από τη Ρωσία, γιατί όλοι τους εκεί θέλουν ενότητα και ειρήνη και εκπροσωπούν τη μοναδική δύναμη που μπορεί να συνεφέρει όσους επιδίδονται σε κοκο­ ρομαχίες στο εξωτερικό».15 Τον Δεκέμβρη του 1913 η Ρόζα Λούξεμπουργκ καταδίκασε την «ομάδα του Λένιν» γιατί διέσπασε την κοινοβουλευτική ομάδα του ΣΔΕΚΡ στη Δούμα. Αποκάλεσε τους μπολσεβίκους «διασπαστική ομά­ δα» που τη δημιούργησε ο Λένιν.“ * Ο Τρότσκι δεν γνώριζε τα πραγματικά κίνητρα της αντίθεσης που έκφρασε η Ρόζα Λούξεμπουργκ στην αντίληψη του Λένιν για τη κομ­ ματική οργάνωση, γνώριζε όμως ότι η Λούξεμπουργκ απέρριπτε αυτή - 98-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη την αντίληψη και το γεγονός αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην δική του στάση. Επειδή την ιστορία την κάνουν τα ανθρώπινα όντα, κάποια χαρα­ κτηριστικά της προσωπικότητας του Τρότσκι θα πρέπει να έπαιξαν το ρόλο τους στην αντίθεσή του στον Λένιν. Μια πολύ συνηθισμένη εξή­ γηση για την επιμονή του Τρότσκι σε αυτή την αντιπαράθεση, είναι η περηφάνια του. Αυτά είναι ανοησίες. Ο Τρότσκι ήταν απόλυτα αψοσιωμένος στην επανάσταση. Η εξήγηση για τη «ξεροκεψαλιά» του Τρότσκι μάλλον έχει να κάνει σε κάποιο βαθμό με ένα προσωπικό του γνώρισμα που επεσήμανε ο Λένιν στη «Διαθήκη» του, λίγο πριν πεθάνει: «Προσωπικά είναι ίσως ο ικανότερος άνθρωπος στη παρούσα Κ.Ε. Όμως, έχει επιδείξει μια υπερβολική αυτοπεποίθηση...»." Η αυτοπε­ ποίθηση του Τρότσκι ήταν δίκοπο μαχαίρι. Ηταν η δύναμή του. Μπο­ ρούσε, όμως, να γίνει κι η αδυναμία του.

Συμπερασματικά Ο Μαρξ έχει γράψει ότι η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας. Όμως, έχει γράψει επίσης ότι οι κυρίαρχες ιδέες σε μια κοινωνία είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης. Υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσα σε αυτές τις δυο θέσεις και δεν βρίσκεται στο κεφάλι του Μαρξ, αλλά στην ίδια την κοινωνική πραγματικότητα. Αν δεν υπήρχε αυτή η αντίφαση, τότε η μετάβαση στο σοσιαλισμό είτε δεν θα απαι* Το 1907 ο Γιόγκισες αποφάσισε να μετατρέψει το πολωνικό κόμμα σε μια συγκε­ ντρωτική οργάνωση. Έγινε υπερσυγκεντρωτική, με λίγα σημάδια δημοκρατίας: 'Από όλες τις απόψεις, από το 1907 μέχρι το 1911, το SDKPiL ήταν ο Γιόγκισες... Ήταν ένας ιδιαίτερα σκληρός και μη-ανεκτικός ηγέτης που δεν ανεχόταν αντιρρή­ σεις: οι μέθοδοι με τις οποίες αντιμετώπιζε τους εσωκομματικούς αντιπάλους του, αν και ήταν λιγότερο πολεμικές από αυτές του Λένιν, παρόλα αυτά ήταν το ίδιο αποτελεσματικές... Οσοι διαφώνησαν μαζί του, διαπίστωσαν ότι το πιο απλό ήταν να παραιτηθούν, και μεταξύ του 1908 και του 1911 διάφορα γνωστά μέλη της Κε­ ντρικής Επιτροπής του SDKPiL αποσύρθηκαν σιωπηλά. Όσοι παρέμειναν ενεργοί, υποβάλλονταν σε μια όλο και πιο άκαμπτη πειθαρχία και μια αυθαίρετη συμπερι­ φορά -η επιλογή που είχαν ήταν είτε να το βουλώσουν είτε να τα παρατήσουν».21. - 99-

Τόνι Κλιφ τούσε κανένα κόπο, είτε θα ήταν αδύνατη. Αν μόνο η πρώτη θέση είναι σωστή, τότε η μετάβαση στο σοσιαλισμό δεν απαιτεί κανένα κόπο. Τα εκατομμύρια των εργατών θα ήταν ενωμένα απέναντι σε μια μικροσκοπική κυρίαρχη τάξη. Στη δεύτερη περίπτωση, ο σοσιαλισμός δεν θα έρ­ θει ποτέ, αφού οι εργάτες θα είναι πάντοτε αιχμάλωτοι των αστικών ιδεών. Εξαιτίας των παραπάνω αντιφάσεων, η ταξική πάλη -η πάλη ανά­ μεσα στους εργάτες και τους καπιταλιστές- παίρνει τη μορφή της πά­ λης και μέσα στις γραμμές της εργατικής τάξης. Κάποιοι εργάτες έχουν πιο έντονη ταξική συνείδηση και είναι πιο θαρραλέοι και άλλοι είναι περισσότερο καθυστερημένοι και υποτακτικοί στα κελεύσματα των κα­ πιταλιστών. Η απεργιακή φρουρά δεν έχει σκοπό να εμποδίσει τους καπιταλιστές να δουλέψουν: έτσι κι αλλιώς δεν δουλεύουν ποτέ και δεν πρόκειται να το κάνουν στη διάρκεια μιας απεργίας. Ο ι εργάτες που συμμετέχουν σε μια απεργιακή φρουρά αντιμετωπίζουν άλλους εργά­ τες που είναι, ή μπορεί να γίνουν, απεργοσπάστες. Χωρίς αυτή την αντίθεση, δεν θα υπήρχε καμιά ανάγκη για επανάσταση, εμφύλιο πόλε­ μο, δικτατορία του προλεταριάτου. Αν όλοι οι εργάτες ήταν ενωμένοι στην υποστήριξή τους στον σοσιαλισμό, τότε δεν θα υπήρχε ανάγκη για επαναστατική βία: αν τα εκατομμύρια των εργατών απλά έφτυναν ταυτόχρονα, οι καπιταλιστές θα πνίγονταν. Σύμφωνα με τον Λένιν η αναγκαιότητα της ύπαρξης ενός κόμμα­ τος της πρωτοπορίας πηγάζει από την ανισομέρεια της συνείδησης των εργατών, από την πίεση για κατακερματισμό σε διαφορετικές ομάδες που υπονομεύει την ενότητα της τάξης. Όμως, η ανισομέρεια στην ανά­ πτυξη της ταξικής συνείδησης γεννάει επίσης τον ελιτισμό και την υπο­ κατάσταση. Ο Τρότσκι είδε μόνο τη μια πλευρά αυτού του κινδύνου και κατά συνέπεια επί δεκατέσσερα περίπου χρόνια αρνιόταν να απο­ δεχτεί την αντίληψη του Λένιν για το κόμμα. Μόνο το 1917 την υιοθέ­ τησε ανεπιφύλακτα. Η αντίληψη που είχε ο Τρότσκι για το κόμμα τον εμπόδισε να χτί­ σει μια οποιουδήποτε είδους μαζική οργάνωση πριν το 1917. Ανάμεσα - 100-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στο 1903 και το 1917, ο Τρότσκι είχε γύρω του μια ομάδα συγγραφέων και αρθρογράφων, ποτέ μια οργάνωση. Ως επικεφαλής μιας «αντιφραξιονιστικής» φράξιας, ήταν πάντοτε απομονωμένος. Η στάση του «πά­ νω από φράξιες», σήμαινε ότι οι ενεργοί σοσιαλιστές είχαν στην πράξη να επιλέξουν, και επέλεγαν, ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους. Μπορεί να αποσπάς τα χειροκροτήματα όταν φλυαρείς περί ενότητας, όμως αν οι δυο βασικές φράξιες δεν είναι έτοιμες για ενότητα, καμιά γέφυρα δεν μπορεί να χτιστεί μεταξύ τους και πέφτεις στο κενό ανάμεσά τους. Η λανθασμένη πρακτική του Τρότσκι τροφοδότησε με τη σειρά της και τη λανθασμένη θεωρία του για το κόμμα. Από την στιγμή που δεν είχε να κάνει με στελέχη, δεν χρειαζόταν και να επιλέγει άτομα με προωθημένες απόψεις, να τα συσπειρώνει σε μια σφιχτή, συγκεντρωτι­ κή οργάνωση, να χτίζει ένα μηχανισμό και στην ανάγκη να παλεύει με αυτόν το μηχανισμό. Θεωρούσε το συγκεντρωτισμό στο κόμμα απλά ένα βάρος. Ήταν όπως το πουλί που μονολογεί: «Α, πόσο πιο εύκολο θα ήταν το πέταγμα, αν δεν υπήρχε η αντίσταση του αέρα». Πόσο πιο εύκολο θα ήταν να οδηγήσεις την εργατική τάξη προς τα μπρος, αν δεν χρειαζόταν να είσαι φορτωμένος με μια οργάνωση που υπέφερε από δυσκινησία, συντηρητισμό και τάση προς τον ελιτισμό και την υποκα­ τάσταση. Μόνο το 1917 ο Τρότσκι απαλλάχτηκε πλήρως από το βάρος της απόρριψης της αντίληψης του Λένιν για το κόμμα πρωτοπορίας, όταν η ανάγκη για ένα τέτοιο μαζικό, συγκεντρωτικό κόμμα τού έγινε από­ λυτα φανερή. Τότε κατάλαβε ότι δεν μπορείς να ξεφύγεις από το κίν­ δυνο της υποκατάστασης αποφεύγοντας απλά να χτίσεις ένα τέτοιο κόμμα. Η άποψη που καθόριζε την προσέγγιση του Τρότσκι στο ζήτημα του κόμματος τα χρόνια πριν ενταχθεί στους μπολσεβίκους, ήταν ότι ο συγκεντρωτισμός του Λένιν θα υπονόμευε την αυτόβουλη δράση των εργατών. Βέβαια, ο συγκεντρωτισμός μπορεί να έχει και αυτό το αποτέ­ λεσμα, αν εφαρμοστεί με λάθος τρόπο. Ομως, μια σωστή ηγεσία, ένας - 101 -

Τόνι Κλιφ σωστά εφαρμοσμένος συγκεντρωτισμός, είναι η αναγκαία προϋπόθεση για να δυναμώσει η αυτοπεποίθηση και η δράση των ίδιων των εργα­ τών. Αυτό απαιτεί μια ηγεσία που θα βλέπει μακριά. Το γεγονός ότι η «πάνω από φράξιες» στάση του Τρότσκι υπονό­ μευσε πλήρως τον αντίκτυπο της σημαντικότατης θεωρητικής συνει­ σφοράς του -τη ς θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης- ήταν πράγματι μια τραγωδία. Ο ι μενσεβίκοι απέρριψαν αυτή τη θεωρία γιατί ήταν επαναστατική, ενώ οι μπολσεβίκοι έκλεισαν τα μάτια και τα αυτιά τους γιατί ο δημιουργός της ήταν εκπρόσωπος των μενσεβίκων. Οπως θα δούμε στη συνέχεια, η θέση του Τρότσκι για το κόμμα αδυνάτισε πολύ τον αντίκτυπο της μεγαλειώδους θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης, όπως η δύναμη μιας αλυσίδας καθορίζεται από την αντοχή του πιο αδύναμου κρίκου της.

- 102-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

6 Τρότσκι και Πάρβους: η γέννηση τ η ς θεωρίας τη ς Διαρκούς Επανάστασ η ς

Τον Σεπτέμβρη του 1904 ο Τρότσκι ανακοίνωσε τη ρήξη του με τους μενσεβίκους σε ένα «Ανοιχτό Γράμμα προς τους Συντρόφους» το οποίο έστειλε στην Ισκρα. Το γράμμα δεν δημοσιεύτηκε ποτέ. Ο Τρότσκι γινόταν όλο και πιο εχθρικός απέναντι στη προσέγγιση των μενσε­ βίκων με τους αστούς φιλελεύθερους κατά τη διάρκεια της καμπάνιας των ζέμστβο στο δεύτερο εξάμηνο του 1904. Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, έμεινε στο σπίτι του Αλεξάντερ Ισραελ Χέλφαλντ (Πάρβους) στο Μόναχο. Ο Πάρβους, δώδεκα χρόνια μεγαλύτερος από τον Τρότσκι, ήταν επίσης Ρώσος Εβραίος που είχε εγκατασταθεί στη Γερμανία από τα μέσα της δεκαετίας του 1890. Η συνάντησή τους επηρέασε βα­ θιά την σκέψη του Τρότσκι μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκείνη την εποχή ο Πάρβους είχε μεγάλη φήμη ως μαρξιστής συγ­ γραφέας και πολιτικός διανοητής. Ο Τρότσκι αναφέρει στην αυτοβιο­ γραφία του ότι: «Αναμφισβήτητα ο Πάρβους ήταν ένας από τους πιο σημαντι­ κούς μαρξιστές των αρχών του αιώνα. Εφάρμοζε με δεξιοτεχνία τη μαρξιστική μέθοδο, διέθετε έναν ευρύ ορίζοντα και παρακο­ λουθούσε προσεχτικά κάθε σημαντικό γεγονός στην παγκόσμια αρένα. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την άφοβη σκέψη του και ένα αρρενωπό και μυώδες στυλ γραφής, τον έκαναν αξιοθαύμα­ στο συγγραφέα. Ο ι πρώιμες μελέτες του με έφεραν πιο κοντά στα - 103-

Τόνι Κλιφ προβλήματα της κοινωνικής επανάστασης και, για μένα, μετέβαλαν οριστικά την κατάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο, από τελικό σκοπό' που απείχε έτη φωτός,, σε ένα πρακτικό καθή­ κον των ημερών μας».1 Μ ερικά χρόνια αργότερα, ο Πάρβους παρήκμασε πολιτικά και προσωπικά: έγινε έμπορος όπλων, ενθουσιώδης υποστηρικτής της ιμπεριαλιστικής Γερμανίας και σύμβουλος του Έμπερτ, του [Σοσιαλδη­ μοκράτη] προέδρου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Παρόλα αυτά, το 1915, όταν ο Πάρβους είχε γίνει πια σοσιαλ-πατριώτης κι ο Τρότσκι εί­ χε διακόψει κάθε σχέση μαζί του, ο Τρότσκι με εντιμότητα αναγνώριζε το διανοητικό χρέος του στον Πάρβους: «Ο συγγραφέας αυτών των γραμμών θεωρεί ζήτημα προσωπι­ κής τιμής να αποδώσει όσα αξίζουν στον άνθρωπο στον οποίο χρωστάει τα περισσότερα σε σχέση με όλη τη παλιότερη γενιά της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας στο επίπεδο των ιδεών και της διανοητικής ανάπτυξης... Ακόμα και τώρα, δεν βρίσκω κά­ ποιο λόγο να αποκηρύξω αυτή τη διάγνωση και πρόγνωση, η με­ ρίδα του λέοντος της οποίας ανήκει στον Πάρβους».2 Το 1895-96 ο Πάρβους έγραψε μια σειρά άρθρων για την επιθεώρη­ ση Neue Zeit σχετικά με την αποτελεσματικότητα της πολιτικής μαζικής απεργίας. Προηγήθηκε της Ρόζας Λούξεμπουργκ στην ανάπτυξη της ιδέας ότι η μαζική απεργία μπορεί να γίνει σημαντικό όπλο στο οπλο­ στάσιο του σοσιαλιστικού κινήματος. Τον Αύγουστο του 1904 υποστήρι­ ζε ότι η γενική απεργία ήταν το κρίσιμο όπλο της εργατικής επίθεσης. Ήδη από το 1895 ο Πάρβους προέβλεπε έναν πόλεμο ανάμεσα στη Ρωσία και την Ιαπωνία και ότι μέσω ενός τέτοιου πολέμου θα αναπτυσ­ σόταν η ρώσικη επανάσταση. Λίγο μετά το ξέσπασμα του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου, ξεκίνησε μια σειρά άρθρων στην Ισκρα, με τον εύγλωτ­ το τίτλο «Πόλεμος και Επανάσταση» (αργότερα ανατυπώθηκε στο βι­ βλίο Rossiia ι revoliutsiia) τα οποία ξεκινούσαν με την προφητική φρά­ ση: «Ο ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος είναι η αιματοβαμμένη αυγή των επερχόμενων μεγάλων γεγονότων».3 - 104-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Συνέχιζε, με τη διατύπωση της θέσης ότι με το ξέσπασμα του ρωσοιαπωνικού πολέμου έψτασε στο τέλος της η περίοδος της ευρωπαϊκής σταθερότητας που είχε ξεκινήσει το 1871 μετά τους τελευταίους πολέ­ μους εθνικής ενοποίησης στην Ευρώπη. Το εθνικό κράτος, όπως κι η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, είχαν γίνει εμπόδια στη πα­ ραπέρα οικονομική ανάπτυξη: «Η καπιταλιστική τάξη πραγμάτων έχει μετατραπεί από καιρό σε εμπόδιο για την οικονομική, πολιτική και πολι­ τιστική ανάπτυξη της Ευρώπης». Ο ανταγωνισμός για τις πρώτες ύλες και τις υπερπόντιες αγορές, τα αντιμαχόμενα εθνικά οικονομικά συμφέ­ ροντα, η άπληστη ανάγκη για συνεχή βιομηχανική επέκταση -όλα αυτοί οι παράγοντες οδηγούν «αναπόφευκτα σε έναν παγκόσμιο πόλεμο». Το κλειδί για μια άνευ προηγουμένου ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμε­ ων βρισκόταν στα χέρια της διεθνούς εργατικής τάξης η οποία θα κα­ ταργούσε ταυτόχρονα και την ατομική ιδιοκτησία και το εθνικό κράτος. Ο Πάρβους έγραψε ότι η εμπλοκή της Ρωσίας στην ιμπεριαλιστική σύγκρουση πήγαζε από την ανάγκη της να παραμείνει μια μεγάλη δύ­ ναμη και από την επιθυμία της να αποσπάσει τη προσοχή από τη πίεση στο εσωτερικό της με μια πολεμική σύγκρουση. Ωστόσο, ο πόλεμος θα αποκάλυπτε τη σαπίλα του τσαρικού καθεστώτος και θα επιτάχυνε την κοινωνική αποσύνθεση. Το τσαρικό καθεστώς ήταν το πιο ασταθές απ’ όλα τα ευρωπαϊκά καθεστώτα. Η αναταραχή στη Ρωσία θα είχε παγκό­ σμιο αντίκτυπο: «Η παγκόσμια διαδικασία της καπιταλιστικής ανάπτυ­ ξης οδηγεί σε πολιτική αναταραχή στη Ρωσία. Με τη σειρά της αυτή η αναταραχή θα επηρεάσει την πολιτική εξέλιξη σε όλες τις καπιταλιστι­ κές χώρες. Η Ρώσικη Επανάσταση θα αλλάξει τον καπιταλιστικό κόσμο και το ρώσικο προλεταριάτο θα γίνει η πρωτοπορία της κοινωνικής επανάστασης».4

■Μέχρι τ η ν 9η Γενάρη» Οταν ο Τρότσκι εγκαταστάθηκε στο σπίτι του Πάρβους, έφερε μα­ ζί του το ανολοκλήρωτο χειρόγραφο μιας παμφλέτας με θέμα την κοι­ - 105-

Τόνι Κλιφ νωνική και πολιτική κρίση στη Ρωσία και στην οποία υποστήριζε πόσο ανέφικτη ήταν η προοπτική μιας επανάστασης στη Ρωσία υπό την ηγε­ σία της αστικής τάξης. Σ' αυτή την παμφλέτα υποστήριζε επίσης ότι το κίνημα των αγροτών δεν μπορούσε να νικήσει από μόνο του, ότι η ανα­ μέτρηση με τον Τσαρισμό έθετε επί τάπητος το ζήτημα της ένοπλης εξέγερσης κι ότι το επόμενο βήμα σ’ αυτή την πορεία θα ήταν η γενική απεργία. Η παμφλέτα είχε γραφτεί πριν τη Ματωμένη Κυριακή στην Πετρούπολη, όταν ξεκίνησε το μαζικό απεργιακό κύμα. Ο Τρότσκι είχε ολοκληρώσει το γράψιμό της τον Δεκέμβρη του 1904 και μετά τα γεγο­ νότα της Ματωμένης Κυριακής (9 Γενάρη 1905) της έδωσε τον τίτλο Do 9 Ianvara, «Μ έχρι την 9η Γενάρη». Ο Πάρβους διάβασε το χειρό­ γραφο και εντυπωσιάστηκε. Δήλωσε: «Την ανάλυση αυτή την έχουν επιβεβαιώσει πλήρως τα γεγο­ νότα. Κανένας δεν μπορεί τώρα να αρνηθεί ότι η γενική απεργία είναι η πιο σημαντική μορφή πάλης. Η 22η Γενάρη ήταν η πρώτη πολιτική απεργία έστω κι αν μεταμφιέστηκε κάτω από το ράσο ενός παπά. Το μόνο που χρειάζεται να προσθέσουμε είναι ότι πι­ θανά η επανάσταση στην Ρωσία μπορεί να φέρει μια δημοκρατι­ κή εργατική κυβέρνηση στην εξουσία».5 Ο Τρότσκι έγραψε την παμφλέτα ως απάντηση στην εκστρατεία των ζέμστβο που κορυφώθηκε τον Νοέμβρη 1904, σε ένα συνέδριο το οποίο κάλεσε τον Τσάρο να μεταρρυθμίσει το σύστημα διακυβέρνη­ σης. Το πρώτο μέρος της παμφλέτας είναι αφιερωμένο στην ανάδειξη της δειλίας των αιτημάτων που πρόβαλαν οι φιλελεύθεροι. Απέφευγαν να ζητήσουν Σύνταγμα, γενικό εκλογικό δικαίωμα και μια κοινοβου­ λευτική δημοκρατία: «Συμβιβασμός αντί για αγώνα... Συναίνεση με κάθε κόστος. Από δω πηγάζει η τάση... να οργανώνονται όχι με σκοπό τον αγώνα ενάντια στον απολυταρχισμό, αλλά με σκοπό να του γί­ νουν χρήσιμοι. Οχι για να νικήσουν την κυβέρνηση, αλλά για να κερδίσουν μια θέση πλάι της, να είναι άξιοι της ευγνωμοσύνης και της εμπιστοσύνης της...»6 Αφού εκθέτει το δειλό χαρακτήρα της αστικής τάξης, ο Τρότσκι - 106-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη προχωράει στην ανάλυση της επαναστατικής φύσης του προλεταριά­ του. Σ ’ αυτό το σημείο αναδεικνύεται σε όλη της τη δύναμη η ρεαλιστι­ κή φαντασία του Τρότσκι. Περιγράφει με εντυπωσιακή διαύγεια την επερχόμενη επανάσταση. Τρίβεις τα μάτια σου διαβάζοντας αυτό το κείμενο, θαρρείς κι είναι γραμμένο μετά τα γεγονότα, κι όχι πριν. Η επανάσταση, έγραφε ο Τρότσκι, θα κάνει τη διαδρομή από τη γενική απεργία στην ένοπλη εξέγερση: «Αυτό που είναι σημαντικότερο να ξεκαθαριστεί είναι ότι η κυριότερη αρένα των επαναστατικών γεγονότων είναι η πόλη. Κα­ νείς δεν θα τολμήσει να το αρνηθεί. Περαιτέρω, δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι μόνο αν συμμετέχουν οι μάζες, πάνω από όλα το βιομηχανικό προλεταριάτο, οι διαδηλώσεις θα μετατραπούν σε μια λαϊκή επανάσταση... Να τραβήξει τους εργάτες από τις μηχα­ νές και τα πόστα τους, να τους βγάλει έξω από τις πύλες των ερ­ γοστασίων στους δρόμους, να πάνε στο γειτονικό εργοστάσιο για να ξεκινήσει κι εκεί η απεργία, να τραβήξει νέες μάζες στο δρόμο και με αυτόν τον τρόπο, από μέρος σε μέρος, από εργοστάσιο σε εργοστάσιο, με τα πλήθη να μεγαλώνουν σπάζοντας τους αστυ­ νομικούς κλοιούς, προσελκύοντας περαστικούς με ομιλίες και συνθήματα, τραβώντας ομάδες που θα έρχονται από την αντίθε­ τη κατεύθυνση, γεμίζοντας τους δρόμους και καταλαμβάνοντας κτίρια κατάλληλα για μαζικές συνελεύσεις και συγκεντρώσεις, παίρνοντας δύναμη σε αυτά τα σημεία, χρησιμοποιώντας τα για συνεχείς επαναστατικές συγκεντρώσεις, με ένα κοινό που θα ανα­ νεώνεται συνέχεια φέρνοντας τάξη στη κίνηση των μαζών, εξυψώ­ νοντας το ηθικό τους, εξηγώντας τους σκοπούς και τις συνέπειες όσων συμβαίνουν -με αυτούς τους τρόπους εν τέλει η πόλη μετατρέπεται σε ένα επαναστατικό στρατόπεδο: αυτός πρέπει να είναι ο γενικός σκοπός του σχεδίου δράσης. Ας επαναλάβουμε: το σημείο εκκίνησης, σύμφωνα με τη σύνθε­ ση των βασικών επαναστατικών μας δυνάμεων, πρέπει να είναι οι χώροι δουλειάς και τα εργοστάσια. Αυτό σημαίνει ότι σημαντικές διαδηλώσεις στους δρόμους που ανοίγουν την προοπτική απο­ φασιστικών γεγονότων, πρέπει να ξεκινήσουν με μια μαζική γενι­ κή απεργία».7 Ομως, την έκβαση της μάχης δεν θα την κρίνει μόνο η εργατική τά­ - 107-

Τόνι Κλιφ ξη στις πόλεις. Η αγροτιά αντιπροσωπεύει «μια μεγάλη δεξαμενή πιθα­ νής επαναστατικής ενέργειας»: «Πρέπει να γίνει κάλεσμα στους αγρότες να πραγματοποιή­ σουν τις δικές τους συγκεντρώσεις τη μέρα της πολιτικής απερ­ γίας, να εγκρίνουν αποφάσεις που θα απαιτούν τη σύγκλιση της Συντακτικής Συνέλευσης, οι αγρότες που ζουν κοντά στις πόλεις θα πρέπει να τραβηχτούν εκεί ώστε να πάρουν μέρος στις διαδη­ λώσεις των επαναστατικών μαζών κάτω από το λάβαρο της Συ­ ντακτικής Συνέλευσης».* Τέλος, κάτι εξίσου σημαντικό: «Είναι επιτακτικό να γίνει η πιο έντονη δουλειά ανάμεσα στους στρατιώτες με σκοπό τη μέρα που θα ξεκινήσει η απεργία, κάθε στρατιώτης που θα σταλεί να καταστείλει τους 'ταραξίες να γνω­ ρίζει ότι απέναντι του έχει το λαό που απαιτεί τη σύγκλιση της Συντακτικής Συνέλευσης».9 Ο πόλεμος με την Ιαπωνία έχει κάνει τους φαντάρους δεκτικούς στην επαναστατική σοσιαλιστική προπαγάνδα: «Ενας χρόνος πολέμου έχει περάσει. Είναι, φυσικά, αδύνατο να γνωρίζουμε επακριβώς το βαθμό στον οποίο αυτός ο χρόνος έχει επηρεάσει τη συνείδηση των φαντάρων. Ομως, δεν χωράει αμφι­ βολία ότι αυτή η επιρροή είναι κολοσσιαία. Ένα από τα αγκωνά­ ρια της στρατιωτικής ύπνωσης είναι η συνεχής διατήρηση στο μυαλό των στρατιωτών της πεποίθησης του ανίκητου, της δύνα­ μης και της υπεροχής απέναντι σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Από τον πόλεμο δεν έχει επιζήσει ούτε ίχνος αυτής της πεποίθησης... Το χάσιμο της πίστης στο ανίκητο του, σημαίνει ότι ο στρατός, σε ένα μεγάλο βαθμό, έχει χάσει και τη πίστη στο ανίκητο της τάξης πραγμάτων που υπηρετεί... Το ένα φέρνει το άλλο... Τα πλοία μας είναι πιο αργοκίνητα. Τα πυροβόλα μας έχουν μι­ κρότερο βεληνεκές, οι στρατιώτες μας είναι αγράμματοι, οι υπαξιωματικοί δεν έχουν ούτε χάρτη ούτε πυξίδα, οι φαντάροι είναι ξυπόλητοι, κουρελιασμένοι και ξενηστικωμένοι, ο Ερυθρός Σταυ­ ρός μας κλέβει. Το Υπουργείο είναι αρχικλέφτης -φήμες και πλη­ ροφορίες για όλα αυτά φτάνουν στο στράτευμα που τις απορρο­ φά με απληστία. Κάθε τέτοια φήμη, διαβρώνει, σαν το οξύ, τη - 108 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη σκουριασμένη πανοπλία του ηθικού. Χρόνια προπαγάνδας σε συνθήκες ειρήνης δεν θα μπορούσαν να φέρουν τα αποτελέσμα­ τα ενός χρόνου πολέμου. Το αποτέλεσμα είναι ότι το μόνο που παραμένει όρθιο είναι ο μηχανισμός της πειθάρχησης... Οσο η απολυταρχία γίνεται πιο αναξιόπιστη, τόσο περισσότερο οι εχθροί της γίνονται αξιόπιστοι... Αυτό το κλίμα πρέπει να αξιοποιηθεί. Είναι επιτακτικό να εξη­ γήσουμε στους φαντάρους το νόημα της δράσης των μαζών με επικεφαλής το κόμμα. Αυτό το νόημα πρέπει να εντυπωθεί έντο­ να στις συνειδήσεις τους με νέες προκηρύξεις και με ακόμα περισ­ σότερες προκηρύξεις. Το σύνθημα «κάτω ο πόλεμος», που μπορεί να ενώσει το στρατό με τον επαναστατημένο λαό, πρέπει να ρι­ χτεί όσο πιο πλατιά γίνεται. Είναι αναγκαίο, ώστε οι αξιωματικοί να μην εμπιστεύονται πλέον τους στρατιώτες... Το πεζοδρόμιο' θα κάνει τα υπόλοιπα. Θα διαλύσει τα τελευ­ ταία υπολείμματα της ύπνωσης του στρατώνα μέσα στον επανα­ στατικό ενθουσιασμό του λαού».10 Η περιγραφή του Τρότσκι για την επερχόμενη επανάσταση ήταν προφητική. Βασιζόταν σε μια πολύ περιορισμένη ιστορική εμπειρία. Το βιομηχανικό προλεταριάτο είχε διαδραματίσει πολύ μικρό στη Γαλλική Επανάσταση. Στην επανάσταση του 1848 το προλεταριάτο δεν τέθηκε επικεφαλής της αγροτιάς και δεν κατόρθωσε να τραβήξει στο πλευρό του το στρατό. Ούτε η Παρισινή Κομμούνα προϊδέαζε για τον συνδυα­ σμό εργατών, αγροτών και φαντάρων που χαρακτήρισε το 1905. Στη παμφλέτα «Μ έχρι τις 9 Γενάρη» αποτυπώνεται ο συνδυασμός της ακούραστης, δημιουργικής φαντασίας, της διαύγειας και της αυτοπε­ ποίθησης του Τρότσκι. Συγκρίνετε τα παραπάνω αποσπάσματα, με τη πρόγνωση του Πέτερ Στρούβε, του πρώην μαρξιστή που εκείνη την εποχή είχε γίνει ηγέ­ της των φιλελεύθερων, δυο μέρες πριν τη Ματωμένη Κυριακή: «Στη Ρωσία, δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα που ονομάζεται επαναστατικός λα­ ός»." Τα λόγια του Στρούβε θυμίζουν τη δήλωση του Βίτε, του υπουρ­ γού Οικονομίας του Τσάρου το 1895: «Ευτυχώς, η Ρωσία δεν διαθέτει μια εργατική τάξη όπως συμβαίνει στη Δύση. Συνεπώς, δεν έχουμε ερ­ - 109-

Τόνι Κλιφ γατικό πρόβλημα: και ούτε πρόκειται να βρουν έδαφος στη Ρωσία για να καλλιεργηθούν».12

0 Π άρ βου ς για τις προοπτικές τ η ς Ρώ σικης Ε π α ν ά σ τα σ η ς Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο ότι ο Πάρβους ενθουσιάστηκε με αυτά που είχε γράψει ο Τρότσκι. Ρίχτηκε με ενθουσιασμό στο γράψιμο ενός προλόγου για την παμφλέτα. Ξεκινάει με μια ανάλυση της αδυναμίας της ρώσικης αστικής τάξης και της ανικανότητάς της να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στην επανάσταση. Στη Τσαρική Ρωσία δεν υπήρξαν ανε­ ξάρτητες επαρχιακές πόλεις στις οποίες θα έβρισκε χώρο να διαμορ­ φωθεί μια δραστήρια πολιτικά μεσαία τάξη, η οποία θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει σ' αυτές μια βάση για την εξουσία της. Στις προηγούμενες επαναστάσεις: «Σε όλη την Ευρώπη, ο πολιτικός ριζοσπαστισμός στηριζόταν, όπως όλοι γνωρίζουν, στους μικροαστούς. Δηλαδή, τα τμήματα της αστικής τάξης που ήταν κομμάτι της βιομηχανικής ανάπτυ­ ξης αλλά την ίδια στιγμή υπερκεράζονταν από τη τάξη των καπι­ ταλιστών... Στη προκαπιταλιστική Ρωσία οι πόλεις αναπτύχθη­ καν περισσότερο με βάση το κινέζικο μοντέλο, παρά με βάση το ευρωπαϊκό. Ηταν διοικητικά κέντρα, με αποκλειστικά επίσημο και γραφειοκρατικό χαρακτήρα, από τα οποία απούσιαζε η οποιαδήποτε πολιτική σημασία ενώ από οικονομικής άποψης πρόσψεραν αγορές για να εμπορεύονται τα προϊόντα τους ο γαιοκτή­ μονας κι ο αγρότες από τα περίχωρά τους. Η ανάπτυξή τους ήταν ακόμα ουσιαστικά ανεπαίσθητη όταν τη τερμάτισε η εμφάνιση του καπιταλισμού, που άρχισε να διαμορφώνει μεγάλες πόλεις κατ’ εικόνα και ομοίωση, δηλαδή πόλεις-βιομηχανικά κέντρα και κόμβους του παγκόσμιου εμπορίου... Ο παράγοντας που εμπόδι­ σε την ανάπτυξη της μικροαστικής δημοκρατίας ευεργέτησε τη ταξική συνείδηση του προλεταριάτου στη Ρωσία -υπήρχε αδύνα­ μη ανάπτυξη της βιοτεχνικής παραγωγής. Ετσι, το προλεταριάτο συγκεντρώθηκε μονομιάς σχεδόν στα μεγάλα εργοστάσια...». Τ ι ισχύει για την αγροτιά; -1 1 0 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη «Ολο και μεγαλύτερες μάζες αγροτών θα τραβιούνται στο κί­ νημα. Όμως, το μόνο που μπορούν να κατορθώσουν είναι να εντείνουν την ακυβερνησία που ήδη μαστίζει τη χώρα και να αδυ­ νατίσουν με αυτό τον τρόπο την κυβέρνηση ακόμα περισσότερο. Δεν μπορούν να συγκροτήσουν ένα συνεκτικό επαναστατικό στρατό... Όσο θα προχωράει η επανάσταση, τόσο περισσότερη πολιτική δράση θα πέφτει στους ώμους του προλεταριάτου. Αυτό θα ευρύ­ νει τη πολιτική αυτοσυνείδησή του και θα αυξήσει την πολιτική του ενέργεια. Το προλεταριάτο της Ρωσίας έχει ήδη συσσωρεύσει μια επανα­ στατική δύναμη που ξεπερνάει οτιδήποτε έχουν πετύχει άλλοι λαοί στη διάρκεια επαναστατικών ξεσηκωμών... Όταν το προλε­ ταριάτο της Ρωσίας τελικά ανατρέψει την απολυταρχία, θα αποτελεί ένα στρατό δοκιμασμένο στον επαναστατικό αγώνα, σταθε­ ρό και αποφασισμένο, πάντοτε έτοιμο να χρησιμοποιεί τη δύναμή του για να επιβάλει τα αιτήματά του. ...Στην Ρωσία, μόνο οι εργάτες μπορούν να φέρουν σε πέρας μια επαναστατική εξέγερση. Στη Ρωσία, η προσωρινή επαναστα­ τική προσωρινή κυβέρνηση θα είναι μια κυβέρνηση της εργατικής δημοκρατίας... Μια Σοσιαλδημοκρατική προσωρινή κυβέρνηση δεν μπορεί να φέρει τη σοσιαλιστική ανατροπή στη Ρωσία, όμως η ίδια η διαδικασία της διάλυσης της απολυταρχίας και της εγκα­ θίδρυσης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, θα κάνει το έδαφος πρόσφορο για την πολιτική της δράση...»11 Είναι σαφές, ότι ο Τρότσκι επηρεάστηκε από τον Πάρβους στην επεξεργασία πολλών απόψεών του γύρω από τις διεθνείς προοπτικές του καπιταλισμού και της επανάστασης, τη ρώσικη ιστορία, το τσαρικό κράτος, τη φυσιογνωμία της ρώσικης αστικής τάξης και το ρόλο της ερ­ γατικής τάξης και της αγροτιάς. Όπως έγραψε πολλά χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Τρότσκι: «Δ εν υπάρχει αμφιβολία ότι [ο Πάρβους] άσκησε ιδι­ αίτερη επίδραση στη προσωπική μου ανάπτυξη, ιδιαίτερα όσον αφορά την κοινωνικο-επαναστατική κατανόηση της εποχής μας».14 Ο Τρότσκι πάντοτε θεωρούσε το χρονικό διάστημα που πέρασε στο Μόναχο το 1904, ως το σημείο καμπής στη διανοητική του ανάπτυξη. -111 -

Τόνι Κλιφ Ο Πάρβους στο πρόλογο της παμψλέτας του Τρότσκι δεν διατύ­ πωνε τη θέση ότι η εργατική επανάσταση θα ξεπερνούσε τα δημοκρα­ τικά πλαίσια και θα έφτανε στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοι­ νωνίας. Από αυτή την άποψη ήταν πίσω από τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης που ο Τρότσκι θα διατύπωνε στη διάρκεια των επόμε­ νων μηνών. Ωστόσο, εκείνη την περίοδο, ούτε ο ίδιος ο Τρότσκι δεν οραματιζόταν τη μελλοντική ρώσικη επανάσταση να πηγαίνει πέρα από τα αστικοδημοκρατικά της καθήκοντα. Για παράδειγμα, τον Αύ­ γουστο του 1904 έγραφε στη μπροσούρα «Τα Πολιτικά μας Καθήκο­ ντα»: «Εμείς, ως κομμουνιστές, ως σκαπανείς του νέου σοσιαλιστικού κόσμου, γνωρίζουμε πώς να εκπληρώσουμε το επαναστατικό μας καθήκον απέναντι στο παλιό αστικό κόσμο. Θα πολεμήσουμε στα οδοφράγματα. Και θα κατακτήσουμε για λογαριασμό του την ελευθερία που είναι ανήμπορος να κατακτήσει χωρίς εμάς... Μόνο η ελεύθερη Ρωσία του μέλλοντος στην οποία εμείς... θα είμαστε προφανώς υποχρεωμένοι να αποτελούμε ένα κόμμα της αντιπολίτευσης κι όχι της κυβέρνησης, θα βοηθήσει τη ταξική πά­ λη του προλεταριάτου να αναπτυχθεί σε όλο το εύρος της».15 Στη διανοητική συνεργασία τους πριν την επανάσταση του 1905, ο Πάρβους, ο γηραιότερος από τους δύο, είχε το προβάδισμα απέναντι στον Τρότσκι, τον νεαρότερο. Όμως, οι ρόλοι θα αντιστρέφονταν, ως αποτέλεσμα της επανάστασης και της ανάπτυξης της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης.

- 112-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

7 Η Επ ανάσταση του 1905

Η Επανάσταση του 1905 ήταν μια μεγάλη δοκιμασία για τις ικανό­ τητες του Τρότσκι ως ηγέτη, οργανωτή και θεωρητικό. Από αυτή τη δοκιμασία βγήκε νικητής και τροπαιούχος. Την Κυριακή 9 Γενάρη ο στρατός άνοιξε πυρ σε χιλιάδες άοπλους εργάτες οι οποίοι μαζί με τις οικογένειές τους προσπάθησαν να φτάσουν στα Χειμερινά Ανάκτορα του Τσάρου, με ένα ψήφισμα που τον εκλιπαρούσε να προχωρήσει σε κάποιες μεταρρυθμίσεις. Η «Ματωμέ­ νη Κυριακή», όπως έμεινε γνωστή, πυροδότησε ένα τεράστιο, οργισμέ­ νο κύμα απεργιών και διαδηλώσεων. Ο ένας εργοδότης μετά τον άλλο, αναγκαζόταν να παραχωρήσει στους εργάτες κάποιες από τις μεταρ­ ρυθμίσεις που τόσο αψήφιστα είχε αγνοήσει ο Τσάρος. Οι ένοπλες δυ­ νάμεις δεν έμειναν ανέγγιχτες από τη λαϊκή εξέγερση. Η πρώτη σοβαρή ανταρσία στις γραμμές τους εκδηλώθηκε στο θωρηκτό Ποτέμκιν, όταν οι ναύτες στην Οδησσό, το λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, πέρασαν στο πλευρό των εργατών. Επίσης στασίασαν οι ναύτες στην Κρονστάνδη, ένα ναύσταθμο-φρούριο κοντά στη Πετρούπολη και οι συνάδελφοί τους στη Σεβαστούπολη. Τα περιστατικά ανταρσίας και ανυπακοής στο στρατό έφτασαν από 10 τον Απρίλη-Ιούνη, σε 89 το τελευταίο εξά­ μηνο του 1905.' Οι αγρότες ρίχτηκαν κι αυτοί στη δράση: εξεγερμένοι χωρικοί πυρπόλησαν περίπου 2.000 αρχοντικά.2 Στις 13 Οκτώβρη συγκροτήθηκε στη Πετρούπολη ένα εργατικό - 113-

Τόνι Κλιφ συμβούλιο -σοβιέτ. Η επανάσταση του 1905 αποκάλυψε την απίστευτη ικανότητα του Τρότσκι να οδηγεί τις μάζες. Επίσης, το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς «διατύπωσε τελικά την αντίληψή του για τις εσώτερες δυνάμεις της ρώσικης κοινωνίας και τις προοπτικές της ρώσικης επανάστασης»3 ανέ­ πτυξε δηλαδή τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Σ' αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τον ρόλο που διαδραμά­ τισε ο Τρότσκι στην Επανάσταση του 1905. Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης είναι το θέμα του επόμενου κεφαλαίου. Φυσικά, αυτά τα δυο θέματα διαπλέκονται με διαλεκτικό τρόπο. Η εμπειρία του 1905 έθρεψε τη θεωρία και, με τη σειρά της, η θεωρία καθοδήγησε την εμπει­ ρία και τη πρακτική. Ο Τρότσκι διατήρησε ακλόνητη την πίστη του στην προλεταριακή επανάσταση μέχρι το τέλος της ζωής του. Για εκείνον, η επανάσταση του 1905 ήταν αναμενόμενη και καλοδεχούμενη. Όπως έγραφε μερικά χρόνια μετά την επανάσταση: «Την περιμέναμε, ποτέ δεν αμφιβάλλαμε ότι θα έρθει. Για μας, ήταν για χρόνια το μόνο λογικό συμπέρασμα του δόγματός’ μας, το οποίο κοροϊδεύανε ασημαντότητες κάθε απόχρωσης. Δεν πί­ στευαν στον επαναστατικό ρόλο του προλεταριάτου, αντίθετα, πίστευαν στη δύναμη των εκκλήσεων των ζέμστβο, στον Βίτε, στον Σβιάτοπολκ-Μίρσκι, στα μασούρια της δυναμίτιδας. Δεν υπήρχε ούτε μια πολιτική προκατάληψη στην οποία να μην αφιε­ ρώνουν τη πίστη τους. Το μοναδικό που θεωρούσαν προκατάλη­ ψη ήταν η δική μας πίστη στο προλεταριάτο».4

Το ξεκίνημα τ η ς ε π α νά σ τα σ η ς Ο Τρότσκι επέστρεψε παράνομα στη Ρωσία το Φλεβάρη του 1905. Εφτασε στο Κίεβο, όπου και έμεινε για μερικές βδομάδες, χρησιμοποι­ ώντας ένα πλαστό διαβατήριο με το όνομα Αρμπούζοφ, ενός απόστρατου δεκανέα. Εκεί ήρθε σε επαφή με τον Λεονίντ Κράσιν, μέλος της Κε­ ντρικής Επιτροπής των μπολσεβίκων και «συμφιλιωτή» που ήθελε να - 114-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γεφυρώσει το ρήγμα ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβί­ κους. Ο Κράσιν είχε στη διάθεσή του ένα μεγάλο και καλά εξοπλισμένο παράνομο τυπογραφείο κάπου στον Καύκασο. Ο Τρότσκι έγραψε μια σειρά από παμφλέτες που τυπώθηκαν σε εκείνο το πιεστήριο. Την άνοιξη, ο Κράσιν τον βοήθησε να μετακινηθεί στη Πετρούπολη, δίνοντάς του επαφή με κάμποσες γιάφκες. Τους επόμενους δύο μήνες μετά τη «Ματωμένη Κυριακή» οι απερ­ γίες απλώθηκαν από περιφέρεια σε περιφέρεια: σ' αυτές συμμετείχαν ένα εκατομμύριο εργάτες σε 122 πόλεις5. Ο αριθμός των απεργών τον Γενάρη και τον Φλεβάρη ήταν μεγαλύτερος από το σύνολο των δέκα προηγούμενων χρόνων.6 Αμέσως μετά τον ερχομό του στη Ρωσία και ζώντας τον αντίχτυπο των γεγονότων, ο Τ ρότσκι έγραψε: «Η επανάσταση ωθεί το προλεταριάτο στη πρώτη γραμμή και του δίνει ηγεμονία... Μόνο το προλεταριάτο μπορεί να εξασφαλί­ σει τη νίκη της εξέγερσης και συνολικότερα τον θρίαμβο της επα­ νάστασης... Αλλες ομάδες του πληθυσμού των πόλεων, όπως επίσης και η αγροτιά, θα διαδραματίσουν το ρόλο που τους ανα­ λογεί στην επανάσταση, στο βαθμό που ακολουθούν το προλε­ ταριάτο, το υποστηρίζουν, διευκολύνουν το έργο του. Ούτε η αγροτιά, ούτε τα μικροαστικά στρώματα, ούτε η διανόηση, θα διαδραματίσουν ένα ρόλο ανεξάρτητο, συγκρινόμενο με το ρόλο που θα διαδραματίσει το προλεταριάτο. Συνεπώς, η σύνθεση της προσωρινής κυβέρνησης θα καθορι­ στεί από το προλεταριάτο. Τούτο σημαίνει... ότι η ανάπτυξη της επανάστασης οδηγεί το προλεταριάτο και μαζί του το κόμμα μας, στην πολιτική υπεροχή».7 Στο ίδιο φύλλο της'Ισκρα, ο Μαρτόφ διατύπωνε την αντίθετη άπο­ ψη. Ο ριζικός εκδημοκρατισμός της Ρωσίας, υποστήριζε, αποτελεί την ιστορική αποστολή των μεσαίων τάξεων: «Δικαιούμαστε να περιμένουμε ότι ένας νηφάλιος πολιτικός υπολογισμός, θα σπρώξει την αστική δημοκρατία μας να δράσει με τον ίδιο τρόπο που έδρασε η αστική δημοκρατία στον προη­ γούμενο αιώνα κάτω από την επιρροή του επαναστατικού ρομα- 115 -

Τόνι Κλιφ ντισμού»." Στις 6 Αύγουστού ο Τσάρος με μια διακήρυξή του ανακοίνωσε τη δημιουργία μιας συμβουλευτικής Δούμας (βουλής). Το δικαίωμα ψή­ φου δεν δινόταν σε όλους: το μεγαλύτερο τμήμα της μη-Ευρωπαϊκής Ρωσίας στερούνταν την αντιπροσώπευση. Χωρίς εκλογικά δικαιώματα έμεναν όλοι οι κάτοικοι της Πολωνίας, της Σιβηρίας, της Υπερκαυκασίας και της Κεντρικής Ασίας, εκτός όσων κατοικούσαν στις πόλεις Μπακού, Βαρσοβία, Αοτζ, Τασκένδη, Ιρκούτσκ και Τιφλίδα. Ακόμα και στις περιοχές που θα γίνονταν εκλογές, δικαίωμα ψήφου είχαν μόνο όσοι ήταν από 25 χρονών και πάνω και πληρούσαν κριτήρια ιδιοκτη­ σίας. Η πλειοψηψία των μισθωτών, ακόμα και κάποιοι ιδιοκτήτες, δεν μπορούσαν να ψηφίσουν. Ούτε η εκλογή ήταν άμεση. Αντί της ισότη­ τας της ψήφου, ο νόμος καθιέρωνε την αντιπροσώπευση της κάθε κα­ τηγορίας ψηφοφόρων -αγρότες, γαιοκτήμονες και αστοί ιδιοκτήτες- με ένα περίπλοκο σύστημα που ευνοούσε τις ανώτερες τάξεις. Ο Τσάρος διατηρούσε το δικαίωμα να συγκαλεί και να διαλύει τη Δούμα, που ονομάστηκε «Δούμα του Μπουλίγκιν». Ο Πάβελ Μιλιούκοφ, ο ηγέτης του φιλελεύθερου κόμματος των Συνταγματικών Δημοκρατών ή Καντέ, καλωσόρισε τη διακήρυξη του Τσάρου, περιγράψοντάς την ως τη διάβαση του Ρουβίκωνα για τη συ­ νταγματική διακυβέρνηση του έθνους. Αυτή η δήλωση ώθησε τον Τρότσκι, ο οποίος ήταν υπέρ του μποϋκοτάζ αυτής της Δούμας, να γράψει μια «Ανοικτή Επιστολή στον καθηγητή Μιλιούκοφ»: «Στην πραγματικότητα, ο Ρουβίκωνας της ιστορίας διασχίζεται μονάχα τη στιγμή που οι υλικοί πόροι της κυβέρνησης περνάνε από τα χέρια της απολυταρχίας στα χέρια του λαού. Ομως, αυτά τα πράγματα, κύριε καθηγητά, δεν επιτυγχάνονται ποτέ με μια υπογραφή στο κάτω μέρος μιας περγαμηνής. Τέτοια'πράγματα γεννιούνται στο δρόμο. Πραγματοποιούνται στη μάχη. Σφραγί­ ζονται από τη νίκη του λαού στη σύγκρουσή του με τις σιδερόψρακτες δυνάμεις της αντίδρασης». Ο Τρότσκι θυμίζει πως τα μεγάλα σημεία καμπής στη Γαλλική - 116-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Επανάσταση, δεν ήρθαν με τις διακηρύξεις συνταγματικών αρχών, αλ­ λά με πραγματικές μετατοπίσεις στο συσχετισμό δύναμης. Θύμισε επί­ σης τα γεγονότα της επανάστασης του 1848 στη Γερμανία και το πώς οι Γερμανοί φιλελεύθεροι αρκέστηκαν στις υποσχέσεις του Πρώσου βασιλιά για ελευθερία, πώς αυτή η στάση βοήθησε τον μονάρχη να κα­ θυποτάξει την επανάσταση και με την άμπωτη της επανάστασης ο μο­ νάρχης σύντριψε και ταπείνωσε τον φιλελευθερισμό: «Η ιστορία δεν διδάσκει τίποτα στους καθηγητές της. Τα λάθη και τα εγκλήματα του φιλελευθερισμού είναι διεθνή. Επαναλαμ­ βάνετε όσα έκαναν οι πρόγονοί σας σε μια ίδια κατάσταση μισόν αιώνα πριν... Φοβάστε να έρθετε σε ρήξη με τη Δούμα γιατί, για σας, αυτή η συνταγματική οφθαλμαπάτη μοιάζει αληθινή στην ξερή και άγονη έρημο στην οποία περιπλανιόταν ο ρώσικος φιλε­ λευθερισμός στη πρώτη δεκαετία του... Εσείς, κύρια καθηγητά, δεν θα τα πείτε αυτά στο λαό. Ομως, θα τα πούμε εμείς. Και αν προσπαθήσετε να αντιπαρατεθείτε μαζί μας όχι στα φιλελεύθερα συμπόσια, αλλά μπροστά στις μάζες, θα αποδείξουμε ότι με τη δική μας χοντροκομμένη, σκληρή, επανα­ στατική γλώσσα μπορούμε να γίνουμε ακαταμάχητα πειστικοί και εύγλωττοι. Για εσάς, η μεγάλη αναμέτρηση του λαού με την απολυταρχία εξαντλείται σε επαρχιακά συνέδρια, αντιπροσωπεί­ ες, διαβουλεύσεις και διακηρύξεις. Αν η επανάσταση δεν υποχω­ ρήσει, η γραφειοκρατία θα βρει σε σας το προπύργιό της και αν όντως προσπαθήσετε να γίνετε αυτό το προπύργιο, τότε η νικη­ φόρα επανάσταση θα σας γκρεμίσει... |Αν, από την άλλη, ηττηθεί η επανάσταση, τότε ο φιλελευθερισμός δεν θα έχει καμιά χρησι­ μότητα για τον Τσαρισμό], Επιλέγετε να μην ενοχλείστε από τις φωνές που ακούγονται από τα δεξιά και από εκείνες που ακούγονται από τα αριστερά... Η επανάσταση δεν έχει πει ακόμα τη τελευταία της λέξη. Με δυ­ νατές και αποφασιστικές κινήσεις πιέζει το μαχαίρι στο λαιμό της απολυταρχίας. Ας προσέξουν οι ευψυολόγοι του φιλελευθερι­ σμού, να μη βάλουν τα χέρια τους κάτω από τη κοφτερή, ατσάλι­ νη λεπίδα. Ας προσέξουν».’

- 117-

Τόνι Κλιφ Η γενική απεργία το υ Οκτώβρη κι η εμφάνιση το υ Σοβιέτ τ η ς Π ετρ ούπολης Η ΝαταΧία Σέντοβα, η σύζυγος του Τρότσκι, συνελήφθη σε μια πρωτομαγιάτικη διαδήλωση κοντά στη Πετρούπολη. Ο ίδιος ο Τρότσκι είχε μπει στο στόχαστρο ενός χαφιέ που είχε διεισδύσει στην πα­ ράνομη οργάνωση. Ο Τρότσκι έφυγε βιαστικά για τη Φινλανδία, που τότε ήταν τμήμα της Τσαρικής Αυτοκρατορίας αλλά απολάμβανε ένα ειδικό καθεστώς με πολύ μεγαλύτερες ελευθερίες. Εμεινε εκεί, μελετώ­ ντας και γράφοντας, μέχρι τα μέσα του Οκτώβρη όταν έφτασαν τα νέα ότι στη πρωτεύουσα είχε ξεσπάσει γενική απεργία. «Στις 9 Οκτώβρη, η έκτακτη συνδιάσκεψη του συνδικάτου των σιδηροδρομικών στην Πετρούπολη διατύπωσε τα αιτήματα της απεργίας και ενημέρωσε με τον τηλέγραφο όλα τα δίκτυα. Τα αι­ τήματα ήταν τα εξής: οχτάωρο, πολιτικές ελευθερίες, αμνηστία, Συντακτική Συνέλευση, Στις 10 Οκτώβρη στη Μόσχα, το Χάρκοβο και το Ρεβέλ κηρύ­ χτηκε η γενική πολιτική απεργία. Στις 11 στο Σμολένσκ, το Κοζλόφ, το Εκατερίνοσλαβ και το Λοτζ, στις 12 στο Κουρσκ, στο Μπιελγκορόντ, τη Σαμάρα, το Σαράτοψ και τη Πολτάβα, στις 13 στη Πετρούπολη, στη Ορσα, το Μινσκ, το Κρεμεντσούκ και τη Συμψερόπολη, στις 14 στο Γκόμελ, το Καλίς, το Ροστόφ του Ντον, τη Τιφλίδα και το Ιρκουτσκ, στις 15 στη Βίλνα, την Οδησ­ σό και το Μπατούμ, στις 16 στο Ορεμπουργκ, στις 17 στο Γιούριεφ, το Βιτέμπσκ και το Τομσκ. Η Ρίγα, η Λιμπάβα, η Βαρσοβία, το Πλοτσκ, το Μπιελοστόκ, η Κόβνα, το το Ντβινσκ, το Πσκοψ, η Πολτάβα, το Νικολάεφ, η Μαριούπολη, το Καζάν, το Τσεστόχοβο, το Ζλατούστ και άλλα μέρη, κατέβηκαν επίσης στην απερ­ γία. Τα εργοστάσια και σε πολλά σημεία η εμπορική κίνηση, πα­ ρέλυσαν. Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια παρέμειναν κλειστά... Η απεργία αποδείκνυε, όπου μπορούσε, ότι δεν ήταν απλά μια προσωρινή διακοπή της εργασίας, μια παθητική διαμαρτυρία με σταυρωμένα τα χέρια. Υπεράσπιζε τον εαυτό της και, κάνοντας αυτό, περνούσε στην επίθεση. Σε πόλεις του νότου |οι απεργοί] ύψωσαν οδοφράγματα, κατέ­ λαβαν οπλοπωλεία και πρόβαλαν μια ηρωική, αν κι όχι νικηφόρα, - 118-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη αντίσταση.»10 Στις 13 Οκτώβρη συγκροτήθηκε το Σοβιέτ Εργατών Αντιπροσώ­ πων της Πετρούπολης. Αντιπροσώπευε περίπου 200.000 εργάτες, τους μισούς εργάτες της πρωτεύουσας. Στην ακμή του, στο Σοβιέτ συμμετεί­ χαν 562 αντιπρόσωποι, η πλειοψηφία των οποίων (οι 351) ήταν μεταλεργάτες." Πολύ γρήγορα, το Σοβιέτ απέκτησε λειτουργίες πολύ ευρύ­ τερες από μιας απεργιακής επιτροπής. Έγινε ένα «εργατικό κοινοβού­ λιο» που ασχολιόταν με πολλά θέματα. Ο Τρότσκι έγραψε για το Σο­ βιέτ: «Η ηγετική φωνή της επανάστασης ήταν η Πετρούπολη... τα συνθήματα και οι μορφές πάλης της Πετρούπολης είχαν ένα βρο­ ντερό, επαναστατικό αντίλαλο σε όλη τη χώρα. Οι μορφές οργά­ νωσης που υιοθετούσε η Πετρούπολη, ο τόνος του τύπου της, έγιναν το μοντέλο για τις επαρχίες... Αν, λοιπόν, πρέπει να θεωρήσουμε τη πρωτεύουσα στον |ποταμό| Νέβα ως το επίκεντρο των γεγονότων στους τελευταίους μή­ νες του 1905, τότε μέσα στην ίδια την Πετρούπολη πρέπει να δε­ χτούμε το Συμβούλιο (Σοβιέτ) των Εργατών Αντιπροσώπων ως τον ακρογωνιαίο λίθο αυτών των γεγονότων... Το Σοβιέτ ήταν ο άξονας γύρω από τον οποίο εκτυλίσσονταν όλα τα γεγονότα, κά­ θε νήμα τους κατευθυνόταν προς αυτό, και από το Σοβιέτ ξεπηδούσαν όλα τα καλέσματα στη δράση».12 Το Σοβιέτ της Πετρούπολης έκανε δημοφιλή την ιδέα των σοβιέτ πέρα από την πρωτεύουσα και ανάμεσα στον Οκτώβρη και τον Δ εκέμ­ βρη του 1905 σε όλα τα μεγάλα ή μικρότερα βιομηχανικά κέντρα συγκροτήθηκαν αντίστοιχα σοβιέτ. Ο αριθμός τους έφτασε τα σαράντα με πενήντα.13 Ο Τρότσκι επέστρεψε στη πρωτεύουσα την επόμενη μέρα της συ­ γκρότησης του Σοβιέτ. Στην πράξη έγινε ο ηγέτης του. Ήταν ο συγγρα­ φέας όλων σχεδόν των διακηρύξεων και αποφάσεων του Σοβιέτ. Ήταν επίσης ο εκδότης της εφημερίδας του σοβιέτ, της Ισβέστια. Ήταν ο εμπνευστής της στρατηγικής και της τακτικής του σοβιέτ κι ο λαμπρός του ρήτορας. Ο Λουνατσάρσκι, διακεκριμένος ομιλητής κι ο ίδιος, το - 119-

Τόνι Κλιφ έθεσε ως εξής: «Θεωρώ τον Τρότσκι ως πιθανά τον μεγαλύτερο ρήτο­ ρα της εποχής μας»: «Η εντυπωσιακή του εμφάνιση, οι όμορφες και σαρωτικές χει­ ρονομίες του, ο έντονος ρυθμός του λόγου του, η δυνατή αλλά ποτέ κουραστική φωνή του, η αξιοθαύμαστη συνεκτικότητα και μαστοριά των ψράσεών του, ο πλούτος των εικόνων του, η ειρω­ νεία του που ζεματάει, το πάθος του, η αυστηρή λογική του -κα­ θάρια σαν γυαλισμένο ατσάλι - αυτές είναι οι αρετές του Τρότσκι ως ρήτορα. Μπορεί να μιλάει με σύντομες φράσεις ή να εκτοξεύει ασυνήθιστα εύστοχα σχόλια και επίσης μπορεί να κάνει υπέροχες, πολιτικές ομιλίες του είδους που μόνο από τον Ζωρές είχα ακούσει. Εχω δει τον Τρότσκι να μιλάει επί δυόμισι μέχρι τρεις ώρες μπροστά σε ένα σιωπηλό, ακροατήριο όρθιων το οποίο άκουγε σαν να ήταν μαγεμένο την έξοχη πολιτική του διάλεξη... Τα άρ­ θρα και τα βιβλία του είναι ακινητοποιημένος λόγος -είναι λογο­ τέχνης στην ομιλία του και ρήτορας στη γραφή του».14 Εκτός από την Ισβέστια, ο Τρότσκι μαζί με τον Πάρβους έβγαζαν την καθημερινή εφημερίδα μαζικής κυκλοφορίας Russkaya Gazeta. Επί­ σης, ο Τρότσκι συμμετείχε στην έκδοση της Nachalo (Το ξεκίνημα) που έκφραζε τις απόψεις των μενσεβίκων. Ήταν μια πολύ καλή εφημερίδα, με κυκλοφορία που άγγιζε το μισό εκατομμύρια φύλλα.

τ ο Μ ανιφ έστο το υ Οκτώ βρη το υ Τσάρου Ο Τσάρος, τρομαγμένος από τη γενική απεργία, δημοσίευσε στις 17 Οκτώβρη μια διακήρυξη που την είχε γράψει εξ ονόματος του ο Κό­ μης Βίτε, ο μισοψιλελεύθερος πρωθυπουργός. Μ ’ αυτήν, υποσχόταν Σύνταγμα, πολιτικές ελευθερίες και καθιέρωση του γενικού εκλογικού δικαιώματος. Ηταν το τέλος για τη Δούμα του Μπουλίγκιν, πριν καν γεννηθεί. «Για τρεις μέρες περίπου έμοιαζε σαν όλη η Ρωσία των πόλεων να πανηγύριζε, όχι απλά ανακουφισμένη αλλά γεμάτη αγαλλίαση από τη τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα...Οι αξιωματούχοι ανακοίνωναν με ενθουσιασμό τα νέα. Το κείμενο της διακήρυξης - 120 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη διαβάστηκε σε εκκλησίες, συναγωγές και τζαμιά, σε ακροατήρια που το καλωσόριζαν... Οι πολίτες αγκαλιάζονταν όπου συνα­ ντιόταν και συζητούσαν τις νέες εξελίξεις. Στους δρόμους, τα πλήθη ζητωκραύγαζαν τους στρατιώτες...» ,s Αυτά τα πλήθη, σε γιορτινή ατμόσφαιρα, γέμιζαν τους δρόμους και διάβαζαν το μανιφέστο με έξαψη και χαρά. Λίγοι είχαν αντιληφθεί τη διαταγή που είχε εκδώσει ο υπουργός Εσωτερικών, ο στρατηγός Τρέποφ, την ίδια μέρα που είχε κυκλοφορήσει η διακήρυξη του Τσάρου. Αυτή η διαταγή που είχε κολληθεί στους τοίχους, παρακινούσε την αστυνομία: «μη τσιγκουνεύεστε τις σφαίρες». Στις 17 Οκτώβρη ο Τρότσκι συμμετείχε σε μια διαδήλωση προς το Πανεπιστήμιο. Θυμάται: «Οι πάντες προσπαθούσαν να ανοίξουν δρόμο προς το μπαλ­ κόνι απ' το οποίο θα μιλούσαν οι ρήτορες. Το μπαλκόνι, τα παρά­ θυρα και το κωδωνοστάσιο του πανεπιστήμιου ήταν στολισμένα με κόκκινα λάβαρα. Κατάφερα να μπω με δυσκολία. Ημουν τρί­ τος ή τέταρτος στη σειρά για να μιλήσω. Το θέαμα που ξεδιπλώ­ θηκε μπροστά στα μάτια μου ήταν εκπληκτικό. Ο δρόμος ήταν ασφυκτικά γεμάτος. Τα μπλε καπέλα των φοιτητών και τα κόκκι­ να λάβαρα έμοιαζαν με φωτεινά σημάδια διάσπαρτα σε ένα πλή­ θος εκατό χιλιάδων ανθρώπων. Η σιωπή ήταν απόλυτη - οι πά­ ντες ήθελαν να ακούσουν τους ομιλητές. Πολίτες! Τώρα που η κλίκα που κυβερνάει είναι με τη πλάτη κολλημένη στο τοίχο, τώ­ ρα μας υπόσχεται την ελευθερία. Μας υπόσχονται εκλογικά δι­ καιώματα και νομοθετική εξουσία. Ποιος υπόσχεται αυτά τα πράγματα; ο Νικόλαος ο Δεύτερος. Τα υπόσχεται με καλή θέλη­ ση; με καθαρή καρδιά; Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί κάτι τέ­ τοιο. Ξεκίνησε τη βασιλεία του δίνοντας συγχαρητήρια στους θαυμάσιους Φαναγκορίιτσι του |ένα σύνταγμα Κοζάκων] για τη δολοφονία των εργατών στο Γιαροσλάβ και πατώντας στο ένα πτώμα μετά το άλλο, έφτασε στη Ματωμένη Κυριακή, την 9 Γε­ νάρη. Αυτόν τον ακούραστο δήμιο που κάθεται στο θρόνο τον υποχρεώσαμε να μας υποσχεθεί ελευθερία. Τι μεγάλος θρίαμβος! Ομως, μη βιάζεστε να πανηγυρίσετε τη νίκη, γιατί η νίκη δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Είναι μια επιταγή το ίδιο πράγμα με το - 121 -

Τόνι Κλιφ χρυσάφι; Η υπόσχεση της ελευθερίας είναι το ίδιο με την ελευθε­ ρία; Αν κάποιος ανάμεσά σας πιστεύει τις υποσχέσεις του Τσά­ ρου, ας το φωνάξει -όλοι θα θέλαμε να γνωρίσουμε μια τόσο σπάνια περίπτωση. Κοιτάξτε γύρω σας πολίτες, από χτες τι έχει αλλάξει; Εχουν ανοίξει οι πύλες των φυλακών μας; Μήπως το Φρούριο Πέτρου και Παύλου Ιφυλακή ΣτΜ| δεν συνεχίζει να ρί­ χνει τη σκιά του πάνω στη πόλη; Δεν ακούτε τα βογκητά πίσω από τα καταραμένη τείχη; Επέστρεψαν τα αδέλφια μας από τους ερημότοπους της Σιβηρίας; 'Αμνηστία, αμνηστία, αμνηστία!' ήταν η απάντηση από το συ­ γκεντρωμένο πλήθος. Αν η κυβέρνηση είχε ειλικρινή αποφασίσει να σταματήσει την αντιπαράθεσή της με τον λαό, το πρώτο που θα έκανε θα ήταν να παραχωρήσει αμνηστία. Όμως, πολίτες, αρκεί η αμνηστία; Σήμε­ ρα θα αψήσουν ελεύθερους εκατοντάδες πολιτικούς αγωνιστές και αύριο θα συλλάβουν χιλιάδες. Μήπως η εντολή να μην τσιγκουνευτούν τις σφαίρες, δεν είναι σε όλους τους τοίχους δίπλα στη διακήρυξη που υπόσχεται τις ελευθερίες μας; Μήπως δεν χρησιμοποίησαν τις σπάθες τους σήμερα το πρωί σε ένα ειρηνικό πλήθος που άκουγε έναν ομιλητή; Μήπως δεν είναι ο Τρέποφ, ο δήμιος, αφέντης της Πετρούπολης; ' Κάτω ο Τρέποψ!' ήρθε η απάντηση. Ναι, κάτω ο Τρέποφ! Όμως, είναι ο μόνος; Δεν υπάρχουν άλλα καθάρματα στις εφεδρείες της γραφειοκρατίας έτοιμα να πάρουν τη θέση του; Ο Τρέποφ μάς διαφεντεύει με τη βοήθεια του στρα­ τού. Η Φρουρά, βουτηγμένη στο αίμα της 9 Γενάρη, είναι το στή­ ριγμα κι η δύναμή του. Σ ’ αυτούς απευθύνεται η διαταγή να μη λυπηθούν σφαίρες για τα στήθη και τα κεφάλια σας. Δεν μπορού­ με, δεν θέλουμε και δεν πρέπει να ζούμε με την απειλή της κάνης του όπλου. Πολίτες! Ας γίνει αίτημά μας η απόσυρση του στρα­ τού από την Πετρούπολη! Ούτε ένας στρατιώτης να μην μείνει σε απόσταση 25 βέρστια (περίπου 25 χιλιόμετρα, στμ| από τη πρω­ τεύουσα! Τη τάξη θα τη διατηρήσουν οι ίδιοι οι ελεύθεροι πολί­ τες. Κανείς δεν θα υποφέρει από τη βία και τη κατάχρηση εξου­ σίας. Ο λαός θα πάρει τον καθένα κάτω από την προστασία του. Έξω ο στρατός! Εξω ο στρατός από την Πετρούπολη!.’ Πολίτες! Η δύναμη είμαστε εμείς. Πρέπει να φρουρήσουμε την ελευθερία μας με το ξίφος στο χέρι. Όσο για τη διακήρυξη του - 122-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Τσάρου να, κοιτάξτε, είναι ένα κομμάτι χαρτί, το τσαλακώνω στη χούφτα μου. Σήμερα το κυκλοφόρησαν και αύριο θα το πάρουν πίσω, σχίζοντάς το σε μικρά κομματάκια, όπως σχίζω εγώ τώρα αυτή τη χάρτινη ελευθερία μπροστά στα μάτια σας!».“ Η Πετρούπολη άκουγε για πρώτη φορά τον ρήτορα της επανάστα­ σης. Στις 18 Οκτώβρη το Σοβιέτ υιοθέτησε μια απόφαση που δήλωνε: «Το αγωνιζόμενο επαναστατικό προλεταριάτο δεν μπορεί να καταθέ­ σει τα όπλα του μέχρις ότου οι πολιτικές ελευθερίες του ρώσικου λαού αποκτήσουν γερά θεμέλια, μέχρι την εγκαθίδρυση μιας αβασίλευτης δημοκρατίας». Το Σοβιέτ απαίτησε από την κυβέρνηση να αποσύρει όλες τις στρατιωτικές και αστυνομικές δυνάμεις από την πόλη, να πα­ ραχωρήσει γενική αμνηστία σε όλους τους πολιτικούς κρατούμενους, να άρει την κατάσταση πολιορκίας σε όλη τη Ρωσία και τέλος να εγγυηθεί τη σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης ύστερα από εκλογές όπου θα ίσχυε η ισότητα και η μυστικότητα της ψήφου στην οποία θα είχαν δικαίωμα όλοι.17 Ο Τρότσκι έγραψε το κύριο άρθρο στο φύλλο της Ισβέστια, της εφημερίδας του Σοβιέτ, την επόμενη μέρα: «Λοιπόν, μας παραχώρησαν ένα Σύνταγμα. Μας παραχώρη­ σαν την ελευθερία της συνάθροισης, όμως οι συναθροίσεις μας εί­ ναι περικυκλωμένες από τον στρατό. Μας παραχώρησαν την ελευθερία του λόγου, όμως η λογοκρισία ζει και βασιλεύει. Μας παραχώρησαν ακαδημαϊκή αυτονομία, αλλά τα πανεπιστήμιά μας συνεχίζουν να είναι κατειλημμένα από το στρατό. Έδωσαν το απαραβίαστο της προσωπικής ελευθερίας, αλλά οι φυλακές συνε­ χίζουν να είναι ξέχειλες από κρατούμενους. Μας έδωσαν τον Βίτε, αλλά έχουμε ακόμα τον Τρέποψ. Μας έδωσαν ένα Σύνταγμα, αλ­ λά η απολυταρχία είναι εδώ. Μας έδωσαν τα πάντα και δεν μας έδωσαν τίποτα».1* Σ τις 18 Οκτώβρη εκατοντάδες χιλιάδες συγκεντρώθηκαν γύρω από τον καθεδρικό ναό Καζάν, απαιτώντας αμνηστία. Όταν έγινε ξεκά­ θαρο πως τη διαδήλωση την περίμενε μια καλοστημένη ενέδρα, ότι ο στρατός είχε παραταχθεί γύρω από τις φυλακές και ότι η αιματοχυσία -1 2 3 -

Τόνι Κλιφ ήταν αναπόφευκτη, η ηγεσία του Σ οβιέτ αποφάσισε να διαλύσει το πλήθος.” Δυο μέρες μετά τη διακήρυξη του Τσάρου, στις 19 Οκτώβρη, ο Τρότσκι πρότεινε στο Σοβιέτ να αναστείλει την γενική απεργία η οποία είχε αρχίσει να σπάει: «...Οι επαρχίες, που βγήκαν στην απεργία πριν από την πρω­ τεύουσα, άρχισαν να επιστρέφουν στη δουλειά. Στις 19 σταμάτη­ σε η απεργία στη Μόσχα. Το Σοβιέτ της Πετρούπολης αποφάσι­ σε να τερματίσει την απεργία στις 21 το μεσημέρι. [Ηταν) το τε­ λευταίο που αποσύρθηκε από το πεδίο της μάχης, και καλώντας εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες να επιστρέφουν στους τόρνους τους ταυτόχρονα την ίδια ώρα, οργάνωσε μια εντυπωσιακή επί­ δειξη προλεταριακής πειθαρχίας».”

Πογκρόμ Στις 21 Οκτώβρη το Σοβιέτ ανακοίνωσε ότι σε δυο μέρες, στις 23 του μηνός, θα οργανώσει ένα επίσημο μνημόσυνο των εργατών που δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια της απεργίας. Στις 22 Οκτώβρη μα­ θεύτηκε ότι η χωροφυλακή του Τρέποφ σκόπευε να αιματοκυλίσει τη διαδήλωση κι ότι η Οχράνα, η μυστική αστυνομία του Τσάρου, σχεδίαζε ένα πογκρόμ εναντίον των Εβραίων. Πογκρόμ είχαν ξεσπάσει ήδη σε άλλες πόλεις. Ο Τρότσκι πρότεινε στο Σοβιέτ την εξής απόφαση: «Τα πογκρόμ ενάντια στους Εβραίους κι οι διωγμοί των διανο­ ούμενων και των εργατών από τις Μαύρες Εκατονταρχίες («πα­ ρακρατικές» συμμορίες του καθεστώτος ΣτΜ| με τη συνεργασία της ένστολης και της μυστικής αστυνομίας, που ξεσπάνε σε όλη τη Ρωσία, συνιστούν μια νέα επίθεση σε όλες τις κοινωνικές ομά­ δες που παλεύουν για την ελευθερία. Γι’ αυτό το λόγο, το Συμ­ βούλιο των Εργατών Αντιπροσώπων παίρνει την αμετάκλητη απόφαση ότι το ρώσικο προλεταριάτο θα απαντήσει με κάθε δια­ θέσιμο μέσο σε κάθε απόπειρα των Μαύρων Εκατονταρχιών και αυτών που τις ενθαρρύνουν να πάρουν το μονοπάτι της βίας, του φόνου και της ληστείας με σκοπό να σταματήσουν την μεγάλη και αποφασιστική πορεία του [του προλεταριάτου] προς την - 124-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ελευθερία».21 Ο Τρότσκι χρειάστηκε να διδάξει το Σοβιέτ και τους εργάτες πώς να υποχωρούν. Τη νύχτα της 22 Οκτώβρη, ο Τρότσκι επιχειρηματολό­ γησε στο Σοβιέτ υπέρ της ακύρωσης του μνημόσυνου, προτείνοντας την εξής απόφαση: «Το Σοβιέτ αποφασίζει: το προλεταριάτο της Πετρούπολης θα ριχτεί στην ύστατη μάχη με την τσαρική κυβέρνηση όχι τη μέρα που θα επιλέξει ο Τρέποφ αλλά τη μέρα που το οργανωμένο και οπλισμένο προλεταριάτο θα θεωρήσει κατάλληλη. ΓΓ αυτό, το Συμβούλιο των Αντιπροσώπων αποφασίζει να αντικαταστήσει την καθιερωμένη νεκρική πομπή με μεγάλες συγκεντρώσεις στη μνήμη των θυμάτων σε κάθε γειτονιά».22 Αυτή η απόφαση, ωστόσο, δεν σταμάτησε την εξάπλωση των πογκρόμ σε όλη τη χώρα. Ο Τρότσκι έγραψε: «Εκατό πόλεις και κωμοπόλεις της Ρωσίας μετατράπηκαν σε κόλαση. Ένα σύννεφο καπνού υψωνόταν προς τον ήλιο. Πυρκα­ γιές κατέκαιγαν δρόμους ολόκληρους με τα σπίτια και τους κα­ τοίκους τους. Αυτή ήταν η εκδίκηση της παλιάς τάξης πραγμά­ των για τη ταπείνωση που είχε υποστεί. Στρατολόγησε τα οπλισμένα στίφη της από κάθε δρομάκι από κάθε τρώγλη. Εδώ μπορούσες να βρεις τον μικρομαγαζάτορα και τον ζητιάνο, τον ταβερνιάρη και τους μόνιμους θαμώνες του, τον επιστάτη και τον σπιούνο της αστυνομίας, τον επαγγελματία κλέ­ φτη και τον ερασιτέχνη διαρρήκτη, τον μικροβιοτέχνη και τον μπράβο του μπουρδέλου, τον πεινασμένο κι ανίδεο μουζίκο |χωρικό] και τον πρώην αγρότη που τώρα έχει κουφαθεί από τον βρυχηθμό των μηχανών. Η θυμωμένη φτώχεια, η απελπιστική άγνοια, η ακόλαστη διαφθορά, τέθηκαν κάτω από τις διαταγές του συμφέροντος των προνομιούχων και της ακυβερνησίας της κυρίαρχης τάξης. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν τις πρώτες εμπειρίες της δράσης στο ‘πεζοδρόμιο’ κατά τη διάρκεια των λεγάμενων πατριωτικών δια­ δηλώσεων στις αρχές του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου. Τότε έγιναν γνωστά τα σύμβολά τους: το πορτραίτο του Τσάρου, ένα μπου­ κάλι βότκα, η τρίχρωμη σημαία. Από τότε, η οργάνωση των σκου- 125-

Τόνι Κλιφ πιδιών της κοινωνίας είχε προχωρήσει σε γιγάντια κλίμακα. Πα­ ρόλο που η μάζα των πογκρομιστών (αν η λέξη μάζα είναι ο κα­ τάλληλος όρος) παρέμεινε λίγο ως πολύ ανοργάνωτη, ο πυρήνας της ήταν πάντοτε πειθαρχημένος κι οργανωμένος παραστρατιωτικά, λάμβανε τις διαταγές και τα συνθηματικά του από ψηλά κι όριζε τη στιγμή και τη κλίμακα των δολοφονικών του επιχειρήσε­ ων. Ο Κομισάροψ, ένας αξιωματούχος της αστυνομίας, δήλωσε: ' Κάθε είδος πογκρόμ μπορεί να οργανωθεί, με δέκα ή με 10.000 ανθρώπους, όπως επιθυμείτε Στα όργια του Μαύρου Οκτώβρη -μπροστά του η Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου μοιάζει με αθώα θεατρική παράσταση- σε 100 πόλεις 3.500 με 4.000 άνθρωποι δολοψονήθηκαν και γύρω στις 10.000 τραυματίστηκαν βαριά».23 Στο Τομσκ, με τη παρουσία του κυβερνήτη και του τοπικού δεσπό­ τη, οι Μαύρες Εκατονταρχίες έκλεισαν χίλιους ανθρώπους σε ένα θέα­ τρο και τους έκαψαν ζωντανούς.14 Σε μια σειρά πόλεις οι εργάτες οργάνωσαν ένοπλα αποσπάσματα που αντιστάθηκαν ενεργητικά στις συμμορίες. Η ένοπλη αντίσταση των εργατών της Πετρούπολης ήταν η πιο αποτελεσματική. Εκεί δεν έγινε κανένα πογκρόμ: «Οι εργάτες έκαναν πυρετώδεις προετοιμασίες για να υπερα­ σπίσουν τη πόλη τους. Σε κάποιες περιπτώσεις, ολόκληρα εργο­ στάσια είχαν πάρει την απόφαση να βγουν στο δρόμο με το πρώ­ το σημάδι κινδύνου. Στα οπλοπωλεία, παρά τις αστυνομικές απα­ γορεύσεις, το εμπόριο των Browning [περίστροφα, ΣτΜ| ανθού­ σε. Όμως, τα περίστροφα είναι ακριβά και οι πλατιές μάζες δεν έχουν χρήματα να τα αγοράσουν, τα επαναστατικά κόμματα και το Σοβιέτ αντιμετώπιζαν δυσκολίες στον εξοπλισμό των μαχητι­ κών αποσπασμάτων τους. Εντωμεταξύ πλήθαιναν οι φήμες για τα πογκρόμ που οργανώνονταν. Όλα τα εργοστάσια και τα εργα­ στήρια που είχαν πρόσβαση σε σίδερο και ατσάλι άρχισαν, με δι­ κή τους πρωτοβουλία, να κατασκευάζουν αυτοσχέδια όπλα. Χι­ λιάδες σφυριά έφτιαχναν στιλέτα, λόγχες, σιδερογροθιές. Το από­ γευμα, στη διάρκεια μιας συνεδρίασης του Σοβιέτ, ο ένας αντι­ πρόσωπος μετά τον άλλο ανέβαινε στο βήμα κρατώντας ψηλά το όπλο του για να μεταφέρει την επίσημη απόφαση αυτών που τον - 126-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη εκλέξανε να καταστείλουν το πογκρόμ μόλις ξεσπούσε. Και μόνο αυτή η επίδειξη [αποφασιστικότητας) άρκεσε να για κόψει την όρεξη των απλών’ πογκρομιστών. Όμως, οι εργάτες δεν σταμά­ τησαν εκεί. Στις περιοχές των εργοστασίων, πέρα από τη Πύλη του Νιέφσκι, οργάνωσαν μια κανονική πολιτοφυλακή με τακτικές νυχτερινές περιπολίες. Παράλληλα, εξασφάλισαν την περιφρού­ ρηση των κτιρίων που στεγάζονταν οι επαναστατικές εφημερίδες: ένα αναγκαίο μέτρο εκείνες τις αγχωμένες μέρες όταν ο δημοσιο­ γράφος έγραφε κι ο στοιχειοθέτης δούλευε, με ένα περίστροφο στη τσέπη τους».25

Το Σοβιέτ κατακτάει τ η ν ελευθερία το υ Τύπου Εκείνες τις μέρες, που πολλές φορές αναφέρονταν ως «οι μέρες της λευτεριάς», οι εργάτες απολάμβαναν πολλές νέες ελευθερίες. Στις 19 Οκτώβρη το Σοβιέτ ανακοίνωσε την de facto καθιέρωση της ελευθε­ ρίας του Τύπου: «Το Σοβιέτ των Αντιπροσώπων αποφασίζει ότι οι μόνες εφημε­ ρίδες που θα κυκλοφορούν θα είναι εκείνες των οποίων οι εκδό­ τες αγνοούν την επιτροπή λογοκρισίας και αρνούνται να υπο­ βάλλουν τα φύλλα τους στους λογοκριτές, όπως κάνει το Σοβιέτ με τη δική του εφημερίδα. Γι’ αυτό το λόγο, οι στοιχειοθέτες κι οι άλλοι εργάτες στα τυπογραφεία, θα δουλέψουν μόνο εφόσον οι εκδότες δηλώσουν την ετοιμότητά τους να εφαρμόσουν στη πρά­ ξη την ελευθερία του Τύπου... Οι εφημερίδες οι οποίες αρνούνται να εφαρμόσουν τη παρούσα απόφαση θα κατάσχονται από τους πωλητές τους και όσοι εργά­ τες δεν αποδέχονται την απόφαση του Σοβιέτ των Αντιπροσώ­ πων θα υφίστανται μποϋκοτάζ. Αυτή η απόφαση, η ισχύς της οποίας τις επόμενες μέρες επεκτάθηκε σε όλα τα έντυπα, έγινε ο νέος νόμος για τον Τύπο».24 «Από τον Οκτώβρη και μετά, η μεγάλη πλειοψηφία των τυπο­ γράφων ρίχτηκε στη παραγωγή παράνομου υλικού. Οι συνωμοτι­ κές μέθοδοι ουσιαστικά εγκαταλείφτηκαν σε όλα τα μαγαζιά. Πα­ ράλληλα, εντάθηκε η πίεση των εργατών πάνω στους εκδότες. Οι τυπογράφοι επέμεναν ότι οι εφημερίδες θα δημοσιεύονται αγνο­ - 127 -

Τόνι Κλιφ ώντας τη λογοκρισία, σε διαφορετική περίπτωση θα κατέβαιναν σε απεργία».27

Η Γενική Απεργία το υ Νοέμβρη Στις 26 Οκτώβρη ξέσπασε ανταρσία στην Κροστάνδη. Δυο μέρες αργότερα η κυβέρνηση κήρυξε το στρατιωτικό νόμο στη Κροστάνδη κι η ανταρσία συντρίφτηκε. Οι πιο πολιτικοποιημένοι στρατιώτες κι ναύ­ τες κινδύνευαν να εκτελεστούν. Την ίδια μέρα, η κυβέρνηση κήρυξε την Πολωνία σε κατάσταση πολιορκίας. Στις 1 Νοέμβρη το Σοβιέτ οργά­ νωσε επίσημη υποδοχή των «εκπροσώπων της καταπιεζόμενης Πολω­ νίας». Ο Τρότσκι τους καλωσόρισε θερμά, διακήρυξε το δικαίωμα της Πολωνίας να καθορίσει τη μοίρα της και πρότεινε την εξής απόφαση: «Το Σοβιέτ των Εργατών Αντιπροσώπων καλεί το επαναστατι­ κό προλεταριάτο της Πετρούπολης να επιδείξει την αδελφική του αλληλεγγύη στους επαναστάτες στρατιώτες της Κροστάνδης και τους επαναστάτες εργάτες της Πολωνίας ξεκινώντας μια γενι­ κή πολιτική απεργία, που ήδη έχει αποδείξει τη τεράστια δύναμή της, και μαζικές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Αύριο, 2 Νοέμβρη, στις 12 το μεσημέρι, οι εργάτες της Πετρού­ πολης θα κατέβουν σε απεργία με τα συνθήματα: Κάτω το στρα­ τοδικείο! Κάτω η θανατική ποινή! Κάτω ο στρατιωτικός νόμος στην Πολωνία και σε όλη την Ρωσία! Πριν σημάνει 12 στις 2 Νοέμβρη, όλα τα μεγάλα εργοστάσια κι επιχειρήσεις της Πετρούπολης που αντιπροσωπεύονταν στο Σο­ βιέτ, είχαν κατέβει στην απεργία. Πολλές μεσαίες και μικρές βιο­ μηχανικές επιχειρήσεις οι οποίες μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχαν πάρει μέρος σε κινητοποιήσεις με πολιτικό περιεχόμενο, κατέβη­ καν κι αυτές στην απεργία, εκλέξανε αντιπροσώπους και τους έστειλαν στο Σοβιέτ. Η περιφερειακή επιτροπή των σιδηροδρομι­ κών της Πετρούπολης υιοθέτησε την απόφαση του Σοβιέτ και όλες οι σιδηροδρομικές γραμμές, με εξαίρεση της Φινλανδίας, παρέλυσαν. Ο αριθμός των απεργών του Νοέμβρη ξεπέρασε όχι μόνο αυτόν του Γενάρη, αλλά και αυτόν της απεργίας του Οκτώβρη> “ - 128-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Ο Κόμης Βίτε πίστεψε ότι θα καλμάρει το προλεταριάτο στέλνο­ ντας στο Σοβιέτ της Πετρούπολης το εξής τηλεγράφημα: «Αδέλφια εργάτες, επιστρέψτε στην εργασία σας, εγκαταλείψτε την ανταρσία, σκεφτείτε τις γυναίκες και τα παιδιά σας. Μην ακούτε κακόβουλες συμβουλές. Ο Τσάρος μας ορμήνεψε να αφιε­ ρώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στα προβλήματα των εργατών. Με αυτόν τον σκοπό, η Αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα, δημιούρ­ γησε ένα Τπουργείο Εμπορίου και Βιομηχανίας, το οποίο θα κα­ θιερώσει σχέσεις δίκαιες ανάμεσα στους εργάτες και τους εργοδό­ τες. Δώστε μας χρόνο και θα κάνουμε για σας ότι είναι δυνατόν. Ακούστε τη συμβουλή ενός ανθρώπου με καλή θέληση που επι­ θυμεί το καλό σας. Κόμης Βίτε».” Το Σοβιέτ γνωστοποίησε το τηλεγράφημα στη συνεδρίαση της 3 Νοέμβρη. Ο Τρότσκι έδωσε την απάντηση για λογαριασμό του Σοβιέτ γράφοντας την ακόλουθη δήλωση: «Το Σοβιέτ των Εργατών Αντιπροσώπων, λαμβάνοντας υπόψη το τηλεγράφημα του Κόμη Βίτε προς τους αδελφούς εργάτες,' επιθυμεί καταρχήν να εκψράσει την έκπληξή του για την οικειό­ τητα με την οποία ο διαλεχτός του Τσάρου επιλέγει να απευθυν­ θεί στους εργάτες της Πετρούπολης, σαν αδέλφια'’ του. Δεν υπάρχει κανείς οικογενειακός δεσμός ανάμεσα στους προλετάρι­ ους και τον Κόμη Βίτε. Επί της ουσίας του θέματος, το Σοβιέτ διακηρύσσει ότι: Α. Ο Κόμης Βίτε μας καλεί να σκεφτούμε τις γυναίκες και τα παιδιά μας. Ως απάντηση, το Σοβιέτ των Εργατών Αντιπροσώ­ πων, καλεί όλους τους εργάτες να μετρήσουν πόσες χήρες κι ορ­ φανά προστέθηκαν στις γραμμές της εργατικής τάξης από τότε που ο Κόμης Βίτε ανέλαβε εξουσία. Β. Ο Κόμης Βίτε μας εφιστά την προσοχή στο ιδιαίτερο ενδια­ φέρον του Τσάρου για τους εργαζόμενους. Το Σοβιέτ των Εργα­ τών Αντιπροσώπων, υπενθυμίζει στο προλεταριάτο της Πετρού­ πολης τη Ματωμένη Κυριακή 9 Γενάρη. Γ. Ο Κόμης Βίτε μας ζητάει πίστωση χρόνου και υπόσχεται να κάνει ότι είναι δυνατόν’ για τους εργάτες. Το Σοβιέτ των Εργα­ τών Αντιπροσώπων γνωρίζει ότι ο Κόμης Βίτε έχει ήδη βρει το χρόνο να παραδώσει την Πολωνία στους δήμιους του στρατού - 129-

Τόνι Κλιφ και δεν αμφιβάλλει ότι ο Κόμης Βίτε θα κάνει όντως ότι είναι δυνατόν για να στραγγαλίσει το επαναστατικό προλεταριάτο. Δ. Ο Κόμης Βίτε δηλώνει ότι είναι άνθρωπος με καλές προθέ­ σεις απέναντι μας. Το Σοβιέτ των Εργατών Αντιπροσώπων δη­ λώνει ότι δεν έχει ανάγκη τα χατίρια των υπηρετών του Τσάρου. Απαιτεί μια κυβέρνηση του λαού, εκλεγμένη μετά από γενική, μυ­ στική ψηφοφορία».30 Η απεργία που κήρυξε το Σοβιέτ έμεινε περιορισμένη στην περιφέ­ ρεια της Πετρούπολη και ακόμα κι εκεί η συμμετοχή δεν ήταν απόλυ­ τη. Γι’ αυτό το λόγο, στη συνεδρίαση της Εκτελεστικής Επιτροπής του Σοβιέτ στις 4 Νοέμβρη ο Τρότσκι πρότεινε το σταμάτημα της απερ­ γίας. Η πρόταση εγκρίθηκε με εννιά ψήφους έναντι έξι. Όμως, όταν η ίδια πρόταση κατατέθηκε για έγκριση στην ολομέλεια του Σ οβιέτ απορρίφτηκε πανηγυρικά, με 400 ψήφους κατά και μόλις 4 υπέρ της.31 Ο Τρότσκι, γεμάτος ανησυχία για την έκβαση της μάχης, επιστράτευσε όλη του τη πειθώ και την επόμενη μέρα έπεισε τελικά το Σοβιέτ να κη­ ρύξει τη λήξη της απεργίας. Αμέσως μετά η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι οι ναύτες κι οι στρατιώ­ τες της Κροστάνδης θα δικαστούν από πολιτικά δικαστήρια -όχι από το στρατοδικείο. Μ' αυτόν τον τρόπο το Σοβιέτ μπόρεσε να αποσυρθεί από τη μάχη αν όχι με νίκη, τουλάχιστον χωρίς να ντροπιαστεί. Η υπο­ χώρηση ήταν αναγκαία, αφού οι εργάτες στην περιφέρεια είχαν αρχίσει να κουράζονται: ο Τρότσκι πίστευε ότι είναι αναγκαίο να λες πάντοτε την αλήθεια στους εργάτες. «ιΜόλις έγινε γνωστό τηλεγράφημα με το οποίο η κυβέρνηση ανακοινώνει ότι οι ναύτες της Κροστάνδης δεν θα δικαστούν από στρατοδικείο, αλλά από το δικαστήριο της στρατιωτικής περιφέ­ ρειας. Αυτό το τηλεγράφημα δεν είναι τίποτα περισσότερο από την επίδειξη της αδυναμίας της τσαρικής κυβέρνησης, τίποτα λιγότερο από απόδειξη της δικιάς μας δύναμης. Για μια ακόμα φορά μπορούμε να συγχαρούμε το προλεταριάτο της Πετρούπολης για μια μεγάλη ηθική νίκη. Όμως, ας το πούμε ξεκάθαρα: ακόμα κι αν αυτό το κυβερνητικό τηλεγράφημα δεν έκανε την εμφάνισή του, - 130-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη θα καλούσαμε τους εργάτες της Πετρούπολης να σταματήσουν την απεργία. Τα νέα δείχνουν ότι η πολιτική κινητοποίηση είναι σε υποχώρηση σε όλη τη Ρωσία. Η απεργία μας, όσο πραγματικές επιπτώσεις κι αν έχει, δεν ξεπερνάει το χαρακτήρα μιας επίδειξης δύναμης. Μόνο από αυτή τη σκοπιά μπορούμε να κρίνουμε την επιτυχία ή την αποτυχία της».“ Ο αγώνας χρειαζόταν να ανέβει σε ένα υψηλότερο επίπεδο, όμως το προλεταριάτο δεν ήταν ακόμα έτοιμο για κάτι τέτοιο. Από κινητο­ ποιήσεις όπως οι απεργίες, υποστήριζε ο Τρότσκι, πρέπει να περάσουμε στην εξέγερση: «Μπροστά μας βρίσκεται μια αποφασιστική και ανελέητη πά­ λη. Ας αναστείλουμε τώρα την απεργία, ας αρκεστούμε σ’ αυτή την τεράστια ηθική νίκη... Αμεσα χρειάζεται να προχωρήσουμε στην οργάνωση και τον εξοπλισμό των εργατών για μάχη. Πρέπει να συγκροτήσετε 'δεκαμελείς ομάδες μάχης' με εκλεγμένους διοι­ κητές σε κάθε εργοστάσιο και μετά 'εκατονταρχίες' πάλι με εκλεγ­ μένους διοικητές. Σ' αυτούς τους πυρήνες πρέπει να εμψυσήσετε πειθαρχία τέτοιου βαθμού, ώστε ολόκληρο το εργοστάσιο να εί­ ναι έτοιμο να ριχτεί οποιαδήποτε στιγμή στη μάχη με το πρώτο κάλεσμα... Το Σοβιέτ αποφάσισε, με μεγάλη πλειοψηφία, να τερ­ ματίσει την απεργία τη Δευτέρα 7 Νοέμβρη στις 12 το μεσημέρι. Αψίσες με την απόφαση του Σοβιέτ μοιράστηκαν σε όλα τα εργο­ στάσια και τοιχοκολλήθηκαν στην πόλη. Η απεργία τερματίστη­ κε με την ίδια ενότητα με την οποία ξεκίνησε, την ορισμένη μέρα και ώρα. Είχε διαρκέσει 120 ώρες».“

Η πάλη για τ ο οχτάω ρο Δεν υπάρχει κάποιο Σινικό Τείχος που χωρίζει τους μερικούς αγώ­ νες για οικονομικές μεταρρυθμίσεις από τον πολιτικό αγώνα για την επανάσταση. ΓΓ αυτό το λόγο, οι δυο γενικές απεργίες, τον Οκτώβρη και τον Νοέμβρη, ώθησαν τους εργάτες να παλέψουν για τα οικονομι­ κά τους αιτήματα. Ήδη στη διάρκεια των μεγάλων εκείνων απεργιών υπήρχαν πολλές περιπτώσεις που οι εργάτες, όταν επέστρεφαν στα ερ­ γοστάσια, αρνιόντουσαν να συνεχίσουν να δουλεύουν με τις προηγού­ - 131 -

Τόνι Κλιφ μενες συνθήκες. Ο ι εργοδότες δεν πήραν μέτρα ενάντια στους απεργούς τον Οκτώ­ βρη. Αντίθετα, κάμποσοι βιομήχανοι επέτρεψαν στους εργάτες να κά­ νουν συνελεύσεις στα εργοστάσια, τους πλήρωσαν τμήμα ή ολόκληρα τα μεροκάματα της απεργίας και δεν απέλυσαν ούτε ένα εργάτη επειδή συμμετείχε σ’ αυτήν.14 Στην επόμενη αντιπαράθεση, την απεργία του Νοέμβρη, η κατάσταση άλλαξε: «Στις 26 Οκτώβρη, αντιπρόσωποι ενός διαμερίσματος της Πε­ τρούπολης αποφάσισαν, χωρίς να το γνωρίζει το Σοβιέτ, να εφαρ­ μόσουν το οχτάωρο στα εργοστάσια με επαναστατικά μέσα. Αυ­ τή την πρόταση την υιοθέτησαν ομόφωνα στις 27 Οκτώβρη πολ­ λές εργατικές συνελεύσεις. Στη μεταλλουργία Αλεξαντρόψσκι στήθηκε κάλπη με μυστική ψηφοφορία, για να μην νιώσουν πιε­ σμένοι οι εργάτες. Το αποτέλεσμα ήταν 1668 υπέρ και 14 κατά. Από τις 28 του μηνός πολλά εργοστάσια μετάλλου της Πετρού­ πολης άρχισαν να εφαρμόζουν το οχτάωρο. Το ίδιο κίνημα ξεπήδησε ταυτόχρονα στην άλλη άκρη της Πετρούπολης... Τα Σοβιέτ υιοθέτησαν μια απόφαση τεράστιας σημασίας: κάλεσε όλα τα εργοστάσια και επιχειρήσεις να εφαρμόσουν το οχτάω­ ρο με δική τους πρωτοβουλία».15 Αυτή ήταν μια πρόκληση που δεν στρεφόταν ενάντια στον Τσαρι­ σμό, αλλά ενάντια στους καπιταλιστές. Και αυτοί με τη σειρά τους απάντησαν ανάλογα. Οι βιομήχανοι και οι κρατικές επιχειρήσεις προ­ χώρησαν σε ένα γενικό λοκ-αουτ, υποχρεώνοντας τους εργάτες να δουλέψουν με τις παλιές συνθήκες: χωρίς πολλά-πολλά απολύθηκαν 19.000 εργάτες.16 Για άλλη μια φορά ο Τρότσκι έπρεπε να τεθεί επικεφαλής μιας ορ­ γανωμένης και πειθαρχημένης υποχώρησης. Οπως έγραψε: «Το προλεταριάτο βρισκόταν με τη πλάτη κολλημένη στο τοί­ χο. Η υποχώρηση ήταν αναπόφευκτη. Ομως, οι εργαζόμενες μά­ ζες επέμεναν και αρνιόντουσαν ακόμα και να ακούσουν για επι­ στροφή στη δουλειά με τις παλιές συνθήκες. Στις 6 Νοέμβρη το Σοβιέτ υιοθέτησε μια συμβιβαστική απόφα­ ση, σύμφωνα με την οποία το αίτημα [για οχτάωροί δεν ήταν γε­ - 132-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη νικό και ο αγώνας για την εφαρμογή του θα συνεχιζόταν μόνο στα εργοστάσια ττου υπήρχε κάποια πιθανότητα επιτυχίας. Η λύ­ ση αυτή ήταν προφανώς ανεπαρκής γιατί δεν έδινε ένα σαφές μή­ νυμα και κινδύνευε να κομματιάσει το κίνημα σε μια σειρά από ασύνδετους μεταξύ τους αγώνες. Εντωμεταξύ η κατάσταση συνέ­ χιζε να χειροτερεύει... Απαιτούνταν δραστικά βήματα και στις 12 Νοέμβρη το Σοβιέτ αποφάσισε να σημάνει υποχώρηση. Ηταν η πιο δραματική απ’ όλες τις συνεδριάσεις του εργατικού κοινοβουλίου. Οι ψήφοι ήταν μοιρασμένες. Δυο σημαντικά μεταλλουργικά εργοστάσια επέμεναν στη συνέχιση του αγώνα. Τα υποστήριζαν αντιπρόσω­ ποι από μια σειρά υφαντουργίες, υαλουργίες και καπνεργοστά­ σια. Το εργοστάσιο Πουτίλοφ τασσόταν αποφασιστικά κατά [της συνέχισης της απεργίας]...Ύστερα από μια συζήτηση που διήρκεσε τέσσερις ώρες, το Σοβιέτ αποφάσισε με μεγάλη πλειοψηφία να υιοθετήσει μια απόφαση που κήρυττε την υποχώρηση. Ο Τρότσκι, ως εισηγητής εκ μέρους της Εκτελεστικής Επιτρο­ πής, συνόψισε ως εξής τα αποτελέσματα της σύγκρουσης υπερα­ σπίζοντας την πρόταση για αναστολή: Μπορεί να μην κερδίσαμε το οχτάωρο για τις μάζες, ωστόσο κερδίσαμε τις μάζες στην υπό­ θεση του οχτάωρου. Στο εξής το σύνθημα: Το οχτάωρο κι ένα όπλο! Θα είναι στη καρδιά κάθε εργάτη της Πετρούπολης».17

0 α ν τίχ τυπ ος σ τ η ν αγροτιά Τα αποφασιστικά γεγονότα της επανάστασης εκτυλίχτηκαν στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Πετρούπολη. Ομως, όπως γράφει ο Τρότσκι, είχαν μια δυνατή ηχώ στην ύπαιθρο: «Οι φλόγες των εξεγέρσεων των χωρικών ήρθαν να συμπληρώ­ σουν την επαναστατική τοιχογραφία των πόλεων που έβραζαν σαν καζάνι. Στα τέλη Νοέμβρη και στις αρχές Δεκέμβρη, οι αγρο­ τικές αναταραχές απλώθηκαν σε πολλές περιοχές της χώρας: στο κέντρο κοντά στη Μόσχα, στον Βόλγα, στον Ντον και στο Βασί­ λειο της Πολωνίας ξεσπούσαν συνέχεια αγροτικές απεργίες, καταστρέψονταν κρατικά πρατήρια αλκοόλ, αρχοντικά πυρπολούνταν, γίνονταν καταλήψεις γης και κτιρίων. Ολόκληρη η περιφέ­ ρεια του Κόβνο συνταρασσόταν από την εξέγερση των αγροτών - 133-

Τόνι Κλιφ της Λιθουανίας. Αϊτό τη Λιβονία έφταναν όλο και πιο ανήσυχα μηνύματα. Οι γαιοκτήμονες εγκατέλειπαν τα αρχοντικά τους και οι κρατικοί αξιωματούχοι στις επαρχίες τα πόστα τους».3* Ενας ιστορικός γράφει: «Στα τέλη του Οκτώβρη και τον Νοέμβρη η αγροτική ανατα­ ραχή Iεξαπλώθηκε]... η ένταση μεγάλωνε στη Πολωνία ενώ η πυρκαγιά της εξέγερσης συνέχισε να μαίνεται χωρίς σταματημό στις επαρχίες της Βαλτικής και στην Γεωργία. Ομως, οι περισσό­ τερο εξεγερμένες περιοχές βρίσκονταν στην ευρωπαϊκή Ρωσία, ιδιαίτερα στις δεκαεννιά επαρχίες που αποτελούσαν το κεντρικόνότιο τμήμα της. Σ ’ αυτή την περιοχή, το 50% των επαρχιών έζησε κύματα παράνομων πρακτικών από τους αγρότες, που ξεκινού­ σαν από τη παραδοσιακή υλοτομία |στα δάση του τσιφλικά ΣτΜ] και έφταναν στο κάψιμο των επαύλεων και τιςς δολοφονίες των γαιοκτημόνων. Σε εφτά επαρχίες -το Βορονέζ, το Κουρσκ, τη Πολτάβα, το Τσερνίγκοφ, το Σαράτοψ, το Ταμπόψ και την Πένζα- αυτή η κατάσταση έψτασε στο επίπεδο της γενικευμένης εξέ­ γερσης. Στη λίστα όσων η ιδιοκτησία καταπατήθηκε, πυρπολήθηκε ή λεηλατήθηκε, συμπεριλαμβάνονταν τα ονόματα μεγάλων οικογενειών: Κασάτκιν-Ροστόψσκι, Κοτσουμπέι, Ορλόψ-Νταβίντοφ, Απράξιν, Βοροντσόψ-Ντασκόφ, Βολκόνσκι, Κάτκοψ, Σερμπάτοφ, Στολύπιν, Σουβάλοφ, Λεϊχτενμπεργκ, Σακόβσκοϊ, Πέτροβο-Σολόβοβο, Βοϊκοφ, Πάνιν, Ροντζιάνκο και Μούσιν-Πούσκιν. Κι ενώ η κραυγή Ά ς λαλήσει ο κόκκινος κόκορας!’ σύμβολο της φλογερής εκδίκησης των αγροτών ακουγόταν από τσιφλίκι σε τσιφλίκι, οι κυβερνήτες βομβάρδιζαν τον Βίτε με αιτήσεις που ζητούσαν την αποστολή πρόσθετων στρατευμάτων για να αντι­ μετωπίσουν την κατάσταση».39 Ο Τρότσκι όταν απευθυνόταν στην αγροτιά επεδείκνυε αξεπέρα­ στη εξυπνάδα. Σε μια προκήρυξη για τους αγρότες -ο Κράσιν την κυ­ κλοφόρησε με την υπογραφή της Κεντρικής Επιτροπής των μπολσεβί­ κων- ο Τρότσκι χρησιμοποίησε απλή γλώσσα με φράσεις κατάλληλες να διαβαστούν φωναχτά, αφού μόνο λίγοι αγρότες ήξεραν γράμματα. Μίλαγε στους αγρότες για τη σφαγή του Γενάρη στην Πετρούπολη. Περιέγραψε πώς οι εργάτες πορεύτηκαν «ειρηνικά και ήρεμα» στο πα- 134-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη λάτι του Τσάρου, κρατώντας τα πορτραίτα του, εικόνες και εξαπτέρυγα της Εκκλησίας. «Τι έκανε ο Τσάρος; Πώς απάντησε στους εκμεταλλευόμενους της Αγίας Πετρούπολης; Ακούσατε, ακούσατε χωρικοί... Μ ’ αυτόν τον τρόπο μίλησε ο Τσάρος στο λαό του... Ολος ο στρατός της Πετρούπολης παρατάχτηκε... Αυτά ήταν τα στολίδια που έβαλε ο Τσάρος για να μιλήσει με τους υπηκόους του... Διακόσιες χιλιάδες εργάτες κινήθηκαν προς το παλάτι. Ήταν ντυμένοι στα κυριακάτικά τους, οι μεγάλοι με τα γκρίζα μαλλιά και οι νέοι, οι γυναίκες μαζί με τους συζύγους τους. Οι πα­ τεράδες κι οι μανάδες κρατούσαν τα μικρά τους από το χέρι. Έτσι πήγε ο λαός στον Τσάρο του. Ακούσατε, ακούσατε χωρικοί! Η κάθε λέξη ας χαραχτεί στις καρδιές σας... Κάθε δρόμος, κάθε πλατεία, από όπου θα περνούσαν οι ειρηνι­ κοί εργάτες ήταν πιασμένα από το στρατό. 'Αφήστε μας να πάμε στον Τσάρο’ ικέτευαν οι εργάτες. Οι γέροι έπεφταν στα γόνατά τους. Οι γυναίκες ικέτευαν, τα παιδιά ικέτευαν. Αφήστε μας να πάμε στον Τσάρο’! Και τότε, συνέβη! Τα όπλα έβγαλαν κεραυνούς. Το χιόνι βάφτηκε κόκκινο από το αίμα των εργατών... Πείτε σε όλους πώς ο Τσάρος φέρθηκε στους καταπιεσμένους της Αγίας Πετρούπολης. Θυμηθείτε, χωρικοί της Ρωσίας, πως όλοι οι Τσάροι της Ρωσίας επαναλάμβαναν με περηφάνια: Στη χώρα μου είμαι ο πρώτος αυλικός κι ο πρώτος γαιοκτήμονας!.. Οι Ρώσοι Τσάροι μετέτρεψαν τους χωρικούς σε κολήγους και τους έκαναν δώρο στους υπηρέτες τους σαν να ήταν σκυλιά... Χωρικοί, στις συγκεντρώσεις σας πείτε στους στρατιώτες, τους γιους του λαού που ζουν από τα χρήματα του λαού, να μην τολ­ μήσουν να πυροβολήσουν το λαό». Μ’ αυτόν τον τρόπο, με απλά λόγια, χωρίς μια στιγμή να αφήνει τη - 135-

Τόνι Κλιφ φαντασία του μουζίκου, ο Τρότσκι εξήγησε τους σκοπούς του κόμμα­ τός του και τα μέσα που θα χρησιμοποιούσε για να τους πετύχει. Μετά­ φρασε τη λέξη «επανάσταση» που δεν ήταν γνώριμη στους αγρότες στο δικό τους ιδίωμα: «Χωρικοί, ας ξεσπάσει αυτή η πυρκαγιά σε όλη τη Ρωσία την ίδια στιγμή και καμιά δύναμη δεν θα μπορεί να τη σβήσει. Μια τέ­ τοια πυρκαγιά που απλώνεται σε όλη τη χώρα ονομάζεται επανά­ σταση».40 Ο Τρότσκι τελειώνει την έκκλησή του στους αγρότες με τα παρα­ κάτω λόγια: «Χωρικοί, ξεσηκωθείτε! Ηρθε η ώρα! Οι εργάτες της πόλης σάς καλούνε στη μάχη! Η τσαρική κυβέρνηση έχει έτοιμο το στρατό της για να καταπνίξει το λαό που ξύπνησε. Ομως, αν η αγροτιά όλης της Ρωσίας ξεσηκωθεί κι ενωθεί με τους εργάτες της πόλης, τότε ο στρατός δεν θα μπορέσει να τα βάλει με την επανάσταση του λαού. Η τσαρική κυβέρνηση θα πέσει, η πατρίδα μας θα λευ­ τερωθεί και οι εργαζόμενοι άνθρωποι θα μπορούν να παλέψουν ανοιχτά κι ελεύθερα για την ευτυχία όλων. Χωρικοί, ξεσηκωθείτε! Κάτω οι γραφειοκράτες του Τσάρου! Κάτω η τσαρική απολυταρχία! Ζήτω η εξέγερση των εργατών και των αγροτών! Ζήτω η Εθνική Συντακτική Συνέλευση! [υπογραφή] Κεντρική Επιτροπή του ΣΔΕΚ Ρ»"

Για τ η ν ένοπλη εξέγερση Η απεργία του Νοέμβρη δεν κατέκτησε το οχτάωρο για την εργα­ τική τάξη αλλά, όπως επεσήμανε ο Τρότσκι, κέρδισε την εργατική τάξη στο οχτάωρο. Παρομοίως, δεν νίκησε η εξέγερση της εργατικής τάξης, όμως, κέρδισε την εργατική τάξη στην ιδέα της εξέγερσης. Ο Τρότσκι υποστήριξε με σαφήνεια ότι η γενική απεργία δεν πρό­ κειται να φέρει τη νίκη απέναντι στον Τσαρισμό κι ότι πρέπει να γίνει ο - 136-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη βατήρας για την ένοπλη εξέγερση: «Στη διάρκεια της πάλης η εξασθένηση του εχθρού έχει μεγάλη σημασία. Αυτό πετυχαίνει μια απεργία. Την ίδια στιγμή, η απερ­ γία κινητοποιεί τον στρατό της επανάστασης. Όμως, ούτε το ένα, ούτε το άλλο από μόνα τους, αποτελούν μια επανάσταση. Μένει ακόμα να αποσπαστεί η εξουσία από τα χέρια των πα­ λιών κυβερνητών και να παραδοθεί στα χέρια της επανάστασης. Αυτό είναι το βασικό καθήκον. Μια γενική απεργία δημιουργεί μόνο τις κατάλληλες προϋποθέσεις. Από μόνη της δεν αρκεί για να επιτύχει τον σκοπό»." Η λογική κι αναγκαία κλιμάκωση της απεργίας πρέπει να είναι η ανοιχτή εξέγερση και η επιτυχία της ένοπλης εξέγερσης εξαρτάται, πά­ νω απ’ όλα από το κέρδισμα των ένστολων μουζίκων στο πλευρό του επαναστατικού προλεταριάτου. Οι στρατιώτες ήταν κι αυτοί επηρεα­ σμένοι από την επανάσταση: «Η απεργία του Νοέμβρη ταρακούνησε τη συνείδηση πλατιών κύκλων μέσα στο στρατό και στη διάρκεια λίγων ημερών προκάλεσε πολιτικές συγκεντρώσεις σε στρατώνες της φρουράς της Πε­ τρούπολης. Στρατιώτες, όχι μόνο ατομικά, αλλά κι ως αντιπρό­ σωποι μονάδων, άρχισαν να κάνουν όλο και πιο συχνά την εμφά­ νισή τους στις συνεδριάσεις της Εκτελεστικής Επιτροπής και στην ίδια την ολομέλεια του Σοβιέτ, κάνοντας ομιλίες, ζητώντας υπο­ στήριξη: στις γραμμές των στρατιωτών ενισχυόταν η επαναστατι­ κή διάθεση, οι προκηρύξεις διαβάζονταν πλατιά».43 «Οι συγκεντρώσεις των στρατιωτών απλώθηκαν σε όλη τη χώ­ ρα. Οι στρατώνες ξεχείλιζαν από το πνεύμα της ανταρσίας. Η δυ­ σαρέσκεια, σ’ αυτές τις περιπτώσεις, κατά κανόνα γεννιέται από τις άμεσες ανάγκες των στρατιωτών, κατόπιν αναπτύσσεται γορ­ γά και αποκτάει πολιτική κατεύθυνση. Από τις ...3 Νοέμβρη και μετά, ιδιαίτερα σοβαρές ταραχές στις τάξεις του στρατού ξέσπα­ σαν στην Πετρούπολη (ανάμεσα στους ναύτες), στο Κίεβο, το Γιεκατερίνονταρ, στο Γιελιζάβετπολ, στο Προσκούροβο, το Κουρσκ, και τη Λόμζα. Στη Βαρσοβία, οι στρατιώτες της Φρου­ ράς απαίτησαν την απελευθέρωση των συλληφθέντων αξιωματι­ κών τους. Από όλες τις πλευρές έρχονταν πληροφορίες ότι ο στρατός στην Μαντζουρία φλέγονταν από την επανάσταση. Στο - 137-

Τόνι Κλιφ Ιρκούτσκ στις 28 Νοέμβρη έγινε μια συγκέντρωση στην οποία συμμετείχε όλη η φρουρά -περίπου 4.000 στρατιώτες. Υπό την προεδρία ενός υπαξιωματικού, η συγκέντρωση αποφάσισε να τα­ χτεί υπέρ του αιτήματος για Συντακτική Συνέλευση. Σε πολλές πόλεις οι στρατιώτες συναδελψώνονταν με τους εργάτες στη διάρκεια συγκεντρώσεων. Στις 2-3 Δεκέμβρη ξέσπασαν ταραχές στην φρουρά της Μόσχας. Εγιναν συγκεντρώσεις στις οποίες συμμετείχαν ακόμα και Κοζάκοι. Διαδηλώσεις στους δρόμους υπό τους ήχους της ‘Μασσαλιώτιδας Σε κάποια συντάγματα οι αξιωματικοί υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους».44 Η δράση των εργατών δεν επηρέασε στον ίδιο βαθμό όλους τους στρατιώτες. Ο Τρότσκι έκανε την οξυδερκή παρατήρηση ότι η ταξική προέλευση των στρατιωτών έπαιζε αποφασιστικό ρόλο: «Οι περισσότερο επαναστατικοί είναι οι σκαπανείς, οι μηχανι­ κοί, οι πυροβολητές, με δυο λόγια, οι ειδικευμένοι, με πολλές γνώ­ σεις και τεχνικά εκπαιδευμένοι στρατιώτες κι όχι η γκρίζα μάζα των αγράμματων του πεζικού. Στη διαφορά του πνευματικού επι­ πέδου αντιστοιχεί η διαφορετική κοινωνική προέλευση. Η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτών του πεζικού είναι νεαροί αγρότες, ενώ οι μηχανικοί και οι πυροβολητές προέρχονται κατά κανόνα από τους κόλπους των βιομηχανικών εργατών». Το ίδιο ίσχυε και για το ναυτικό. Εκεί επίσης: «Τα τεχνικά εκπαιδευμένα, δηλαδή τα προλεταριακά στοιχεία, διαδραμάτισαν το βασικό επαναστατικό ρόλο... Ποιοι ήταν οι άνδρες που ηγήθηκαν στις ανταρσίες των ναυτών; Ποιοι ύψωσαν το κόκκινο λάβαρο στο θωρηκτό; Οι τεχνικοί, οι άνθρωποι του μη­ χανοστασίου. Αυτοί οι βιομηχανικοί εργάτες με τη στολή του ναύτη, που αποτελούν τη μειοψηφία του πληρώματος, παρόλα αυτά κυριαρχούν σε αυτό, επειδή ελέγχουν τη μηχανή, τη καρδιά του θωρηκτού. Η τριβή ανάμεσα στη προλεταριακή μειοψηφία και την αγροτι­ κή πλειοψηφία στις ένοπλες δυνάμεις είναι το χαρακτηριστικό όλων των ξεσηκωμών στο στρατό και τις παραλύει, τους κλέβει τη δύναμη. Οι εργάτες φέρνουν στους στρατώνες τα πλεονεκτή­ ματα της τάξης τους: οξυδέρκεια, τεχνική εκπαίδευση, αποφασι­ στικότητα και τη δυνατότητα για συντονισμένη δράση. Οι αγρό­ - 138-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη τες συνεισφέρουν την τεράστια δύναμη του αριθμού τους. Με τη γενική επιστράτευση ο στρατός ξεπερνάει την έλλειψη παραγωγι­ κού συντονισμού που χαρακτηρίζει τον μουζίκο με ένα μηχανιστι­ κό τρόπο, κι η παθητικότητά του, το σημαντικότερο πολιτικό ελάττωμα του, μετατρέπεται έτσι σε αναντικατάστατη αρετή. Ακόμα κι όταν τα συντάγματα των αγροτών έλκονται στο επανα­ στατικό κίνημα στη βάση των άμεσων αναγκών τους, τείνουν πά­ ντοτε να υιοθετήσουν αναβλητικές τακτικές και στην πρώτη απο­ φασιστική επίθεση του εχθρού εγκαταλείπουν τους 'στασιαστές’ και αποδέχονται να μπουν ξανά κάτω από το ζυγό της στρατιωτι­ κής πειθαρχίας. Από τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι η επίθεση εί­ ναι η μοναδική κατάλληλη μέθοδος στις στρατιωτικές εξεγέρσεις: η επίθεση χωρίς διακοπές που μπορεί να προκαλέσουν δισταγ­ μούς και αταξία. Ομως, επίσης συνεπάγεται ότι η τακτική της επαναστατικής επίθεσης αντιμετωπίζει το σημαντικότερο εμπό­ διο στην καθυστέρηση και τη δύσπιστη παθητικότητα του μουζίκου-στρατιώτη. Αυτή η αντίθεση θα αποκαλύπτονταν σύντομα και με ιδιαίτερη ένταση στην καταστολή της εξέγερσης του Δεκέμβρη η οποία έκλεισε το πρώτο κεφάλαιο της ρώσικης επανάστασης»." Το κέρδισμα των στρατιωτών και των ναυτών στο πλευρό του προ­ λεταριάτου είναι κρίσιμο για τη νίκη της επανάστασης και ο Τρότσκι δί­ νει μια λαμπρή ανάλυση του τρόπου με τον οποίο μπορούν να κερδηθούν οι ένοπλες δυνάμεις, μια ανάλυση που ήταν προφητική για το 1917. «Με δεδομένη τη σημερινή στρατιωτική τεχνολογία, ο θρίαμ­ βος της επανάστασης θα ήταν πράγματι αδύνατος αν δεν υπήρχε η ταξική συγγένεια στις δυο πλευρές του οδοφράγματος. Ομως, από την άλλη, η αντίληψη ότι ‘το πέρασμα του στρατού στο πλευρό του λαού’ είναι μια ειρηνική κι αυθόρμητη εκδήλωση, αποτελεί την πιο επικίνδυνη αυταπάτη... Το πολιτικό κλίμα που επικρατεί στο στρατό, αυτός ο μεγάλος άγνωστος παράγοντας σε κάθε επανάσταση, μπορεί να γίνει γνω­ στό μοναχά στη διάρκεια της σύγκρουσης ανάμεσα στους στρα­ τιώτες και το λαό. Το πέρασμα του στρατού στο πλευρό της επα­ νάστασης είναι προϊόν μιας ψυχολογικής διαδικασίας. Ομως, δεν - 139-

Τόνι Κλιφ είναι μόνο ψυχολογικά τα μέσα που φέρνουν αυτό το αποτέλε­ σμα. Στις τάξεις του στρατού συνδυάζονται και διασταυρώνονται διαφορετικά κίνητρα και στάσεις: μόνο μια μειοψηφία είναι συνει­ δητά επαναστατική ενόσω η πλειοψηφία διστάζει και περιμένει την ώθηση απ’ έξω. Αυτή η πλειοψηφία θα καταθέσει τα όπλα ή θα τα στρέψει ενάντια στην αντίδραση μόνο όταν πιστέψει στην πιθανότητα μιας λαϊκής νίκης. Αυτή η πίστη δεν δημιουργείται μόνο με επαναστατική αγκιτάτσια. Μόνο όταν οι στρατιώτες πειστούν ότι ο λαός έχει ριχτεί σε έναν αγώ­ να ζωής ή θανάτου στο δρόμο -όχι για να διαδηλώσει ενάντια στην κυ­ βέρνηση αλλά για να την ανατρέψει- μόνο τότε γίνεται δυνατόν ψυχο­ λογικά να περάσουν στο πλευρό του λαού! Συνεπώς, η εξέγερση, στην ουσία της, δεν αποτελεί τόσο μια πάλη ενάντια στον στρατό όσο μια πάλη για τον στρατό. Οσο πιο πεισματώδης, γενικευμένη και επιτυχημένη είναι η εξέγερση τόσο πιο πιθανή -για την ακρίβεια αναπόφευκτη- γίνεται μια ριζική αλλαγή στη στάση των στρατευμάτων. Οπως είδαμε στη Μόσχα, ο ανταρτοπόλεμος στηριγμένος στη γενική απεργία δεν αρκεί για να φέρει τη νίκη. Ομως δημιουργεί τις συνθήκες για την ανίχνευ­ ση των διαθέσεων του στρατού και μετά την πρώτη σημαντική νί­ κη -όταν δηλαδή ένα τμήμα της φρουράς περάσει στο πλευρό των εξεγερμένων- ο αντάρτικος αγώνας μπορεί να μεταμορφωθεί σε μια μαζική πάλη κατά την οποία ένα κομμάτι των στρατευμά­ των με την υποστήριξη του ένοπλου και άοπλου πληθυσμού, πο­ λεμάει ένα άλλο κομμάτι το οποίο βρίσκεται περικυκλωμένο από το γενικευμένο μίσος».46

Το Σοβιέτ - Έ μ β ρ υ ο τ η ς κυβέρνησης τω ν εργατώ ν Το Σοβιέτ της Πετρούπολης -το οποίο κράτησε για 50 μέρες, από τις 13 Οκτώβρη μέχρι τις 3 Δεκέμβρη 1905- σύμφωνα με τον Τρότσκι «οργάνωσε τις εργαζόμενες μάζες, κατεύθυνε τις πολιτικές απεργίες και διαδηλώσεις, εξόπλισε τους εργάτες και προστάτεψε τον πληθυσμό από τα πογκρόμ». Ηταν το έμβρυο μιας κυβέρνησης των εργατών. «Το όνομα εργατική κυβέρνηση’ που έδωσαν στο Σοβιέτ από - 140-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη τη μια οι ίδιοι οι εργάτες κι από την άλλη ο αντιδραστικός τύπος, ήταν έκφραση του γεγονότος ότι το Σοβιέτ αποτελούσε το έμ­ βρυο μια κυβέρνησης των εργατών... Πριν τη δημιουργία του Σοβιέτ βρίσκουμε ένα πλήθος επανα­ στατικών οργανώσεων μέσα στο προλεταριάτο... Ομως, αυτές ήταν οργανώσεις εντός του προλεταριάτου κι ο άμεσος στόχος τους ήταν να αποκτήσουν μαζική επιρροή. Το Σοβιέτ από την αρχή ήταν το προλεταριάτο οργανωμένο κι ο στόχος του ήταν η πάλη για την επαναστατική εξουσία».47 Ο Τρότσκι δίνει μια ζωντανή περιγραφή του Σοβιέτ της Πετρού­ πολης: «Τα γραφεία του Σοβιέτ ήταν συνεχώς πλημμυρισμένα από παραπονούμενους και ενάγοντες κάθε είδους -κυρίως εργάτες, υπη­ ρέτες κι υπηρέτριες, εμποροϋπάλληλους, αγρότες, στρατιώτες και ναύτες. Κάποιοι από αυτούς είχαν μια απολύτως φαντασμα­ γορική ιδέα για τη δύναμη και τις μεθόδους του Σοβιέτ. Ένας τυ­ φλός βετεράνος του ρωσο-τουρκικού πολέμου, φορτωμένος με παράσημα κάθε είδους, παραπονιόταν για την απόλυτη φτώχεια του και παρακαλούσε το Σοβιέτ να πιέσει τον Νούμερο Ένα’ (τον Τσάρο) για την περίπτωσή του. Αιτήσεις και αιτήματα κατέφταναν από τα πιο απομακρυσμένα σημεία της χώρας. Μετά την απεργία του Νοέμβρη, οι κάτοικοι μιας περιφέρειας της πολωνι­ κής επαρχίας έστειλαν στο Σοβιέτ ένα ευχαριστήριο τηλεγράφη­ μα. Ένας ηλικιωμένος Κοζάκος από την επαρχία της Πολτάβα παραπονιόταν για την άδικη μεταχείρισή του από την πριγκίπισσα Ρέπνιν: τον εκμεταλλεύτηκε ως υπάλληλό της επί 28 χρόνια και μετά τον απέλυσε χωρίς καμιά δικαιολογία. Ο παππούς ζη­ τούσε από το Σοβιέτ να διαπραγματευτεί για λογαριασμό του με την πριγκίπισσα. Ο φάκελος που περιείχε αυτό το παράξενο αί­ τημα, είχε ως διεύθυνση απλά Προς την Εργατική Κυβέρνηση, Πετρούπολη’ κι όμως παραδόθηκε χωρίς κανένα πρόβλημα από την επαναστατική ταχυδρομική υπηρεσία».4*

Η τελευταία χειρονομία το υ Σοβιέτ Ο τεράστιος κρατικός μηχανισμός του Τσαρισμού παρέμενε ανέ- 141 -

Τόνι Κλιφ παφος. Είναι αλήθεια ότι στις ένοπλες δυνάμεις υπήρχε αναταραχή, ιδι­ αίτερα στο ναυτικό, όμως γενικά το πεζικό των μουζίκων παρέμεινε πι­ στό στον Τσάρο. Ο ι σποραδικές εξεγέρσεις των στρατιωτών συντρί­ φτηκαν. Πίσω από τον στρατό στεκόταν η μάζα της αγροτιάς. Παρόλο που ένα μέρος της αφυπνίστηκε από την επανάσταση, αυτή η αφύπνι­ ση ήταν πολύ αργή. Ο Τρότσκι το έθεσε πολύ αιχμηρά: «Όλα τα στοι­ χεία που χρειάζονται για μια επιτυχημένη επανάσταση ήταν εκεί, όμως δεν ωρίμασαν».” Ο Τρότσκι, αντιμέτωπος με αυτή την κατάσταση, επέδειξε μια λα­ μπρή διαίσθηση τακτικής. Αυτό που απαιτούνταν ήταν να ενθαρρυνθεί η δράση των εργατών, να παρενοχληθεί ο εχθρός, χωρίς εμπλοκή σε μια γενικευμένη αναμέτρηση. Σε ένα μεγάλο βαθμό, ο σκοπός των πρωτοβουλιών που έπαιρνε δεν ήταν τόσο το κέρδισμα πραγματικών κατακτήσεων, κάτι το οποίο δεν ήταν δυνατόν, όσο το κέρδισμα των εργατών στις επαναστατικές ιδέες. Οπως έχουμε δει, αν οι εργάτες δεν μπορούσαν να κερδίσουν σε μια εξέγερση, μπορούσαν να κερδηθούν στην ιδέα της εξέγερσης, προετοιμάζοντας μ’ αυτό τον τρόπο μια μελ­ λοντική εργατική επανάσταση. Η ήττα της απεργίας του Νοέμβρη άφησε στο Σοβιέτ ανοιχτό μο­ νάχα ένα δρόμο -τω ν χειρονομιών με τις οποίες θα εξέθετε τον Τσαρι­ σμό. Στις 2 Δεκέμβρη κυκλοφόρησε μια διακήρυξη που καλούσε σε οι­ κονομικό μποϋκοτάζ του Τσαρισμού και υπογραφόταν από το Σοβιέτ, την Αγροτική Ένωση και τα σοσιαλιστικά κόμματα. Ο Πάρβους ήταν ο συγγραφέας του «Οικονομικού Μανιφέστου». Καλούσε τον πληθυσμό να σταματήσει την πληρωμή των φόρων, να κάνει τις συναλλαγές του μόνο με χρυσά νομίσματα κι όχι χαρτονομίσματα και να αποσύρει τις καταθέσεις του από τις τράπεζες. Η διακήρυξη κατάγγελλε τη διαφθο­ ρά του τσαρικού καθεστώτος, την οικονομική του χρεοκοπία, το ‘μαγεί­ ρεμα’ των ισολογισμών του και πάνω απ’ όλα τον μη-αντιπροσωπευτικό του χαρακτήρα: «Η μόνη που μπορεί να σταματήσει την οικονομική καταστρο­ φή είναι η Συντακτική Συνέλευση μετά την ανατροπή της απολυ­ - 142 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ταρχίας. Θα προχωρήσει σε εξέταση των δημόσιων οικονομικών και θα καταρτίσει ένα λεπτομερή, ακριβή και τεκμηριωμένο ισο­ λογισμό των δημόσιων εσόδων και εξόδων (έναν προϋπολογι­ σμό). Αυτό που αναγκάζει την κυβέρνηση να αναβάλει την σύγκληση της λαϊκής συνέλευσης είναι ο φόβος του λαϊκού ελέγχου ο οποί­ ος θα αποκάλυπτε σε όλο τον κόσμο την οικονομική της χρεοκο­ πία. Η κυβέρνηση ανάγκασε το λαό να πολεμήσει μέχρι θανάτου για να συγκαλύψει τις αρπακτικές δραστηριότητές της. Εκατο­ ντάδες χιλιάδες πολίτες χάνονται και καταστρέφονται σ’ αυτή τη μάχη ενόσω η βιομηχανία, το εμπόριο τα μέσα επικοινωνίας δια­ λύονται συθέμελα... Η απολυταρχία δεν απολάμβανε ποτέ της εμπιστοσύνης του λαού και η εξουσία της δεν πήγαζε ποτέ από το λαό. Στην παρούσα περίοδο, η κυβέρνηση συμπεριψέρεται στο εσω­ τερικό της ίδιας της χώρας της ως να ήταν κατακτημένη περιο­ χ ή »” Η «Οικονομική Διακήρυξη» ήταν ένα υποκατάστατο -και μάλιστα φτωχό υποκατάστατο - της εξέγερσης. Υπήρχε μια αντίθεση ανάμεσα σε αυτή και σε ολόκληρη την επιχειρηματολογία του Τρότσκι και του Σοβιέτ που υποστήριζε ότι ο μόνος δρόμος για την ανατροπή του Τσα­ ρισμού ήταν η ένοπλη εξέγερση. Ο Τρότσκι έγραψε μετά: «Δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι η Διακήρυξη από μόνη της δεν μπορούμε να ανατρέψει τον Τσάρο ή να [πλήξει) τα οικονομι­ κά του... Η Οικονομική Διακήρυξη του Σοβιέτ δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα προοίμιο της εξέγερσης του Δεκέμβρη»51

Το τέ λ ο ς το υ Σοβιέτ Στις 3 Δεκέμβρη στρατιωτικές μονάδες περικύκλωσαν το κτίριο της Ελεύθερης Οικονομικής Ενωσης όπου συνεδρίαζε το Σοβιέτ. Το απόγευμα, ο Τρότσκι προήδρευε σε μια συνεδρίαση της Εκτελεστικής Επιτροπής για την προετοιμασία της ατζέντας για την ολομέλεια του Σοβιέτ. Ενημέρωσε για τις πρόσφατες επιθέσεις της κυβέρνησης: οι - 143 -

Τόνι Κλιφ προσωρινοί κυβερνήτες είχαν πια την εξουσία να κηρύττουν τα κυβερ­ νεία τους σε κατάσταση πολιορκίας -σ ε κάποια το είχαν ήδη κάνει-και οι εφημερίδες που δημοσίευσαν την Οικονομική Διακήρυξη κατασχέ­ θηκαν. Ανακοινώνονταν νέοι δρακόντειοι νόμοι ενάντια στις απεργίες. Ο υπουργός Εσωτερικών ετοιμαζόταν να απαγορεύσει τη λειτουργία των κομμάτων που συμμετείχαν στο Σοβιέτ και να συλλάβει τους ηγέ­ τες τους. «Ο εκπρόσωπος της Κεντρικής Επιτροπής του Σοσιαλδημο­ κρατικού Κόμματος (μπολσεβίκοι) κατέθεσε την πρόταση του κόμματός του: να αποδεχτούν την πρόκληση, αποκαθιστώντας άμεσα επαφή με όλες τις επαναστατικές οργανώσεις της χώρας, να ορίσουν την ημερομηνία έναρξης της γενικής πολιτικής απερ­ γίας, να κινητοποιούσουν όλες τις δυνάμεις και εφεδρείες και με την υποστήριξη του αγροτικού κινήματος και των ανταρσιών στο στρατό να προχωρήσουν στην αποφασιστική λύση. Ο αντιπρόσωπος του συνδικάτου των σιδηροδρομικών δήλωσε ότι είναι βέβαιος ότι το συνέδριο του συνδικάτου του που θα ξεκι­ νήσει στις 6 Δεκέμβρη θα ταχτεί υπέρ της απεργίας». Ο Τρότσκι θεωρούσε αυτές τις προτάσεις εντελώς απραγματοποί­ ητες. Τα γεγονότα απέδειξαν αμέσως ότι είχε δίκιο. «Ο αντιπρόσωπος του συνδικάτου ταχυδρομείων και τηλεγρα­ φείων, τάχτηκε υπέρ της πρότασης του κόμματος και έκψρασε την ελπίδα ότι η γενική απεργία θα εμψυσήσει νέα ζωή στην απεργία του συνδικάτου του η οποία είχε αρχίσει να ψυλλορροεί. Η συζήτηση διακόπηκε όταν έψτασαν πληροφορίες για την επι­ κείμενη σύλληψη του Σοβιέτ. Η πληροφορία επιβεβαιώθηκε μετά από μισή ώρα. Εκείνη την ώρα, η μεγάλη αίθουσα στον κάτω όρο­ φο είχε γεμίσει από αντιπροσώπους, εκπροσώπους των κομμά­ των, δημοσιογράφους και προσκεκλημένους. Η Εκτελεστική Επι­ τροπή, που συνεδρίαζε στον απάνω όροφο αποφάσισε ότι κάποια από τα μέλη της θα έπρεπε να αποχωρήσουν, ώστε να εξασφαλι­ στεί η συνέχεια της δράσης της σε περίπτωση που συλληφθούν τα υπόλοιπα μέλη. Ομως, ήταν ήδη αργά ... ΙΟ Τρότσκι] άνοιξε ένα παράθυρο του πρώτου ορόφου και φώ­ ναξε: 'Σύντροφοι, μην αντιστέκεστε! Προκαταβολικά δηλώνουμε - 144-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ότι σε περίπτωση που πέσουν πυροβολισμοί, θα προέρχονται είτε από την αστυνομία είτε από κάποιον προβοκάτορα Λίγα λεπτά μετά, στρατιώτες ανέβηκαν τις σκάλες στον πρώτο όροφο και πή­ ραν θέσεις έξω από το δωμάτιο που συνεδρίαζε η Εκτελεστική Επιτροπή. Ο πρόεδρος (απευθυνόμενος σε έναν αξιωματικό): 'Κλείστε την πόρτα και μην εμποδίζετε τις εργασίες! Οι στρατιώτες έμειναν στο κατώφλι αλλά δεν έκλεισαν την πόρτα. Ο πρόεδρος: Ή συνεδρίαση συνεχίζεται. Ποιος θέλει να πάρει το λόγο:’ Ο αντιπρόσωπος του συνδικάτων υπαλλήλων γραφείων: ‘Με τις σημερινές της πράξεις της γυμνής βίας, η κυβέρνηση ενισχύει το επιχείρημα υπέρ της γενικής απεργίας. Κήρυξε από μόνη της την απεργία. Η έκβαση της νέας, αποφασιστικής δράσης του προλεταριάτου εξαρτάται από τα στρατεύματα. Ας υπερασπί­ σουν την πατρίδα!’ (Ο αξιωματικός κλείνει βιαστικά τη πόρτα κι ο αντιπρόσωπος υψώνει τη φωνή του) Ακόμα και μέσα από κλει­ σμένες πόρτες, το αδελφικό κάλεσμα των εργατών, η φωνή της βασανισμένης χώρας τους, θα φτάσει στους στρατιώτες Η πόρτα ανοίγει κι ο μοίραρχος της χωροφυλακής μπαίνει στο δωμάτιο χλωμός σαν το θάνατο (φοβόταν μη δεχτεί καμιά σφαί­ ρα) ακολουθούμενος από καμιά εικοσαριά χωροφύλακες που πα­ ρατάσσονται πίσω από τις καρέκλες των αντιπροσώπων. Ο πρόεδρος: 'Κηρύσσω τη λήξη της συνεδρίασης της Εκτελε­ στικής Επιτροπής Από κάτω ερχόταν ο ήχος δυνατών, μεταλλικών χτυπημάτων. Θαρρείς και δεκάδες σφυριά χτυπούσαν τα αμόνια τους. Οι αντι­ πρόσωποι έσπαγαν τα περίστροφά τους για να μην πέσουν στα χέρια της αστυνομίας! Ξεκίνησε η έρευνα. Οι πάντες αρνήθηκαν να δώσουν τα στοι­ χεία τους. Αφού τους έγινε σωματικός έλεγχος, καταγράφηκαν τα χαρακτηριστικά τους και καταχωρήθηκαν αριθμητικά, τα μέλη της εκτελεστικής επιτροπής οδηγήθηκαν μακριά από καμιά δεκα­ ριά μισο-μεθυσμένους φρουρούς».52 Ένα δεύτερο Σ οβιέτ συγκροτήθηκε αμέσως μετά τις συλλήψεις, από αντιπροσώπους που τυχαία είχαν αποφύγει τη σύλληψη κι από νεοεκλεγμένους. Ο Πάρβους ήταν επικεφαλής της νέας Εκτελεστικής - 145 -

Τόνι Κλιφ Επιτροπής. Το Σοβιέτ ήταν υποχρεωμένο να συνεδριάζει μυστικά και κατόρθωσε να πραγματοποιήσει μόνο μια ολομέλεια. Ούτε είχε την ίδια επιρροή με το προηγούμενο. Στις 6 Δεκέμβρη το Σοβιέτ κάλεσε σε πανρωσική γενική πολιτική απεργία,11αλλά βρήκε πολύ μικρή ανταπό­ κριση. Στις 9 Δεκέμβρη ξέσπασε στη Μόσχα μια εργατική εξέγερση υπό την ηγεσία των μπολσεβίκων. Ήταν το ζενίθ της επανάστασης. Η εξέ­ γερση συντρίφτηκε εφτά μέρες μετά. Στις 2 Γενάρη 1906 ήρθε η σειρά του δεύτερου Σοβιέτ να συλληφθεί.

Προάγγελος Αμέσως μόλις οι πόρτες της φυλακής έκλεισαν πίσω του, ο Τρότσκι έβγαλε από τη δράση του Σοβιέτ της Πετρούπολης τα συμπερά­ σματα για το μέλλον: «Η ουσία του Σοβιέτ ήταν η προσπάθειά του να γίνει δημόσια εξουσία. Το προλεταριάτο από τη μια κι ο αντιδραστικός Τύπος από την άλλη, αποκαλούσαν το Σοβιέτ 'Εργατική Κυβέρνηση’: αυτό αντανακλούσε το γεγονός ότι το Σοβιέτ ήταν το έμβρυο μιας κυβέρνησης των εργατών. Στο βαθμό που το Σοβιέτ διέθετε όντως εξουσία, την χρησιμοποιούσε. Στο βαθμό που αυτή η εξου­ σία ήταν στα χέρια του στρατού και της γραφειοκρατικής μοναρ­ χίας, το Σοβιέτ προσπαθούσε να τους την αποσπάσει. Πριν τη δημιουργία του Σοβιέτ υπήρχαν οργανώσεις, σοσιαλδημοκρατι­ κές κυρίως, μέσα στους κόλπους των βιομηχανικών εργατών. Ομως, επρόκειτο για οργανώσεις εντός του προλεταριάτου, ο κύ­ ριος σκοπός τους ήταν να αποκτήσουν μαζική επιρροή. Το Σο­ βιέτ είναι το ίδιο το προλεταριάτο οργανωμένο, ο σκοπός του εί­ ναι η επαναστατική εξουσία. Το κύριο όπλο του Σοβιέτ ήταν η γενική πολιτική απεργία. Η δύναμή της έγκειται στην αποδιοργάνωση της κυβερνητικής ισχύος. Οσο μεγαλύτερη είναι η αναρχία’ που δημιουργεί μια απεργία, τόσο πιο κοντά βρίσκεται στη νίκη... Οσο πιο αποτελε­ σματική είναι η αποδιοργάνωση της κυβέρνησης από την απερ­ - 146-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γία, τόσο περισσότερο η οργάνωση της απεργίας είναι υποχρεω­ μένη να αναλαμβάνει κυβερνητικές λειτουργίες... Παρόλα αυτά, δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι το πρώτο νέο κύμα της επανάστασης θα οδηγήσει στη δημιουργία Σοβιέτ σε όλη την έκταση της χώρας. Ένα πανρωσικό Σοβιέτ, οργανωμένο από ένα πανρωσικό εργατικό συνέδριο, θα αναλάβει την ηγεσία των τοπικών οργανώσεων που έχει εκλέξει το προλεταριάτο... Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται και το νέο Σοβιέτ δεν θα ζήσει ξα­ νά την εμπειρία των Πενήντα Ημερών. Ωστόσο, αυτές οι πενήντα μέρες έχουν προσφέρει ένα ολόκληρο πρόγραμμα δράσης. Αυτό το πρόγραμμα είναι ξεκάθαρο. Η οργάνωση της επανα­ στατικής συνεργασίας με τον στρατό, την αγροτιά και τα κατώτε­ ρα πληβειακά στρώματα των μεσοαστών στις πόλεις. Η κατάργη­ ση της απολυταρχίας. Η καταστροφή του υλικού μηχανισμού κα­ ταπίεσης, με τη ανασυγκρότηση και μερική διάλυση του στρατού. Η συντριβή συνολικά του γραφειοκρατικού μηχανισμού. Η καθιέ­ ρωση του οχτάωρου. Ο εξοπλισμός του πληθυσμού ξεκινώντας από το προλεταριάτο. Η μετατροπή των Σοβιέτ σε όργανα επα­ ναστατικής αυτοκυβέρνησης στις πόλεις. Η δημιουργία Συμβου­ λίων Αγροτών Αντιπροσώπων (Αγροτικές Επιτροπές) που θα εί­ ναι όργανα της αγροτικής επανάστασης. Η διοργάνωση εκλογών για τη Συντακτική Συνέλευση κι η διεξαγωγή προεκλογικής καμπάνιας με ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα των εκπροσώπων του λαού... Η ιστορία των Πενήντα Ημερών αποτελεί μόνο μια σελίδα στο μεγάλο βιβλίο του αγώνα του προλεταριάτου και του τελικού του θριάμβου».**

Οι μενσεβίκοι κάτω από τη μεθυστική επιρροή το υ Τρότσκι Τον Οκτώβρη και τον Νοέμβρη οι ηγέτες των μενσεβίκων στην Πετρούπολη, ιδιαίτερα ο Νταν κι ο Μαρτίνοφ, επηρεάστηκαν από τον Τρότσκι. Διακήρυτταν ότι η αστική τάξη είναι αντεπαναστατική και όπως έκαναν κι οι μπολσεβίκοι, προετοίμαζαν την κατάληψη της εξου­ σίας και την εγκαθίδρυση μια επαναστατικής προσωρινής κυβέρνησης. Για παράδειγμα ο Νταν έγραφε στον Κάουτσκι στις 9 Νοέμβρη 1905 - 147-

Τόνι Κλιφ ότι: «Εδώ ζούμε σαν σε μεθύσι. Η επαναστατική ατμόσφαιρα επηρεάζει τους ανθρώπους όπως το κρασί». Δυο βδομάδες μετά έγραψε στον Αντλερ: «Οσον αφορά τη γενική απεργία, έχει προκαλέσει την πιο επα­ ναστατική και μαχητική διάθεση στους εργάτες της Αγίας Πετρούπο­ λης και επηρεάζει έντονα την ηγεσία».55 Πολλά χρόνια αργότερα ο Νταν εξηγούσε ότι: «Η ’τροτσκιστική' θεματολογία... άρχισε να επηρεάζει όλο και περισσότερο τον τρόπο έκφρασης και την αρθρογραφία διακε­ κριμένων μελών της συντακτικής επιτροπής της Ισκρα (περισσό­ τερο απ’ όλους τον Μαρτίνοφ και τον γράφοντα) με τη δεδηλω­ μένη επιδοκιμασία ενός σημαντικού τμήματος των μενσεβίκων, ιδιαίτερα των μενσεβίκων εργατών. Η γενική κατεύθυνση της Nachalo επίσης άρχισε να γίνεται όλο και περισσότερο ‘τροτσκιστική’».56 Από την επαναστατική ευφορία δεν επηρεάστηκαν όλοι οι μενσε­ βίκοι ηγέτες. Ο Αξελροντ και ο Πλεχάνοφ ήταν από τους πιο αποφασι­ στικούς πολέμιους της στροφής των μενσεβίκων προς τα αριστερά όπως κι ο Μαρτόφ, αν και σε μικρότερο βαθμό. Ο Νταν, ο Μαρτίνοφ, ο Μαρτόφ κι ο Ποτρέσοψ συμμετείχαν μαζί με τον Πάρβους και τον Τρότσκι στην έκδοση της εφημερίδας Nachalo. Το κύριο άρθρο της 20 Νοέμβρη δήλωνε: «Οσο η ιστορία ανέβαλε την κατάρρευση της απολυταρχίας, ενόσω ο παγκόσμιος καπιταλισμός αναπτυσσόταν κι οι καπιταλι­ στικές σχέσεις μεταμόρφωναν τη παλιά τάξη πραγμάτων στη Ρω­ σία, τόσο πιο λογικό έχει γίνει να αναμένουμε μια άμεση μετάβα­ ση από τη δημοκρατική στη σοσιαλιστική επανάσταση. Οι επιφανειακοί μαρξιστές συνήθως απαντούν σ’ αυτό το επι­ χείρημα υποστηρίζοντας ότι ο χαρακτήρας μιας επανάστασης κα­ θορίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμε­ ων και ότι συνεπώς μια σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία στο άμεσο μέλλον είναι τεχνικώς αδύνατη, επειδή οι παραγωγικές δυ­ νάμεις δεν έχουν ωριμάσει επαρκώς. Όμως, αυτό είναι μια δια­ στρέβλωση της μαρξιστικής θεωρίας. Είναι αλήθεια ότι το επίπε­ δο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων καθορίζει το χαρα­ -1 4 8 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη κτήρα της επανάστασης, αλλά μόνο σε τελευταία ανάλυση. Αυτό που όντως κάνει, είναι να επιφέρει μια συγκεκριμένη οικονομική ανάπτυξη και μέσω αυτής, την ανάπτυξη της ταξικής πάλης, η οποία καθορίζει κύρια και άμεσα το χαρακτήρα μιας επανάστα­ σης. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η ταξική πάλη αναπτύσσεται πολύ πιο ανεξέλεγκτα σε σύγκριση με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και υπόκειται πολύ περισσότερο σ’ αυτό που λέμε τυ­ χαίο».57 Ο Μαρτίνοφ έγραφε σε ένα άλλο άρθρο της Nachalo: «Ρωτάτε ποια θα είναι τα αιτήματά μας στη Συντακτική Συνέ­ λευση; Η σαφής και κατηγορηματική απάντησή μας είναι: θα απαιτήσουμε όχι κοινωνικοποίηση’ αλλά σοσιαλισμό, όχι το χω­ ρισμό της γης σε ίσους κλήρους αλλά τη δημόσια ιδιοκτησία όλων των μέσων παραγωγής. Είναι αλήθεια ότι οι χυδαίοι μαρξι­ στές θα προβάλουν την αντίρρηση ότι 'μια σοσιαλιστική επανά­ σταση στη Ρωσία είναι αδύνατη στο άμεσο μέλλον’». Κι αφού ο Μαρτίνοφ καταρρίπτει θρια μβευτικά όλες αυτές τις αντιρρήσεις, καταλήγει στο συμπέρασμα: «Μόνο οι σοσιαλδημοκράτες...στη παρούσα συγκυρία έχουν προβάλει αποφασιστικά το σύνθημα της διαρκούς επανάστασης και μόνο αυτοί θα οδηγήσουν τις μάζες στη τελευταία κι αποφα­ σιστική νίκη».5* Ο Μαρτόφ μειοψηφούσε στη συντακτική επιτροπή της Nachalo. Ενιωθε εκεί σαν ψάρι έξω από το νερό. Έγραψε στον Αξελροντ: «Θα πρέπει να συμφωνήσουμε στη προπαγάνδιση μιας αρκετά παρακινδυ­ νευ μ ένη ς ιδέα ς, χω ρίς να π ρ ο βά λλ ο υ μ ε από τη μεριά μας αντιρρήσεις».5’ Το 1909 ο Μαρτόφ έγραψε στο βιβλίο του "Ιστορία της Ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας” για τις ‘περιστάσεις’ που εξηγούν την απόκλιση των μενσεβίκων’ από τη πολιτική τους γραμμή." Η επαναστατική μέθη επηρέασε και τους μενσεβίκους της Μόσχας. Υποστήριξαν με ενθουσιασμό την ένοπλη εξέγερση υπό την ηγεσία των μπολσεβίκων τον Δεκέμβρη του 1905.“ Η γραμμή της Nachalo ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη γραμμή της

Τόνι Κλιφ Novaia Zhisn του Λένιν. Ετσι, όταν η κυβέρνηση έκλεισε και τις δυο εφημερίδες στις 2-3 Δεκέμβρη, μπόρεσαν να βγάλουν μια κοινή εφημε­ ρίδα, τη Severny Golos (Φωνή του Βορρά). Ο Λένιν μπορούσε να γρά­ φει απολύτως δικαιολογημένα: «Από την Severny Golos οι μενσεβίκοι μαζί με τους μπολσεβί­ κους, κάλεσαν από κοινού για γενική απεργία και εξέγερση και κάλεσαν τους εργάτες να συνεχίσουν τον αγώνα μέχρι τη κατάλη­ ψη της εξουσίας. Η ίδια η επαναστατική κατάσταση γεννούσε πο­ λύ πρακτικά συνθήματα. Οι διαφωνίες στην εκτίμηση των γεγο­ νότων αφορούσαν μόνο λεπτομέρειες: για παράδειγμα, η Nachalo θεωρούσε τα Σοβιέτ των Εργατών Αντιπροσώπων ως όργανα επαναστατικής αυτοκυβέρνησης, ενώ η Novaia Zhisn εκτιμούσε ότι αποτελούν εμβρυώδη όργανα της επαναστατικής κρατικής εξουσίας που ένωναν το προλεταριάτο με τους επαναστάτες δη­ μοκράτες. Η Nachalo έκλινε προς τη δικτατορία του προλεταριάτου. Η Novaia Zhisn υποστήριζε τη δημοκρατική δικτατορία του προλε­ ταριάτου και της αγροτιάς. Ομως, μήπως τέτοιου είδους διαφω­ νίες δεν έχουν παρατηρηθεί σε κάθε στάδιο ανάπτυξης όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων της Ευρώπης;»61 Οι επαναστατικές διαθέσεις ήταν ιδιαιτέρως μεταδοτικές. Το 1906, μετά τα γεγονότα, ο Μιλιούκοφ -ο ηγέτης των Καντέ- εξηγούσε τη παθητικότητα του κόμματος τους τελευταίους μήνες του 1905 με τα πα­ ρακάτω επιχειρήματα: «Τους τελευταίους μήνες του 1905 οποιαδήποτε διαμαρτυρία, ακόμα κι από ένα κόμμα όπως οι Συνταγματικοί Δημοκράτες, ήταν απολύτως αδύνατη. Οσοι κατηγορούν τώρα το κόμμα μας επειδή δεν διαμαρτυρήθηκε για τις επαναστατικές ψευδαισθήσεις του τροτσκισμού... δεν κατανοούν ή έχουν ξεχάσει, τις διαθέσεις του δημοκρατικού ακροατηρίου που συμμετείχε στις συγκεντρώ­ σεις»." Οι μενσεβίκοι, που στη διάρκεια της επανάστασης είχαν στραφεί πολύ αριστερά, έκαναν μια απότομη στροφή προς τα δεξιά μετά την επανάσταση. Στο Ενωτικό Συνέδριο της Στοκχόλμης τον Απρίλη του - 150-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη 1906, η αριστερή τους πτέρυγα η οποία επηρεαζόταν από τον Τρότσκι και τον Πάρβους, μόλις και διακρινόταν. Σύμφωνα με τον Λένιν: «...κάτι που έκανε εντύπωση ήταν η πλήρης απουσία από τις τά­ ξεις των μενσεβίκων του ρεύματος που είχε φανεί στη Nachalo και που στο κόμμα μας συνηθίζεται να συνδέεται με τα ονόματα του Τρότσκι και του Πάρβους. Είναι αλήθεια ότι κατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στους μενσεβίκους να υπήρχαν μερικοί ‘παρβικοί’ και 'τροτσκιστές' -μου είπαν ότι ήταν περίπου οχτώ».6* Ο Λουνατσάρσκι εξήγησε την στροφή 180 μοιρών των μενσεβίκων με αυτά τα λόγια: «Ο ι μενσεβίκοι είναι ιμπρεσιονιστές, άνθρωποι που υποκύπτουν στο κλίμα της στιγμής. Οταν εμφανίστηκε η επαναστατική παλίρροια κι ήρθε ο Οκτώβρης-Νοέμβρης του 1905, η Nachalo κάλπασε με μεγά­ λη ταχύτητα κι έγινε περισσότερο μπολσεβίκικη κι από τους μπολσεβί­ κους. Κάλπασε από τη δημοκρατική δικτατορία στη δικτατορία του προλεταριάτου. Ομως, όταν ήρθε η άμπωτης της επανάστασης, όταν ο ενθουσιασμός υποχώρησε κι οι Καντέ πήραν το πάνω χέρι, οι μενσεβί­ κοι έσπευσαν να προσαρμοστούν στο κλίμα της υποχώρησης. Τώρα τριπόδιζαν πίσω από τους Καντέ και έκαναν περιφρονητικά πέρα τις μορφές πάλης του Οκτώβρη-Νοέμβρη».65 Ο Τρότσκι εκείνη την περίοδο της επανάστασης, δεν καταλάβαινε πλήρως ότι η επαναστατική στάση των μενσεβίκων ήταν υποπροϊόν της αστάθειας και του ιμπρεσιονισμού τους. Ωστόσο, λίγα χρόνια αρ­ γότερα, το 1909, μπορούσε να γράψει: «Ο ισχυρισμός ότι το κυριότερο ψυχολογικό γνώρισμα του οπορτουνισμού είναι η ανικανότητα να περιμένει, μπορεί να μοι­ άζει παράδοξος. Ομως, είναι αναμφίβολα σωστός. Σε περιόδους κατά τις οποίες φιλικές και εχθρικές κοινωνικές δυνάμεις προκαλούν -μέσω του ανταγωνισμού και της αλληλεπίδρασής τουςμια πλήρη πολιτική ακινησία, όταν η μοριακή διαδικασία της οι­ κονομικής ανάπτυξης, εντείνοντας αυτές τις αντιθέσεις, όχι μόνο - 151 -

Τόνι Κλιφ δεν διαταράσσει την πολιτική ισορροπία αλλά την ενισχύει ωσάν να είναι κάτι που θα διαρκέσει για πάντα, σε τέτοιες περιόδους ο οπορτουνισμός που κατατρύχεται από την ανυπομονησία, avuζητάει γύρω του ‘νέες’ μεθόδους και μέσα για να πραγματοποιή­ σει όσα η ιστορία δεν είναι ακόμα έτοιμη να δώσει. Κουρασμένος από την ανεπάρκεια και την αναξιοπιστία του, αρχίζει την αναζή­ τηση συμμάχων . Και ρίχνεται με ζέση στη κοπριά του φιλελευθε­ ρισμού».64 Πολλά χρόνια αργότερα, το 1940, ο Τρότσκι κατανοούσε πολύ κα­ λά τη φύση της επαναστατικής στάσης των μενσεβίκων τον ΟκτώβρηΝοέμβρη του 1905: «Οπορτουνιστές μέχρι το μεδούλι, οι μενσεβίκοι στάθηκαν προσωρινά ικανοί να προσαρμοστούν στην επαναστατική άνοδο. Ωστόσο ήταν ανίκανοι να την κατευθύνουν ή να παραμείνουν πι­ στοί στα ιστορικά της καθήκοντα κατά τη διάρκεια της υποχώρη­ σής της».67 Ο ιμπρεσιονισμός ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των μενσεβίκων που άγονταν και φέρονταν από τα πάνω και τα κάτω του αγώνα. Ένα επαναστατικό κόμμα χρειάζεται να είναι ακλόνητο, αποφασιστικό.

Στ ο στοιχείο του Το 1905 ο Τρότσκι ήταν στο στοιχείο του. Μπορούσε να κοιτάξει πίσω στο 1905 κατά τη περίοδο της πιο μαύρης αντίδρασης και να γρά­ ψει: «Ακριβώς επειδή η επανάσταση τραβάει το πέπλο του μυστη­ ρίου για να αποκαλύψει το πραγματικό πρόσωπο της κοινωνικής δομής, ακριβώς επειδή φέρνει τις τάξεις αντιμέτωπες στην ανοι­ χτή πολιτική αρένα, ο μαρξιστής πολίτικος αισθάνεται ότι η επα­ νάσταση είναι το φυσικό του στοιχείο».6* Περίμενε ανυπόμονα την επόμενη επανάσταση: «Η ιστορία ολόκληρη είναι μια μεγάλη μηχανή στην υπηρεσία των ιδεών μας. Δουλεύει με βάρβαρη βραδύτητα, με μια σκληρό­ τητα χωρίς συναίσθημα, όμως δουλεύει. Είμαστε σίγουροι γι' αυ­ - 152 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη τό. Κι όταν ο παμφάγος μηχανισμός της καταπίνει το αίμα της ζωής μας σαν να ήταν καύσιμο, θέλουμε να της φωνάξουμε με όση δύναμη μας απομένει: Πιο γρήγορα! Κάνε το πιο γρήγορα!»6* Η επανάσταση του 1905 ήταν η γενική δοκιμή της επανάστασης του 1917. Ήταν επίσης κι η γενική δοκιμή του ρόλου που διαδραμάτισε ο Τρότσκι το 1917. Η απόλυτη αποφασιστικότητα και αυτοπεποίθηση που έδειξε τότε, καλλιεργήθηκαν το 1905. «Τα γεγονότα του 1905 ήταν ο πρόλογος των δυο επαναστά­ σεων του 1917, του Φλεβάρη και του Οκτώβρη. Σ ’ αυτόν τον πρόλογο περιλαμβάνονταν όλα τα στοιχεία του δράματος, όμως δεν αναπτύχθηκαν πλήρως. Ο ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος έκανε τον Τσαρισμό να παραπατάει. Η μοναρχία αντιμέτωπη με ένα μαζικό κίνημα, τρόμαξε από την αντιπολίτευση της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Οι εργάτες είχαν οργανωθεί ανεξάρτητα από την αστική τάξη και σε αντιπαράθεση μ' αυτήν, στα σοβιέτ, μια μορφή οργάνωσης που τότε έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή της. Σε μεγάλο μέρος της χώρας ξεσπούσαν αγροτικές εξεγέρσεις για τη κατάληψη της γης. Οχι μόνο οι αγρότες αλλά και τα επαναστατι­ κά κομμάτια του στρατού στρέφονταν προς τα σοβιέτ, τα οποία, στη στιγμή της μεγαλύτερης έντασης, αμφισβήτησαν ανοιχτά την εξουσία της μοναρχίας. Ωστόσο, όλες οι επαναστατικές δυνάμεις έμπαιναν για πρώτη φορά στη δράση και γι’ αυτό δεν είχαν εμπει­ ρία και αυτοπεποίθηση... Έστω με μερικά σπασμένα πλευρά, ο Τσαρισμός κατόρθωσε να επιζήσει από την εμπειρία του 1905 και να βγει απ’ αυτή δυνατός».70 Παρόλο που τα χρόνια τα οποία ακολούθησαν την επανάσταση του 1905 ήταν πολύ άγονα για τον Τρότσκι, ο άμεσος καρπός της επα­ νάστασης ήταν η ανάπτυξη από αυτόν της θεωρίας της Διαρκούς Επα­ νάστασης.

- 153-

Τόνι Κλιψ

Εργατική διαδήλωση του Σοβιέτ στη διάρκεια της επανάστασης του 1905

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη

8 Η Διαρκής Επανάσταση

Ηταν κατά τη διάρκεια του 1905 που ο Τρότσκι ανέπτυξε τη θεω­ ρία της Διαρκούς Επανάστασης, η οποία αποτέλεσε τη μεγαλύτερη συ­ νεισφορά του στο μαρξισμό και τον οδηγό στη σκέψη και τη δράση του στο υπόλοιπο της γεμάτης γεγονότα ζωής του. Είτε ως ηγετική φυσιο­ γνωμία της επανάστασης, ιδρυτής κι ηγέτης του Κόκκινου Στρατού, της Κομμουνιστικής Διεθνούς, είτε ως κατατρεγμένος εξόριστος, ο Τρότσκι υπεράσπισε και εμβάθυνε τις ιδέες που διατύπωσε για πρώτη φορά το 1905. Η διαύγεια των ιδεών αποτελούσε για τον Τρότσκι μια από τις βασικές ανάγκες της ζωής. Όπως έγραψε στην αυτοβιογραφία του: «Δ εν μπορώ να διανοηθώ τη πολιτική δράση ή τη διανοητική ζωή γενικότερα, χωρίς μια ευρεία πολιτική άποψη για το μέλλον».1 Η επανάσταση του 1905 αποτέλεσε κι ένα εργαστήριο στο οποίο δοκιμάστηκαν και διαμορφώθηκαν όλες οι τάσεις του ρώσικου μαρξι­ σμού. Στον πυρήνα των διαφωνιών ανάμεσα σ’ αυτές τις τάσεις βρισκό­ ταν το ερώτημα του ιστορικού χαρακτήρα της ρώσικης επανάστασης.

Οι μενσεβίκοι κι οι μπολσεβίκοι για τπ προοπτική τ η ς ρώσικης ε πα νά σ τα σ η ς Οι μπολσεβίκοι κι οι μενσεβίκοι διαφωνούσαν για το χαρακτήρα που θα είχε η κυβέρνηση η οποία θα προέκυπτε, ή έπρεπε να προκύψει, - 155 -

Τόνι Κλιφ από την επανάσταση. Οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι έπρεπε να είναι μια δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς ενώ οι μενσεβίκοι ότι έπρεπε να είναι μια αστική κυβέρνηση. Ομως και οι δυο πτέρυγες της ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας συμφωνούσαν σε ένα πράγμα: ότι η επερχόμενη επανάσταση θα ήταν αστική. Η επανάσταση θα ήταν αστική, γιατί θα ήταν αποτέλεσμα της σύγκρουσης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις του καπιταλισμού, από τη μια μεριά, με την απολυταρχία, τους γαιοκτήμονες και τα απομεινάρια της φεουδαρχίας από την άλλη. Δ εν χρειάζεται ιδιαίτερη περαιτέρω ανάλυση για να δείξουμε ότι αυτή ήταν η άποψη των μενσεβίκων. Ομως, λόγω της επανάστασης του Οκτώβρη του 1917 η οποία προχώρησε πολύ παραπέρα από τα αστικά πλαίσια, έχει ιδιαίτερη σημασία να επιμείνουμε στο γεγονός ότι αυτή ήταν κι η άποψη του Λένιν όχι μόνο το 1905, αλλά και για πολλά χρό­ νια ακόμα. Στη παμφλέτα του «Δυο Τακτικές της Σοσιαλδημοκρατίας στη Δημοκρατική Επανάσταση» ο Λένιν έγραψε για το μέλλον της ρώσικης επανάστασης: «Στη καλύτερη περίπτωση θα μπορέσει να κάνει ένα ριζικό αναδασμό της ιδιοκτησίας γης προς όφελος της αγροτιάς, να εφαρμόσει ένα συνεπή και πλήρη εκδημοκρατισμό, φτύνοντας ως την εγκαθίδρυση της | κοινοβουλευτικής! δημοκρατίας, να ξηλώ­ σει όλα τα ασιατικά, καταπιεστικά γνωρίσματα όχι μόνο από τη ζωή του χωριού αλλά και από την ζωή του εργοστασίου, να βάλει τις βάσεις για μια σοβαρή βελτίωση της ζωής των εργατών και του βιοτικού τους επιπέδου, και τέλος -αλλά εξίσου σημαντικόνα μεταφέρει την επαναστατική πυρκαγιά στην Ευρώπη. Μια τέ­ τοια νίκη με κανένα τρόπο δεν θα έχει μετατρέψει την αστική μας επανάσταση σε επανάσταση σοσιαλιστική. Η δημοκρατική επα­ νάσταση δεν θα ξεπεράσει τα πλαίσια των αστικών κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων».2 Και πρόσθετε ότι: «Αυτή η δημοκρατική επανάσταση στη Ρωσία, δεν θα αδυνατίσει αλλά θα δυναμώσει την κυριαρχία της αστικής τά­ - 156-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ξης»·1 Λαμβάνοντας υπόψη την καθυστέρηση της ρώσικης κοινωνίας και το μικρό μέγεθος της ρώσικης εργατικής τάξης, ο Λένιν απέρριπτε «..τις ανόητες μισομοναρχικές απόψεις για άμεση πραγματο­ ποίηση του μάξιμουμ προγράμματος, την κατάκτηση της εξου­ σίας με σκοπό τη σοσιαλιστική επανάσταση. Ο βαθμός της οικο­ νομικής ανάπτυξης της Ρωσίας, (όρος αντικειμενικός) κι ο βαθμός της ταξικής συνείδησης και της οργάνωσης των πλατιών μαζών του προλεταριάτου (όρος υποκειμενικός που συνδέεται άμεσα με τον αντικειμενικό) καθιστούν αδύνατη την πλήρη κι άμεση απε­ λευθέρωση της εργατικής τάξης. Μόνο ολότελα αμαθείς άνθρω­ ποι μπορούν να αγνοούν τον αστικό χαρακτήρα της συντελούμενης δημοκρατικής επανάστασης... Οποιος θέλει να τραβήξει στο σοσιαλισμό από άλλο δρόμο, έξω από την πολιτική δημοκρατία, θα καταντήσει αυτονόητα σε ανόητα και αντιδραστικά συμπερά­ σματα τόσο με την οικονομική όσο και με την πολιτική έννοια».4 Παραπέρα: «Εμείς, οι μαρξιστές, πρέπει να ξέρουμε ότι δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει άλλος δρόμος για την αληθινή ελευθερία του προλεταριάτου και της αγροτιάς εκτός από το δρόμο της αστικής ελευθερίας και της αστικής προόδου».5 Στο ίδιο βιβλίο ο Λένιν έκανε σαψές ότι το πρόγραμμα της επανάστασης έπρεπε να περιορίζεται σε αλλαγές μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού: «...χρειάζεται ένα πρόγραμμα δράσης [αυτής της κυβέρνησης) που να ανταποκρίνεται στις αντικειμενικές συνθήκες της ιστορι­ κής στιγμής που ζούμε και στα καθήκοντα της προλεταριακής δημοκρατίας. Το πρόγραμμα αυτό είναι ολόκληρο το μίνιμουμ πρόγραμμα του κόμματός μας, το πρόγραμμα των άμεσων πολι­ τικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων, που είναι απόλυτα πραγματοποιήσιμες πάνω στη βάση των δοσμένων κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων...»6 Ο Λένιν δεν αναθεώρησε αυτή την άποψη παρά μόνο μετά την επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 στη Ρωσία. Στη παμφλέτα του «Πόλεμος και Ρώσικη Σοσιαλδημοκρατία» που έγραψε τον Σεπτέμβρη του 1914, υποστήριζε ότι η ρώσικη επανάσταση έπρεπε να περιοριστεί - 157-

Τόνι Κλιφ στην εκπλήρωση «των τριών θεμελιωδών όρων για μια συνεπή δημοκρατική αλ­ λαγή, δηλαδή, την κοινοβουλευτική δημοκρατία (με πλήρη ισό­ τητα και αυτοδιάθεση για όλα τα έθνη), τη δήμευση όλων των με­ γάλων αγροκτημάτων και το οκτάωρο».7 Ακόμα περισσότερο, είναι ξεκάθαρο σε όλα τα γραπτά του μέχρι το 1917, πως θεωρούσε ότι μια ολόκληρη περίοδος θα μεσολαβούσε ανάμεσα στην επερχόμενη αστική επανάσταση και τη μελλοντική προ­ λεταριακή σοσιαλιστική επανάσταση. Η στάση του απέναντι στο αγρο­ τικό ζήτημα είναι χαρακτηριστική απ’ αυτή την άποψη. Ο Λένιν επέμε­ νε ότι η εθνικοποίηση της γης δεν είναι σοσιαλιστικό αλλά καπιταλιστι­ κό αίτημα, η πραγματοποίηση του οποίου, μιας και άνοιγε το δρόμο για την καπιταλιστική ανάπτυξη, θα αύξανε ταυτόχρονα το μέγεθος του προλεταριάτου και θα οδηγούσε στην όξυνση της ταξικής πάλης. Θα έκανε δυνατή τη πραγματοποίηση του «αμερικάνικου δρόμου της καπιταλιστικής ανάπτυξης» δηλαδή μιας ανάπτυξης ανεμπόδιστης από τα υπολείμματα της φεουδαρχίας. Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη είναι ό,τι περισσότερο μπορεί να γίνει σε μια αστική κοινωνία για να συντριβούν τα εμπόδια στην ελεύθερη επένδυση κεφα­ λαίων στη γη και στην απελευθέρωση της ροής των κεφαλαίων από τον ένα κλάδο της παραγωγής στον άλλο. «Η εθνικοποίηση δίνει τη δυνατότητα να φτάσει στην ανώτατη βαθμίδα το γκρέμισμα όλων των φραγμάτων στην έγγεια ιδιοκτη­ σία, καθαρίζοντας' μ’ αυτό τον τρόπο όλη τη γη για την ανάπτυ­ ξη ενός νέου οικονομικού συστήματος προσαρμοσμένου στις ανάγκες του καπιταλισμού».8

0 Τρότσκι για τις ιδιαιτερότητες τ η ς ρώσικης ιστορίας Ο Τρότσκι υποστήριζε μια άποψη που διέφερε απ’ αυτές των μεν­ σεβίκων και των μπολσεβίκων σχετικά με τον ιστορικό χαρακτήρα της ρώσικης επανάστασης και τη προοπτική της. Το 1906 ο Τρότσκι έγραψε το «Αποτελέσματα και Προοπτικές - 158-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Οι κινητήριες δυνάμεις της Επανάστασης» ως ένα μακροσκελή πρόλο­ γο για το βιβλίο του «Η Επανάστασή μας» -μια συλλογή δοκιμίων και χρονικών του 1905. Ο παραδοσιακός μαρξισμός αντιμετώπιζε τις καθυστερημένες χώ­ ρες υπό το φως της γνωστής φράσης του Μαρξ, ότι δηλαδή οι προηγ­ μένες βιομηχανικά χώρες δείχνουν το μέλλον της ανάπτυξης στις καθυ­ στερημένες. Ο Μαρξ είχε γράψει στο Πρόλογο του «Κεφαλαίου» ότι «Η χώρα που είναι περισσότερο ανεπτυγμένη βιομηχανικά δείχνει στη πιο καθυστερημένη την εικόνα του μέλλοντος της». Το συμπέρασμα που έβγαζαν οι μενσεβίκοι από τέτοιες δηλώσεις, ήταν πως, δεδομένων των εθνικών διαφορών, ο αναπτυσσόμενος καπιταλισμός στη Ρωσία και σε άλλες καθυστερημένες χώρες θα είχε μπροστά του τα ίδια ιστο­ ρικά καθήκοντα με αυτά του νεαρού καπιταλισμού της Γαλλίας το 1789. Ο Τρότσκι απέρριπτε αυτή τη μηχανιστική και γραμμική άποψη για την ιστορική ανάπτυξη της Ρωσίας. Όταν διατύπωσε τη θεωρία του το 1906, εκτιμούσε ότι αφορούσε μόνο τη Ρωσία. Μετά την εμπειρία της Κινέζικης Επανάστασης (192527), ο Τρότσκι τη γενίκευσε ώστε να αψορά όλες τις σχετικά καθυστε­ ρημένες χώρες. Το σημείο αφετηρίας της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης εί­ ναι η ενότητα της υψηλίου. Είναι αλήθεια ότι διαφορετικές χώρες έχουν φτάσει σε διαφορετικά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης, όμως, αυτό έχει γίνει στα πλαίσια ενός παγκόσμιου συστήματος. Η τσαρική Ρωσία δεν αναπτύχθηκε σε απομόνωση. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της βρισκόταν υπό συνεχή πίεση από τους πιο προχωρημένους γείτονές της. «Η ρώσικη κοινωνική ζωή, η οποία χτίστηκε πάνω σε μια συ­ γκεκριμένη οικονομική βάση, βρισκόταν συνεχώς κάτω από την επιρροή, ακόμα και την πίεση, του εξωτερικού, κοινωνικού της περιβάλλοντος. Οταν αυτή η κοινωνική και κρατική οργάνωση ήρθε κατά τη διαδικασία του σχηματισμού της σε σύγκρουση με άλλες, γειτονι­ - 159-

Τόνι Κλιφ κές οργανώσεις, οι πρωτόγονες οικονομικές της σχέσεις από τη μια μεριά κι η σχετικά υψηλή ανάπτυξη των άλλων, έπαιξε απο­ φασιστικό ρόλο στη διαδικασία που ακολούθησε».’ Το τσαρικό κράτος έγινε ένα όλο και μεγαλύτερο βάρος στους ώμους της οικονομίας και της κοινωνίας, ξεζουμίζοντάς τις και εμποδί­ ζοντας την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η ισχύς του τσαρι­ κού κράτους απέτρεψε την ανάπτυξη ανεξάρτητων συντεχνιών και μα­ στόρων, των ανεξάρτητων πόλεων και μιας ανεξάρτητης αστικής τά­ ξης. Η οικονομική πίεση από τη Δύση έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ρώσικου καπιταλισμού, με τον ίδιο τρόπο που η στρα­ τιωτική πίεση από τη Λιθουανία, τη Πολωνία και τη Σουηδία είχε εξα­ ναγκάσει τη παλιά Ρωσία να εξοπλιστεί με πυροβόλα όπλα και να δη­ μιουργήσει ένα μόνιμο στρατό. Το ξένο κεφάλαιο διαδραμάτισε απο­ φασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία. Το βρε­ τανικό κεφάλαιο ήταν σχεδόν εξολοκλήρου ο ιδιοκτήτης της κλωστοϋ­ φαντουργίας, και στο κλάδο του μετάλλου συμπεριλαμβάνονταν φίρ­ μες παγκόσμια γνωστές, όπως η Ζήμενς, η Ερικσον κι η Νόμπελ. Ενώ οι διεθνείς παράγοντες υπονόμευαν το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό βάρος της αυτόχθονης, ρώσικης αστικής τάξης, έδιναν πρόσθετο βάρος στο ρώσικο προλεταριάτο. Ήταν συγκεντρωμένο σε εργοστάσια πολύ μεγαλύτερα απ’ αυτά της Δύσης. Το εργοστάσιο Πουτίλοφ στη Πετρούπολη, με τους 30.000 εργάτες του, ήταν το μεγα­ λύτερο εργοστάσιο στο κόσμο εκείνη την εποχή. Το ειδικό βάρος του ρώσικου προλεταριάτου ήταν πολύ μεγαλύτερο από το μέγεθος του. Η ρώσικη αστική τάξη, λόγω της καθυστερημένης εμφάνισής της, ήταν πολύ λιγότερο επαναστατική απ’ ότι η γαλλική αστική τάξη στον καιρό της δικής της επανάστασης. Αν η γαλλική αστική τάξη κατόρθω­ σε να φέρει σε πέρας την επανάσταση του 1789-93, η γερμανική πρόδωσε την επανάσταση του 1848 και συνθηκολόγησε με τον Κάιζερ και τους γιούνκερς. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η ρώσικη αστική τάξη θα ήταν ακόμα πιο δειλή από τη γερμανική. - 160-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Η νεαρή εργατική τάξη στη Ρωσία ήταν πολύ πιο δυνατή από τις αντίστοιχες στη Γαλλία ή τη Γερμανία την εποχή των δικών τους επα­ ναστάσεων, όχι μόνο υλικά αλλά και πνευματικά. Η επίδραση του διε­ θνούς στοιχείου ήταν αποφασιστική και σ’ αυτό το σημείο. Η ρώσικη εργατική τάξη είχε πηδήξει πάνω από ολόκληρα στάδια που είχε περάσει, για παράδειγμα, το αγγλικό προλεταριάτο, στα αιτήματα και τις ελπίδες της. Στη Βρετανία χρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας μετά τη βιομηχανική επανάσταση για να κερδίσει η ιδέα του οχτάωρου τα μυα­ λά και τις καρδιές των εργατών, ενώ στη Ρωσία η εργατική τάξη το αγκάλιασε δυνατά από τα πρώτα βήματά της. Στη Βρετανία πέρασαν 91 χρόνια πριν το συνδικάτο του μετάλλου δεχτεί στις τάξεις του εργά­ τριες, στη Ρωσία οι εργάτες και οι εργάτριες οργανώνονταν από τη αρ­ χή μαζί. Η Ρωσία δεν χρειάστηκε έναν ρώσο Ανταμ Σμιθ ή έναν ρώσο Ρικάρντο για να φτάσει σε ένα ρώσο Καρλ Μαρξ, ούτε χρειάστηκε έναν ρώσο Χέγκελ ή Φόυερμπαχ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη γλώσσα στην οποία μεταφράστηκε το «Κεφάλαιο» ήταν τα ρώσικα: ο Πρώτος Τόμος δημοσιεύτηκε στα γερμανικά το 1867 και πέντε χρόνια αργότε­ ρα κυκλοφόρησε στα ρώσικα, δηλαδή πολύ πριν από τη πρώτη αγγλι­ κή ή γαλλική έκδοση. Όμως, η προηγμένη βιομηχανία και το προλεταριάτο της Ρωσίας, συνδυάζονταν με τη πιο καθυστερημένη ύπαιθρο κι αγροτιά. Το ξύλινο άροτρο (η sokha) συνδυαζόταν με τα πιο προηγμένα και συγκεντροποιημένα εργοστάσια στο κόσμο. Η αγροτική εξέγερση -χαρακτηρι­ στικό της αυγής του καπιταλισμού, όπως οι εξεγέρσεις του Γουότ Τάϊλερ στην Αγγλία, του Τόμας Μύνστερ στη Γερμανία κι η JackerieB στη Γαλλία- συνδυαζόταν με ένα προλεταριάτο οργανωμένο σε σοβιέτ που πάλευε για την εξουσία. Στην καρδιά της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης βρίσκεται ο νόμος της άνισης και συνδυασμένης ανάπτυξης. Παρόλο που ο Τρότσκι χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «Νόμος της Ανισης και Συνδυασμένης Ανάπτυξης» στη δεκαετία του '30, η έννοιά του διαποτίζει τα «Αποτελέσματα και Προοπτικές» και όλη τη μετέπειτα σκέψη - 161 -

Τόνι Κλιφ του. Η αγροτιά, υποστηρίζει ο Τρότσκι, δεν είναι μια ανεξάρτητη δύνα­ μη. Επειδή είναι εξατομικοποιημένη δεν μπορεί να οργανώσει τον εαυ­ τό της. Στον καπιταλισμό, πάντοτε η ύπαιθρος ακολουθεί τη πόλη. Κα­ τά συνέπεια, αν η επαναστατική δύναμη στην πόλη είναι το προλετα­ ριάτο, τότε η αγροτιά θα ακολουθήσει το προλεταριάτο: «Στη Ρωσία, το αγροτικό πρόβλημα αποτελεί ένα μεγάλο βά­ ρος για τον καπιταλισμό. Είναι, ταυτόχρονα, μια μεγάλη βοήθεια για το επαναστατικό κόμμα και μια μεγάλη πρόκληση... Είναι το ζήτημα που σκοντάφτει ο φιλελευθερισμός και το memento mori της αντεπανάστασης».10 Η τύχη της επανάστασης θα κριθεί από το αν το προλεταριάτο θα τραβήξει πίσω του την αγροτιά: «Το προλεταριάτο στην εξουσία, θα σταθεί απέναντι στην αγροτιά ως η τάξη που την απελευθέρωσε. Η κυριαρχία του προ­ λεταριάτου δεν θα σημάνει μόνο την δημοκρατική ισότητα, την ελεύθερη αυτοδιοίκηση, τη μεταφορά όλου του φορολογικού βά­ ρους στις πλούσιες τάξεις, τη διάλυση του μόνιμου στρατού στον ένοπλο λαό και την κατάργηση των προνομίων της εκκλησίας, αλλά και την επίσημη αναγνώριση όλων των επαναστατικών αλ­ λαγών (απαλλοτριώσεων) που έχουν επιφέρει οι αγρότες στην έγ­ γεια ιδιοκτησία. Το προλεταριάτο θα κάνει αυτές τις αλλαγές αφετηρία για τα επόμενα κρατικά μέτρα για τη γεωργία. Η ρώσικη αγροτιά, κάτω από αυτές τις συνθήκες, θα έχει συμ­ φέρον στην πρώτη και πιο δύσκολη περίοδο της επανάστασης να διατηρηθεί το προλεταριακό καθεστώς (η εργατική δημοκρατία) όχι λιγότερο από όσο η γαλλική αγροτιά ήθελε τη διατήρηση του στρατιωτικού καθεστώτος του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, το οποίο με τη δύναμη των ξιφολογχών του εγγυόταν στους νέους ιδιοκτήτες το απαραβίαστο της περιουσίας τους»." Διαβάζοντας αυτές τις γραμμές, καταλαβαίνουμε πόσο αδικαιολό­ γητη ήταν η κατηγορία που εξαπέλυσαν αργότερα οι σταλινικοί στον Τρότσκι, ότι δηλαδή υποτιμούσε την επαναστατική δυναμική της αγροτιάς. - 162 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Μετά τη νίκη της επανάστασης, έγραφε ο Τρότσκι, η συμμαχία του προλεταριάτου και της αγροτιάς θα γνωρίσει μεγάλες εντάσεις: «Το προλεταριάτο θα είναι αναγκασμένο να απλώσει τη ταξική πάλη στα χωριά και να καταστρέφει, με αυτόν τον τρόπο, την κοι­ νότητα συμφερόντων που ενώνει όλους τους αγρότες, έστω και σε περιορισμένο βαθμό. Από τη πρώτη στιγμή της κατάληψης της εξουσίας, το προλεταριάτο θα είναι αναγκασμένο να ζητήσει στήριξη στον ανταγωνισμό ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς των χωριών, ανάμεσα στο αγροτικό προλεταριάτο και την αγροτική αστική τάξη. Ενώ η ανομοιογένεια της αγροτιάς δη­ μιουργεί δυσκολίες και περιορίζει τη βάση της προλεταριακής πολιτικής, ο ανεπαρκής βαθμός ταξικής διαφοροποίησης στην αγροτιά, θα δημιουργήσει εμπόδια στην ανάπτυξη της προωθη­ μένης ταξικής πάλης στο εσωτερικό της, μιας πάλης στην οποία μπορεί να στηριχτεί το προλεταριάτο των πόλεων. Ο πρωτογονι­ σμός της αγροτιάς στρέφει το εχθρικό του πρόσωπο στο προλε­ ταριάτο».12 Ο φανατισμός που διακατέχει τους αγρότες για την ιδιοκτησία τους, θα σημαίνει ότι θα καλωσορίσουν το προλεταριάτο που τους βοηθάει να αποκτήσουν τη γη των γαιοκτημόνων, αλλά επίσης ότι θα στραφούν εναντίον του όσο θα εφαρμόζει τις κολλεκτιβίστικες και διεθνιστικές πολιτικές του: «Οσο περισσότερο σαφής κι αποφασιστική γίνεται η πολιτική του προλεταριάτου που κατέχει την εξουσία, τόσο περισσότερο το έδαφος που πατάει στενεύει και γίνεται πιο ασταθές. Είναι πο­ λύ πιθανό κι ίσως αναπόφευκτο να προκύψει αυτή η κατάστα­ ση... Τα δυο βασικά γνωρίσματα της προλεταριακής πολιτικής τα οποία θα συναντήσουν τη μεγαλύτερη αντίθεση από τους συμμά­ χους του προλεταριάτου, είναι ο κολεκτιβισμός κι ο διεθνισμός. Ο πρωτόγονος και μικροαστικός χαρακτήρας της αγροτιάς, η περιορισμένη επαρχιακή οπτική της, η έλλειψη παγκοσμίων πολι­ τικών δεσμών και εντάξεων, θα δημιουργήσει τρομερές δυσκολίες για την παγίωση της επαναστατικής πολιτικής και του προλετα­ ριάτου στην εξουσία».11 - 163 -

Τόνι Κλιφ Την τύχη της επανάστασης στη Ρωσία θα τη κρίνει η πορεία της διεθνούς επανάστασης στη Δύση: «Μέχρι ποιου σημείου μπορεί η σοσιαλιστική πολιτική της ερ­ γατικής τάξης να εφαρμοστεί στις καθυστερημένες οικονομικές συνθήκες της Ρωσίας; Ένα μόνο μπορούμε να πούμε με βεβαιότη­ τα -ότι πολύ πριν έρθει αντιμέτωπη με τη τεχνική καθυστέρηση της χώρας, θα έρθει αντιμέτωπη με πολιτικά εμπόδια. Χωρίς την άμεση κρατική υποστήριξη του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, η εργατική τάξη στη Ρωσία δεν μπορεί να διατηρηθεί στην εξουσία και να μετατρέψει τη προσωρινή κυριαρχία της σε μια σοσιαλιστι­ κή δικτατορία με διάρκεια. Όμως, από την άλλη πλευρά, δεν χω­ ράει καμιά αμφιβολία ότι η σοσιαλιστική επανάσταση στη Δύση θα μας επιτρέψει να μετατρέψουμε άμεσα τη προσωρινή κυριαρ­ χία της εργατικής τάξης σε μια σοσιαλιστική δικτατορία».14 Η επανάσταση δεν θα μπορέσει να επιβιώσει για πολύ σε απομό­ νωση: «Αν το ρώσικο προλεταριάτο βρεθεί στην εξουσία, έστω και μόνο εξαιτίας της προσωρινής συγκυρίας των περιστάσεων στην αστική μας επανάσταση, θα αντιμετωπίσει την οργανωμένη εχθρότητα της παγκόσμιας αντίδρασης, όμως, ταυτόχρονα, θα συναντήσει την ετοιμότητα του παγκόσμιου προλεταριάτου να του προσφέρει οργανωμένη βοήθεια. Αφημένη στις δικές της δυ­ νάμεις, η εργατική τάξη της Ρωσία θα συντρίβει αναπόφευκτα από την αντεπανάσταση, από τη στιγμή που η αγροτιά τής γυρί­ σει τη πλάτη. |Η εργατική τάξη) δεν θα έχει άλλη επιλογή, από το να συνδέσει τη μοίρα της πολιτικής εξουσίας της με τη μοίρα ολό­ κληρης της ρώσικης επανάστασης, με τη μοίρα της σοσιαλιστικής επανάστασης στην Ευρώπη. Η κολοσσιαία κρατική ισχύ που του έχει δοθεί από τη προσωρινή συγκυρία της αστικής επανάστασης, θα ριχτεί στη ζυγαριά της ταξικής πάλης σε όλο τον καπιταλιστι­ κό κόσμο. Με τη κρατική εξουσία στα χέρια του, με την αντεπα­ νάσταση πίσω του και την ευρωπαϊκή αντίδραση μπροστά του, (το προλεταριάτο της Ρωσίας] θα στραφεί στους συντρόφους του σε όλο τον κόσμο με τη παλιά πολεμική κραυγή που τώρα θα εί­ ναι το κάλεσμα στην ύστατη μάχη: Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!»15 - 164-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Τα γεγονότα επιβεβαίωσαν εξολοκλήρου τη προφητική πρόβλεψη του Τρότσκι. Μετά την επανάσταση, το 1922, ο Τρότσκι διατύπωσε μια λαμπρή περίληψη της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης: «Η Ρώσικη Επανάσταση παρόλο που είχε να κάνει με αστικά καθήκοντα, δεν μπορούσε να περιοριστεί στην εκπλήρωση αυτών των καθηκόντων. Η επανάσταση μπορούσε να εκπληρώσει τα άμεσα, αστικά καθήκοντα μόνο με το πάρσιμο της εξουσίας από το προλεταριάτο. Και το προλεταριάτο από τη στιγμή που θα εί­ χε την εξουσία στα χέρια του, δεν θα μπορούσε να περιοριστεί στα αστικά πλαίσια της επανάστασης. Αντίθετα, η προλεταριακή πρωτοπορία, για να διασφαλίσει τη νίκη της θα έπρεπε από τα πρώτα στάδια της κυριαρχίας να πραγματοποιήσει μεγάλες επι­ θέσεις όχι μόνο στις φεουδαρχικές αλλά και στις καπιταλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας. Στη πορεία αυτών των επιθέσεων θα έρθει σε σύγκρουση όχι μόνο με τις αστικές ομάδες που τη στήριξαν κατά τα πρώτα στάδια του επαναστατικού αγώνα της, αλλά και με τις πλατιές μάζες της αγροτιάς με τη συνεργασία των οποίων το προλεταριάτο ήρθε στην εξουσία. Οι αντιθέσεις ανάμεσα σε μια εργατική κυβέρνηση και τη μεγά­ λη πλειοψηφία της αγροτιάς σε μια καθυστερημένη χώρα μπο­ ρούν να λυθούν σε διεθνή κλίμακα, στην αρένα της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης. Το νικηφόρο προλεταριάτο αφού έσπασε, λόγω ιστορικής αναγκαιότητας, τα στενά όρια της ρώσι­ κης επανάστασης, θα είναι αναγκασμένο να σπάσει και τα εθνικά και κρατικά της όρια, δηλαδή θα είναι αναγκασμένο να επιδιώξει συνειδητά τη μετατροπή της ρώσικης επανάστασης σε πρόλογο της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης».16

Η μ οναδικό τη τα τ η ς άποψ ης ίο υ τρό τσκι Κανένας από τους μαρξιστές ηγέτες δεν συμφώνησε με τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι. Έχουμε ήδη εξετάσει τις θέ­ σεις των μενσεβίκων και των μπολσεβίκων. Ομως, ακόμα κι ο Πάρβους, που βρισκόταν πιο κοντά στη σκέψη του Τρότσκι, δεν συμφωνούσε μα­ ζί του. Οι ιδέες του Πάρβους δεν ταυτίζονταν με αυτές του Τρότσκι. Ο -1 6 5 -

Τόνι Κλιφ Τρότσκι εξηγεί ότι: «Το 1905 οι απόψεις |του Πάρβους) ήταν κοντά στις δικές μου, χωρίς ωστόσο να ταυτίζονται... Ο Πάρβους δεν πίστευε ότι μια εργατική κυβέρνηση στη Ρωσία θα κινιόταν στη κατεύθυνση της σοσιαλιστικής επανάστασης, δηλαδή ότι στη πορεία εκπλήρωσης των δημοκρατικών καθηκόντων θα μετεξελισσόταν σε σοσιαλι­ στική δικτατορία. Ο Πάρβους περιόριζε την εργατική κυβέρνηση στα δημοκρατικά της καθήκοντα... Το 1905... Ο Πάρβους έβλεπε τη κατάκτηση της εξουσίας από το προλεταριάτο ως το δρόμο προς τη δημοκρατία κι όχι προς το σοσιαλισμό, ουσιαστικά ανέθετε στο προλεταριάτο το ρόλο που θα διαδραμάτιζε τους πρώτους οχτώ με δέκα μήνες της Επανά­ στασης του Οκτώβρη. Παραπέρα, ακόμα και τότε ο Πάρβους έδειχνε προς μια δημοκρατία τύπου Αυστραλίας, όπου το εργατι­ κό κόμμα θα έχει τη κυβέρνηση αλλά όχι την εξουσία και θα εφαρμόζει τα ρεφορμιστικά του αιτήματα ως παράρτημα του προγράμματος της αστικής τάξης».17 Ποια ήταν η θέση της Ρόζας Λούξεμπουργκ; Στην αυτοβιογραφία του ο Τρότσκι υποστηρίζει ότι κατά τη διάρκεια του Πέμπτου Συνεδρί­ ου του ΣΔΕΚΡ στο Λονδίνο το 1907, η Ρόζα υιοθέτησε την ίδια θέση μ' αυτόν σχετικά με τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.1* Τον ίδιο ισχυρισμό επαναλαμβάνει κι ο Ισαάκ Ντόϋτσερ στο «Ο Προφήτης Οπλισμένος» χωρίς, όμως, να τον τεκμηριώνει περισσότερο.19 Ο συγ­ γραφέας αυτών των γραμμών είχε υιοθετήσει αυτό τον ισχυρισμό στο βιβλίο του για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ.” Ομως, μια προσεκτικότερη εξέταση αποκαλύπτει ότι ο ισχυρισμός δεν είναι σωστός.21 Στο άρθρο της «Τα Οργανωτικά Προβλήματα της Ρώσικης Σ ο­ σιαλδημοκρατίας» η Ρόζα Λούξεμπουργκ γράφει: «Η επανάσταση που θα ξεσπάσει σύντομα στη Ρωσία θα είναι αστική κι όχι προλεταρια­ κή».22 Στο Πέμπτο Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ η Ρόζα Λούξεμπουργκ δήλω­ σε ότι η μαζική απεργία των εργατών στη Ρωσία «ήταν ένα μέσο ταξι­ κής πάλης για την κατάκτηση των πιο στοιχειωδών ελευθεριών στο σύγχρονο ταξικό κράτος».23 Το 1915 έγραφε πάλι αναφερόμενη στην επανάσταση του 1905 ότι: «Ήταν μια προλεταριακή επανάσταση με - 166-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη αστικά καθήκοντα και προβλήματα, ή αν θέλετε, μια αστική επανάστα­ ση που διεξήχθη με σοσιαλιστικές, προλεταριακές μεθόδους».14 Οι απόψεις της Ρόζας Λούξεμπουργκ για το χαρακτήρα της ρώσι­ κης επανάστασης ήταν -από κάθε άποψη- ίδιες με αυτές του Λένιν κι όχι μ’ αυτές του Τρότσκι. Είναι αλήθεια ότι χρησιμοποίησε τη φράση «διαρκής επανάσταση». Για παράδειγμα, αμέσως μετά τη Ματωμένη Κυριακή της 9 Γενάρη έγραψε για την ανάγκη «η ρώσικη επανάσταση να διατηρήσει το διαρκή της χαρακτήρα».*5 Αλλοι, όπως ο Καρλ Κάουτσκι κι ο Φραντς Μέρινγκ χρησιμοποίη­ σαν κι αυτοί τη φράση «διαρκής επανάσταση» όταν έγραψαν για τη ρώσικη επανάσταση. Ο Κάουτσκι, για παράδειγμα, το έκανε όταν έγραψε για την Επανάσταση του 1905.0 Τρότσκι ισχυρίστηκε το 1922 ότι «ο Κάουτσκι ταυτίστηκε πλήρως με τις απόψεις μου... Υιοθέτησε την προοπτική της 'διαρκούς επανάστασης’» ." Η αλήθεια είναι ότι η αντίληψη του Κάουτσκι ήταν διαμετρικά αντίθετη μ’ αυτή του Τρότσκι. Ο Κάουτσκι θεωρούσε ότι ο χαρακτήρας της ρώσικης επανάστασης θα ήταν αστικός και εξαιτίας της ασυνέπειας της αστικής τάξης, την επα­ νάσταση θα την έφερνε σε πέρας το προλεταριάτο κι η αγροτιά. Ο Λέ­ νιν είχε δίκιο όταν δήλωσε, σε ένα πρόλογο της ρωσικής μετάφρασης του δοκιμίου του Κάουτσκι, ότι η θέση του τελευταίου ταυτιζόταν με εκείνη του μπολσεβικισμού.

Ο Λέ νιν κι η θεωρία το υ Τρότσκι Έχουμε ήδη περιγράφει τη θέση του Λένιν για τη «δημοκρατική δι­ κτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς» σε σχέση με τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης. Είναι πολύ λυπηρό το γεγονός ότι πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Λένιν δεν είχε διαβάσει ποτέ τα «Αποτε­ λέσματα και Προοπτικές» του Τρότσκι. Όπως έγραψε ο τελευταίος το 1929: «Θέλω να επισημάνω ότι... ο Λένιν, όπως μου γίνεται ιδιαίτερα σαφές τώρα που διαβάζω ξανά τα παλιά άρθρα του, δεν διάβασε - 167-

Τόνι Κλιφ ποτέ τη βασική μου εργασία... Η εξήγηση πιθανά είναι ότι το Ή Επανάστασή μας' που δημοσιεύτηκε το 1906, κατασχέθηκε πολύ γρήγορα και κατόπιν όλοι μας βρεθήκαμε στην εμιγκράτσια, όμως ίσως να έπαιξε και ρόλο το γεγονός ότι τα 2/3 του βιβλίου αποτελούταν από ανατυπώσεις παλιών άρθρων. Αργότερα πολ­ λοί σύντροφοι μού είπαν ότι δεν διάβασαν το βιβλίο γιατί νόμιζαν ότι αποτελούταν αποκλειστικά από παλιές εργασίες... Ο Λένιν σε κανένα σημείο δεν αναλύει ή αναψέρεται σε κάποιο απόσπασμα από το «Αποτελέσματα και Προοπτικές» ούτε καν φευγαλέα, και κάποιες από τις αντιρρήσεις του Λένιν για τη διαρκή επανάστα­ ση, οι οποίες προφανώς δεν έχουν σχέση με μένα, αποδεικνύουν ότι δεν είχε διαβάσει αυτό το βιβλίο».27 Ο Λένιν που ήταν τόσο έντονα κριτικός στην συμβιβαστικότητα του Τρότσκι απέναντι στους μενσεβίκους, είναι βέβαιο ότι δεν θα έκανε και τον κόπο να αναζητήσει ένα σπάνιο βιβλίο του οποίου ένα τμήμα ήταν το «Αποτελέσματα και Προοπτικές». Δ εν υπάρχει αμφιβολία η προοπτική του Τρότσκι για τη ρώσικη επανάσταση αποδείχτηκε ολόσωστη το 1917. Αποδείχτηκε ότι ήταν σωστή όχι μόνο απέναντι στην προοπτική που έδιναν οι μενσεβίκοι, αλλά και απέναντι στις απόψεις του Λένιν από το 1905 μέχρι το 1916 για τη «δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγρο­ τιάς». Ωστόσο, παρά τη καθαρή ματιά του για τις μελλοντικές εξελίξεις, ο Τρότσκι έκανε σοβαρό λάθος στην ανάλυση των συγκεκριμένων προο­ πτικών του μπολσεβικισμού και του μενσεβικισμού. Για τον Τρότσκι και τα δυο ρεύματα ήταν δεδομένο ότι θα γίνονταν εμπόδια στο δρόμο της επανάστασης. Αυτή ήταν για παράδειγμα η άποψη που έκψρασε στο άρθρο «Ο ι διαφορές μας» που έγραψε το 1909 και δημοσιεύτηκε στη πολωνική μαρξιστική επιθεώρηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, τη Przeglad social-demokratyczny: «Ενώ οι μενσεβίκοι παίρνουν ως αφετηρία τους την αψηρημένη έννοια ότι ‘η επανάστασή μας είναι αστική’ και καταλήγουν στην ιδέα ότι το προλεταριάτο πρέπει να προσαρμόσει όλες τις τακτι­ - 168-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη κές του στη συμπεριφορά των φιλελεύθερων αστών για να εξα­ σφαλίσουν το πέρασμα της κρατικής εξουσίας στην αστική τάξη, οι μπολσεβίκοι έχουν ως αφετηρία τους μια εξίσου αψηρημένη έν­ νοια - τη ‘δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς’- και καταλήγουν στην ιδέα ότι ένα προλεταριάτο που κατέχει την κρατική εξουσία θα επιβάλει αστικοδημοκρατικούς περιορισμούς στον εαυτό του. Είναι αλήθεια ότι πάνω σε αυτό το ζήτημα η διαφορά ανάμεσά τους είναι μεγάλη: ενώ οι αντεπαναστατικές πτυχές του μενσεβικισμού έχουν ήδη γίνει απολύτως εμ­ φανείς, αυτές του μπολσεβικισμού θα αποτελέσουν σοβαρή απει­ λή μόνο στην περίπτωση της νίκης».2® Ομως, ο Τρότσκι έκρινε λάθος τον Λένιν οι προοπτικές του οποίου για την επανάσταση του 1905 δεν περιλάμβαναν μόνο μια αδύνατη πλευρά -το ν περιορισμό της επανάστασης σε αστικοδημοκρατικά κα­ θήκοντα- αλλά και μια δυνατή, την εσωτερική δυναμική της, την ανε­ ξάρτητη δράση της εργατικής τάξης. Όταν ήρθε η δοκιμασία του 1917, ο μπολσεβικισμός, ύστερα από μια εσωτερική σύγκρουση, απέβαλε την αστικοδημοκρατική κρούστα του. Ο Λένιν απέδειξε στη δράση ότι ένας επαναστατικός στρατός με περιορισμένο πρόγραμμα μπορεί να ξεπεράσει τους περιορισμούς αυτού του προγράμματος, εφόσον παραμένει αυθεντικά επαναστατικός, ανεξάρτητος και διαδραματίζει ηγεμονικό ρόλο στον αγώνα. Τπήρχε μια αντίφαση στις θέσεις του Λένιν για τις προοπτικές της ρώσικης επανάστασης, μια αντίφαση ανάμεσα στα αστικοδημοκρατικά καθήκοντα της επανάστασης και τον ηγετικό ρόλο του προλεταριάτου σε αυτήν. Όσον αφορά το πρώτο στοιχείο, δεν υπήρχε διαφορά ανάμε­ σα στον μπολσεβικισμό και τον μενσεβικισμό, όμως διέφεραν ριζικά όσον αφορά τον ηγετικό ρόλο του προλεταριάτου. Ο Λένιν έγραψε: «Οι μπολσεβίκοι διεκδικούσαν για το προλεταριάτο το ρόλο του ηγέτη της επανάστασης. Οι μενσεβίκοι περιόριζαν το ρόλο του στα καθήκοντα της ακρας αντιπολίτευσης.’ Οι μπολσεβίκοι καθόριζαν συγκεκριμένα το ταξικό χαρακτήρα και τη ταξική ση­ μασία της επανάστασης, λέγοντας ότι μια νικηφόρα επανάσταση εξυπακούεται ότι θα είναι μια 'επαναστατική δικτατορία του προ- 169 -

Τόνι Κλιφ λεταριάτου και της αγροτιάς Οι μενσεβίκοι ερμήνευαν πάντοτε την έννοια της αστικής επανάστασης με τόσο λαθεμένο τρόπο που τους οδηγούσε να δεχτούν ότι ο ρόλος του προλεταριάτου στην επανάσταση θα ήταν ένας ρόλος υποταγής και εξάρτησής του από την αστική τάξη».” Και ξανά: «Οι σοσιαλδημοκράτες στηρίζουν τους υπολογισμούς τους ολοκληρωτικά και αποφασιστικά στη δραστηριότητα, στη συνειδητότητα και στην ανάπτυξη της οργάνωσης του προλεταριάτου, στην επιρροή του πάνω στη μάζα των εργαζόμενων και των εκμεταλλευομένων».30 Παραπέρα: «Σύμφωνα με την προλεταριακή σκοπιά των πραγμάτων, η ηγεμονία σε έναν πόλεμο πηγαίνει σ’ εκείνον που παλεύει με τον πιο ενεργητικό τρόπο, που ποτέ δεν χάνει μια ευκαιρία για να δώ­ σει ένα χτύπημα στον εχθρό, που πάντοτε συνταιριάζει τη δράση με τα λόγια, που είναι λοιπόν ο ιδεολογικός ηγέτης των δημοκρα­ τικών δυνάμεων, που κριτικάρει τις μεσοβέζικες πολιτικές κάθε εί­ δους».31 Μόνο ένα βήμα χωρίζει την αντίληψη του Λένιν για την ανεξαρτη­ σία και ηγεμονία του προλεταριάτου από την άποψη ότι μπορεί να ξεπεράσει τα αστικοδημοκρατικά όρια και να προχωρήσει στη προλετα­ ριακή επανάσταση. Τον Σεπτέμβρη του 1905 έγραφε για παράδειγμα: «Από τη δημοκρατική επανάσταση πρέπει κατευθείαν και σε απόλυτη συμφωνία με το μέγεθος της δύναμής μας -της δύναμης του ταξικού συνειδητού και οργανωμένου προλεταριάτου- να αρ­ χίσουμε να περνούμε στη σοσιαλιστική επανάσταση. Είμαστε υπέρ της αδιάκοπης επανάστασης. Δεν θα μείνουμε στη μέση του δρόμου»." Περιληπτικά, ο Λένιν δίνει δυο διαφορετικές απαντήσεις στο ερώ­ τημα: τι γίνεται μετά τη νίκη της επανάστασης; Η πρώτη, την οποία μπορούμε να τη βρούμε κυρίως στο βιβλίο του «Δυο τακτικές της Σο­ σιαλδημοκρατίας στη Δημοκρατική Επανάσταση» είναι ότι θα υπάρξει - 170-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη μια περίοδος καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η δεύτερη μπορεί να διατυ­ πω θεί σύντομα ω ς εξή ς: α ς πάρουμε την εξουσία και μετά βλέπουμε. Ο π ω ς έλεγε κι ο Ν απολέων: «O n s’ engage et p u is ... on voit». Είναι α λήθεια ότι η ασάφεια των διατυπώ σεω ν του Λένιν για τη δ η ­ μοκρατική δικτατορία στο «Δυο Τ α κτικές...» έκανε δυνατό το γ λίστρη­ μα μπολσεβίκων ηγετώ ν προς τον μενσεβικισμό, ό πω ς κι έγινε ανάμεσα τον Μ άρτη-Α πρίλη του 1917 όταν ο Στάλιν, ο Κάμενεφ κι άλλοι υπ ο ­ σ τ ή ρ ιξα ν τη ν Π ρ ο σ ω ρ ιν ή Κ υ β έρ νη ση . Ο Τ ρ ό τ σ κ ι είχ ε δ ίκ ιο ό τα ν α σκούσε κριτική στο «Δ υο Τ α κ τικ ές...» . Είχε, όμως, α πο λ ύ τω ς άδικο όταν υποτιμούσε τη βασικό δυνατό πολιτικό σημείο των μπολσεβίκων. Δεν έκρινε σω στά τη στάση του Λένιν γιατί δεν την αντιμετώπιζε δια­ λεκτικά. Π ρέπει να πάρουμε υπόψη τη δυναμική των στοιχείων στα οποία βασιζόταν και ταυτόχρονα διαμόρφωνε ο Λένιν: τη πάλη του π ρ ο λετα ­ ριάτου ενάντια στον τσαρισμό και τους συνεργούς του, τη φιλελεύθερη α στική τάξη, τον αγώνα του προλεταριάτου σαν εμ προσθοφ υλακή της αγροτιάς, του ηγεμονικού του ρόλου σε μια ένοπλη εξέγερση, το ρόλο ενός μαρξιστικού κόμματος στη πάλη για την κατάκτηση τη ς εξουσίας κλπ. Σ ε α υτήν την επ α ν α στα τική ά λγ εβ ρ α , η πρα γμ α τική τιμή του άγνωστου ή αμφίβολου στοιχείου στην εξίσω ση του Λένιν - π ό σ ο πέρα από το μίνιμουμ πρόγραμμα θα προχωρήσει η δημοκρατική επα νά στα ­ ση- θα καθοριζόταν ουσιαστικά α πό τη δυναμική του ίδιου του αγώνα. Παρόλα αυτά, η αδυναμία τη ς άποψ ης του Λένιν για τη δημοκρατική δικτατορία, πρ ο κά λεσ ε το 1917 μια κρίση ηγεσίας σ το κόμμα, πριν ο ίδιος επιστρέφ ει στη Ρωσία. Ή τα ν εκείνος και μόνο εκείνος που επανεξόπλισε το κόμμα ξεπερνώ ντας την ασάφεια τη ς αντίληψης για τη δη ­ μοκρα τική δικτα τορ ία . (Α ργ ότερ α , την εποχή τη ς επ ικ ρ ά τη σ η ς του Στάλιν στη δεκαετία του 1920, αυτή η αντίληψη διαδραμάτισε ένα π ο ­ λύ ά σχημο ρόλο). Ο υ σ ια στικά , τον Τ ρ ό τ σ κ ι π α ρ α π λ ά νη σε η δ υ ν α τό τη τά το υ για αψηρημένες γενικεύσεις. Δ εν μ πόρεσε να εκτιμήσει σω σ τά τα π λ εο νε­ κ τή μ α τα όχι μ όνο σ τ ο πρ ό γ ρα μ μ α το υ μ π ο λ σ εβ ικ ισ μ ο ύ , α λλ ά και - 171 -

Τόνι Κλιφ σ το υς α νθρώ πους που συσπειρώνονταν, οργανώνονταν και εκπα ιδεύο­ νταν πίσω α πό τα προγράμματα. Έ τσι, σε ολόκλη ρο το βιβλίο του για την ιστορία τη ς επα νά στασης του 1905, δεν βρίσκουμε ο ύτε μια αναφο­ ρά σ το υς μπολσεβίκους ή τον Λένιν. Π ολύ α ργότερα ο ίδιος ο μ ολο γού­ σε ότι: «Έχοντας μείνει μακριά κι από τις δυο φράξιες την περίοδο της προσφυγιάς, ο συγγραφέας δεν μπόρεσε να εκτιμήσει πλήρως ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, ότι δηλαδή, πίσω από τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον μπολσεβικισμό και τον μενσεβικισμό, δια­ μορφώνονταν αντίστοιχα αλύγιστοι επαναστάτες από τη μια με­ ριά και στοιχεία που γίνονταν ό λο και περισσότερο συμβιβαστικά και οπορτουνιστικά από την άλλη».13 Α λλού έχω γράψει: «Σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι η αψηρημένη αλγεβρική φ όρμουλα του Λένιν για τη δημοκρατική δικτατορία, μετα φ ρ άστη κε στη ζωή στη γλώ σσα τη ς αριθμητικής και ότι τα τελικά του συμπερά ­ σματα ήταν το γενικό σύνολο τη ς δράσης του μπολσεβίκικου κόμμα­ το ς π ου κατάψερε να μπει επικεφ αλής τη ς εργατικής τά ξης».14 Ο Τρ ότσκι έκλινε πά ντοτε προς την υπερβολική αφαίρεση. Ό π ω ς το έ θ εσ ε ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του: «Η αίσθηση τη ς α ν ω τερό τη τας του γενικού απέναντι σ τ ο μερικό, του νόμου απέναντι σ τ ο μεμονω μένο γεγονός, τη ς θεω ρ ία ς απέναντι στη προσω πική εμπειρία, είχε ριζώσει σ το μυαλό μου α πό τη νεανική μου ηλικία και δυνάμωνε όσο προχωρούσαν τα χρόνια. Α ργότερα [αυ­ τή η προσέγγιση] έγινε ένα α ν απ όσ πα σ το στοιχείο του συγγραφικού και πολιτικού έργου μου».15 Η θέση του Τ ρ ότσκι ότι οι αντιλήψ εις τω ν μπολσεβίκων και των μενσεβίκω ν για τη ρώσικη επα νά σταση ήταν α νάλογες, α πο δ είχτη κε εν τελ ώ ς λάθος. Π ρέπει πά ντοτε να έχουμε την αίσθηση των ορίων π έ ­ ρα α πό τα οποία μια αναλογία γίνεται ψευδής. Ή τα ν αυτή η αψηρημένη αντίληψη που τρο φ οδ ό τη σ ε επί πολλά χρόνια τον συμψιλιωτισμό του - 172-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Τρότσκι, αφού στο κάτω -κάτω , για εκείνον, κι οι δυο φράξιες είχαν εξί­ σου λ ά θο ς σ τις εκτιμήσεις το υς γύρω από το κεντρικό ζήτημα τω ν προ­ οπτικών τη ς ρώσικης επανάστασης. Ή τα ν το εύρ ος τη ς ιστορικής του ο π τική ς γωνίας που έκανε τον Τρ ότσκι να μην διακρίνει τις πραγματικές, ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στο ν μπολσεβικισμ ό και τον μενσεβικισμό. Δ εν έλα β ε υπόψη του τα λόγια του Κλάουζεβιτς που τόσο α γαπούσε ο Λένιν, ότι δηλαδή για να συνταιριάξεις μια αφηρημένη έννοια με τον πραγματικό κόσμο, χρειά­ ζεται «να επιστρέφ εις στα δεδομένα τη ς σχετικής εμπειρίας, γιατί όπω ς πολλά φυτά βγάζουν καρπούς μόνο όταν δεν σηκώνονται πολύ ψηλά από το έδαφος, με τον ίδιο τρ όπο στις πρακτικές τέχνες, τα θεωρητικά φύλλα και άνθη δεν πρέπει να απομακρύνονται αλλά να μένουν κοντά στην εμπειρία, η οποία είναι το κατάλληλο έ δα φος γι’ αυτά».34 Η ασυναγώνιστη ικανότητα του Τ ρ ότσκι να γενικεύει, ήταν η πηγή της αδυναμίας να κατανοήσει συγκεκριμένα τον μπολσεβικισμό. Παραδόξω ς, λοιπόν, η έξοχη θεωρητική συνεισφορά του - η θεωρία τη ς διαρ­ κούς επα νά στασης- έγινε η πηγή τη ς αδυναμίας του να κατανοήσει το πραγματικό χαρακτήρα του μπολσεβίκικου κόμματος. Ό π ω ς θα δούμε στη συνέχεια, αυτή την αδυναμία την ξεπ έρ α σε μόνο το 1 9 1 7 .0 ίδιος ο Τ ρ ότσκι εξή γησ ε πώ ς ξεπέρ α σε τις λ ανθασμένες απόψεις του: «Ο καθένας από μας είχε την ευκαιρία να αποκηρύξει ένα κομμάτι από το ήδη άχρηστο παρελθόν ούτω ς ώ σ τε να διατηρήσει, να α ναπτύ­ ξει και διασφαλίσει τη νίκη εκείνου του ά λλου κομματιού του πα ρ ελθό­ ν τος του που πέρα σε τη δοκιμασία των γεγονότω ν. Ένα τέτοιο κα τα ­ στάλαγμα δεν έρχεται εύκολα. Ό μ ω ς, μόνο με αυτό το τίμημα, και μόνο με αυτό το τίμημα, μπορεί κάποιος να κατακτήσει το δικαίωμα να συμ­ μετέχει σε μια επανάσταση της εργατικής τά ξης».37

Η θεωρία τ η ς Δ ια ρκ ούς Ε π α ν ά σ τα σ η ς σπάει τη κυριαρχία του καουτσκιανού μαρξισμού Μ ετά τον θάνατο του Μ αρξ και του Έ νγκελς το χρίσμα του μαρξι­ - 173 -

Τόνι Κλιφ σμού ιιέρα σε στον Καρλ Κάουτσκι, του επονομ α ζόμ ενου «Π άπα του μαρξισμού». Ο μαρξισμός του ήταν βαθιά επη ρ εα σμ ένος α πό τις κοι­ νωνικές συνθή κες τη ς επο χής στην οποία δρούσε το γερμανικό εργατι­ κό κίνημα. Μ ε την εμπειρία μιας σχετική ς κοινωνικής ειρήνης, με τον καπιταλισμό να επεκτείνεται χωρίς αναταράξεις κάνοντας συστημ α τι­ κά παραχω ρήσεις στο υ ς εργά τες, ο μαρξισμός του Κάουτσκι πήρε το δρόμο τη ς υποταγής και κα θορίστηκε α πό τον ρεφορμισμό. Η αντίλη­ ψή του για την ιστορία ήταν μοιρολατρική, ντετερμινιστική και μηχανι­ στική. Η εργα τική τά ξη για τον Κάουτσκι δεν ήταν το υπ οκείμ ενο τη ς ιστορίας, ο διαμορφ ω τής τω ν αντικειμενικών συνθηκών, αλλά ο π α θ η ­ τικός δ έκτη ς σ τα ερεθίσματα του εξω τερικού κόσμου. Η εργατική τάξη, στη θεώ ρηση του Κάουτσκι, ήταν το αντικείμενο τη ς ιστορίας. Σ ύμφ ω ­ να μ’ αυτόν, η δύναμη τη ς εργατικής τά ξη ς θα μεγάλωνε αυτόματα - μ ε την α ύξη ση το υ αριθμού τω ν εργα τώ ν, την α ύξη ση τη ς οικονομικής το υς δύναμης και α πό το αναπόφ ευκτο προϊόν όλω ν των παραπάνω: την ανάπτυξη τη ς συνείδησης. Αυτή η διαδικασία θα οδηγούσε αναπ ό­ φευκτα στον σοσιαλισμό. Ό σ ο μεγάλω νε η εργατική τάξη σε μ έγεθος τό σ ο θα α ν απ τυσ σό ταν κι η συνείδησή τη ς, μέχρι π ου η μεγάλη της πλειοψηψία να ταχτεί υπέρ του σοσιαλισμού. «Η οικονομική ανάπτυξη θα ο δ η γ ή σ ει με φ υσ ικό τρ ό π ο σ τ η ν επ ίτευ ξη α υ τή ς τ η ς π ρ ο ό δ ο υ » έγραφ ε ο Κάουτσκι.1* Τ α μοναδικά κα θήκοντα που είχε μ προστά το υ το σο σ ια λιστικό κόμμα ήταν τα καθήκοντα τη ς προπαγάνδας και τη ς οργάνωσης: «Τ ο σοσιαλιστικό κόμμα είναι ένα επαναστατικό κόμμα, όμ ω ς όχι ένα κόμμα που κάνει την επανάσταση. Γνωρίζουμε ότι ο σ κ οπ ός μας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μια επανάσταση. Γνωρίζουμε επίσης π ό ­ σο λίγο περνάει α πό το χέρι μας να δημιουργήσουμε μια επανάσταση, ακριβώς όσο λίγο περνάει α πό το χέρι των αντιπάλων μας να την εμ π ο ­ δίσουν. Δ εν είναι μέρος τη ς δουλειάς μας να υποθάλψουμε μια επανά­ στα ση ή να προετοιμάσουμε το δρόμο για αυτήν».” - 174-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη Τ ρ εις ά ν θρ ω π ο ι έκαναν σμ π α ρά λια τον π α θ η τικό , μηχανιστικό μαρξισμό του Κάουτσκι: ο Λένιν, με τη θεωρία του για το επαναστατικό κόμμα και την αποκα τά στα ση τη ς α υθεντικής μαρξιστικής αντίληψης για το κράτος και την επανάσταση, η Ρόζα Λ ούξεμπουργκ με την ανά­ λυσή τη ς για τη μαζική απεργία κι ο Τρ ότσκι με τη θεωρία της Διαρ­ κούς Επανάστασης. Α πό μια άποψη, ο καθένας α πό α υτούς τους τρεις, α ντέδρασε σε μια συγκεκριμένη πτυχή του καουτσκισμού με την οποία ερχόταν α ντιμέτω πος στη πολιτική του δράση. Ο Λένιν, ο οποίος ήταν ο κύριος οργα ν ω τή ς το υ επα ν α στα τικο ύ κό μ μ α το ς, χ ρειά σ τη κε από νωρίς να έρθει α ν τιμ έτω πο ς με το ζήτημα του κόμ μ α τος, τη ς σχέσης του με τη τάξη, την ανισομέρεια στο επίπεδο συνείδησης διαφορετικών στρωμάτων εργατών και για το πώ ς το επαναστατικό κόμμα θα σχετι­ ζόταν με διαφορετικά τμήματα τη ς τάξης. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ, αντι­ μέτω πη με μια πανίσχυρη γραφειοκρατία στα συνδικάτα και σ τ ο Σ ο ­ σιαλδημοκρατικό Κόμμα τη ς Γερμανίας, στράφ ηκε στη μαζική απεργία α ντιμετω πίζοντας την ω ς το ηφαίστειο που θα έσπ α γ ε τη κρούστα η ο πο ία π ερ ιό ρ ιζε το ερ γ α τικό κίνημα. Ο Τ ρ ό τ σ κ ι ω ρίμ α σε πολ ιτικά ακριβώς στο αποκορύφωμα τη ς επα νά στασης και διατύπω σε τη θεωρία τη ς Διαρκούς Επανάστασης. Τ ο γεγονός ότι η έξοχη θεωρία του Τ ρ ότσκι δεν είχε κανέναν απολ ύτω ς αντίχτυπο σ το σοσιαλιστικό κίνημα τη ς Ρωσίας ήταν κάτι τραγι­ κό. Ο ι μενσεβίκοι, που απομακρύνθηκαν από τον ριζοσπαστισμό που είχαν δείξει το 1905, την απέρριψαν χωρίς πολύ σκέψη. Ο ι μπολσεβίκοι δεν ήταν πρόθυμοι να δώ σουν τη παραμικρή προσοχή στις ιδέες ενός υ π ερ α σπ ιστή του μενσεβικισμού. Η «αντιψ ραξιονιστική» φράξια του Τρ ότσκι ουσιαστικά υπονόμευσε τη θεωρητική προσφ ορά του. Η δύνα­ μη μιας αλυσίδας καθορίζεται α πό τη δύναμη του πιο αδύναμου κρίκου της - και στη περίπτω ση του Τ ρ ότσκι α υτός ο κρίκος ήταν η στάση του απέναντι σ το ζήτημα του κόμματος. Ή τα ν μια αδυναμία που αργότερα, στη δεκαετία του 1920, θα την εκμετα λλευόταν ο Στάλιν στη φραξιονι­ στική πάλη του ενάντια στον Τ ρότσκι.

- 175 -

Τόνι Κλιφ

9 Ο Τρότσκι δικάζεται

Η δίκη του Σ οβιέτ τη ς Π ετρούπολης ξεκίνησε στις 19 Σ επτέμβρη. Α πό την πρ ώ τη μέρα, το δικαστήριο πλημ μ ύρισε με ψ ηφίσματα π ου καταδίκαζαν τη δίωξη, τα οποία υπέγραφαν χιλιάδες εργάτες. Έ να από αυτά τα ψηφίσματα δήλω νε ότι: «Εμείς οι κά τω θι υπογεγραμμένοι ερ γ ά τες σ τ ο εργ ο σ τά σιο Ο μπούχοφ... διαμαρτυρόμαστε για τη άδικη μεταχείριση του Σ ο­ β ιέτ από την κυβέρνηση και ιδιαίτερα για τις κατηγορίες που έχουν απαγγελθεί ενάντια στους συντρόφους μας, οι οποίοι απλά υλοποίησαν τα αιτήματα μας μέσω του Σοβιέτ. Και δηλώνουμε στην κυβέρνηση ότι αν ο σύντροφός μας Π. Α. Ζλύντνεψ, ο οποί­ ο ς χαίρει της εκτίμησης όλων μας, είναι ένοχος, τότε όλοι μας εί­ μαστε ένοχοι, κάτι το οποίο το επιβεβαιώνουμε με τις υπογραφές μας. Π ερισσότερες από 2.000 υπογραφές ακολουθούσαν».1 «Το κτίριο των δικαστηρίων είχε τεθεί σε στρατιωτικό νόμο και είχε μετατραπει σε οχυρωμένο στρατόπεδο. Σ το προαύλιο, στις π ύ λες, στο υ ς γειτονικούς δρόμους, είχαν εγκα τα στα θεί λόχοι στρατού και Κοζάκων. Στην υπόγεια σήραγγα που ένωνε το κτί­ ριο της φυλακής με τα δικαστήρια, σε κάθε γωνία, σε κάθε αίθου­ σα στο δικαστικό μέγαρο, πίσω από τη πλάτη κάθε κατηγορούμε­ νου, ίσως ακόμα και μέσα στις καμινάδες, μπορούσες να δεις χω ­ ροφύλακες με τις σπ ά θες τους τραβηγμένες από το θηκάρι. Π ερίπου 40 0 μάρτυρες κλήθηκαν να καταθέσουν, από τους οποίους παρουσιάστηκαν καμιά διακοσαριά. Εργάτες, βιομήχα- 176-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη νοι, χωροφύλακες, μηχανικοί, υπηρέτες και υπηρέτριες, απλοί πο­ λίτες. δημοσιογράφοι, ταχυδρομικοί και τηλεγραφικοί υπάλληλοι, αστυνομικοί διευθυντές, γυμνασιόπαιδα, μέλη της Δούμα και γε­ ρουσιαστές, θυρωροί, καθηγητές, αλήτες και στρατιώτες, επί ένα ολόκληρο μήνα παρέλασαν μπροστά απ’ το δικαστήριο. Και κά­ τω από τα διασταυρούμενα πυρά απ’ τις έδρες των δικαστών, των επιτρόπων, της υπεράσπισης και τους πάγκους των κατηγορου­ μένων -π ρ ο π α ν τ ό ς α π ό εκείνη τη πλευρά - ξαναζωντάνεψ αν γραμμή τη γραμμή, γράμμα το γράμμα, τη περίοδο της δράσης, της τόσο πλούσιας σε γεγονότα, του εργατικού Σοβιέτ». Τ α συναισθήματα τη ς αντι-Τσαρικής κοινής γνώμης εκφράστηκαν σ ε ένα σω ρό περιστατικά: «Εφημερίδες, γράμματα, γλυκά και λουλούδια -ά π ειρ ες ποσό­ τη τες λουλουδιών- έκαναν την εμφάνισή τους. Λουλούδια στις μπουτονιέρες, λουλούδια σε χέρια και αγκαλιές και τέλος λουλού­ δια απλωμένα στους εδώλια των κατηγορουμένων. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου δεν τολμούσε να αποβάλει’ αυτούς τους ευω ­ διαστούς εισβολείς. Στο τέλος, ακόμα κι οι αξιωματικοί της χωρο­ φυλακής και οι υπάλληλοι του δικαστηρίου, πλήρως αποθαρρυ­ μένοι’ από την επικρατούσα ατμόσφαιρα, έδιναν τα λουλούδια στους κατηγορούμενους... Κατόπιν, οι εργά τες κλήθηκαν να καταθέσουν ω ς μάρτυρες. Δεκάδες συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα των μαρτύρων κι όταν ο υπάλληλος άνοιξε τη πόρτα της αίθουσας όπου διεξαγόταν η δί­ κη, τα επαναστατικά τραγούδια μπορούσαν να ακουστούν μέχρι την έδρα του προέδρου. Εκείνοι οι εργάτες μάρτυρες έκαναν με­ γάλη εντύπωση. Έφεραν μαζί τους την επαναστατική ατμόσφαιρα των εργατικών προαστίων και ήταν τόσο εμφανής η θεία περι­ φρόνηση με την οποία αγνοούσαν το τελετουργικό του δικαστη­ ρίου, ώ στε ο πρόεδρός, κίτρινος σαν λεμόνι, το μόνο που μπορού­ σε να κάνει ήταν να απλώνει τα χέρια του σε μια χειρονομία πα­ ραίτησης».2 Σ ε μια στιγμή, οι κατηγορούμενοι σηκώ θηκαν για να αποτιμήσουν φόρο τιμής στη μνήμη ενός συντρόφου τους που είχε εκτελ εστεί πριν ξεκινήσει η δίκη: - 177-

Τόνι Κλιφ «Οι μάρτυρες, οι συνήγοροι υπεράσπισης, το ακροατήριο, όλοι σηκώθηκαν σιωπηλοί για να τιμήσουν τη μνήμη του πεσόντος. Ο ι αξιωματικοί της αστυνομίας και της χωροφυλακής, εν πλήρη συγ­ χύσει, σηκώθηκαν κι αυτοί μαζί με όλους τους άλλους».1 Η βάση του κατηγορητηρίου ήταν ότι το Σοβιέτ ήταν αναμεμιγμένο σ τη ν οργά νω ση μιας ε ξέγ ερ σ η ς. Ο Τ ρ ό τ σ κ ι πή ρ ε το λ ό γ ο σ τ ις 4 Ο κτώβρη. Ξεκίνησε την ομιλία του δη λώ νοντας ότι το ζήτημα τη ς έν ο ­ πλης εξέγερσ ης δεν περιλήφ θηκε π ο τέ στην ατζέντα του Σοβιέτ, όμως ο λόγο ς γι’ αυτό ήταν ότι το Σοβιέτ θεω ρ ο ύσε δεδομένη τη θέση του γι' αυτό το ζήτημα και δεν χρειαζόταν να το συζητήσει. Κατόπιν ο Τ ρ ότσκι καταπιάστηκε με το γενικότερο ζήτημα, της χρήσης βίας για π ο λι­ τικούς σκοπούς: «Θ εωρούσε το Σοβιέτ αρμόδιο τον εαυτό του να εφαρμόσει σε κάποιες περιπτώσεις βία ή κατασταλτικά μέτρα; Η απάντησή μου σ ’ αυτό το ερώτημα σε γενικές γραμμές είναι: Ναι! Στις συνθήκες που δημιουργεί μια γενική πολιτική απεργία, οι οποίες συνίστανται σ το ότι παραλύουν τον κρατικό μηχανισμό -κ ά τω από αυτές τις συνθήκες κατά τις οποίες η παλιά τάξη πραγμάτων είναι εμ­ φανές ότι πνέει τα λοίσθια κι όπου ακριβώς εναντίον αυτής της παλιάς τάξης στρέφεται η πολιτική απεργία, δεν μπορεί να δρά­ σει, να ρυθμίσει και να διατηρήσει τη δημόσια τάξη, ακόμα και με τα βάρβαρα μέσα τα οποία ήταν και τα μόνα που είχε στη διάθε­ σή της. Εντωμεταξύ η απεργία έχει σπρώξει εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες έξω από τα εργοστάσια στους δρόμους και τους έχει χει­ ραφετήσει ώστε να συμμετέχουν στη δημόσια, πολιτική ζωή. Ποι­ ο ς μπορούσε να τους καθοδηγήσει, να επιβάλει την πειθαρχία στις γραμμές τους; Ποιο κομμάτι της παλιάς τάξης πραγμάτων; Η αστυνομία; Η χωροφυλακή; Η μυστική αστυνομία; Αναρωτιέμαι: ποιος; Και δεν μπορώ να βρω καμιά απάντηση. Καμιά άλλη εκτός από το Σοβιέτ των Εργατών Α ντιπροσώπων».4 Τ ο Σοβιέτ, δή λω σε, αμφισβητεί το υς μηχανισμούς του τσαρισμού, οργανώνοντας μια πειθαρχημένη εργατική εξουσία: «Το Σοβιέτ, το οποίο κατηύθυνε αυτή την κολοσσιαία στοιχεια­ κή δύναμη, έβαλε στον εαυτό του το στόχο να ελαχιστοποιήσει - 178-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη τις εσω τερικές τριβές, να προλάβει τις τυχόν υπερβολές και να εξασφαλίσει ότι τα αναπόφευκτα θύματα σε αυτόν τον αγώνα θα είναι ό σο το δυνατόν λιγότερα. Και υιοθετώ ντα ς α υτούς τους σκοπ ού ς, το Σ οβιέτ μ ετα τρά πη κε στη διάρκεια τη ς πολιτικής απεργίας που το δημιούργησε, σε όργανο της αυτοκυβέρνησης των επαναστατημένων μαζών: ένα όργανο εξουσίας. Κυβερνούσε ένα μέρος του συνόλου σύμφωνα με τη θ έλη ση του συνόλου. Ηταν μια δημοκρατική εξουσία που οι διαταγές της εφαρμόζο­ νταν εθελοντικά. Ό μως, από τη στιγμή που το Σοβιέτ αποτελούσε την οργανωμένη εξουσία της μεγάλης πλειοψηφίας, ήταν ανα­ πόφευκτα αναγκασμένο να χρησιμοποιήσει κατασταλτικά μέτρα ενάντια σε εκείνα τα στοιχεία σ τ ο εσω τερ ικ ό των μαζών που έσπερναν την αναρχία στις γραμμές του. Τ ο Σοβιέτ, ω ς μια νέα ιστορική δύναμη, ως η μοναδική εξουσία σε μια περίοδο πλήρους ηθικής, πολιτικής και λειτουργικής χρεοκοπίας του παλιού μηχα­ νισμού, ω ς η μοναδική εγγύηση της προσωπικής ασυλίας και της δημόσιας τάξης με την ορθή έννοια του όρου, θεωρούσε τον εαυ­ τό του εξουσιοδοτημένο να χρησιμοποιεί την ισχύ του απέναντι σε τέτοια στοιχεία. Οι αντιπρόσωποι της παλιάς τάξης πραγμά­ των, η οποία είναι βασισμένη εξολοκλήρου στη δολοφονική κα­ ταπίεση, δεν έχουν κανένα δικαίωμα να μιλάνε με ηθική αγανά­ κτηση για τις βίαιες μ εθόδους του Σοβιέτ. Η ιστορική εξουσία που εκπροσωπεί ο κατήγορος σ ε αυτή τη δίκη, είναι η οργανωμέ­ νη βία της μειοψηψίας απέναντι στη πλειοψηψία. Η νέα εξουσία, της οποίας το Σοβιέτ είναι ο προάγγελος, είναι η οργανωμένη θ έ ­ ληση της πλειοψηφίας που καλεί στην τάξη τη μειοψηφία. Σε αυ­ τή τη διάκριση έγκειται το επαναστατικό δικαίωμα ύπαρξης του Σοβιέτ, ένα δικαίωμα που υπερβαίνει κάθε νομική ή ηθική αντίρ­ ρηση».* Ο Τ ρ ότσκι συνέχισε υποστηρίζοντας ότι η πολιτική απεργία ο δ η ­ γεί φυσιολογικά στην εξέγερση: «Τι κάνει μια πολιτική απεργία: Παραλύει τον οικονομικό μη­ χανισμό του κράτους, διαταράσσει τις επικοινωνίες ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα της διοικητικής μηχανής, απομονώνει την κυβέρνηση μέχρι που να γίνει ανήμπορη. Από την άλλη πλευρά, ενώνει πολιτικά τις μάζες των εργατών από τα εργοστάσια και αντιπαρατάσσει αυτόν τον εργατικό στρατό στη κρατική εξουσία. -1 7 9 -

Τόνι Κλιφ Σ' αυτά, κύριοι δικαστές, βρίσκεται η ουσία της εξέγερσης. Η ένωση των προλεταριακών μαζών σε μια και μοναδική επαναστα­ τική δράση διαμαρτυρίας, η αντιπαράθεσή τους ω ς εχθρών της οργανωμένης δύναμης του κράτους, αυτό, κύριο δικαστές, είναι η εξέγερση όπω ς την εννοούσε το Σοβιέτ κι όπω ς την εννοώ και εγώ».6 Για να νικήσει η εξέγερση οι στρ ατιώ τες πρέπει να κερδηθούν στο π λευρό τη ς επανάστασης: «Π οιες ήταν οι συνθήκες κάτω α πό τις οπο ίες πιστεύαμε ότι η ε ξ έ ­ γερση μπορούσε να είναι νικηφόρα; Η συμπάθεια του στρατού. Η π ρ ώ ­ τη πρ οϋπόθεση ήταν να τραβήξουμε τον στρ ατό στο πλευρό μας. Να ω θ ήσ ου μ ε το υς σ τρ α τιώ τες να κατανοήσουν τον ανέντιμο ρ όλο που έπαιζαν, να τους πείσουμε να εργαστούν μαζί με το λαό και για τα συμ­ φέροντα του λ αού - α υ τ ό το καθήκον θ έσα μ ε στον εα υτό μας... Τ ό τε λοιπόν, κάτω α πό ποιες συνθή κες θεω ρούσα μ ε -κ α ι θ εω ρ ο ύ­ με ακόμα- ότι μπορούμε να περιμένουμε το πέρασμα του στρ ατού στο π λ ευ ρ ό τη ς επ α ν ά στα σ η ς; Π οιες ήτα ν οι π ρ ο ϋ π ο θ έσ εις για κάτι τ έ ­ τοιο;»7 Η απάντηση σ ’ α υτό το ερώτημα, ήταν η ετοιμότητα τω ν εργατώ ν να θυσιάσουν τις ζω ές το υς σ τον αγώνα: «Ό σο σημαντικά κι αν είναι τα όπλα, δεν βρίσκεται σε αυτά η ουσιαστική δύναμη. Όχι η ικανότητα των μαζών να σκοτώσουν, αλλά η ετοιμότητά τους να πεθάνουν, αυτό, κύριοι δικαστές, πι­ στεύουμε ότι εξασφαλίζει, σε τελευταία ανάλυση, την επιτυχία της λαϊκής εξέγερσης».8 Ο ι ερ γ ά τες μπορούν να κερδίσουν το υ ς σ τρ α τιώ τες σ τ ο πλευρ ό το υ ς μόνο ό τα ν α π ο δ είξο υν την ε το ιμ ό τη τά το υ ς να πεθά ν ου ν στα οδοφράγματα: «Ένα οδόφραγμα δεν αποτελεί απλά ένα φυσικό εμπόδιο. Τ ο οδόφραγμα εξυπηρετεί το σκοπό της εξέγερσης επειδή, δημιουρ­ γώντας ένα προσωρινό φραγμό στη κίνηση των στρατευμάτων, τα φέρνει σε στενή επαφή με το λαό. Εδώ, στα οδοφράγματα, ο - 180-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στρατιώτης ακούει -ίσ ω ς για πρώτη φορά στη ζωή του- τα λόγια απλών, έντιμων ανθρώπων, τις αδελφικές εκκλήσεις τους, τη φω­ νή της συνείδησης του λαού: και, ως αποτέλεσμα αυτής της επα­ φής ανάμεσα στους πολίτες και τους στρατιώτες, η στρατιωτική πειθαρχία θρυμματίζεται και εξαφανίζεται».’ Αφού όρισε μ’ αυτόν τον τρ όπο το ρόλο τη ς εξέγερσ ης στην επ α ­ νάσταση, ο Τρ ότσκι εξα πέλυσε μια επίθεση στη τσαρική κυβέρνηση με τις Μ α ύ ρες Ε κα τοντα ρχίες και τη μυστική α στυνομία της. Ο ίδιος ο Τ σά ρ ο ς ήταν ο π ρ ο στά τη ς των Μ αύρω ν Εκατονταρχιών. Ο Τ ρ ότσκι αναφ έρθηκε

σε

αποκαλύψεις που είχε κάνει στη Π ρώτη Δούμα ο φ ιλε­

λ εύ θερ ο ς πρίγκιπας Ορούσοψ , ο οποίος είχε αποκαλύψει τις καυχησιές ενός α νώτερου αξιωματικού τη ς χω ροφυλακής (αναφέρθηκε σε προη­ γούμενο κεφάλαιο) ότι «μας είναι εύκολο να οργανώ σουμε οποιοδήποτε είδος πογκρόμ, είτε χρειάζεται δέκα α νθρώ πους είτε, αν θ έλετε, δέκα χιλιάδες». Ο Τ ρ ότσκι ο λο κλή ρω σε την ομιλία του με τα παρακάτω λ ό ­ για: «Η πολιτική αγωγή μας καλεί να αποδεχτούμε ότι το Σοβιέτ όπλισε τους εργά τες για τον αγώνα ενάντια στην 'υφιστάμενη μορφή διακυβέρνησης Αν μου ζητηθεί να δώ σω μια κατηγορημα­ τική απάντηση για το αν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε θα απαντήσω: Ναι! Ναι, είμαι πρ ό θυμ ος να α π ο δ εχ τώ αυτή την κατηγορία, όμως, μόνο υπό έναν όρο. Δεν γνωρίζω αν η πολιτική αγωγή και το δικαστήριο αποδεχτούν αυτόν τον όρο. Ας ρωτήσω: τι εννοεί η πολιτική αγωγή με τη φράση μορφή κυ­ βέρνησης'; Εδώ και πολύ καιρό η κυβέρνηση δεν υποστηρίζεται από το έθνος αλλά από τον στρατιωτικό, αστυνομικό μηχανισμό με τη συνεργασία των Μαύρων Εκατονταρχιών. Αυτό που έχουμε μπροστά μας δεν είναι η κυβέρνηση του έθνους, αλλά ένα αυτό­ ματο πυροβόλο για μαζικές δολοφονίες. Δεν βρίσκω άλλη ονομα­ σία για τον κυβερνητικό μηχανισμό που κατασπαράσσει τις ζω ­ ντανές σάρκες της χώρας. Αν μου πείτε ότι τα πογκρόμ, οι εμπρη­ σμοί, οι φόνοι, οι βιασμοί... αν μου πείτε ότι όλα αυτά που συμ­ βαίνουν στο Τβερ, στο Ροστόφ, στο Κουρσκ, στο Σίντλτσε, αν μου πείτε ότι το Κισίνεφ, η Ο δησσός, το Μ πιάλιστοκ, είναι η μορ­ φή διακυβέρνησης της Ρώσικης Αυτοκρατορίας, τότε θα συμψω-181 -

Τόνι Κλιφ νήσω με την πολιτική αγωγή ότι τον περασμένο Ο κτώβρη και Νοέμβρη εξοπλιζόμασταν, κατευθείαν και άμεσα, ενάντια στη μορφή διακυβέρνησης της Ρώσικης Αυτοκρατορίας».10 Τ ι ηρωική ομιλία! Σ τις 13 Ο κτώβρη σ το δικαστήριο πρ οκλήθη κε μια μεγάλη α ίσθη ­ ση. Ένας από τους συνηγόρους υπεράσπισης έλα β ε μια επιστολή από τον Γερουσιαστή Λοπούχιν, έναν διευθυντή τη ς αστυνομίας π ου είχε απολυθεί πρόσφατα, με την οποία ζη τούσε να κληθεί ω ς μάρτυρας. Ο Λοπούχιν, ένας μ ισο-φ ιλελεύθερος αξιωματούχος, είχε διεξάγει μια ει­ δική έρευνα για τις μ υστικές δρ ασ τη ρ ιό τη τες τη ς ίδιας τη ς υπηρεσίας του και έστειλ ε στο δικαστήριο αντίγραφο τη ς έκθ εση ς που είχε υποβά­ λει στο ν Στολίπιν, τον ν έο υπουργό Εσωτερικών. Σύμφωνα με αυτή την έκθεση , οι αφ ίσες που καλούσαν σ τα πογκρόμ τυπώ νονταν στα π ιεστή ­ ρια τη ς μυστικής αστυνομίας. Κ ατόπιν διανέμονταν σε όλη τη Ρωσία από πρ ά κτορ ες τη ς μυστικής αστυνομίας και μέλη μοναρχικών κομμά­ των. Y πήρχαν στενοί οργανωτικοί δεσμοί ανάμεσα στη μυστική α στυ­ νομία και τις μαυροεκατονταρχίτικες συμμορίες. Ο στρ ατηγ ός Τ ρ έπ ο φ , Διοικητής τη ς Αυτοκρατορικής Αυλής, α υτο π ρο σώ π ω ς υπέβαλε τα κτι­ κά στον Τ σά ρ ο αναφορές για α υτές τις δρ αστη ρ ιότη τες και διαχειριζό­ ταν κολοσσιαία κρατικά κονδύλια με τον δηλω μένο στόχο τη ς οργάνω ­ σης των πογκρόμ. Τ ο δικαστήριο αρνήθηκε να α ποδεχτεί την επιστολή ω ς αποδεικτι­ κό στοιχείο και να καλέσει ω ς μάρτυρα τον Λοπούχιν. Αυτή η άρνηση αποκάλυψ ε ατράνταχτα τον πολιτικό χαρακτήρα τη ς δίω ξη ς και π α ­ ράλληλα αποκάλυψε και πολλά άλλα. Η υπεράσπιση ζή τη σε επίση ς να κληθεί ω ς μάρτυρας ο Βίτε, ο τέω ς πρω θυπουργός. Κι αυτό το αίτημα απορρίψτηκε. Ο ι κατηγορούμενοι κι οι συνήγοροί το υς αποφάσισαν να μποϋκοτάρουν το υπόλοιπο τη ς διαδικασίας. Σ τις 2 Νοέμβρη η ετυμηγορία ανακοινώθηκε σε μια άδεια αίθουσα. Ο Τ ρ ότσκι και δεκα τέσ σερις άλλοι καταδικάστηκαν σε ισόβια εξορία στη Σιβηρία και αφαίρεση όλω ν των πολιτικών δικαιωμάτων τους. Δυο κατηγορούμενοι κα ταδικάστηκαν σ ε σύ ντο μ ες ποινές φ υλάκισης. Ο ι - 182-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη υπόλοιποι αθωώ θηκαν.

Α πόδρ αση από τη Σιβηρία Σ τις 3 Γενάρη, ο Τ ρ ό τσ κ ι κι οι σύντροφ οί το υ οδ ηγή θη κα ν α πό το υς δ εσμ ώ τες τους σε μια τσαρική φυλακή όπου τους «έντυσαν» με τις γκρίζες σ το λ ές και σκούφ ους των καταδίκων. Ό μ ω ς, τους επέτρεψ αν να κρατήσουν τα εσώ ρουχα και τις μ πό τες τους. Τ ο τελευτα ίο είχε ξεχω ρι­ στή σημασία για τον Τ ρ ότσκι, επειδή είχε κρύψει ένα πολύ καλά πλαστογραψ ημένο διαβατήριο στη σόλα τη ς μιας μπότας του, ενώ στο τα ­ κούνι είχε κρύψει μερικά χρυσά νομίσματα. Δ υο μέρες μετά, στις 6 το πρωί και μέσα α πό σκοτεινούς και έρη ­ μους δρόμους οι κρατούμενοι, με τις συζύγους και τα παιδιά τους έφ τασαν με συνοδεία σε ένα σιδηροδρομικό στα θμ ό για να ξεκινήσουν το μακρύ ταξίδι π ρ ο ς τον τό π ο τη ς εξο ρία ς τους. Πριν την αναχώρησή τους είχαν κα τορθώσει να βγάλουν κρυφά από τη φυλακή ένα « Α π ο­ χαιρετιστήριο Μ ήνυμα» στο υς εργά τες τη ς Π ετρούπολης, με το οποίο τους ευχαριστούσαν για την αλληλεγγύη τους σ το Σ ο β ιέτ και το υς διαβεβαίωναν για την πίστη το υς στο τελικό θρίαμβο τη ς επανάστασης. Ο προορισμός όλω ν των κρατουμένων ήταν το χωριό Ο μ πντόρσκ, βαθιά μέσα στο ν Α ρκτικό Κύκλο. Η απόστα ση αυτού του χωριού από τον κο­ ντινότερο σιδηροδρομικό στα θμ ό ήταν 1.500 χιλιόμετρα και α πό το κο­ ντινότερο τηλεγραφ είο 8 0 0 χιλιόμετρα. Για τη φ ρούρηση τω ν κρατουμένω ν είχαν παρθεί έκτακτα μέτρα. Επειδή οι αρχές φ οβόντουσαν ότι οι στρ ατιώ τες τη ς Π ετρ ού πολη ς ίσως αποδεικνύονταν αναξιόπιστοι, η συνοδεία επ ιλέχτηκε α πό μονάδες τη ς Μ όσχας. Σ ε μια επιστολή του προς τη Ναταλία, ο Τ ρ ότσκι δίνει μια ζωντανή περιγραφή του ταξιδιού πρ ο ς την εξορία: «Είμαστε σε πολύ καλή διάθεση και μάλιστα ύστερα από 13 μή­ νες κράτησης. Παρόλο που τα παράθυρα τω ν βαγονιών έχουν κάγκελα, μπορούμε να δούμε την ελευθερία, την ζωή, την κίνη­ - 183-

Τόνι Κλιφ ση... Ο αξιωματικός διοικητής της φρουράς είναι περιποιητικός και ευγενικός -ό σ ο για τους φαντάρους σχεδόν όλοι τους έχουν διαβάσει περιγραφές τη ς δίκης μας και μας δείχνουν σημάδια έντονης συμπάθειας... Μέχρι και το τελευταίο λ επ τό δεν γνωρί­ ζανε ποιους ανθρώπους θα συνοδεύσουν και πού. Ύ στερα α πό τα προληπτικά μέτρα ασφαλείας που πάρθηκαν ξαφνικά όταν μας συνόδευαν από τη Μ όσχα στην Πετρούπολη, πίστευαν πω ς πή­ γαιναν κατάδικους στο Σλούσεμπουργκ για εκτέλεση. Στο θά λα ­ μο α ναμονής τη ς φ υλα κής πα ρ α τή ρη σα ότι οι φα ντά ροι της φρουράς μας ήταν συγκινημένοι και εξαιρετικά εκνευρισμένοι σαν να κατέχονταν από ένα αίσθημα ενοχής. Δεν είχα ανακαλύ­ ψει το γιατί, μέχρι που επιβιβαστήκαμε στο βαγόνι. Π όσο χάρηκαν οι στρατιώ τες όταν έμαθαν πω ς είχαν να κάνουν με «εργατι­ κούς αντιπροσώπους», καταδικασμένους μοναχά σε εξορία! Οι χωροφύλακες έμοιαζε να επιτηρούν με ιδιαίτερη προσοχή τη φρουρά των στρατιωτών, τουλάχιστον, αυτό πίστευαν οι τελ ευ ­ ταίοι... 12 Γενάρη 1906: Σε κάθε σταθμό το βαγόνι μας ζώνεται από χωροφύλακες και στους μεγαλύτερους σταθμούς προστίθεται και η έφιππη χω ρο­ φυλακή. Οι χωροφύλακες με τα τουφέκια τους κρεμασμένα στον ώμο απειλούν με τα περίστροφά τους όποιον πλησιάζει - ε ί τ ε τυ­ χαία, είτε από περιέργεια. Μ όνο δυο είδη ανθρώπων απολαμβά­ νουν αυτού του είδους τη φύλαξη, οι κρατικοί εγκληματίες' κι οι υπουργοί... Από τη μια, αυστηρή επιτήρηση, από την άλλη, ιδιαί­ τερη ευγένεια στα όρια των κανόνων που έχουν οριστεί... Μ π ο ­ ρούμε να είμαστε περήφανοι για τον εαυτό μας: φοβούνται το Σ ο ­ βιέτ ακόμα και μετά το θάνατό του».11 Ο ι κρα τούμενοι έψ τασαν σιδ η ρο δ ρο μ ικ ώ ς μέχρι το Τ ιο ύ μ εν στα βάθη τη ς Σιβηρίας. Σ τις 16 Γενάρη ο Τ ρ ότσκι γράψει στη Ναταλία: «Η φυλακή το υ Τιο ύμ εν ήταν ξεχειλισμένη α πό πο λιτικο ύς κρ α ­ τούμενους, οι π ερισσότεροι είχαν εξοριστεί με διοικητικές πρά ξεις [όχι μετά α πό δίκη Σ τΜ ]. Κατά τη διάρκεια του προαυλισμού σταματούσαν κάτω α πό τα παράθυρά μας κι άρχιζαν το τραγούδι. Μ έχρι και που σ ή ­ κωσαν ένα κόκκινο λάβαρο π ου έγραψε ‘Ζή τω η Επανάσταση!! Ή ταν

- 184-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη πολύ καλή χορωδία, χωρίς αμφιβολία είχαν όλο το χρόνο να κάνουν π ρ ό β ες... Ή τα ν πολύ εντυπω σιακό, συγκινητικό... Μ έσ ω τω ν αερα γω ­ γών το ύ ς στείλ α μ ε ένα σύ ντο μ ο μήνυμα. Ο ι ποινικοί κατάδικοι μας έστειλαν ένα μεγάλο υπόμνημα, γραμμένο σε πρόζα και με ομοιοκατα­ ληξία, με το οποίο ζητούσαν από μας, 'τους ευγενείς επα ν α στάτες της Π ετρ ού πολη ς’ να τους βοηθήσουμε στα βάσανά το υ ς ...» 12 Σ ε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, τις επ ιστολ ές του Τ ρ ότσκι τις τα ­ χυδρομούσαν στα κρυφά στρ ατιώ τες τη ς φρουράς. Σ το Τιο ύμεν οι κρατούμενοι επιβιβάστηκαν σε έλκ ηθρ α και υπό αυστηρή φύλαξη ξεκίνησαν το αργό ταξίδι προς το Τ ομ π ό λσκ. Έκανε πολύ κρύο, η θερμοκρασία είχε πέσει στο υς - 3 0 βαθμούς κελσίου. Τ ο καραβάνι τω ν 4 0 ελκήθρω ν που τα έσερναν άλογα, κινούταν α πό την αυγή μέχρι το σούρουπο, ώ στε να αποτραπεί κάθε απόπειρα α πόδρα­ σης. Ο Τ ρ ότσκι δια π ίστω σε πόσο ριζικά είχε αλλάξει η επανάσταση τις αντιλήψεις τη ς σιβηριανής αγροτιάς: «Συζητάνε για πολιτικά θέματα, αναρωτιούνται αν η υπάρχουσα κατάσταση θα διαρκέσει για πάντα ή αν θα υπάρξει σύντομα μια αλλαγή. Ο οδηγός μας -έν α αγόρι δεκατριών χρονών- φώνα­ ζε σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής: ’Ξυπνάτε! Ξυπνάτε! Ο λοι εσείς οι εργαζόμενοι άνθρωποι ξυπνάτε και ετοιμαστείτε για τη μάχη, πεινασμένοι άνθρω ποι!’ Οι στρ ατιώ τες τον σψαλιάριζαν που και που (uv και ήταν φανερό ότι τον συμπαθούσαν) και α πει­ λούσαν ότι θα τον αναφέρουν στον αξιωματικό. Τ ο παλικαράκι καταλάβαινε πολύ καλά ότι οι στρατιώ τες ήταν μαζί του και συ­ νέχιζε να καλεί τους εργάτες να εξεγερθούν...»13 Μ έρα τη μέρα το καραβάνι κα τευθυνότα ν βόρεια, μέσα α π ό μια περιοχή π ου τη θ έριζε ο τύφ ος. Σ τις 12 Φ λ εβ ά ρ η σ τ ο Μ π ερ εζόφ , ο Τρ ότσκι έγραψε την τελευταία επιστολή εκείνου του ταξιδιού, αψού εί­ χε αποφασίσει να αποδράσει α πό κείνο το σημείο, αντί να συνεχίσει μ έ­ χρι το Ο μπντόρ σκ πρ ο σθέτο ν τα ς ακόμα 5 0 0 χιλιόμετρα στο ταξίδι του. Σ το Μ περ εζόφ ο Τ ρ ότσκι συνάντησε έναν εξόριστο γιατρό ο οπ ο ί­ - 185-

Τόνι Κλιφ ος τον δασκάλεψ ε πώ ς θα πα ρα στήσει ότι πάσχει από ισχιαλγία, ώ σ τε να αποφύγει το τελευτα ίο σκ έλ ο ς του ταξιδιού και να παραμείνει υπό χαλαρή επιτήρηση σ τ ο τοπ ικό νοσοκομείο. Η ισχιαλγία είναι πολύ δ ύ ­ σκ ολο να διαγνωστεί. Και το να την υποκριθείς απαιτεί ιδιαίτερη δύνα­ μη θέλη ση ς. Ο Τ ρ ότσκι ήταν ιδιαίτερα πειστικός και γι’ α υτό τον ά φ η­ σαν στο νοσοκομείο μέχρι να αναρρώσει και να είναι σε θέση να κάνει το τελευτα ίο σκ έλ ο ς του ταξιδιού. Κανείς δεν είχε αποδράσει μέχρι τ ό ­ τε α πό το Μ περεζόφ . Τ ο ν Φ λ εβ ά ρ η με τις χιο ν οθύελ λ ες το τόλμ ημ α φ αινόταν α δύνατο. Η α στυν ομία δεν π ίσ τ ευ ε ότι κ ά π ο ιος θα έκα ν ε α πόπειρα να αποδράσει. Ο Τ ρ ότσκι είχε να διαλέξει ανάμεσα σε τρεις διαδρομές. Η διαδρο­ μή που είχε κάνει το καραβάνι ήταν η ευκολότερη, αλλά και η πιο ριψο­ κίνδυνη, αφού υπήρχαν πολλοί αστυνομικοί στα θμ οί και ένα τη λ εγρά ­ φημα θα το υς κινητοποιούσε άμεσα. Μια δεύτερη διαδρομή ήταν προς τα δυτικά, μέσα από τα Ο υράλια προς το λιμάνι του Α ρχάγγελου και μετά σε ένα πλοίο, ό μ ω ς ήταν δύσκολη και επικίνδυνη. Γι’ αυτό ο Τ ρ ότσκι ε π έλ εξε μια άλλη διαδρομή, νοτιοδυτικά μέσα α πό την τούνδρα -χ ω ρ ίς δ ρ όμ ο υς- κατά μ ή κο ς το υ πο τα μ ο ύ Σ όσβα , σ ε έναν οικισμ ό χρυσωρύχων στα Ο υράλια, ο ο ποίος ήταν και το τέρμα μιας μονής σι­ δη ροδρομικής γραμμής που ενωνόταν με τη γραμμή Π ερμ-Βιάτκα. Σ ε ένα μικρό βιβλιαράκι με τον αρχικό τίτλ ο «Εκεί και Π ίσω» ο Τρ ότσκι περιέγραφε το υς κινδύνους που ελλόχευαν στη διαδρομή που επ έλ εξε: «Η διαδρομή περνούσε από μια άγονη κι έρημη περιοχή. Σε όλο το μήκος αυτών των χιλιάδων βερστιών [ένα βέρστι = 1.070 μέτρα, στμ| δεν υπάρχει καθόλου αστυνομία, κανένας ρώσικος εποικισμός, μόνο απομονωμένες γιούρτες’ [καταυλισμοί με τσαντήρια, στμ| των ΓΊακουτίων. Φυσικά, δεν υπάρχει ούτε ένα τη λ ε­ γραφείο και ούτε ένα άλογο σε ολάκερη τη διαδρομή. Μ πορείς να την ταξιδέψεις μόνο με τάρανδο... ο δρόμος είναι γεμάτος από κινδύνους, α πίστευτους κινδύνους και στερήσεις. Σε εκατοντάδες βέρστια δεν συναντάς ούτε ίχνος ανθρώπινης παρουσίας. Οι μολυσματικές και μεταδοτικές ασθένειες θερίζουν - 186-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη τους Γιακούτιους, τους μοναδικούς κατοίκους αυτής της περιο­ χής. Η σύφιλη είναι κάτι το συνηθισμένο και ο τύφος είναι σχεδόν μόνιμο φαινόμενο. Αν αρρωστήσεις δεν υπάρχει βοήθεια. Τον πε­ ρασμένο χειμώνα ένας νεαρός έμ π ο ρ ος από το Μ περ εσ όφ , ο Ντομπροβόλσκι πέθανε στη γιούρτα του Ουρβίνσκ στη διαδρο­ μή του Σοσβίνσκι. Επί δυο βδομάδες ήταν αναίσθητος από τον πυρετό, χωρίς τη παραμικρή φροντίδα ή προσοχή. Επίσης υπάρ­ χει η πιθανότητα ο τάρανδος να αρρωστήσει ή απλά να εξαντλη­ θεί και να μην γίνεται να βρεθεί άλλος στη θέση του. Και κάτι άλ­ λο - ο ι χιονοθύελλες. Συνεχίζονται για μ έρες και νύχτες και ο Φλεβάρης είναι ο μήνας τους. Αν πέσεις σε μια χιονοθύελλα δεν έχεις τη παραμικρή ελπίδα».” Ο Τ ρ ό τ σ κ ι β ρ ήκε έναν α γ ρό τη, συμ π α θού ντα , πρ ό θ υ μ ο να τον βοηθήσει. Μ έσ ω εκείνου βρήκε έναν οδηγό, έναν ντόπιο Ζυργιανό μ ε­ θύστακα, που γνώριζε καλά την τούνδρα, μιλούσε ρωσικά και κάμποσ ες α πό τις ν τόπιες διαλέκτους. Έκαναν μια συμφωνία: «Ο Νικίτα και γω κλείσαμε τη συμφωνία. Θα αγοράσω τρεις ταράνδους, τους καλύτερους που υπάρχουν. Επίσης θα προμη­ θευτώ το έλκηθρο. Αν ο Νικίβορ με φέρει σώ ο στον οικισμό των ορυχείων, το έλκηθρο κι οι τάρανδοι θα ναι δικοί του και θα πλη­ ρώσω από πάνω και 5 0 ρούβλια».15 Ο σ ο πλη σίαζε η μέρα τη ς α πό δ ρ α σ ης, ο Τ ρ ό τ σ κ ι π α ρίστα νε ότι ανάρρωνε από την ισχιαλγία. Τ η παραμονή το απόγευμα παρακολού­ θ ησ ε μια ερασιτεχνική παράσταση ενός θεατρικού έργου του Τ σέχοφ . Σ το διάλειμμα συνάντησε τον διοικητή τη ς αστυνομίας και του δήλω σε ότι πια α ισ θά ν ετα ι α ρκ ετά δυν α τό ς ώ σ τ ε να συνεχίσει το ταξίδι του π ρος το Ο μπντόρσκ. Τ ο κόλπο έπιασε. Τ α μεσάνυχτα ο Τ ρ ότσκι έτρ εξε στον αχυρώνα του αγρότη όπου τον περίμενε το έλκ ηθρ ο. Ο α γρότης έριξε α πό πάνω το υ παγω μένο άχυρο, το έδεσ ε με ένα σκοινί, και ξεκίνησε. Τ ο παγω μένο άχυρο σύ ­ ντομο άρχισε να στάζει νερό σε όλο του το σώμα. Σ ε μικρή απόσταση από την πόλη περίμενε ο Ζυργιανός: βρισκόταν σ το σημείο του ραντε­ βού, αλλά ήταν σκνίπα σ το μεθύσι. - 187-

Τόνι Κλιφ Ο ι φίλοι του Τ ρ ότσκι σ το Μ περ εζόφ είχαν σκαρφ ιστεί ένα τέχνα ­ σμα για να τον βοηθήσουν: έστειλαν έναν α πό α υτούς με ένα φ ρεσκοσφ αγμένο μοσχαράκι στη δημοσιά για το Τ ο μ π ό λ σκ. Η κίνηση αυτή έγινε α ντιληπτή ό π ω ς α κριβώ ς περίμεναν και όταν η α πόδραση του Τ ρ ότσκι αποκα λύφ θηκε δυο μ έρες μετά, η αστυνομία έτρ εξε πίσω από το ...μοσχά ρι χά νοντα ς μ’ α υτό τον τρ ό π ο ακόμα δ υο μ έρες. (16). Ο Τ ρ ότσκι περιγράφει με έντονες πινελιές τις π ερ ιπ έτειές του: «Πήραμε το δρόμο για τον ποταμό Σόσβα. Οι τάρανδοι που εί­ χε αγοράσει ο οδηγός μου ήταν θαυμάσιοι, τους είχε ξεδιαλέξει από ένα κοπάδι από κάμποσες εκατοντάδες κεφάλια. Στην αρχή του ταξιδιού ο οδηγός βυθιζόταν συχνά στον ύπνο, αφού ήταν μεθυσμένος και το έλκηθρο σταματούσε. Κινδυνεύαμε κι οι δυο. Σ ε λίγο δεν έπαιρνε καν χαμπάρι όταν κάθε τόσο τον ταρακουνούσα για να τον συνεφέρω. Του 'βγαζα τότε και 'γω τον σκούφο, τα μαλλιά του πάγωναν και σιγά-σιγά ξεμεθούσε. Συνεχίσαμε το ταξίδι μας. Εξοχο, μαγευτικό ταξίδι! Πάνω στην άσπιλη χιονόλευκη έρημο, ανάμεσα από έλατα και ίχνη ξεμοναχιασμένων ζώων. Οι τάρανδοι τρέχανε με ζωηράδα, βγάζοντας τη γλώσσα τους στο πλάι του στόματος και ξεφυσώντας: Τσου, τσου, τσου... Ο δρόμος ήταν στενός στριμώχνονταν το να ζώο δίπλα σ τ’ ά λ­ λο, και απορούσες πώ ς δεν εμποδίζονταν στο τρέξιμό τους. Πα­ ράξενα πλάσματα -δ ε ν ένοιωθαν ούτε πείνα ούτε κούραση. Από τότε που φύγαμε οι τάρανδοί μας τρέχανε 24 ολόκληρες ώ ρες νη­ στικοί κι είχανε να φάνε άλλες τόσες πριν φύγουμε. Σύμφωνα με τις εξηγήσεις του οδηγού μου, αυτό είναι ολότελα κανονικό και μόλις τώρα άρχισαν τη πορεία το υ ς Τρέχανε με άνεση, ξεκούραστα, οχτώ ίσαμε δέκα βέρστια την ώρα. Μονάχοι τους βρίσκανε τη τροφή τους. Μ ε ένα κούτσουρο δεμένο στο λαιμό αμολιόντανε ελεύθεροι. Οι τάρανδοι διαλέγανε μόνοι τους ένα μέρος, όπου μυ­ ρίζονταν μια λακκούβα, χώνανε βαθιά το λαιμό τους και τρώγανε. Ένιωθα γι' αυτά τα ζώα το ίδια αίσθημα που νιώθει ο αεροπόρος για τη μηχανή του, όταν πετά εκατοντάδες μέτρα πάνω από τον ωκεανό. Ο μπροστάρης από τους τρεις ταράνδους, ο 'οδηγός' τους ας πούμε, άρχισε να κουτσαίνει. Ή μασταν ανάστατοι. Έ π ρ επ ε να - 188 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη α ν τικ α τα σ τα θ εί. Ψ άχναμε να β ρ ούμ ε κάποια κα τα σ κή νω σ η Ο στιάκων. Σε τούτα τα μέρη οι κατασκηνώσεις βρίσκονται σε με­ γάλη απόσταση μεταξύ τους. Ω σ τό σο , ο οδηγός μου ήξερε να τις εντοπίζει από αδιόρατα, σχεδόν, σημάδια. Μυριζόταν τον καπνό από πολλά βέρστια μακριά. Χάσαμε παραπάνω από ένα 24ω ρο για ν' αντικαταστήσουμε τον τάρανδο. Ω ς αντιστάθμισμα, όμως, την αυγή απόλαυσα ένα εξαίσιο θέαμα: Τρεις Οστιάκοι πιάσανε με το λάσο, από ένα κο­ πάδι με καμιά κατοσταριά κεφάλια, τρεις σε πλήρη καλπασμό τα­ ράνδους, που τους είχαν διαλέξει από πριν καθώς τα σκυλιά τους περνούσαν από μπροστά τους. Περάσαμε πάλι δάση, μετά βάλτους σκεπασμένους με χιόνι κι έπειτα τεράστιες εκτάσεις καμένων δασών. Πάνω στο χιόνι βρά­ ζαμε νερό (από λιωμένο χιόνι) και πίναμε τσάι. Ο οδηγός μου, ού­ τε συζήτηση, προτιμούσε βότκα, τον πρόσεχα όμως για να μην το παρακάνει. Ο δρόμος έδειχνε να 'ναι πάντα ο ίδιος, ω στόσο άλλαζε χωρίς να το καταλαβαίνεις. Μ πορούσες να το αντιληψθείς αν παρακο­ λουθούσες πω ς τρέχανε οι τάρανδοι. Τώρα περνάμε ένα ξέφωτο ανάμεσα σε ένα δάσος από σημύδες και τη κοίτη κάποιου ποτα­ μού. Ο δρόμος είναι φριχτός. Ο αέρας εξαφανίζει από τα μάτια μας τα χνάρια που αφήνει το έλκηθρο. Ο τρίτος τάρανδος σκο­ ντάφτει και βγαίνει από τη γραμμή. Χώνεται στα χιόνια ίσαμε τη κοιλιά και κάνει κάτι α π εγνω σμ ένος πήδους, ξανάρχεται στη γραμμή, στριμώχνει το μεσαίο ζώο και παραμερίζει τον μπροστά­ ρη τάρανδο. Σε κάποιο άλλο σημείο, ο δρόμος ζεσταμένος από τον ήλιο γί­ νεται τόσο δυσκολοδιάβατος σε τέτοιο βαθμό που τα λουριά στο έλκηθρο σπάνε δυο φορές και σε κάθε τέτοιο σταμάτημα, τα πέ­ διλα του ελκήθρου κολλάνε στο παγωμένο χιόνι και χρειάζεται τεράστια προσπάθεια να τα λευτερώσουμε. Μ ετά τα δυο πρώτα τμήματα της πορείας, οι τάρανδοι είναι εμψανώς κουρασμένοι... Ο μω ς τώρα ο ήλιος έχει δύσει, ο δρόμος είναι πάλι παγωμένος και η οδήγηση γίνεται ξανά ευκολότερη. Ο δρόμος είναι μαλακός όχι βαλτώδης - 'ο πιο εμπορικός δρόμος’ ό πω ς μου λέει ο οδηγός. Οι τάρανδοι τρέχουν σχεδόν αθόρυβα και τραβάνε το έλκηθρο χωρίς μεγάλη προσπάθεια. Σ το τέλο ς είμαστε αναγκασμένοι να λύσουμε τον ένα τάρανδο και να τον δέσουμε πίσω από το έλκη­ - 189-

Τόνι Κλιφ θρο επειδή η εύκολη οδήγηση κάνει τα ζωντανά να τινάζονται με κίνδυνο να σπ ά σουνε το έλκηθρ ο. Τ ο έλκηθρ ο κυλάει ήρεμα, αθόρυβα, λ ες κι είναι βάρκα στην επιφάνεια μιας καθαρής σαν κρύσταλλο λίμνης. Σ το μουντό λυκόφως το δάσος φαντάζει α κό­ μα πιο γιγάντιο. Δεν μπορώ να διακρίνω τον δρόμο, η κίνηση του ελκήθρου είναι σχεδόν ανεπαίσθητη. Τα μαγεμένα δέντρα μας πλησιάζουν με ταχύτητα, οι θάμνοι τρέχουν μακριά μας κι από τις δυο πλευρές του δρόμου, τα γέρικα χιονισμένα κούτσουρα μαζί με τις σημύδες χάνονται από τα μάτια μας. Ό λα φαίνονται τυλιγ­ μένα στο μυστήριο. Τσου-τσου-τσου ...ακούς το ρυθμικό ξεψύσημα των ταράνδων μέσα στη βουβή ησυχία του δάσους τη νύχτα. Τ ο ταξίδι διήρκεσε μια βδομάδα. Είχαμε διανύσει 7 00 χιλιόμε­ τρα στα Ουράλια. Ό λο και συχνότερα συναντούσαμε ταξιδιώτες. Παρίστανα τον μηχανικό της α ποστολής του βαρόνου Τα λ στο Βόρειο Πόλο. Λίγο πριν τα Ουράλια έπεσα πάνω σε έναν υπάλ­ ληλο που είχε δουλέψει σε εκείνη την αποστολή και γνώριζε τα μέλη της. Μ ε στρ ίμ ω ξε με α μ έτρ ητες ερω τήσεις. Ε υτυχώς δεν ήταν ακριβώς νηφάλιος. Βγήκα από τη δύσκολη θέση προσφέροντάς του μια μποτίλια ρούμι που χα μαζί μου για έκτακτες περι­ στάσεις. Μ ετά όλα έγιναν όπω ς έπρεπε. Ό ταν φτάσαμε στα Ο υ ­ ράλια μπορούσες να ταξιδέψεις με άλογο. Τώρα παρίστανα τον υπάλληλο και παρέα με ένα εφοριακό που επιθεωρούσε την περιφέρειά του, έψτασα στη μονή σιδηροδρομική γραμμή. Η αστυνο­ μία στο σταθμό παρακολουθούσε αδιάφορα καθώς ξεφ ορτωνό­ μουνα α πό πάνω μου τις οστιάτικες γούνες. Η θέση μου σε εκείνο το ση μ είο δεν ήταν ακόμα α σφ αλής: Ή τα ν εύκολο να συλληψ θώ -κ α τό π ιν τηλεγραφικών οδηγιών από το Τομπόλσκ- αψού σε κείνη τη γραμμή όλοι οι «ξένοι» γίνο­ νταν αντιληπτοί. Είχα αγωνία. Ό μως μόλις βρέθηκα σε ένα άνετο βαγόνι της γραμμής του Περμ, ένιωσα ότι είχα κερδίσει τη μάχη. Τ ο τρένο πέρασε από τους ίδιους σταθμούς που μας είχαν 'υπο­ δεχτεί' η μυστική αστυνομία, τα στρατιωτικά αποσπάσματα και οι ενωμοτάρχες της χωροφυλακής. Ό μως, τώρα πήγαινα στην αντί­ θετη κατεύθυνση και ταξίδευα με διαφορετικά συναισθήματα. Για τα πρώτα λεπτά, το σχεδόν άδειο βαγόνι μου έμοιαζε πολύ κλει­ στό και πνιγηρό και γι' αυτό πήγα μπροστά να πάρω καθαρό α έ­ ρα τη νύχτα. Α π ό μέσα μου, α υθ όρ μ η τα , βγήκε μια κραυγή -κραυγή χαράς και ελευθερίας».17 - 190-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη

Ο Τ ρ ό τ σ κ ι δεν έπαψ ε να είναι ο συγγρα φ έα ς, ο κα λλιτέχνης, σε όλη τη διάρκεια εκείνου του μεγάλου ταξιδιού. Τ ο π ερ ισ σό τερ ο διά­ στημα π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να μείνει ξύπ ν ιο ς κι όταν στα μ α το ύσα ν για να ανάψουν μια φωτιά, έπρ επε να λιώσει τον πάγο για να κάνει νερό για το τσάι, καθόταν για να καταγράψει τις παρατηρήσεις του σε ένα τ ε ­ τράδιο ασκήσεω ν. Εκεί έκανε ζω ντανές περιγραφές των τοπίων, για τα δάση και το σχήμα τους, για τα διαφορετικά ίχνη που άφηναν στο χιόνι ο λύκος, η α λεπ ού και άλλα ζώα, τις συζητήσεις του με τον οδηγό, τα έθιμα τω ν Ο στιάκων. «Οι Οστιάκοι εδώ δεν μιλάνε καθόλου ρωσικά, εκτός από ρώσικες βρισιές. Αυτές, όπω ς και το αλκοόλ που διανέμει επίσημα το κράτος, είναι η μοναδική συνεισφορά της ρώσικης κουλτούρας σε αυτές τις φυλές. Είναι παράξενο να ακούς, στη μέση των μυστη­ ριωδών ήχων της οστιάτικης γλώ σσας, μια λέξη, που προβάλει σαν μετεωρίτης, η οποία τόσο συχνά χρησιμοποιείται στη γλώσ­ σα μας, η οποία προφέρεται πολύ καθαρά, χωρίς τη παραμικρή προφορά. Κι αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν ούτε 'καλημέρα ' να πουν στα ρωσικά».1* Ο Τ ρ ότσκι επίσης κατέγραψε την αβάσταχτη σκλαβιά των Ο στιά ­ κων γυναικών. Μ έσα στον ενθουσιασμό του ο Τ ρ ότσκι αψήψησε κάθε κίνδυνο και στη πρώ τη στά ση τηλεγρά φ ησε στη Ναταλία - η οποία έμενε με το γιο τους που ήταν ακόμα βρέφ ος σε μια μικρή φινλανδική πόλη κοντά στη Π ετρούπολη και τη ς ζή τη σε να συναντηθούν σε μια στάση που θα στα ­ ματούσαν τα τρένα τους. Ξεκίνησε α μέσω ς, χωρίς να γνωρίζει το όνομα του στα θμ ού, που κατά κάποιο μυστήριο τρόπο δεν είχε περιληψθεί σ τ ο τη λεγρά φ η μα. Μ π α ίνοντα ς σε ένα κουπέ γεμ ά το γα ιοκτήμ ονες που κουβαλούσαν καλούδια κάθε είδους πίσω στα χτήματά τους, άκουγε τις κουβ έντες τους, τις γεμ ά τες α πό κρασιά και χαβιάρι. Επιτέλους ανέφεραν το όνομα του στα θμ ού -Σ έμ ιν ο. Ο τα ν τα δυο τρένα - π ο υ πήγαιναν σε α ν τίθ ετες κα τευθύν σ ειςσταμάτησαν στο Σέμινο η Ναταλία έτρ εξε στην αποβάθρα να βρει τον -191 -

Τόνι Κλιφ Τ ρ ότσκι, αλλά δεν μπορούσε να τον δει. Π έρασε από όλα τα βαγόνια, α λλά πάλι τίποτα. Εντέλει σε ένα βαγόνι είδε το γούνινο π α λ τό του. Βγήκε έξω ξανά. Εκεί ήταν, στην αποβάθρα, ψάχνοντας για εκείνη. Γύ­ ρισαν μαζί πίσω στο τρένο και εν τελ ώ ς ανοιχτά γελούσε και α στειευό­ ταν μέχρι την Π ετρούπολη. « ' Η θελα να τον κάνω αόρατο», έγραψε αρ­ γότερα η Ναταλία «να τον κρύψω κάπου μακριά, εξαιτίας τη ς ποινής καταναγκαστικών έργων που κρεμόταν πάνω α πό το κεφάλι του λόγω τη ς α πόδρασής του. Ό μ ω ς, ο ίδιος ή θελε να φαίνεται και έλεγ ε ότι αυτό είναι η καλύτερη προστασία του».1’ Ο Τρ ότσκι, η Ναταλία κι ο γιος τους έμειναν μόνο για λίγο στη Π ε­ τρ ούπολη. Ή τα ν πολύ επικίνδυνο μέρος γι’ αυτούς. Π ήγανε στη Φ ιν ­ λανδία και για ένα μικρό διάστημα έμειναν σε ένα χωριό, το Ο γκμπλού, κοντά στο Χέλσινγκφορς. Εκεί ο Τρ ότσκι έγραψε το βιβλιαράκι για το ταξίδι του, το «Εκεί και Πίσω». Μ ε την αμοιβή για α υτό το βιβλίο τα ξί­ δεψαν σ το εξω τερ ικό , μέσω Σ τοκχόλμ ης. Ο Τ ρότσκι ξεκινούσε τώρα μια νέα πολιτική προσφυγιά που θα κρατούσε δέκα χρόνια.

Οι κατηγορούμενοι με τους συνήγορούς τους, στη δίκη του Σοβιέτ της Πετρούπολης

Τρότσκι 1 8 7 9-1917 Προς τον Οκτώβρη

ΙΟ χ αμένα χρόνια: 19 0 6 -19 14

Για το ν Τ ρ ό τ σ κ ι ξεκινο ύσ ε μια π ερ ίο δ ο ς π ο λ ιτικ ή ς π ρ οσφ υγιά ς που θα δια ρ κούσε δέκα χρόνια, μέχρι τον Μ άη το υ 1917. Τ α χρόνια ανάμεσα στο 1906 και το 1910 ήταν μια περίοδος βαθιάς αντίδρασης. Η υποχώρηση του εργατικού κινήματος μπορεί να α ποτυπω θεί στη κα­ ταστροφική π τώ ση τη ς απεργιακής δράσης μετά το αποκορύφωμα του 1905: Έτος

Αριθμός απεργών (χιλιάδες)

Ποσοστό στο σύνολο της εργατικής τάξης

1895-1904 (μ.ο)

431

1,46%-5,10%

1905

2,863

163,8%

1906

1,108

65,8%

1907

740

41,9%

1908

176

9,7%

1909

64

3,5%

1910

47

2,4%

«Τ ο 1908 και ακόμα περ ισ σό τερ ο το 1909, ο αριθμός τω ν απεργών ήταν κατά πολύ μικρότερος ακόμα και α πό το μέσο όρο τη ς δεκαετίας που πρ οηγή θη κε τη ς επανάστασης» έγραψε ο Λένιν.' Ιδιαίτερα έντονη ήταν η κάμψη τω ν πολιτικώ ν απεργιώ ν. Τ α στοιχεία 2 για εκείνη την κάμψη είναι τα ακόλουθα:

- 193-

Τόνι Κλιφ

Έτος

Σύνολο ημερών απεργίας

Σύνολο ημερών πολιτικής απεργίας

1895-1904 (σύνολο)

2.079,478

1905

23.609,387

7.569,708

1906

5.512,749

763,605

1907

2.433,123

521,647

1908

864,666

864,666

Η κάμψη τη ς επα νά στασης ά φ ησε πλή ρω ς την πρω τοβουλία στα χέρια τη ς τσαρικής κυβέρνησης και ο Λ ευκός Τ ρ ό μ ο ς κυριάρχησε. Στη διάρκεια τ η ς δικ τα το ρ ία ς το υ Σ τολίπ ιν α ναγγέλθηκαν π ερ ισ σό τερ ες α πό 5 .5 0 0 θανατικές καταδίκες και περ ισσότερ οι α πό 3 .5 0 0 άνθρωποι ε κ τελ έστηκ α ν .Ή τα ν τρ εις φο ρές π ερ ισσότερ οι α πό τους εκτελεσμ ένους στη διάρκεια του μαζικού κινήματος (αυτός ο απολογισμ ός δεν περι­ λαμβάνει εκτελεσμ έν ου ς χωρίς δίκη, ό π ω ς για παράδειγμα μετά τη κα­ τα σ το λή τη ς έν οπ λη ς εξέγ ερσ ης).3 Α π ό τη στιγμή που το επαναστατικό κίνημα άρχισε να κάμπτεται και η τσάρική κυβέρνηση ανέκτησε την αυτοπεποίθησή της, η αποσά ­ θρω ση του εργατικού κινήματος εκτυλίχτηκε ταχύτατα, μέχρι που βρέ­ θ ηκε ε ν τελ ώ ς διαλυμένο. Για παράδειγμα, το καλοκαίρι του 1905 η περι­ φέρεια τη ς Μ όσχας του Σ Δ Ε Κ Ρ είχε 1.435 μέλη.4 Τ ον Μ άη-Ιούνη 1906 έφτασαν τα 5 .320.' Στα μέσα του 1908 ο αριθμός των μελών είχε πέσει στα 2 5 0 και έξι μήνες αργότερα σ τα 150. Τ ο 1910 στη θέση του γραμμα­ τέα τη ς περιφέρειας β ρέθηκε κάποιος Κοκούσκιν, πράκτορας τη ς Οχράνα - τ η ς μυστικής αστυνομίας4- και η οργάνωση διαλύθηκε εντελώς. Ο Ζινόβιεφ θα έγραφε αργότερα: «Κατά τη διάρκεια εκείνης τη ς δυσάρε­ στη ς περιόδου, το κόμμα έπαψε να υπάρχει ω ς ενιαίο σύνολο».7

Ο Τρότσκι κι οι ηγέτες τ η ς αυστρ ια κής σοσιαλδημο κρ ατίας Α πό το 1907 μέχρι το 1914 ο Τ ρ ότσκι ζούσε στη Βιέννη. Εφόσον δεν ήταν μέλος κάποιου κόμματος ή οργάνω σης στη Ρωσία, βρήκε το - 19 4-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη χρόνο και τη διάθεση να συμμετέχει στο αυστριακό σοσιαλδημοκρατι­ κό κίνημα. Σ ’ α υτό το σημείο διέφ ερ ε ριζικά α πό τον Λένιν. Ο Λένιν ήταν τό σ ο πολύ α πορροφ ημ ένος σ το χτίσιμο το υ ρώσικου κόμματος ώ στε, μέχρι το ξέσπ α σμ α του Π ρώ του Π αγκοσμίου Π ολέμου, δεν πήρε μέρος σε κανένα άλλο εργατικό κίνημα. Μ όνο όταν ξέσπ α σε ο πόλεμ ος άρχισε να δραστηριοποιείτα ι σ το σο σ ια λιστικό κίνημα τη ς Ελβετίας. Π ροσπά θησε να διαμορφώσει μια ομάδα επαναστατώ ν διεθνιστώ ν σε ρήξη με το Σοσιαλιστικό Κόμμα και όντω ς κατάφερε να σχηματίσει μια φράξια η οποία α π ο τέλ εσε το πρόπλασμα του Κομμουνιστικού Κόμμα­ το ς τη ς Ελβετίας.* Ο Τ ρ ότσκι έγινε μ έλος τη ς αυστριακής Σοσιαλδημοκρατίας, συμ­ μετείχε στις συγκεντρώσεις και τις διαδηλώσεις της, έγραφε για τις εφ η­ μερίδες τη ς και μερικές φ ορές έκανε σύντομ ες ομιλίες στα γερμανικά.’ Επίσης συνά ντη σε το υ ς η γ έτες τη ς και δια τήρ η σε στενή επαφή μαζί τους. Θ αύμαζε τον Βίκτορ Αντλερ, τον ιδρυτή του κόμματος και επα ­ νειλημμένα έγραψε γι' αυτόν λόγια γεμάτα αγάπη και ενθουσιασμό. Για παράδειγμα το 1913 έγραψε ότι: «Η Αυστρία έχει προσφ έρει στο εργα ­ τικό κίνημα δυο α ξιοθαύμαστους η γ έτες... τον Βίκτορ Αντλερ και τον Καρλ Κάουτσκι». Ο Βίκτορ Αντλερ, σύμφωνα με τον Τ ρ ότσκι, «διέθετε ένα πανίσχυρο, αναλυτικό μυαλό»: «είναι ένας α πό το υς λαμπρότερους ο μ ιλ η τές στη ν Ευρώπη». «Έχει α ναπ τύξει σ ε βα θμ ό τε λ ειό τη τ α ς την πλούσια πολιτική του διαίσθηση, έχει καλλιεργήσει ένα έξοχο πολιτικό όραμα και έχει κάνει τον α υτοσχεδιασμό σε ζητήματα τακτικής βασική εγγύηση τη ς πολιτικής επιτυχίας». Ο Τ ρ ότσκι ολοκληρώ νει το άρθρο του για τον Βίκτορ Αντλερ με τις εξή ς φ ράσεις: «Κατά τη διάρκεια τω ν έξι χρόνων της παραμονής μου στη Βιέννη είχα τη τύχη να παρακολουθήσω από κοντά τον Αντλερ, ως πολιτικό και κομματικό ηγέτη, βουλευτή, λαϊκό ρήτορα και συζητητή. Από ό λες τις εντυπώσεις μια είναι που ξεχωρίζει: η ανε­ ξάντλητη γενναιόδωροι που χαρακτήριζε τη φύση του».10 Ο Τ ρ ότσκι επίσης συμ πα θούσε πολύ τον γιο του Βίκτορ Αντλερ, τον Φ ρ ιτζ, που ήταν γραμμ α τέας τη ς σο σια λδη μ οκρ ατική ς νεολαίας - 195 -

Τόνι Κλιφ και εκδό τη ς του K am pf (Αγώνας) το υ θεω ρητικού περιοδικού του κόμ­ ματος. Σ τη διάρκεια του Π ρώ του Π αγκοσμίου Π ολέμου ο Φ ρ ιτζ, σ ε μια πρ ά ξη α π ελ π ισία ς, θα δ ο λ ο φ ο ν ο ύ σ ε το ν βα ρόνο Σ το υρ γ κ, π ρ ω θ υ ­ πουργό τη ς Α υστρ ία ς." * Ο Τ ρ ότσκι είχε επίση ς σχέσεις με τον Ρούντολφ Χίλφερντινγκ, τον Ό το Μ πάουερ, τον Μ αξ Α ντλερ και τον Καρλ Ρένερ. Γρήγορα π είστη ­ κε ότι δεν επ ρ ό κειτο για πραγματικούς επα ν α στάτες. Ό π ω ς ανέφ ερε στην αυτοβιογραφία του πολλά χρόνια αργότερα: «Ήταν άνθρωποι με πολύ καλές σπουδές, των οποίων η γνώση για διάφορα θέματα υπερέβαινε τη δική μου. Παρακολουθούσα με έντονο και θα μπορούσα να πω γεμάτο σεβασμό ενδιαφέρον τις συζητήσεις τους στο καφέ Σεντράλ. Ό μως, σύντομα άρχισα να αναρωτιέμαι. Εκείνοι οι άνθρω ποι δεν ήταν επα να στάτες. Όχι απλά δεν ήταν, αλλά αντιπροσώπευαν τον τύπο του ανθρώπου που είναι όσο πιο μακριά γίνεται από αυτόν του επαναστάτη. Τ ο χαρακτηριστικό αυτό εκφραζόταν στα πάντα -σ τ η προσέγγισή τους σε όλα τα ζητήματα, στα πολιτικά τους σχόλια και τις ψυχο­ λογικές εκτιμήσεις, στην αυτοϊκανοποίησή τους -ό χ ι αυτοπεποί­ θηση, αυτοϊκανοποίηση. Μ έχρι που έψτασα να νιώθω τον ψιλισταϊσμό τους ακόμα και στον τόνο της φωνής τους».12 Π ολλοί διανοούμενοι «είχαν ενταχθεί σ το κόμμα με την ακλόνητη π επ οίθηση πω ς μια κάποια λ επ το μ ερ ής γνώση του ρωμαϊκού δικαίου τους έδινε το αναπαλλοτρίω το δικαίωμα να κατευθύνουν τη μοίρα της εργατικής τά ξη ς».11 Εκείνοι οι «μαρξιστές» ήταν στην πραγματικότητα σ χ ο λ ια στές των γεγονότω ν, που είχαν διαχωρίσει εν τελ ώ ς τη θεωρία από τη πράξη. Προσαρμόζονταν πά ν τοτε σ το κοινωνικό και πολιτικό status quo. Η στενή φιλία του Τρ ότσκι με το υς η γ έτες τη ς αυστριακής Σοσια λ­ δημοκρατίας, ό π ω ς και με τον Κάουτσκι, τον Μ πέμ π ελ και ά λλους ηγέ­ τες τη ς γερμανικής Σ οσια λδη μ οκρ α τία ς, συ νέβ α λε ώ σ τ ε να καλείται * Το 1919 ο Λένιν και ο Τρότσκι ονόμασαν τον Φριτζ Αντλερ επίτιμο γραμματέα της Τρίτης Διεθνούς και απογοητεύτηκαν πολύ όταν απέρριψε αυτόν τον τίτλο. Ο Φριτζ Αντλερ θα γινόταν αργότερα γραμματέας της Δεύτερης Διεθνούς. - 196-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη συχνά να εμφ ανιστεί ω ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ς το υ ρώσικου σο σ ια λισμ ο ύ στα συνέδρια του αυστριακού και του γερμανικού κόμματος. Έ γινε επίσης μια γνω στή φιγούρα σ τα συνέδρια τη ς Δ ιεθνούς.

Λικβινταριστές και Υπεραριστεροί Η α π ο σά θ ρ ω σ η του ρώ σικου εργα τικο ύ κινήμ α τος γέν νη σε δυο πα ρεκκλίσεις. Σ τις γραμ μ ές τω ν μ ενσεβίκω ν εκδ η λώ θ η κε μια κίνηση προς τα δεξιά. Αυτή εκφ ρά στηκε με τους δισταγμούς για επανέναρξη τη ς παράνομης δουλειάς και με την διάθεση να κρατηθεί η όποια δρά ­ ση στα πλαίσια που επ έτρ επ ε το τσαρικό κα θεστώ ς. Ο Λένιν ονόμαζε αυτή τη τάση «λικβινταρισμό» και τους υπ οστηρικτές τη ς «λικβινταριστ ές» : ή θελ α ν να «λικβιντάρουν» (διαλύσουν) το παρά νομ ο κόμμα. Α π ό την ά λλη μεριά, σ τις γρ αμ μ ές τω ν μ π ο λσεβ ίκ ω ν η π α ρ έκκλιση ήταν υπεραριστερή: συνίστατο στην άρνηση προσαρμογής στις συ νθή ­ κες που είχε επιφ έρ ει η νίκη τη ς α ν τεπ α ν ά στα σ ης, σ ε α π ελ π ισμ έν ες απόπειρες να συνεχιστεί ο πό λεμ ος μέχρις εσχάτω ν και σ τ ο μποϋκοτάζ των λιγοστώ ν κοινωνικών και πολιτικώ ν θεσμώ ν που πρόσφ εραν έστω περιορισμένες δ υν α τό τη τες για νόμιμη δράση. Ο Τ ρ ότσκι, ό πω ς κι ο Λένιν, α πέρριπτε και τις δυο παρεκκλίσεις. Τ ό σ ο ο ένας ό σο και ο ά λλος, πίστευαν ότι ήταν αναγκαίο να χτιστεί ξανά το παράνομο κόμμα, ώ σ τε να ελέγχει τη πολιτική δουλειά σε κάθε νόμιμο θ εσμό, α πό τη Δούμα μέχρι τα συνδικάτα. Ω σ τό σ ο ο Τρότσκι, λόγω του συμφιλιωτισμού του, ήταν α συνεπής στη πάλη ενάντια στις δυο παρεκκλίσεις και στην πραγματικότητα κα τέλη ξε να συνεργάζεται με εκπρ ο σώ πο υς και των δυο.

Οι μενσεβίκοι μετατοπ ίζο νται δεξιά Κατά τη διάρκεια του 1905, ο Α ξελροντ, ο Π λεχάνοφ και ο Μ αρ ­ τόφ ήταν μοναχικές φ ω νές που υποστήριζαν ότι οι Σ οσιαλδημοκράτες π ρ έπ ει να επ ιδ είξο υν « τα κτ» α πέν α ντι σ τ ο υ ς φ ιλ ελ εύ θ ερ ο υ ς. Τ ώ ρα - 197-

Τόνι Κλιφ όμως, στη διάρκεια τη ς περιόδου τη ς αντίδρασης, η συμμαχία με το φι­ λ ελ εύθ ερο κόμμα, το υς Καντέ, έγινε η βασική πολιτική του μενσεβικισμού. Ο Ραχμέτοφ, ένας α πό το υς εκπ ρ ο σώ π ο υ ς του μενσεβικισμού, έθ εσ ε την εξή ς επιχειρηματολογία υπέρ ενός τέτοιου συνασπισμού: «Για τους Καντέ είναι πολύ ευκολότερο να τα στρίβουν και να συμβιβάζονται όταν βρίσκονται μπροστά σε ένα τοίχο συμπα ­ γούς εχθρ ότη τα ς παρά όταν προσεγγίζονται με μια προσφορά πολιτικής συμμαχίας... Η πίεση της κοινής γνώμης στους Καντέ μπορεί να επιτύχει πολύ περισσότερα (με την αποστολή στη Δ ο ύ­ μα ψηφισμάτων, αιτημάτων, με την οργάνωση συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας, τις δ ια π ρα γμ α τεύσεις ανάμεσα στη ν Εργατική Ομάδα και τους Καντέ) παρά με το άμυαλο, και γΓ αυτό άχρηστο, υβρεολόγιο».14 Ο Νταν, που το 1905 ήταν υπέρμαχος τη ς διαρκούς επανάστασης, ένα χρόνο α ργότερα έγραφ ε τα εξής: «Ο σο διστακτικά, δειλά και τυφλά κι αν είναι τα αστικά κόμμα­ τα ό π ω ς οι Καντέ, στηρίζονται σε τάξεις που ω θούνται από το ιστορικό υπόβαθρο και από πραγματικά συμφέροντα, στο μονο­ πάτι όχι του συμβιβασμού με την παλιά τάξη πραγμάτων, αλλά της οξυμένης πάλης εναντίον της... Η πλειοψηψία των αστικών τάξεων πρέπει να είναι συνοδοιπόροι του προλεταριάτου μέχρι την ανατροπή της απολυταρχίας και συνεπ ώς τα προοδευτικά αστικά κόμματα πρέπει να είναι συνοδοιπόροι της Σοσιαλδημο­ κρατίας».15 Ο Α ξελ ρ ο ν τ δ ή λ ω σ ε σ τ ο Τ έ τα ρ το Σ υνέδριο το υ κό μ μ α το ς, τον Απρίλη-Μ άη 1906: «Στη Ρωσία οι κοινωνικές σχέσεις δεν έχουν ωριμάσει πέραν του σημείου της αστικής επανάστασης: η ιστορία ωθεί όλο και πιο έντονα τους εργάτες και τους επαναστάτες στο δρόμο της αστι­ κής επανάστασης, κάνοντάς τους αθέλητους υπηρέτες της αστι­ κής τάξης, παρά στο δρόμο της κοινωνικής επανάστασης και της προετοιμασίας του προλεταριάτου σε επίπεδο τακτικής και ο ρ ­ γάνωσης για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας».16 Σ το ίδιο πνεύμα ο Α ξελρ οντ υποστήριξε ότι αν πρ οέκυπτε μια σύ­ - 198-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γκρουση ανάμεσα σ το υς «ειδικούς σκ οπ ού ς τη ς σοσιαλδημοκρατίας» και τα ευρύτερα δημοκρατικά αιτήματα τη ς α στικής πρ οόδου, τό τε «το κόμμα θα έ π ρ επ ε να αποκηρύξει τους ...σκ οπ ού ς του».17 Τ ο ν Ο κτώ βρη του 1906 ο Α ξελροντ ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με τον κ α θηγ ητή Βλαντιμίρ Γκ έσ εν, έναν α π ό το υ ς κορυφ αίους Καντέ, σχετικά με τη συνεργασία τω ν δυο κομμάτων, Σ οσιαλδημοκρατώ ν και Καντέ, στις εκλογές για τη Δ εύτερη Δούμα: «Υπάρχουν ενδείξεις ότι σε ορισμένες περιφέρειες οι μενσεβίκοι και οι φ ιλελεύθερ οι συνέπ ηξαν α νεπ ίσημ ες συμμαχίες για τις εκλογές στη Δεύτερη Δούμα... Μ ετά τις εκλογές για τη Δεύτερη Δούμα το Φλεβάρη του 1907, ο Λένιν κατηγόρησε τους μενσεβί­ κους ότι σκόπιμα προχώρησαν σε συνεργασίες με τους φιλελεύ­ θερους στην Πετρούπολη, διασπώντας με αυτό τον τρόπο τις το ­ πικές σοσιαλδημοκρατικές ψήφους, με αντάλλαγμα κάποιες πα­ ραχωρήσεις από τη πλευρά των φιλελεύθερων».1* Ο Μ αρτόφ έκανε κάμποσα βήματα προς τον λικβινταρισμό με την έκκλη σή το υ για ισ ό τη τα δικαιω μάτω ν τω ν νόμιμων και παράνομων κομματικώ ν οργα νώ σεω ν. Σύμφ ω να με την άποψή του, η παράνομη οργάνωση θα είχε ω ς κύριο σ κοπ ό τη στήριξη του νόμιμου κόμματος: «...μια λίγο ως πολύ ομοιογενής και σ ’ ένα βαθμό συγκεντρωτι­ κή συνωμοτική παράνομη οργάνωση έχει νόημα τώρα (και μεγά­ λο νόημα) μόνο στο βαθμό που συμβάλει στο χτίσιμο ενός Σ ο ­ σιαλδημοκρατικού Κόμματος το οποίο εξ ανάγκης θα είναι Χιγότερο ομοιογενές και θα έχει ως βασικά σημεία στήριξής του τις ανοιχτές εργατικές οργανώσεις».19 Ο Λένιν έκανε κριτική σ ’ αυτή την ιδέα γιατί «στην πράξη οδηγεί στην υποταγή του κόμματος στους λικβινταριστές, γιατί ο νόμιμος’ που τάσσεται ενάντια στο παράνομο κόμμα θεωρώντας τον εαυτό του τμήμα αυτού του κόμματος δεν είναι τίποτα άλλο από λικβινταριστής. Η ισότητα ’ ανάμεσα σε έναν παράνομο Σοσιαλδημοκράτη που καταδιώκεται από την αστυνομία με έναν νόμιμο’ που προστατεύεται από την νομιμότητά του και το διαζύγιο που έχει πάρει από το κόμμα, είναι στην πραγματικότητα μια 'ισότητα’ παρόμοια μ’ αυτή ανάμεσα σε έναν - 199-

Τόνι Κλιφ καπιταλιστή και έναν εργάτη... Ο ι παράνομες οργανώσεις είναι αυτές που πρέπει να κρίνουν αν όντως ο νόμιμος’ είναι υπέρ του κόμματος, δηλαδή η "θεωρία της ισότητας’ πρέπει να απορριψτεί χωρίς περιστροφές».” Για τον Μ α ρ τόφ η παράνομη δουλειά θα έπ ρ επ ε να π εριοριστεί στη συγκρότηση ενός στοιχειώ δους μηχανισμού σ ε εφεδρεία, ο οποίος θα ενεργοποιούνταν σ ε περίπτω ση κα τά στα ση ς πλήρους παρανομίας. Α ν τίθ ετα , για το ν Λένιν ο σ το ιχ ειώ δ η ς μηχανισμός ήταν οι ν όμιμες δρ αστη ρ ιότη τες να έχουν ω ς ρόλο τη διεύρυνση του πεδίου δ ρ άσης του παράνομου κόμματος. Ο ι πολιτικές συ νέπ ειες τη ς απομάκρυνσης από τη παράνομη δουλειά θα ήταν σημαντικές. Ή τα ν φυσικά αδύνατο για παράδειγμα να υποστηρίζεις την ανατροπή το υ τσαρισμού σ ε έντυπα που στό χο είχαν να περάσουν τη λογοκρισία. Ο περιορισμός τη ς δρά ­ σ η ς του κόμματος σε νόμιμα πλαίσια, σήμαινε ουσιαστικά την εγκα τά ­ λειψη τη ς πά λης για δημοκρατία. Α υτό θα ήταν το πρ ώ το βήμα για την υποστήριξη μιας πολιτικής που πρ ο σέβ λεπ ε στο βαθμιαίο μ ετασχημα­ τισμό του τσαρικού κ α θ εστώ το ς σε μια συνταγματική μοναρχία, δ η λα ­ δή αυτό που επιθυμούσαν οι Καντέ. Έ να ς τ ρ ό π ο ς να διαλυθεί το παράνομο κόμμα ήταν η α ντικατά στα ­ σή του α πό ένα πλα τύ Εργατικό Συνέδριο. Αυτή η ιδέα ήταν το π νευ­ ματικό τέκνο του Α ξελροντ: «...το εργατικό συνέδριο θα διαδραματίσει το ρόλο μιας προλε­ ταριακής συντακτικής συνέλευσης η οποία θα διαλύσει το παλιό κομματικό μας σύστημα και θα βάλει τα θεμέλια για ένα νέο κομ­ ματικό κα θεστώς στις γραμμές της Σοσιαλδημοκρατίας και των προχωρημένων στρωμάτων του προλεταριάτου. Ένα τέτοιο συνέ­ δριο θα αποτελέσει το μεγαλύτερο θρίαμβο του κόμματός μας».21 Ο Λάριν, το «τρομ ερό παιδί» το υ μενσεβικισμού, υπ οσ τή ρ ιξε την ίδια ιδέα σε μια μπροσούρα με τίτλο «Ένα πλα τύ Εργατικό Κόμμα και ένα Εργατικό Συνέδριο».“ Ένα τέτοιο πλα τύ εργατικό κόμμα, σύμφωνα με το ν Λάριν, θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να σ υ μ π ερ ιλ ά β ει σ τ ις γρ α μ μ ές το υ τις 90 0 .0 0 0 α πό τα 9 εκατομμύρια τω ν προλετά ριω ν τη ς Ρω σίας. Η «τα ­ - 200-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη μπέλα» θα έπ ρ επ ε να κατέβει - τ ο κόμμα δεν θα έπ ρ επ ε να ονομάζεται Σοσιαλδημοκρατικό. Τ ο κόμμα τω ν Σ οσιαλδημοκρατώ ν και το κόμμα των Σ ο σια λεπα να στα τώ ν [Εσέροι Σ τΜ ] θα έπ ρ επ ε να συγχωνευτούν και η νέα οργάνωση θα έπ ρ επ ε να ήταν ένα «ακομμάτιστο κόμμα». Σ το νέο κόμμα οι Σ οσια λδημ οκρά τες κι οι Σ οσια λεπα να στά τες θα έπρ επε να παίζουν ένα ρόλο προπαγανδιστικών ρευμάτων.23 Έν α ς ά λλ ο ς μ ενσεβίκος, ο Ν. Ροσκόψ , πρ ό τειν ε την ίδρυση μιας α νοιχτής, ειρηνικής εργατικής οργάνω σης, «μιας πολιτικής ένω σης για την προστασία των συμφερόντω ν τη ς εργατικής τάξης»: «Σ’ όλα αυτά δεν υπάρχει ούτε υποψία βίας, δεν υπάρχει ούτε μια λέξη, ούτε μια σκέψη για την αναγκαιότητα μιας βίαιης επα­ νάστασης, επειδή στην πραγματικότητα, καμιά τέτοια ανάγκη δεν πρόκειται να προκύψει. Αν ο οποιοσδήποτε, τυφλωμένος από την αντιδραστική του φρενίτιδα αποφάσιζε να κατηγορήσει τα μέλη αυτής τη ς ένωσης ότι επιδιώκουν μια βίαιη επανάσταση, ό λο το βάρος αυτής της ανόητης, αβάσιμης και νομικά σαθρής κατηγορίας θα έπεψτε σ το κεφάλι του κατήγορου!»24 Ο ι φ ω νές υπέρ του εργατικού συνεδρίου ήταν ιδιαίτερα έντονες το καλοκαίρι του 1906, όταν η Π ρώτη Δούμα είχε διαλυθεί και είχαν ξεκι­ νήσει οι πρ ο ετο ιμ α σίες για την εκλογή τη ς Δ εύ τερ η ς Δ ούμ α ς. Ό π ω ς γράψει ο βιογράφος του Α ξελροντ: «Π ρος τα τέλη του 1906 οι μενσεβί­ κοι σε γενικές γραμμές υποστήριζαν το εργατικό συνέδριο αν και υπήρ­ χαν διαφ οροποιήσεις στην έμφαση ανάμεσά τους».25 Ο Τρ ότσκι πήρε μια επαμφ οτερίζουσα στάση σχετικά με το εργατι­ κό συνέδριο. Υ π ο σ τή ρ ιξε την ιδέα α λλά α πέρριψ ε τη φ ραξιονιστική στάση των μενσεβίκων σ το ζήτημα. Σ τις 2 Σ επτέμβρη 1906; σε ένα μα­ κροσκελές, προσω πικό γράμμα στον Α ξελροντ, υποστήριζε ότι πριν γί­ νει οπο ιο δή πο τε βήμα για την οργάνωση του εργατικού συνεδρίου «το κόμμα πρέπει να προχωρήσει σε μια συμφωνία δεσμευτική και για τις δυο πτέρυγες... Ενότητα του κόμματος στη βάση της ενότητας στη ταξική πάλη, ενότητα με κάθε κόστος! Αυτή είναι η θέση μου, δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά... ’Ζήτω το κόμμα!! Και είμαι βαθύτατα πεπεισμένος ότι το χέρι του δασκάλου μας - 201 -

Τόνι Κλιφ ΠΒΑ [Αξελροντ| θα είναι το πρώτο που θα κρατήσει αυτό το λά­ βαρο...» Ο Τ ρότσκι δεν είχε αμφιβολία ό τι ο Α ξελροντ θα έπαιρνε στα χέρια του την οργάνωση του εργατικού συνεδρίου και κάτι τέτοιο «απαιτεί την ικανότητα υπέρβασης τω ν φτηνών υπολογισμών ενός τυπικού επαναστάτη ή κομματικού παράγοντα σ το όνομα τη ς ευρείας αντίληψης των επαναστατικώ ν και κομματικών κα θηκόντω ν»." Σ το Π έμπτο Συνέδριο του κόμματος το 1907, οι μπολσεβίκοι κα τέ­ θεσα ν ένα σχέδιο α πόφ ασης το οποίο πα ρόλο που επιβεβαίωνε το δι­ καίωμα των μελών του κόμματος να συζητούν το ζήτημα του εργατι­ κού συνεδρίου στον κομματικό τύπο, α παγόρευε στα μέλη ή τις οργα ­ νώ σεις του κόμματος να εμπλέκονται σε προπαγανδιστική ή οργανω τι­ κή δουλειά για τη σύγκληση ενός τέτοιου συνεδρίου. Αυτή η πρόταση εξόργισε τον Τ ρ ότσκι, ο οποίο εξα π έλ υσε μια ο ξύτατη επίθεση στους μπολσεβίκους.27 Τ ο 1907 η οργάνωση τω ν μενσεβίκων φ υλλορρόησε. Σύμφωνα με τον Μ αρτόφ : «Σ ’ αυτό το σημείο, οι κομματικές δυνάμεις κατέρρευσαν σαν πύργος α πό τρα πουλόχα ρτα ».1* Το ν Δ εκέμ βρη του 1907 ο Νταν έγραφ ε στον Α ξελροντ ότι: «Δεν υπάρχουν χρήματα, δεν υπάρχουν άν­ θρω π οι [που να ενδιαφέρονται] για κομματική δουλειά... Αυτή τη στιγ­ μή ο μενσεβικισμός απλά δεν υφίσταται ω ς οργανωμένη δύναμη στη Ρωσία».”

Ο Τρότσκι «υπεράνω φραξιών· Α π ό το 1907 μέχρι το 191 4 ο Τ ρ ότσκι είχε υιοθετήσει μια στάση «υπεράνω τω ν φραξιών». Π ότε σψ υροκοπούσε τη μια πλευρά, π ό τε την άλλη. Η μικροσκοπική «μη-φραξιονιστική» φράξιά του τα σσότα ν στο πλευρό των μενσεβίκων στα οργανωτικά ζητήματα και στο πλευρό των μπολσεβίκων όταν γινόταν αντιπαραθέσεις για την πολιτική π ρ ο οπ τι­ κή. - 202 -

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη Το ν Ο κτώ βρη του 1908 ο Τ ρ ότσκι ξεκίνησε την έκδοσή μιας εφ η ­ μερίδας με τίτλο Πράβδα. Κυκλοφ ορούσε άτακτα λ όγω έλλειψ ης χρη­ μάτων. Τ ο πρ ώ το χρόνο τη ς έκδ ο σή ς τη ς κυκλοφ όρησαν μόνο πέν τε φύλλα. Σύμφωνα με τον Τ ρ ότσκι ο σ κ οπ ός της εφημερίδας ήταν η εν ο ­ ποίηση των Σοσιαλδημοκρατώ ν και η απόρριψη τη ς «δικτατορίας των ανθρώ πω ν των επιτροπώ ν»: «Ένα νέο κόμμα γεννιέται κάτω από το σάβανο του παλιού. Τ ο καθήκον μας, το καθήκον όλων των ζωντανών και υγιών στοιχεί­ ων της Σοσιαλδημοκρατίας, είναι να θέσουμε ό λες μας τις δυνά­ μεις στην υπηρεσία αυτού του σκοπού, να διευκολύνουμε τη γέν­ νηση και την ανάπτυξη του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος πά­ νω σ' αυτή την υγιή, προλεταριακή βάση».* Μ ε την «Π ράβδα» του Τ ρ ό τσ κ ι συνεργάστηκαν τό σ ο μενσεβίκοι κεντριστές όσο και υπεραριστεροί «Βπεριοντιστές» -μια ομάδα που είχε διαγράψει το μπολσεβίκικο κόμμα με την ηγεσία του Λένιν. Ο Τρ ότσκι «σκόπευε να α πευθυνθεί στο υς α πλούς εργά τες’ και όχι στα κομματικά στελέχη και να ‘υπηρετεί όχι να καθοδηγεί’ τους α ναγνώ στες του».31 Ο Ν τόϊτσερ σχολιάζει αυτή τη δήλω ση, επισημαίνοντας ότι κάτω από τη διεύθυνση του Τ ρότσκι: «Η απλή γλώσσα της Πράβδα και το γεγονός ότι υποστήριζε την ενότητα του κόμματος, της εξασφάλισε μια κάποια δημοτικό­ τητα όμως δεν της εξασφάλισε μια διαρκή πολιτική επιρροή. Εκεί­ νοι που τάσσονται σαφώς υπέρ μιας φράξιας ή ομάδας συνήθως αναπτύσσουν μια λίγο πολύ περίπλοκη επιχειρηματολογία και απευθύνονται περισσότερο στο μεσαίο ή ανώτερο στελεχικό δυ­ ναμικό του κινήματος παρά στη βάση του. Από την άλλη, εκείνοι, που υποστηρίζουν ότι το κόμμα, παρά τις διαφορές, πρέπει να ενωθεί, διαθέτουν ένα απλό επιχείρημα εύκολο στην εξήγηση και ελκ υστικό , ό π ω ς κι ο Τ ρ ότσκι στη συγκεκριμένη περ ίπ τω σ η. Ο μω ς, συχνά αυτή η επιρροή είναι επιφανειακή. Οι αντίπαλοί τους που κερδίζουν στην δική τους πλευρά τα στελέχη του κόμ­ ματος πάνω σε μια πιο δουλεμένη θέση, το πιθανότερο είναι ότι αργά ή γρήγορα θα κερδίσουν και τη βάση: τα στελέχη μεταφέ­ ρουν την επιχειρηματολογία, σε πιο απλουστευμένη μορφή προς - 203-

Τόνι Κλιφ τα κάτω, προς τη βάση. Οι εκκλήσεις του Τρότσκι για την ενότη­ τα των σοσια λιστώ ν προς στιγμή κέρδισαν την επιδοκιμασία πολλών... Ο μω ς, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που επιδοκίμαζαν τις εκκλήσεις για ενότητα σύντομα θα τις αγνοούσαν και θα ακολου­ θούσαν τη μια ή την άλλη φράξια, αφήνοντας τον κήρυκα της ενότητας απομονωμένο. Επίσης, στην λαϊκή εκφορά του Τρότσκι, στην έμφαση που έδινε στις α πλές κουβέντες' ’, στην υπόσχεσή του να ‘υπηρετεί και όχι να καθοδηγεί’ μπορούσε κάποιος να δια­ κρίνει ένα ίχνος δημαγωγίας, γιατί ο πολιτικός, ιδιαίτερα ο επανα­ στάτης πολιτικός, υπηρετεί καλύτερα όσους τον ακούν καθοδη­ γώντας τους».31 Η Π ράβδα το υ Τ ρ ό τσ κ ι γραφ όταν σχεδόν εξο λο κλή ρο υ α πό μια μικρή ομάδα λ αμ π ρ ώ ν δ η μ οσ ιο γρ άφ ω ν - τ ο ν Τ ρ ό τσ κ ι, το ν Α ν το λ φ Γιόφε, τον Ντάβιντ Ριαζάνοφ και άλλους. Ό π ω ς έγραψε ο Λένιν: «Η ερ ­ γατική εφημερίδα του Τ ρ ότσκι είναι μια εφημερίδα για τους εργά τες, αφού σ ’ αυτή δεν βρίσκει κανείς ούτε ίχνος εργατικής πρω τοβουλίας ή την ο ποια δή ποτε σύνδεση με εργατικές οργανώ σεις».11 Ο Τ ρ ότσκι δεν ήταν ο μοναδικός συμφιλιωτής στη ρώσικη Σ οσια λ­ δημοκρατία, κάθε άλλο. Σ ε μια περίοδο που το κόμμα είχε γίνει κυριο­ λεκτικά κομμάτια, πολλά μέλη του καλούσαν απλά σε ενότητα ανάμε­ σα σ το υς μπολσεβίκους και το υς μενσεβίκους και τον τερματισμό κάθε φ ρα ξιονιστικής διαμάχης. Ο Λένιν είχε αρχίσει να χάνει υπ οστήριξη ακόμα και στο εσω τερικό τη ς φράξιάς του, αφού πολλοί γνω στοί μπολ­ σεβ ίκοι υπ οστή ρ ιζα ν την εν οπ οίησ η το υ κό μ μα το ς. Σ τις τά ξεις τω ν συμφιλιωτών ήταν και π ο λλοί που είχαν εκλεγεί τακτικά ή αναπληρω ­ ματικά μέλη τη ς Κεντρικής Ε πιτροπής του κόμματος σ το Π έμ πτο Σ υ­ νέδριο, ό π ω ς ο A I Ρίκοφ, ο Β Π Νόγκιν, ο I Φ Ν τουμπροβίνσκι, ο Σ A Λοζόψσκι και ο Γ I Σ οκόλνικοφ.34 Υ π ό α υτές τις συνθήκες οι μενσεβίκοι ηγέτες κατάφεραν να συγκαλέσουν, στις αρχές του Γενάρη 1910, μια ολομέλεια τη ς Κεντρικής Επι­ τρ ο πή ς του κόμματος σ το Παρίσι. Ο Λένιν, που ήταν α ν τίθετος σ τη σύ­ γκληση τη ς ολομέλειας, σε αυτή την περίπ τω ση βρέθηκε να μειοψηφεί όχι μόνο γενικά μέσα στο κόμμα, αλλά και στην ίδια του τη φράξια. Ο - 204-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη μόνος γ ν ω σ τ ό ς μ π ο λ σ εβ ίκ ο ς π ου το ν υ π ο σ τή ρ ιξε ήταν ο Ζινόβιεφ . (Α πό κείνη τη στιγμή και πέρα ο Ζινόβιεφ θα γινόταν ο σ τενό τερ ο ς σ υ ­ νεργάτης του Λένιν, ο οποίος τον εμπιστευόταν πλήρω ς, μέχρι που τα γεγονότα του 1917 έθεσα ν σ ε μεγάλη δοκιμασία αυτή την εμ πιστοσ ύ­ νη). Επί τρεις α τελ είω τες βδομάδες ο Λένιν σψ υροκοπήθηκε α πό ό λες τις πλευρές. Αναγκάστηκε να συναινέσει στο σταμάτημα τη ς έκδοση ς του «Π ρολετάρι» - τ η ς εφημερίδας τη ς φράξιάς του- και στην έκδοση μιας κοινής εφημερίδας με τους μενσεβίκους τη ς «Σοτσιαλντεμοκράτ». Στη συντακτική τη ς επιτροπ ή θα συμμετείχαν δυο μπολσεβίκοι, ο Λ έ­ νιν κι ο Ζινόβιεφ, στο πλάι δυο μενσεβίκων, του Μ αρτόφ και του Νταν, και το πέμπ το μέλος θα ήταν ο Βάρσκι ω ς εκπ ρ ό σω π ο ς τη ς πολωνικής σοσιαλδημοκρατίας. Η «Π ράβδα» τη ς Βιέννης του Τ ρ ότσκι ανακηρύχτηκε επίσημο όργανο του κόμματος (ο Κάμενεφ πήρε εντολή να πάει εκεί και να βοηθήσει στη ν έκδοσή της) και η Κεντρική Επιτροπή επ ι­ φ ορτίστηκε να τη ς εξασφ αλίσει οικονομική στήριξη. Σαν να μην έφ τα ­ ναν όλα αυτά, ή ρθε και η προσβολή, αφού η ολομέλεια αν και καταδί­ κασε φραστικά τους λικβινταριστές, το υς κά λεσε να συμμετέχουν στις κομματικές διαδικασίες και να ορίσουν τρεις εκπρ ο σώ πο υς τους στην παράνομη Κεντρική Επιτροπή. Ο Τρ ότσκι το τράβηξε τόσο πολύ ώ σ τε να χαιρετίσει τα α π ο τελ έ­ σματα τη ς Ο λομέλεια ς του Παρισιού ω ς «τον μεγαλύτερο θρίαμβο της ρώσικης Σοσιαλδημοκρατίας στην ιστορία τη ς».15 Ω σ τ ό σ ο η «ενότητα » δεν « π ερ π ά τησ ε» π ο τέ, όχι τό σ ο λόγ ω της αδιαλλαξίας των μπολσεβίκων ό σο επειδή οι μενσεβίκοι δεν ήταν έτο ι­ μοι να υλ ο π ο ιή σο υν τις δ εσ μ εύ σ εις το υς. Η Ο λ ο μ έλ εια το υ Γενάρη 1910 υποχρέωνε το υς μεν μπολσεβίκους να διακόψουν την οποιαδήποτε επαφή με το υς μ ποϋκοτιστές, το υς δ ε μενσεβίκους να κόψουν κάθε σχέση με το υς λικβιντα ριστές. Για τον Λένιν η υλοποίηση α υτή ς τη ς εντολή ς ήταν κάτι εύκολο, αφού ήδη είχε επιτύχει τη διαγραφή από το μπολσεβίκικο σ τρ α τόπ εδ ο του Μ πογκντάνοφ, του Λουνατσάρσκι και των υπόλοιπων μποϋκοτιστώ ν. Ω σ τό σ ο , οι μενσεβίκοι ήταν ανήμποροι - 205 -

Τόνι Κλιφ να εκπληρώ σουν τις δικές το υς υποχρεώσεις. Ο ι λικβινταριστές είχαν μεγάλη επιρροή στις γραμμές τους. Αν οι μενσεβίκοι το υς εξεδίωκαν, η ψράξιά το υς θα διαλυόταν ολοκληρω τικά και μ’ αυτό τον τρ ό π ο θα δι­ ευκόλυναν την επικράτηση τω ν μπολσεβίκων σ το κίνημα. Λίγο αργό­ τερα, ο Μ αρτόφ θα έκανε σα φ ές ότι οι μενσεβίκοι δεν σκόπευαν ποτέ να εφαρμόσουν στη πράξη όσα υποσχέθηκαν και ότι είχαν συμφωνήσει στην «ενότητα» μόνο και μόνο επειδή ήταν πολύ αδύναμοι για να δια­ κινδυνέψουν μια άμεση ρήξη.34 Τ ο τελειω τικό χτύπημα σ τ ο όλο σχήμα ή ρθε όταν οι τρ εις λικβιντα ριστές που είχαν οριστεί να συμμετέχουν στην Κεντρική Επιτροπή - Π Λ Γκάρβι, I A Ισουψ και Κ Μ Ερμολάεψ- αρνήθηκαν απερίφραστα ο π ο ια δ ή π ο τε σχ έσ η με την πα ρ ά νομ η οργά ν ω ση και δ ή λ ω σ α ν την εχ θ ρ ό τη τά το υ ς ακόμα και σ τη ν έννοια μιας Κ εν τρ ική ς Ε π ιτρ ο π ή ς. Ό τα ν οι «συμψιλιωτιστές» μπολσεβίκοι, που πλειοψ ηφούσαν στη Ρω ­ σία, πρότειναν περα ιτέρω δια πραγματεύσεις με ά λλους η γέτες των λικβινταριστών, ο Λένιν απλά το υς αγνόησε. Ό τα ν ο Μ αρτόφ κι ο Νταν προσπ άθησα ν να περάσουν την άποψή τους στη «Σ οτσιαλντεμοκράτ», την εφημερίδα που εκδίδανε α πό κοινού με το υς μπολσεβίκους, απέτυχαν. (Στη Συντακτική Επιτροπή ο Βάρσκι ψήφισε μαζί με τον Λένιν και τον Ζινόβιεψ). Τ ο ν Αύγουστο του 1910 ο Κάμενεφ παραιτήθηκε α π ό τη θέση του εκπ ρ ο σώ π ο υ τη ς ΚΕ στη ν «Π ράβδα». Α π ό κει και πέρα η «Π ράβδα» έγινε το όργανο των συμφιλιωτών, τη ς ομάδας «Β πέρεντ» και μιας σει­ ράς άλλων μενσεβίκων. Ο συμψιλιωτισμός μ ετέτρεψ ε τον Τ ρ ότσκι σ ε αιχμάλωτο των μεν­ σεβίκων. Ό π ω ς είχε γράψει ο Μ αρ τόφ σε μια επιστολή του στον Α ξελροντ: «Τ ο υ απάντησα [του Τρότσκι] με μια επιστολή περ ισ σό τερ ο ειρω ­ νική παρά θυμω μένη.... Τ ο υ έγραψα ότι δεν μπορεί να ξεφ ύγει α πό μας και το υς λικβινταριστές, γιατί α υτό που τον κάνει να υπερασπίζεται το δικαίωμα των λικβινταριστών να παραμείνουν στο κόμμα, δεν είναι η - 206-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη μεγαλοψυχία το υ... αλλά αντίθετα, η σω σ τή εκτίμηση ότι ο Λένιν θέλει να καταβροχθίσει ό λους τους α νεξάρτητους ανθρώ πους, ανάμεσά το υς και τον Τ ρ ότσκι, μαζί με τους λικβινταριστές».37 «Η λογική τω ν περιστάσεω ν» έγραψε ο Μ αρτόψ σ ε κάποια άλλη στιγμή «..εξαναγκάζει τον Τρότσκι να ακολουθεί το μενσεβίκικο δρό­ μο, παρά τις συγκροτημένες εκκλήσεις για κάποιου είδους σύν­ θεση' του μενσεβικισμού με τον μπολσεβικισμό.,.Ό χι μόνο βρέθη­ κε στο στρατόπεδο των λικβινταριστών, αλλά είναι και αναγκα­ σμένος να υιοθετεί την πιο εριστική στάση τους απέναντι στον Λένιν».3* Μ ε άλλα λόγια, οι η γ έτες τω ν μενσεβίκων ήταν αποφασισμένοι να φέρουν μέχρι τέλ ο υ ς τ ο σχίσμα στο κόμμα, ό π ω ς ακριβώς κι ο Λένιν, αν και για λόγους τα κτικής δημόσια υποκρίνονταν ότι επεδίωκαν το αντί­ θετο . Ο Λένιν κα λούσε ανοιχτά σε ρήξη με τους μενσεβίκους. Οι μενσε­ βίκοι η γ έτες χρησιμοποιούσαν την συμφιλιω τική στά ση το υ Τ ρ ότσκι για να ρίξουν την ευθύνη για τη διάσπαση αποκλειστικά στον Λένιν. Στην πράξη, ο Τ ρ ότσκι εξα πέλυε το υς κεραυνούς του σχεδόν α ποκλει­ στικά στο ν Λένιν, επειδή ο τελ ευτα ίος, σ ’ α ντίθεση με το υ ς μενσεβί­ κους, ήταν εμψατικά αντίθετος στην ιδέα της ενότητα ς των μπολσεβί­ κων με τους μενσεβίκους. Σ τις 26 Νοέμβρη 1910 ο Τ ρ ότσκι κυκλοφ όρησε μια προκήρυξη με την οποία καλούσε ό λες τις φράξιες του Σ Δ Ε Κ Ρ να ενωθούν. Έκανε έκ­ κληση για: «...αρμονική εργασία που θα επιτελούν από κοινού όλα τα τμή­ ματα του Κόμματος - οι «Γκόλος». οι «Πλεχανοψικοί», οι «Λενινιστές», οι «Βπεριοντιστές» και οι ανένταχτοι. Τ ο κόμμα, πνευμα­ τικά έχει ήδη ξεπεράσει τη νηπιακή του περίοδο και είναι πια και­ ρός όλα τα μέλη του να νιώσουν και να συμπεριψερθούν ο χ επα ­ ναστάτες Σοσιαλδημοκράτες, ως κομματικοί πατριώτες κι όχι ως μέλη φραξιών. Αυτή η συνεργασία πρέπει να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια του κόμματος ως ενιαίου συνόλου κι όχι μέσω φρα­ ξιονιστικών σωμάτων».39 - 207 -

Τόνι Κλιφ «Ο ι ιστορικές μας φράξιες, ο μπολσεβικισμός κι ο μενσεβικισμός, στη ν πρ οέλευσή το υς α ποτελούν καθαρά διανοητικά κα τα σκευά σμ α ­ τα» έγραψε ο Τ ρ ότσκι στη μενσεβίκικη εφημερίδα Λ ο υ χ ." Σ ’ αντίθεση με τον Λένιν, ο ο ποίος αντιμετώ πιζε τη φραξιονιστική πάλη στο εσ ω τ ε ­ ρικό το υ Σ Δ Ε Κ Ρ ω ς το προϊόν ανατιθέμ ενω ν ταξικών πιέσεων, ο Τ ρ ότσκι την αντιμετώπιζε απλά ω ς τον αγώνα τη ς διανόησης «για επιρροή σ το ανώριμο προλεταριάτο». Ο Λένιν, αντίθετα, υποστήριζε ότι ακόμα «κι αν δεν υπήρχε διανόηση, οι εργά τες δεν θα μπορούσαν να υπεκφύγουν το ζήτημα το υ αν θα α κο λο υθ ή σο υν το υ ς φ ιλ ελ εύ θ ερ ο υ ς ή θα οδηγούσαν την αγροτιά ενάντια σ το υς φ ιλελεύθερους».41 Τ ο ν Γενάρη του 1912 ο Λένιν συ γ κά λεσ ε μια κομματική συνδιά­ σκεψη στην Πράγα και εν τέλει, αφού αρνήθηκε να προσκα λέσει το υς μ ενσεβ ίκους, π ρ ο κά λεσ ε και τη τυπική δ ιά σπα ση το υ κόμ μ α τος. Ω ς απάντηση, ο Τ ρ ότσκι έπ εισε τους μενσεβίκους που είχαν σχέση με την οργανω τική επιτρ οπ ή , να συγκα λέσουν μια σοσιαλδημοκρατική συ ν­ διάσκεψη στη Βιέννη τον Α ύγουστο του 1912. Ο ι μπολσεβίκοι αρνήθηκαν να πάρουν μέρος. Ο ι μενσεβίκοι, οι «β π ερ ιο ν τιστές» , η εβραϊκή Μ πουντ και η ομάδα του Τ ρ ότσκι συνασπίστηκαν σε αυτό που ονομά­ στη κε το «Μ π λ οκ του Αυγούστου». Ο Τ ρ ότσκι περίμενε ότι η άνοδος τω ν επαναστατικώ ν δια θέσεω ν που άρχιζε εκείνη την περίοδο στη Ρωσία θα έσπρω χνε, ό πω ς το 1905, το υς μενσεβίκους προς τα αριστερά, κάνοντας δυνατή μια συμφιλίωση με το ν μ π ο λ σεβ ικ ισ μ ό. Ω σ τ ό σ ο , το 1 9 1 2 το χά σμ α α ν άμ εσ α σ τ ο υ ς μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους ήταν πια πολύ βαθύ. Ο ι μ πολσεβ ί­ κοι είχαν ατσα λω θεί στη διάρκεια τη ς περιόδου τη ς αντίδρασης ενώ οι μενσεβίκοι είχαν γίνει μια χαλαρή συμμαχία διασπαρμένων ομάδων. Οι μενσεβίκοι ηγέτες συμμετείχαν σ το Μ πλοκ του Αυγούστου δίχω ς αυ­ τα π ά τες περί ενότητα ς με τους μπολσεβίκους. Η ένταξή το υς ήταν ένα τέχνασμα για να ρίξουν στο υ ς μ πολσεβ ίκους το φταίξιμο για τη διά­ σπαση. Τ ο Μ πλ οκ του Α υγούστου άρχισε να αποσυντίθεται από τη στιγμή που συ γκρο τήθη κε. Ο Ριαζάνοψ, ο συνερ γά τη ς του Τ ρ ότσκι π ου δεν

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη ανήκε ο ύ τε στη φράξια τω ν μπολσεβίκων ο ύ τε τω ν μενσεβίκων, εξη ­ γούσε στο ν Κάουτσκι ότι: «Α υτό που κρατάει ενωμένους τους μενσεβί­ κους, το υς μπουντιστές και τον Τ ρ ότσκι δεν είναι τίποτα περισσότερο από το προσω πικό μίσος γι* αυτόν τον μπαγαπόντη τον Λένιν». Μια τέτοια συγκολλητική ουσία ήταν α πο λύτω ς ανεπαρκής για να διατηρή­ σει μια συμμαχία τό σ ο ετερ όκ λη τω ν ομάδων. Φ τά νο ν τα ς πια ο Φ λ εβ ά ­ ρης του 1913, ο Τ ρ ότσκι εξα πέλυε σκλη ρ ές επιθέσ εις στη «Λουχ» την εφ η μ ερ ίδ α π ο υ είχ ε α π ο φ α σ ίσ ει να εκ δ ώ σ ε ι σ τ η ν Π ετρ ο ύ π ο λ η το «Μ π λ οκ του Α υγούστου». Αντί σε αυτή να εκπρ οσω πούνται ό λ ες οι απόψεις, η «Λουχ» έκφραζε αποκλειστικά και μόνο τη γραμμή των λικβινταριστών. Επιπλέον κατηγόρησε τη συντακτική τη ς επιτροπ ή ότι δεν δημοσίευε τα άρθρα του και δεν μπήκε καν στον κόπο να απαντή­ σει στις διαμαρτυρίες του. Π αρακάλεσε τον Α ξελροντ να χρησιμοποιή­ σει το κύρος του ώ στε να πείσει το υς λικβινταριστές τη ς Π ετρούπολης να διορθώ σουν το υς τρ ό πο υς τους. Διαφορετικά θα αναγκαζόταν να κόψει το υς δεσμούς του με εκείνους «που υφάρπαξαν τη συνδιάσκεψη του Αυγούστου». Θ α του ήταν ιδιαιτέρω ς οδυνηρό να μην βρίσκεται στο ίδιο στρ α τόπ εδ ο με τον Α ξελροντ «όμως, δεν μπορώ να αποδώ σω στον εα υτό μου με κανένα τρ ό πο απιστία απέναντι σ το υς συμμάχους μου».42 Τ ο «Μ πλοκ του Αυγούστου» είχε διαλυθεί σχεδόν ολοκληρω τικά το καλοκαίρι του 1913.

Η ά ν ο δ ο ς τω ν μπολσεβίκων 1 9 1 2 -1 9 1 4 Τ ο 1 9 I I η εργατική τάξη τη ς Ρωσίας άρχισε να περνάει σταδιακά στην επίθεση. Τ ο κίνημα πήρε μια τεράστια ώ θηση ύστερα α πό τη βάρ­ βαρη σφαγή των εργατώ ν στα χρυσωρυχεία του [ποταμού] Λένα στις 4 Σεπτέμβρη 1912. Εξι χιλιάδες εργά τες είχαν κατέβει σ ε απεργία σε εκεί­ να τα χρυσωρυχεία που βρίσκονταν σε μια περιοχή της «τάϊγκα» 2.0 0 0 χιλιόμετρα μακριά από τον σιβηρικό σιδηρόδρομο. Έ να ς αξιωματικός έδω σε εντολή στη χωροφυλακή να ανοίξει πυρ και 5 0 0 ά οπλοι εργά τες - 209-

Τόνι Κλιφ έ π εσ α ν νεκροί ή βαριά τραυματισμένοι. Κύματα απεργιώ ν σάρω σαν όλη τη χώρα. Η αναζωογόνηση του εργατικού κινήματος συνεχίστηκε μέχρι την κήρυξη του Π ρώ του Π αγκοσμίου Π ολέμου το 1914. Σ ’ α υτές τις σ υνθήκες οι μπολσεβίκοι είδαν την επιρροή το υς να μ ε­ γαλώνει. Σ τις εκλογ ές που έγιναν σε μια σειρά νόμιμες εργατικές οργα ­ ν ώ σεις οι υποψήφιοι που στήριξαν επικράτησαν των υποψηφίων που στήριξαν οι μενσεβίκοι. Σ τις εκλογ ές που έγιναν στις 21 Απρίλη 1913 για την εκλογή εκ τελ εστική ς επ ιτρ οπ ή ς σ το συνδικάτο μ ετά λλου της Π ετρούπολης, οι υποψήφιοι του ψ ηφοδελτίου τη ς «Π ράβδα» (τη ς εφ η­ μερίδας του Λένιν, στμ] -δηλαδή οι υπ οσ τη ρ ικτές των μπολσεβίκωνκέρδισαν τις 10 από τις 14 έδρες. Σ τις 2 2 Α υγούστου έγινε μια γενική συνέλευση για την επανεκλογή τη ς ίδιας εκτελεστική ς, στην οποία συμ­ μετείχαν π ερισσότεροι α πό 3 .0 0 0 εργά τες μετάλλου. Τ ο μπολσεβίκικο ψ ηφοδέλτιο κέρδισε τη συντριπτική πλειοψηφία, των μενσεβίκων πήρε μόλις 150 ψήφους. Τ ο ν Ιούνη του 1914 ο Λένιν α νέφερε ότι α πό τα 14 συνδικάτα της Π ετρούπολης οι μπολσεβίκοι πλειοψ ηφούσαν στα δέκα, οι μενσεβίκοι στα τρία και σε ένα είχαν ίσο αριθμό αντιπροσώπω ν. Α πό τα 13 συνδι­ κάτα σ τη Μ όσχα, οι μ π ολσεβ ίκοι πλειοψ ηφούσα ν στα δ έκα και στα υπόλοιπα τρία δεν υπήρχε σα φ ή ς πλειοψηφία, ω στόσ ο έκλιναν προς τους μπολσεβίκους. Στη Μ όσχα οι ναρόντνικοι ή οι λικβινταριστές δεν έλεγχαν ο ύτε ένα συνδικάτο.43 Σ τις εκλ ογές για τη Τ έτα ρ τη Δούμα το 1912, οι μπολσεβίκοι έβγα­ λαν έξι β ουλευτές και οι μενσεβίκοι εψτά. Ό μ ω ς κι οι έξι μπολσεβίκοι προέρχονταν από τις εργατικές συνοικίες των μεγάλων πόλεων, ενώ οι μενσεβίκοι α πό μ εσο α στικές εκλογικές περιφ έρειες. Σ τα εφ τά «γκουμπέρνια» [κυβερνεία, δ ιο ικητικ ές - γ εω γ ρα φ ικ ές περ ιφ έρ ειες, Σ τΜ ] που ανέδειξαν μενσεβίκους βουλευτές υπήρχαν συνολικά 136.000 βιο­ μηχανικοί ερ γά τες. Σ τα έξι που ανέδειξαν μ πο λσεβ ίκ ου ς, το σύ νολο των βιομηχανικών εργατώ ν ήταν 1.144.000. Μ ε άλλα λόγια, οι μενσεβί­ κοι είχαν την υπ οστήριξη του 11,8% τω ν εργα τώ ν εκλ εκτό ρω ν και οι μπολσεβίκοι του 88,2%.** - 210-

Τρότσκι 1 8 79-1917 Προς τον Οκτώβρη Ο ι εφ ημερ ίδες των μπολσεβίκων, επίσης, είχαν πο λύ μεγαλύτερη επιρροή μέσα στην εργατική τάξη α πό ότι οι εφ ημερίδες των μ ενσεβί­ κων. Σ τις 22 Απρίλη του 1912 στην Π ετρούπολη ξεκίνησε να κυκλοφ ο­ ρεί μια μπολσεβίκικη εφημερίδα, η «Π ράβδα» (Α λήθεια ). Ο Τ ρ ότσκι κατάγγειλε την «κλοπή» και την «υφαρπαγή» του ονόμα τος «από τον κύκλο τα συμφέροντα του οποίου έρχονται σε αντίθεση με τα ζωτικά συμφέροντα του κόμματος, του κύκλου που ζει και αναπτύσσεται μόνο μέσω του χ άους και τη ς σ ύ γ χ υση ς»." Ο Λένιν δεν έκανε πίσω. Η Π ράβδα του Λένιν α π έκτη σ ε πολύ μεγαλύτερη επιρροή στο υς εργά τες α π’ ότι η «Λουχ» τω ν μενσεβίκων και έφ τα σε στην εντυπ ω σια ­ κή κυκλοφορία, 4 0 .0 0 0 με 6 0 .0 0 0 φύλλα. Κατά τη διάρκεια του 1913, η «Π ράβδα» έλα β ε 2.181 ο ικονομ ικές εισ φ ορ ές α π ό εργα τικές ομ ά δ ες ενώ η «Λουχ» 661. Ο ι μενσεβίκοι που είχαν παραμελήσει τη παράνομη δουλειά, έβ λ ε­ παν τώρα το υς εα υτούς τους να αγκομαχούν πίσω από το υς μπολσεβί­ κους που είχαν καβαλήσει τη παλίρροια του εργατικού κινήματος και κυριαρχούσαν σ τις νόμιμες οργανώ σεις. Ο ι μενσεβίκοι είχαν η ττηθεί στο δικό το υς γήπεδο. Υ ποβαθμίζοντας τις παράνομες οργανώσεις, εί­ χαν προσφ έρει σ το υς μπολσεβίκους το μοναδικό πλεονέκτημα να κά­ νουν προπαγάνδα και να στρατολογούν εργά τες που αναζητούσαν μια σαφή, αιχμηρή, επαναστατική πολιτική.

Π ολεμικός Α ντα π ο κ ρ ιτή ς Ο Τ ρότσκι, α πομονω μένος σ τ ο ρώσικο σοσια λιστικό κίνημα, τον Σ επτέμβρη του 1912 α ποδέχτηκε τη προσφ ορά της φ ιλελεύθερ ης εφ η­ μερίδας Kievskaia Mysl να πάει ω ς πολεμικός α νταποκριτής στα Β α λ­ κάνια, όπο υ πύκνωναν τα σύννεφα του πολέμου. Ο Τ ρ ό τσ κ ι γράφει στην αυτοβιογραφία του: «Η πρόταση ήρθε τη κατάλληλη στιγμή για ένα ακόμα λόγο, το Μ πλοκ του Αυγούστου είχε αποδειχτεί μια αποτυχία. Ένιωθα ότι πρέπει να απομακρυνθώ, έστω και για ένα μικρό χρονικό διάστη­ -211 -

Τόνι Κλιφ μα, από τις συγκρούσεις των Ρώσων εμιγκρέδων. Οι λιγοστοί μή­ νες που πέρασα στα Βαλκάνια ήτανε μήνες πολέμου και με δίδα­ ξαν πολλά».44 Ο Τ ρ ότσκι έφυγε α πό τη Βιέννη στις α ρχές του Ο κτώ βρη, τις μέρες που ξεσπ ο ύ σε ο Π ρώ τος Βαλκανικός Π όλεμ ος κατά τον οποίο Σέρβοι, Βούλγαροι, Μ αυροβούνιοι και Ελληνες πολέμησαν ενάντια στην το υρ ­ κική αυτοκρατορία. Μ ετά από μια εκστρατεία έξι βδομάδων οι Τ ο ύ ρ ­ κοι είχαν α πω θη θεί ο υσιαστικά στις πύ λες τη ς Κωνσταντινούπολης. Ο Τρ ότσκι ήταν α ντίπαλος του σοβινισμού σε κάθε μορφή του και κατήγγειλε τις α κρ ότητες που διέπραξαν οι Βούλγαροι εις βάρος τω ν Τούρκων. Κάμποσα χρόνια πριν, στις 3 Γενάρη 1909, είχε γράψει για την κατά στα ση στα Βαλκάνια: «Οι μεθοδεύσεις των καπιταλιστικών δυνάμεων διαπλέκονται με τις ίντριγκες των βαλκανικών δυναστειών. Αν αυτή η κατάστα­ ση συνεχιστεί η Βαλκανική θα μετατραπεί σε Κουτί της Πανδώ­ ρας... Μ όνο ένα ενιαίο κράτος όλων των βαλκανικών εθνοτήτων, ορ­ γανωμένο σε μια ομοσπονδιακή, δημοκρατική βάση, στο πρότυ­ πο της Ελβετίας ή των ΗΠΑ μπορεί να φέρει την ειρήνη στο εσω ­ τερικό των Βαλκανίων και να δημιουργήσει τις συνθήκες για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των παραγωγικών τους δυνάμεων».47 Ό μ ω ς, ό π ω ς εξη γ ού σε ο Τ ρ ότσκι στη «Π ράβδα» τη ς Βιέννης, μια τέτοια δημοκρατία δεν μπορούσε να την εγκαθιδρύσει η αστική τάξη: «Η κρατική ενότητα της Βαλκανικής Χ ερσονήσου μπορεί να πραγματοποιηθεί με δυο δρόμους: είτε από τα πάνω, με την επ έ­ κταση ενός βαλκανικού κράτους, όποιου αποδειχτεί ισχυρότερο, εις βάρος των πιο αδύνατων: αυτός είναι ο δρόμος των πολέμων της εξολόθρευσης και της καταπίεσης των πιο αδύνατων εθνών, ο δρόμος που ενισχύει τις μοναρχίες και το μιλιταρισμό. Είτε α πό τα κάτω, μέσω της ένωσης των ίδιων των λαών: αυτός είναι ο δρόμος της επανάστασης, ο δρόμος που οδηγεί στην ανατροπή των βαλ­ κανικών δυναστειών ξεδιπλώνοντας το λάβαρο της Ο μοσπονδια­ κής Δημοκρατίας των Βαλκανίων...» Ο Τ ρ ό τσ κ ι εφ άρμοζε τη θεω ρία του τη ς Διαρκούς Επα νά στασης - 212 -

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη στα Βαλκάνια: «Η βαλκανική αστική τά ξη , ό π ω ς σε ό λ ε ς τις χ ώ ρ ες που έχουνε μπει α ργοπορημένα σ το δρόμο τη ς κα πιτα λιστικής α νάπ τυξης, είναι πολιτικά στείρα, δειλή, χωρίς τα λέντο και ποτισμένη μέχρι το μεδούλι από το σοβινισμό. Η εν οπ οίησ η τω ν Βαλκανίων είναι εν τελ ώ ς πέρα από τις δυνάμεις της. Οι αγροτικές μάζες είναι τόσο διασκορπισμένες, αδαείς και αδιάφ ορες για την πολιτική, για να περιμένει κάποιος μια πολιτική πρωτοβουλία εκ μέρους τους. Κατά συνέπεια, το καθήκον της δημιουργίας κανονικών συνθηκώ ν εθνικής και κρατικής ύπαρξης στα Βαλκάνια πέφτει, με όλο το ιστορικό του βάρος, στο υς ώμους του βαλ­ κανικού προλεταριάτου».4* Τώ ρ α , ό μ ω ς, το Κ ουτί τη ς Π α νδώ ρα ς είχε α νοίξει κι ο Τ ρ ό τσ κ ι έβ λεπ ε κα τα π ρόσω π ο τη σκοτεινή φρίκη του πολέμου. Περιγράφει τις π ρ ώ τες εντυπ ώ σεις του από τον πόλεμο: «μια α ίσθη ση... ανημποριάς μπροστά στην ιστορική μοίρα και ...οδύνης για α υτές τις ανθρώπινες ορδές που τις ο δηγούσαν στην καταστροφ ή».4’ «Να πως είναι η πραγματικότητα όταν κοιτάς από κοντά. Κρέ­ ας που σαπίζει, ανθρώπινη σάρκα και η σάρκα των υποζυγίων, χωριά έχουν γίνει πύρινες στήλες, άνδρες που εξοντώνουν «άτο­ μα όχι νεαρότερα των 12 ετών», όλοι αποκτηνώνονται, χάνουν την ανθρωπιά τους. Ο πόλεμος αποκαλύπτει το πραγματικό του πρόσωπο, είναι, πρώτα και κύρια, ένα αποκρουστικό πράγμα που το βλέπεις αν σηκώ σεις έστω και μια γωνία της κουρτίνας που κρέμεται εμπρός από τις πράξεις πολεμικής ανδρείας».30 Πίσω από το προσω πείο του πολιτισμού προβάλει η βαρβαρότητα: «Η χαοτική μάζα των υλικών αποκτημάτων, των συνηθειών, εθίμων και προκαταλήψ εων την οποία ονομάζουμε πολιτισμό μάς υπνωτίζει όλους και γεννά τη ψεύτικη πεποίθηση ότι η αν­ θρώπινη πρόοδος έχει κατακτήσει τα βασικά -κ α ι μετά έρχεται ο πόλεμος αποκαλύπτοντας ότι ακόμα δεν έχουμε σηκωθεί από τα τέσσερα της βαρβαρικής περιόδου της ιστορίας μας».31 Αυτή η α ίσθηση τη ς τρα γω δία ς χαρακτηρίζει ό λ ες τις π ο λεμ ικές - 213-

Τόνι Κλιφ ανταποκρίσεις του Τρότσκι. Κάθε μια είναι ένα σοβαρό δοκίμιο, α ξιο­ θ α ύμα στο για τις π λη ροφ ορίες που δίνει, τις έν το νες περ ιγρ α φ ές και τον ζωντανό τρόπο γραφής -κ α ι στη καρδιά του κάθε άρθρου βρίσκο­ νται οι κοινωνικές συγκρούσεις στα έθνη που συμμετέχουν στον π ό λ ε­ μο. Μ ερικά παραδείγματα διαλεγμένα στη τύχη: «Έχει γραφτεί ότι ο λαός της Βουλγαρίας ή θελε τον πόλεμο, τον απαίτησε. Σ ’ αυτό τον ισχυρισμό επέμεναν ιδιαίτερα κάποιοι Ρώσοι δημοσιογράφοι οι οποίοι πήραν τη πληροφόρησή τους για το λαϊκό αίσθημα κατευθείαν από το Γενικό Επιτελείο ή το αρχη­ γείο του Ο κτωβριστικού Κόμματος. Δεν ήταν αλήθεια. Ο λαός δεν ήθελε πόλεμο και δεν μπορούσε να τον θέλει. Ο αγρότης που του επιτάξανε τα ζώα, τα κάρα και τα τρόφιμα και τον έστειλαν να επιτεθεί στο Οντρίν, η γυναίκα του που έμεινε μόνη με τα παι­ διά τους σε μια ρημαγμένη καλύβα, δεν ήθελαν τον πόλεμο. Θα ήταν χαρούμενοι με μια ειρηνική επίλυση της σύγκρουσης...Τ ο ανώτερο στρώμα του σώματος των αξιωματικών της Βουλγαρίας παρουσιάζει μια πολύ διαφορετική εικόνα. Η Βουλγαρία επί 27 έτη δεν είχε εμπλακεί σε πόλεμο. Σε αυτή την περίοδο οι «ήρωες» του Σερβο-Βουλγαρικού πολέμου κατόρθωσαν να προσα ρμο­ στούν πολύ επιτυχημένα στις συνθήκες της ειρήνης, της ευημε­ ρίας και των κερδών. Ο πλούτος της χώρας μεγάλωσε, τράπεζες ιδρύθηκαν, ο προϋπολογισμός μεγάλωσε, το ίδιο και οι δαπάνες για τον στρατό, άνοιξαν μ εγάλες ευκαιρίες για πλουτισμό. Οι ταγματάρχες και οι συνταγματάρχες του 1885 έγιναν στρατηγοί κυρίως στο σώμα του εφοδιασμού που είχε να κάνει με το εμπόριο και τις τράπεζες. Η λατρεία του στρατού για αυτούς μεταμορφώ­ θηκε, πρώτα και κύρια, σ ε λατρεία του προσωπικού τους κέρδους. Ο θεός τους δεν είναι πια ο Αρης αλλά ο Ερμής και όπω ς αποδεί­ χτηκε στη δίκη των υπουργών του Σταμπολίσκι, ο Ερμής με τη δι­ πλή ιδιότητα ω ς θεού του εμπορίου και θεού της κλεψιάς».52 Κατόπιν ο Τ ρότσκι περιγράφει τη ζωή σ ε ένα «σικ» προάστιο του Βουκο υρεσ τίου, τη ς ρουμα νικής π ρ ω τεύ ο υ σ α ς, ό π ο υ συνυπήρχα ν ο πλο ύτος κι η φτώχεια: « Χ τες το απόγευμα, ενόσω καθόμουνα στα τραπεζάκια ενός καφέ στη Calea Victoriei. παρακολουθούσα δυο Τσιγγάνες που - 214-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη περπατούσανε μέσα στο πλήθος. Ή ταν ένα βραδινό πλήθος, δη­ λαδή όσο πιο χαλαρό, τεμπέλικο, θορυβώδες και έτοιμο για δια­ σκέδαση γινόταν. Ο ι Τσιγγάνες ήταν ιδιαίτερα νέες, ντροπαλά κορίτσια ανάμεσα στα δεκαεφτά με δεκαεννιά, όμως ήδη μητέρες: κουβαλούσαν κι οι δυο τα παιδιά τους, μικροσκοπικά πλασματάκια τυλιγμένα με κουρέλια, λες κι ήταν μικρά σακιά. Ή ταν ξυπό­ λητες και ντυμένες με πολύχρωμα βαμβακερά κομμάτια υφάσμα­ τος, πρόχειρα ραμμένα σε κοντές φούστες και μισάνοιχτες μπλού­ ζες. Ή ταν πολύ νεαρά κορίτσια, αλλά στα πρόσωπά τους έβλεπες χαραγμένη την έντονη συγκέντρωση της μάνας που θέλει να προ­ στατέψει το μικρό της. Στρατιωτικά αυτοκίνητα κορνάριζαν (ο ήχος της κόρνας των στρατιωτικών αυτοκινήτων εδώ μοιάζει με του τρομαγμένου γουρουνιού, ίσως για να είναι πιο εντυπωσια­ κός), χοντροί skoptsiH (αμαξάδες) τσιγκλούσανε τα μαύρα τους άλογα, κομψές κοκέτες λίκνιζαν τους γοφούς τους, πατριωτικοί γέροντες τις ακολουθούσαν, αξιωματικοί βροντούσαν τα σπιρού­ νια τους, ορχήστρες έπαιζαν στους ανοιχτούς χώρους των καφέ, τα πάντα ήταν θορυβώδη, περίεργα και διασκεδαστικά, όμως οι δυο ντροπαλές, ξυπ όλητες μανάδες με τα παιδιά τους αγκαλιά, διέλυαν αυτή την ατμόσφαιρα της νωχελικής διασκέδασης, σαν να έμπηγαν μια σφήνα στη καρδιά. Π όσες νεαρές μητέρες, κατα­ ρ αμένες από τη μοίρα σε αυτή τη Χερσόνησο, με παιδιά στην αγκαλιά ή στην κοιλιά, περιμένουν μάταια να επιστρέφουν οι άνδρες τους; Π όσες γριές μάνες περιμένουν μάταια την επιστροφή των γιων τους;»53 Πραγματικά μια περιγραφή που σου σκίζει τη καρδιά! Π αρακάτω γράφει: «Από τη μια πλευρά, οι κυρίες του Βουκουρεστίου ντύνονται πολύ κομψά για τις β όλτες τους και το τελετουργικό γυάλισμα της μπότας είναι προφανώς Ανατολίτικο σε χαρακτήρα. Και από την άλλη πλευρά, η πλειοψηφία του πληθυσμού περπατά ξυπό­ λητη, ανάμεσα στους μεγαλοπρεπείς και λαμπερούς αξιωματούχους, τις έξοχες κυρίες που όλες τους έχουν την ίδια κοψιά, κοκαλιάρικα, κουρελιασμένα και βρόμικα παιδιά χωρικών τρέχουν π έ­ ρα δώθε, πουλώντας φρέσκα καρύδια και δαμάσκηνα, ή μισόγυμνα βουτηγμένα στη ψείρα τσιγκανάκια απλώνουν το χέρι για ελεημοσύνη. Ξερακιανοί χωρικοί με λευκές πουκαμίσες που ψτά- 215-

Τόνι Κλιφ νουν μέχρι τους αστραγάλους τους περπατάνε στην άσφαλτο ξυ­ πόλητοι, κουβαλάνε λάχανα ή πάπιες και όταν συναντάς αυτές τις λευκοντυμένες φιγούρες στο κατώφλι του ξενοδοχείου σου, τότε σου βγάζουν ταπεινά τα καπέλα τους. Σ ’ αυτή τη σιωπηλή υπόκλιση είναι συ μπυκνω μένοι αιώ νες πείνας, δ υστυχίας και απελπιστικής σκλαβιάς».54 Η εμπειρία του Τ ρ ότσκι ω ς πολεμικού ανταποκριτή στο υς Βαλκα­ νικούς Π ολέμους έπαιξε σημαντικό ρόλο στο μέλλον του. Ό π ω ς εξή γ η ­ σε στην αυτοβιογραφία του: «Τα χρόνια 1 9 12-13 μου πρόσφ εραν μια στενή γνωριμία με τη Σερβία, τη Βουλγαρία και με τον π όλεμ ο. Α πό π ο λ λ ές α πόψ εις ήταν μια ση μ α ντική π ρ ο ετο ιμ α σία όχι μόνο για το 1914 αλλά και επίσης για το 1917».“ Ο Τ ρ ότσκι ήταν ένας πολύ μ εθοδικός δημοσιογράφος. Τ α άρθρα του για τα Βαλκάνια ήταν έξοχα. Ο ασυνήθιστος συνδυασμός του υλι­ κού τη ς έρευνας με πινελιές έντονου ρ επ ορτάζ και βινιέτες διαφόρων προσώ πω ν, ήταν κάτι το πολύ ζω ντανό και τα άρθρα του είχαν το χα ­ ρακτήρα ενός πολύ φ ρέσκου δοκιμίου. Ω σ τ ό σ ο , η α π α σ χ ό λ η σ η το υ Τ ρ ό τ σ κ ι σ τ η θ έσ η το υ π ο λ εμ ικο ύ ανταποκριτή μιας φ ιλελεύθερ ης εφημερίδας, ήταν και έκφραση τη ς έ λ ­ λειψης ριζών στο εργατικό κίνημα τη ς Ρωσίας εκείνης τη ς εποχής. Τη ν ίδια ακριβώ ς περίοδο είχαμε την επανεμφάνιση εν ός μαζικού επα να ­ σ τα τικ ο ύ κινή μ α το ς. Τ ο 1 9 1 2 και 1 9 1 3 ο Τ ρ ό τ σ κ ι έγρα ψ ε για την Kievskaia M ysl 7 3 ά ρθρα για το υ ς Β α λκανικού ς Π ολ έμ ο υς. Τ α ίδια χρόνια ο Λένιν έγραψ ε 261 ά ρθρα για την Π ράβδα. Δ εν ήταν τό σ ο εντυπωσιακά όσο του Τρ ότσκι, όμ ω ς ταίριαζαν στις ανάγκες του κόμ­ ματος το ο ποίο έχτιζε και καθοδηγούσε: «Ο Λένιν γνώριζε πώ ς να γράψει πολύ απλά, σύντομα άρθρα για την Πράβδα. Είχαν να κάνουν πάντοτε με γεγονότα και το κά­ θε άρθρο επικεντρωνόταν μοναχά σε μια ιδέα την οποία εξηγού­ σε επίμονα. Μπορεί να επανερχόταν σ το ίδιο θέμα ξανά και ξανά, όμως πάντοτε χρησιμοποιούσε μια διαφορετική γωνία, ένα δια­ φορετικό παράδειγμα, διαφορετικές ιστορίες... Τ ο στυλ γραφής του ήταν α πλό και χωρίς ιδιαίτερες λογοτεχνικές αξιώσεις. Τ ο - 216-

Τρότσκι 1879-1917 Προς τον Οκτώβρη γράψιμό του ήταν απλό, αιχμηρό και επαναληπτικό».54 Ό τα ν ο Λένιν έγραψε για την Πράβδα, απευθυνόταν σε ένα συ γκε­ κριμένο κομματικό ακροατήριο, ενώ το ακροατήριο της Kievskaia Mysl σ το οποίο α πευθυνότα ν ο Τ ρ ό τσ κ ι ήταν πολύ πιο αδιαμόρψ ω το και συνεπ ώς ο σκ οπ ός των άρθρων δεν ήταν σαφής. Παρόλη τη δημοσιο­ γραφική τους αξία, τα άρθρα του Τ ρ ότσκι δεν είχαν κανένα α πτό δ ε­ σμό με ομάδες ανθρώ πω ν ή οργανώ σεις που διαδραμάτιζαν ρόλο στη πραγματική πάλη. Α ντιθέτω ς, η καθεμιά α πό τις δρ αστη ρ ιότη τες του Λένιν υπάκουε σε ένα και μοναδικό σκ οπ ό και η σχέση του με την τάξη περνούσε μέσα α πό ένα επαναστατικό κόμμα. Τ ο ζήτημα του κόμμα­ το ς - τ ο πιο αδύνατο σημείο στο ο πλο στά σ ιο του Τρ ότσκι- επηρέαζε κάθε πτυχή τη ς δ ράσης του.

Συ μπ έρασμ α: Το βασικό λ ά θ ο ς το υ Τρότσκι Κανείς δεν ήταν περ ισ σό τερ ο ξεκά θα ρο ς για το πό σ ο σημαντικό ήταν το λ ά θο ς του συμψιλιωτισμού του, από τον ίδιο τον Τρ ότσκι μετά την έντα ξή το υ σ το υ ς μ πο λσεβ ίκ ου ς το 1917. Έγραψ ε επί το ύτο υ το 1929: «Η στάση μου στα εσωκομματική ζητήματα ήταν ‘συμφιλιωτι­ κή’ και πάνω σε αυτή τη βάση δρούσα όταν συμμετείχαν στη συ­ γκρότηση διάφορων ομάδων. Ο συμψιλιωτισμός μου πήγαζε από ένα είδος σοσιαλεπαναστατικής μοιρολατρείας. Πίστευα ότι η λο ­ γική της ταξικής πάλης θα υποχρέωνε kui τις δυο φράξιες να ακο­ λουθήσουν την ίδια επαναστατική γραμμή. Εκείνο το διάστημα, η μεγάλη ιστορική σημασία της πολιτικής του Λένιν δεν μου ήταν καθόλου ξεκάθαρη, η πολιτική του δηλαδή του να τραβάει ασυμ­ βίβαστα ιδεολογικές διαχωριστικές γραμμές και, όταν ήταν ανα­ γκαίο, να προχωράει