Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1204-1566 [PDF]

Zitiervorschau

WILLIAM MILLER

&

X

M

Ϊ

Μ

Μ

Ά

1204-1566

5P ^

m

ε Κ Δ 0 £ Ε 1ΐ ( ■· Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α . Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α "

THE L flT in S in m

L e U flH T

A HISTORY OF FRANKISH GREECE (1204 - 1566)

BY

WILLIAM MILLER, m.a.

A U TH O R OF «T H E B A L K A N S*, «T R A V E L S A N D PO LITIC S IN N E A R E A S T », «G REEK L IF E IN T O W N A N D COUNTRY»

THE

A SSO C IA T E OF T H E B R IT ISH SCH O O LS A T A T H E N S A N D ROME

W ITH M A P S

LONDON

JOHN MURRAY, AI.BEMARI.E STREET, W. 1908

WILLIAM MILLER

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΡΑΓΗΟΗΡΑΤΙΡΣ ΣΤΗΠ

enftflflfl

(1 204

1566 )

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΑΓΓΕΛΟΥ

ΦΟΥΡΙΩΤΗ

Β ΈΚΔΟ ΣΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ 1990

*Nach Elis ziehn der Franken Heere, Messene sei der Sachsen Loos, Normanne reinige die Meere Und Argolis erschaff er grooss». GOETHE, Faust, P art 11

Copyright © 1990 «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΛΜΜΑΤΑ» Ό λ α τα δικαιώματα ανήκουν στον εκδότη. Κανένα τμήμα του βιθλίου αυτού δεν αναδημοσιεύεται, δεν αναπαράγεται, δεν αποθη­ κεύεται σε οποιοδήποτε σύστημα ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοαντιγραφικό και δε μετα­ βιβάζεται σε καμιά μορφή και με κανέναν τρόπο, χωρίς προηγούμενη άδεια του εκδότη. ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΛΛΗ ΝΙΚ Α ΓΡΑΜΜΑΤΑ» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜ ΙΟΥ 3 4 - 10679 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3610064 - 3636658

ISBN (Δεμένο) 960-7019-21-0 (άόετο) 960-7019-22-9

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η ......................................................................................... Σελ. 15 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ................................ ........................................................

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

>31

ϊ

Η ΕΛΛΑΣ Σ Τ Α ΧΡΟΝΙΑ ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ Διοικητικές διαιρέσεις, 35. Τά 'Επτάνησα, 37. Ή Θεσσαλία, 37. Τ4 -σλαβικά στοιχεία. 38. Ot Τσάκωνες, 39. Ot ’Ιουδαίοι,41. Ot ’Ιταλοί, 41. Ή Βυζαντινή καταπίεση, 42. Ή πειρατεία, 45. Οί τοπικοί τύραννοι, 47. Ή ’Ε κ ­ κλησία 49. Ή 6λική κατάσταση ττ)ς Άθ·»5νας, 53. Τ ' άρχαΓα μνημβΓα· δ Παρ­ θενώνας, τ 6 Έ ρέχθειον, τ4 θησεΓον, 54, Ot Βυζαντινές ’Εκκλησίες, 57. Ό -πολιτισμός, 58. Ot Ά γ γ λ ο ι στήν Ά θηνα, 58. 'Η θτ)6α, 59. Ή Χαλκίδα, 60. Ή Πελοπόννησος, 60. Ή Κέρκυρα, 62. Ot Κυκλάδες, 63.

ΚΕΦΑΑΑΙΟ

II

Η ΦΡΑΓΚΙΚΗ Κ Α ΤΑ Κ ΤΗ ΣΕ (1 2 0 4 ^1 2 0 7 ) Τ4 Ιργο τ^ς διανομής, 67. Έ πώληση τη ς Κρν[της στή Βενετία, 68 . Ό Βονιφάτιος δ Μομφερρατικός είσβάλλει στήν "Ελλάδα, 70. Ό Λέων δ Σγουρός πολιορκεί τήν Άθί5να, 71. Παραχώρηση βαρωνιδν στή Θεσσαλία, 72. Τό μαρκ ιζδτο τ^ς Βοδονίτζας, 72. Ό Ά κομ ινδτος στήν ίξορία, 73. Ή ’Αττική κ ’ ή Βοιωτία παραχωροΟνται στόν 'Οθωνα Ντέ Αά Ρός, 74. Ό ντ' ’Αδέσν παίρνει -τήν Εδβοια, 75. Πολιορκία τή ς Κορίνβου, 75. Ό ΓοδοφρεΓδος Βιλλαρδουΐνος άποβιβάζεται στή Μεσσηνία, 76. Ή συνάντησή του μ4 τόν Σαμπλίτ, 76. Ή κατάκτηση τοΟ Μοριδ, 77. Ή μάχη των Κουντοΰρων, 78. Ό Δοξαπατρής, 79, Ό ϊα μ π λ ίτ «ήγεμόνας τής Ά χα ΐα ς» , 79, Ή Βενετία παίρνει τή Μεβώνη καΐ τήν Κορώνη, 79. "0 θάνατος τοδίΒονιφάτιου, 82. 'Ο Μιχαήλ I , δ Ά γ γ ε λ ο ς Ιδρύει ■τδ Δεσποτάτο τή ς ’Ηπείρου, 82, Ό Μάρκος I, δ ΣανοΕίδος, ίδρόει τδ δουκάτο το5 Αιγαίου 84. Ot Τριτημόριοι τής Εύβοιας, 86 . Ot Βενετσιάνοι άποικίζουν -τήν Κέρκυρα. 87. Ή Κρήτη, 89,

ΚΕΦ Α Λ Α Ι Ο

III

Η ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ (1207— 1214) Ή άναχώρηση τοδ Σαμπλίτ, 93. Ό Βιλλαρδουΐνος βάϊλος τής Ά χ α ΐα ς , ■S3 01 βαρωνίες τής Ά χ α ΐα ς , 94, 'Η φεουδαλική κοινωνία' δ ήγεμόνας, ot με­ γάλοι βαρωνοι, ot "Ελληνες, ot δουλοπάροικοι, 97, Ή συνέχιση τής κατάκτησης τής Ά χ α ΐα ς , 101, Ή συνθήκη μέ τή Βενετία, 103.Ό ΓοδοφρεΕδος I , γίνε­ τα ι «ήγεμόνας τής Ά χα ΐα ς» , 103. 'Η άλωση τής Κορίνθου, τής Ναυπλίας καΐ τοδ Ά ρ γο υ ς, 105. Ή διοργάνωση τής ’Εκκλησίας στήν Ά χ α ΐα , 105. Ή κοινω­ νία στήν Α τ τ ικ ή , 108. Ό "Ο βων ή οικογένεια καΐ ot κτήσεις του, 108. Ή άθηναϊκή ’Εκκλησία, 110. 'Ο θάνατος τοδ Ά κομινάτου, 115. Ή έξέγερση των Λομβαρδών, 116. Ή συνέλευση τής Ραβέννικας, 119. Ή Βενετία βάζει πόδι στήν Εύβοια, 120. Ό Μιχαήλ I , Δεσπότης τής ’Ηπείρου· κυριεύει τήν Κέρ­ κυρα, δ θάνατός του, 123,

6

Π ΕΡ 1 Ε X Ο Μ Ε Ν A

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

IV

ΤΟ ΜΕΣΟΓΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1 2 1 4 -1 2 6 2 ) Ή πτώση το5 Βασίλϊίου τής Θεσσαλονίκης, 128. Ό θδόϊω ρος τ·^ς 'Η π εί­ ρου γίνεται α&τοκράτορας, 129. Ό γάμος χ ο ΐ ή βασιλεία τοΟ Γοδοφρείδου I I ' χ τ ίζ ε ι τό Χλουμοΰτσι· ή διαμάχη του μέ τήν Έ κχλη σία · τ4 κονκορδάτο τοϋ 1223’ οΐ δπηρεσίες του στή Λατινική Αδτοκρατορία, 131. Ή βασιλεία κ" ή άποχώρηση τοδ Ό θω να Ντέ Αά Ρός της Άθτίνας· τ 6ν διαδέχεται δ Γκό, 137. Ή Ινωση των 'Ελληνικώ ν Αύτοκρατοριίϋν Ν ίκαιας καΐ Θεσσαλονίκης, 140. Ό Μι­ χαήλ I I «Δεσπότης τής Ε λλά δο ς» , 143. Ό ήγεμόνας Γουλιέλμος τής Ά χ α ΐα ς , 145. Πολιορκία καΐ παράδοση τής Μονεμβασιας, 146. Τδ χτίσιμο τδ ν [κάστρων} το3 Μοστρ®, τή ς Μαΐνας καΐ τοι5 Αεύτρου [B e a u fo rt], 147. 'Ακμή καΙ έμπορική εδημερία τής Ά χ α ΐα ς , 149. Τ4 νομισματοκοπείο στό Χλοομοότσι, 150. 'Ο Ε&βοΙκός πόλεμος, 150. Ή Φ ράγκικη 'Αθήνα ίναντίον τής Φ ράγκικηc Σπάρτης· Ρ·“Χ’Ί Καρυδιοδ, 153. Τό παρλαμέντο τοδ Νυκλίοο, 154. Ό Γκϋ I , γ ίνε­ ται Δούκας τής 'Αθήνας· Ιστορία τοδ τίτλου, 155. Ό Γουλιέλμος τής Ά χ α ΐα ς παίρνει μέρος στά γεγονότα τής ‘Ηπείρου, 159. Ή μάχη τής Πελαγονίας, 160, "Η αιχμαλωσία τοδ ήγεμόνα, 160. Ό Αδτοκράτορας ΜπάλντουΙν I I , στήν Α θήνα, 163. Τό «παρλαμέντο τδ ν γυναικών, 165. Ή παραχώρηση τριών φρου­ ρίων, 166. Ή συνθήκη τής Θήβας, 166. Γενική έπισκόπηση στά 1262, 168.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

V (1262— 1278)

Ό Φράγκο —ελληνικός πόλεμος στό Μόριά, 171. Ή μάχη τής Πρινίτσας, 174. Οί Τοδρκοι προσχωροδν στοδς Φράγκους, 174. Ή μάχη στό Μ ακρυπλάγι, 175. Πρώτη έγκατάσταση των Τούρκων στό Μόρια, 176. Έ συνθήκη τοδ V i­ te r b o , 178. Ή προσέγγιση μέ τοδς Ά νζού, 179. Ό ήγεμόνας Γουλιέλμος στό Ταλιοκότσο, 181. Ό γάμος τής πριγκηπέσσας ’Ισαβέλλας μέ τόν Φ ίλιππο d ' A n jo u , 182. Ή έπανάληφη τοδ πολέμου στό Μοριδ, 183. Ό θάνατος τοδ Δε­ σπότη τής ‘Ηπείρου Μιχαήλ I I , 184. Ή διαίρεση τοδ Δεσποτάτου, 184. Τό Δε­ σποτάτο τής Νέας Πάτρας, 185. Ό πόλεμος Βυζάντιου—Νέας Πάτρας, 185. *0 'Ιωάννης τής Α θήνας βοηθάει τόν Δούκα, 186. Ή ναυμαχία τής Δημητριάδας, 187. Έ άνοδος [στήν έξουσία] κ ’ ή σταδιοδρομία τοδ Λικάριου, στήν Εδβοια, 188. Ή σύλληψη τοδ 'Ιωάννη τής Α θήνας· ή άπελευθέρωση κ ι' δ θάνατός του, 190. Φεοοδαλικές δυσκολίες στήν Ά χα ΐα · οί δποθέσεις τών Σκορτδν καΐ τής Ά κο β ας, 194. Ό θάνατος τοδ ήγεμόνα Γουλιέλμου' ή κατάσταση των μεγάλω ν βαρωνιίδν, 196. Οί γασμοδλοι, 200. Γενική κατάσταση τής Φραγκοκρατούμενης 'Ε λλάδος, στά 1278, 201.'Εμπόριο καΐ γεω ργία, 205. Πολιτισμός· ή βιβλιοθήκη τοδ Αέονάρδου τοδ V e ro li, 206. Ή πειρατεία, 206. Γενική άνασφάλεια, 209. Φ ράγκικα τοπωνύμια, 210.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 0 1 NT*

VI

ANZOr ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1278— 1307)

Ό Κάρολος I ν τ ' Ά νζο ύ, ήγεμόνας τής Ά χ α ία ξ , 215. Ή διοίκηση τ δ ν δα ΐλ ω ν δ Γκαλεράν ν τ’ Ίβρύ· δ Φ ίλιππος ντέ Ααγκονέσσα κ ι ' δ Γκδ ντέ λά. Τρεμοόΐγ, 215. Ό Γουλιέλμος, Δούκας τής ‘Αθήνας καΐ Ά χ α ΐα ς , 218, Ό Ν ικόλας ντέ Σαιντομέρ βάϊλος· χ τίζ ει τά κάστρα Σανταμέρη καΐ ‘Αβαρίνου, 219.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

7

Ή καταγω γή τοΟ δνόματος ΝαβαρΕνο, 220. "Ο Γοδοφρείδος ντέ Μπρυγιέρ, κυρι­ εύει χ 6 Ά ράκλοβο, 221. Ό Φλιορέντιος ν τ ' Αινώ παντρεύεται τήν "Ισαβέλλα Βιλλαρδουίνου καΐ γίνεται ήγεμόνας τή ς Ά χ α ία ς , 223. 01 ν τ’ Άνζοί> στήν Ή π ειρ ο , 226. Ή σύλληψη τοδ Σουλλύ, 226. Ή Λ ατινική οομμαχία έναντίον τηε 'Ε λληνικής Αδτοκρατορίας· ή συνβήκη τοδ Ό ρβιέντο, 227. ‘Η άπήχηση τ&ν «Σικελικών έσπερινων» στήν 'Ε λλάδα, 228. Ή διάλυση τή ς συμμαχίας, 228. Πόλεμος μεταξύ 'Ελλήνων στή Θεσσαλία, 229. Ή έπτάχρονη. ειρήνη στήν Ά χ α ΐα , 230. 'Η κατάσταση τής 'Η πείρου' ή έπέμβα^η τοΰ Φλωρέντιοί), 231. 'Ιστορία καΐ καταγω γή τής 'Α γία ς Μαύρας (Λευκάδας], 233. Ό Φ ίλιππος τοΟ Τάραντα παντρεύεται τήν θάμαρ τής 'Η πείρου καΐ γίνεται έπικυρίαρχος των Φράγκικων κτήσεων, 234. Οί ν τ’ Ά νζού σχή Ναύπακτο, 235. Ό Ρογήρος,ντέ Λούρια λεηλατεί τό Μ όριά, 236. Ό αιφνιδιασμός στήν Καλαμάτα, 237. Ή άντιδημοτικίτητα τίδν Φ λαμανδων ή Ιστορία τοϊ5 Φώτιου, 239. Ή άγορά στά Βέρβενα· ή δλωση τοΰ “Αγιου Γεωργίου, 240. Ό θάνατος τοΟ Φλωρέντιου, 241. Ή ένηλικίωση τοΰ Γκϋ I I τής 'Αθήνας· τά γεγονότα τής Θήβας, 242. Ό Βονιφάτιος τής Βερώνας, 243. Ό Γκύ I I , παντρεύεται τή Ματίλντα ντ’ ΑΙνώ, 244. Ή 'Ισαβέλλα τής Ά χ α ΐα ς στό 'Ιωβηλαίο τοΰ 1300, 245. Ό γάμος της μέ τόν Φ ίλιππο τής Σαβοΐας, 246. Ό Φ ίλιππος ηγεμόνας τή ς Ά χ α ΐα ς ' ή δια­ μάχη του μέ τόν Σαιντομέρ, 246. Ot διοικητικές του δπερβασίες, 247. Ό Γκί) τής 'Αθήνας,, φρουρός τής Θεσσαλίας" ή έπέκταση σ' αύτή τής γαλλικής έπιρροής, 251. Ή έκστρατεία του έναντϊον τής 'Η πείρου, 252. Οί Ιππικοί άγώνες στόν 'Ισθμό [τής Κορίνθου], 254. Ό Κάρολος I I κάνει ηγεμόνα τή ς Ά χ α ΐα ς τόν Φ ίλιππο τοΰ Τάραντα, 255. Ή εξορία καΐ δ θάνατος τής "Ισαβέλλας, 256. Οί «ΣαβοϊανοΙ ηγεμόνες τής Ά χα ΐα ς» , 256. Ή μεγάλη εύημερία τής "Αθήνας, 258. Ή κατάσταση των Φ ραγκικών κτήσεων στά 1307, 260.

ΚΕ'ΦΑΛΑΙΟ

VII

Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗ Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ

(1302 — 1311)

Ή καταγω γή της, 265. Ό Ρογήρος ντέ Φλόρ, 266. Ή 'Ε τα ιρία μπαίνει στήν ύπηρεσία τδ ν Βυζαντινών, 267. Οί φιλονικίες μέ τόν Αδτοκράτορα, 269. Λεηλασίες στή Θράκη καΐ στή Μακεδονία, 270. Ό Ιν φ ά ντη ς Φερδινάνδος τής Μαγιόρκας, 270. Ή σύλληψή του μαζί μέ τόν Μουντκνερ, στή Χαλκίδα, 271. Ή φυλάκισή του στή Θήβα, 271, Οί Καταλάνοι διαπραγματεύονται μέ τόν Γκύ II τής Α θήνας, 272. Λολοφονοΰν τούς άρχηγούς τους, 273. Ό θάνατος τοΰ Γκί) I I , 273. Ή διαμάχη γιά τή διαδοχή του’ ή άπόφαση τής Μεγάλης Κούρτης τής Ά χ α ΐα ς , 274. Ό Δούκας Βάλτερ ντέΜ πριέν, 276. Οί Καταλάνοι στή Θεσσαλία, 276. Ό Βάλτερ τούς στρέφει έναντϊον των 'Ελλήνων, 278. Ή διαμάχη του μ" αυτούς, 280. Ή μάχη τοΰ Κηφισού (15 Μαρτίου 1311), 281. Οί Καταλάνοι κυριεύουν τό δουκάτο τής Α θήνας, 286. Μνημεία των Γάλλων δουκων, 288.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

VIII

01 ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ Κ ’ 01 ΓΕΙΤΌ Ν Ο Ι ΤΟΓΣ (1311— 1333) Ή ,'Ε ταιρία βάζει προστάτη τοΰ δουκάτου τή Σικελία, 295. Ό Μάνφρεντ τής Σικελίας Δούκας τής Α θήνας, 296. 'Ο διορισμός τοΰ "Εστανιόλ ώς διοι­ κητή, 296. Διοργάνωση τοΰ καταλάνικου δουκάτου’ δ γενικός έπίτροπος· δ πρωτοστράτορας· οί βικάριοι· οί καπετάνοι κ ' οί καστελλάνοι, 296. "Αντιπροσω­ πευτικοί καΐ δημοκρατικοί θεσμοί, 299. Κώδικας νόμων καΐ γλώσσας, 299. ’Ε κ ­ κλησιαστική διοργάνωση, 300. "Η συμπεριφορά πρός τούς "Ελληνες, 301. Οί-

8

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

κονομικά, 302. Ή διοίκηση τοΰ Έ στανιόλ, 303. Ό Άλφόνσο Φ αίρΙγ άρχηγές Tijg 'Ε τα ιρίας, 304. Ό γάμος τοί) κ ' ή έκστρατεία του στήν Εδβοια, 305. Ή σϋνβι^κη τοδ 1319 μέ τή Ββνετία, 306. Ή σημασία τοΰ Π ειρχια, 307. Ό Τούρ­ κικος κίνδυνος, 307. *0 θάνατος τοΰ τελεοταϊοο Έ λ λ η να δούκα της Νέας Πά­ τρας, .ίΟΘ. 'Η διάλυση τδ ν κττ|σεών του' ή Βενβτία καταλαμβάνει τό ϋτελεόν, 309. Τό Καταλάνικο δουκάτο της Νέας Πάτρας, 310. Πρώτη έμφάνιση τδ ν "Αλβανδν στή Θεσσαλία, 310. Τό Βενετσιάνικο μαρκιζατο της Βοδονίτζας, 310. Τό τέλος [τ·^ς Ιξουσίας] των 'Α γγέλω ν στήν "Ηπειρο, 311. Ot Ό ραίνι στήν Ή ­ πειρο, 311. Τά έγκλήματά τους καΐ ή 'Ε λληνική έκπαίδευση, 312. Ή ήγεμονία τής Ά χ α ΐα ς , 313. Ό Λουδοβίκος τής Βουργουνδίας παντρεύεται τή Ματίλντα ν τ ' Αινώ καΐ γίνεται ηγεμόνας, 313. Τά τραγικό τέλος τή ς Κυρας τής Ά κ ο β α ς, 314. ’Εμφύλιος πόλεμος στήν ’Η λεία' ή έκστρατεία το3 Φερδινάνδου τής Μαγιόρκας· δ θάνατος τών δυό μνηστήρων, 316. Ό ’Ιωάννης ντέ Γκραβίνα ήγεμόνας τής Ά χ α ΐα ς , 319. Ό τελευταίος των Βιλλαρδουΐνων, 320. Ή ίπέκταση τών Βυζαντινών έπ α ρ χιω ν ή άπώλεια τής ’Αρκαδίας, 320. Ή πρώτη άναφορά γιά τούς Ά τζα γ ιό λ ι, 322. 'Η άνταλλαγή τής Ά χ α ΐα ς μέ τό Λυρράχιο , 323. Ό Βάλτ^ρ ντέ Μπριέν προσπαθεί νά άνακτήσει τήν Α θήνα, 323. Ή καταστροφή τοΰ κάστρου των Σαιντομέρ, 325. *Η μεταγενέστερη σταδιοδρομία τοδ Βάλτερ, 325. 'Η κατάσταση τής 'Ελλάδος στά 1333, 326.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

IX

Η ΑΚΜΗ ΤΩΝ ΑΤΖΑΓΙΟΛΙ (1333— 1373) Ή Κατερίνη τίδν Βαλουδ στήν Ά χ α ΐα , 333. Ό Νικόλας Ά τζ α γ ιό λ ι, 334. Ή προσάρτηση τής ’Ηπείρου στό Βυζάντιο, 337. Οί βαρωνοι τής Ά χ α ΐα ί διαπραγματεύονται μέ τόν Ιά κω βο I I τής Μαγιόρκας· ή κατάσταση τή ς ήγεμονίας στά 1344, 339. 'Ο πάπας άναγνωρίζει τούς Καταλάνους τής Α θήνας, .340. Ό Φρειδερίκος I I I τής Σικελίας γίνεται Δούκας τής ’Αθήνας, 341. 'Η κατά­ σταση των δουκάτων, 342. 'Ο Μονκάδα γενικόε έπίτροπος, 343. Ot Σέρβοι στή Θεσσαλία, 343. 'Η έλληνική άναγέννηση στό Μόριά· οί ΚαντακουζηνοΙ στό Μό­ ριά, 344. Χαρακτήρας τδ>ν 'Ελλήνων άρχόντων τοΰ Μοριδ, 345. Τό κίνημα τοδ Ααμπούδιου, 345. 'Η εθνική πολιτική τοδ Μανουήλ, 345. Φ ράγκο—ελληνική συμμαχία έναντίον τή ν Τούρκων, 346. Ό Ρογήρος ντέ Λούρια προκαλεΓ τούς Τούρκους στή Θήβα, 346. 'Η συντριβή τους στά Μέγαρα, 347. Ό Αύτοκράτορας Ροβέρτος ήγεμόνας τής Ά χ α ΐα ς , 348. 'Ο Νικόλας Ά τζα γ ιό λ ι παίρνει τήν Κό ρινθο, 348. Ό θάνατος τοΰ ηγεμόνα Ροβέρτου' διαμάχη γιά τή διαδοχή, 350 Κατορθώματα τοΰ Ιερέα Ζένο στήν Πάτρα, 351. 'Η έξουσία τοΰ Νέριο Ά τ ζ α γιό λι κ ’ ή έγκατάστασή του στήν Κόρινθο, 353. 'Η άνοδος των Τόκκων, 354 Ό Αεονάρντο Τόκκο γίνεται Κόμης τής Κεφαλλωνιας καΐ Δούκας τής Λευκά· δας, 355. 'Η Ή π ειρ ο ς μοιράζεται μεταξύ Σέρβων καΐ Αλβανών, 355, Ή ίδρυση των Μετέωρων, 356. Ή κατάσταση τής Α θή να ς' διαμάχη μεταξύ Λούρια καΐ Πέτρου ντέ Πώ, 359. 'Ο Λούρια γενικός έπίτροπος, 359. Τά σχέδια των Έ ν γκιέν, γιά τήν άνάκτηση τής Α θήνας, 361. Ή κατάσταση τών Βενετσιάνικων άποικιών, 362. Γενική κατάσταση τών Φράγκικων κρατών στά 1373, 364.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

X

Η Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ ΤΩΝ ΝΑΒΑΡΡΑΙΩΝ (1373— 1388) Ή σύνοδος τής Θήβας, 367. 'Ο Νέριο Ά τζα γ ιό λ ι γίνεται κάτοχος τών Μ ϊγάρων, 369. Ό θάνατος τοδ Βασιλέα τής Σικελίας Φρειδερίκου I I I ' διαμάχη

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

9

γιιχ τή διαδοχή του στήν Ά 8ήνα, 370. Ή πλειοφηφία κάνει, Δοόκα τ4ν Πέβρο IV της Ά ραγώ νας, 370. Επέμβαση τής 'Ε τα ιρ ίας των Ναβαρραίων ή κατα­ γω γή τη ς, 371. ‘Ο Ιά κ ω β ο ς ντέ Μπώ ζητάει τήν Ά χ α ΐα , 372. Ή Βασίλισσα "Ιωάννα I, τή ς Νεάπολης, τ,γεμονίδα τής Ά χ α ια ς , 372. Ή ηγεμονία δποθηκεύεται στους ίππίίτες τοΰ Τάγματος τοΰ 'Α γιου Ιω άννη , 373. Ό Έ ρ έδια στήν 'Ελλάδα, 373. Οί ’Αλβανοί στήν 'Ελλάδα, 373. Οί Ναβαρραϊοι στήν 'Α ττική, 375. Έ άλωση τής Θήβας, 376. Ή 6περάσπιση τής ’Ακρόπολης άπό τάν Μπελάρμπ, 376. Ή παράδοση τής ’Αθήνας καΐ των Σαλώνων, 376. Ό Ροκαβέρτι, γενικός Ιπίτροπος, 380, Ή κάρα τοδ "Αγιου Γεωργίου, 3S1. Ή άλβανική μετα­ νάστευση στήν ’Α ττική, 381. Ή έγκατάσταση τής ’Εταιρίας των Ναβαρραίων στό Μ όριά, 382. Διάφοροι μνηστήρες γιά τήν ηγεμονία, 382. Αδξηση τής Βενετσιάνικηί έπίδρασης στήν ’Αργολίδα καΐ τήν Εδβοια, 381. 'Ο Πέτρος ντέ Πώ ύπερασπίζεται τήν ’Ακρόπολη· ή παράδοσή τη ς, 385. Ή τύχη Ικείνων πού έπέζησαν, 389. Μνημεία τής Καταλάνικης έξουσίας, 390. Ή Καταλάνικη Παναγία, 391. Ή κατάσταση τή ς ‘Αθήνας στά χρόνια τής Καταλανοκρατίας, 391. ‘Ο -«Καταλάνος» ώς βρισιά, 393. Οί Φλωρεντινοί στήν "Ηπειρο, 394, *0 Ήσα3 Μπουοντελμόντι γίνεται Δεσπότης, 395. ’Επισκόπηση τής 'Ελλάδος στά 1388, 395.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

XI

ΦΛΩΡΕΝΤΙΝΟΙ Κ Α Ι ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ (1388 — 1415) Ανασύσταση τής έλληνικής Ιπισκοπής στήν ’Αθήνα, 399. Ή φιλελληνική :πολιτική τοΰ Νέριο, 402. ‘Η έλληνική γίνεται έπίσημη γλώσσα, 402. Ή Βενε­ τία άγοράζει τό "Αργος, καΐ τή Ναυπλία, 404. ‘Ο Θεόδωρος Παλαιολόγος κυριεύει τύ Ά ρ γ ο ς , 405. Ό Νέριο αιχμαλω τίζεται άπό τούς Ναβαρραίους· ή άπελευθίρωσή του· γυμνώνει τόν Παρθενώνα γ ιά νά πληρώσει τά λύτρα, 406. ‘Η συμμαχία του μέ τόν Ά μεδέο τής Σαβοΐας, 408. Πίνακας των ’Α χαϊκών βαρωνιών στά 1391, 408. Ot Τούρκοι στήν ‘Ελλάδα· δ Έβρενός λεηλατεί τήν ‘Α ττική, 410. Τό τραγικό τέλος τής τελευταίας Κόμησσας των Σαλώνων, 4 Π . ■‘Ο Νέριο «Δούκας τής Ά θήϋκς», 413. ‘Ο θάνατος κ ’ ή διαθήκη του, δωρεές •μεταξύ των κληρονόμων του, 414. ‘Η Βενετία δέχεται τήν έξουσία τή ς ’Αθήνας, 418. ‘Η Βενετσιάνικη διοίκηση, 419. Περιγραφή τής ’Αθήνας στά 1395, 419. Νέες Τούρκικες έπιδρομές, 421. ‘Ο ’Αντώνιο ‘Α τζαγιόλι Κύρ τής ‘Αθήνας, 423. ‘Η Βενετία κερδίζει τή Ναύπακτο, 426. "Αλλες ' Βενετσιάνικες κτήσεις, 427. ■Η κατάσταση στήν Εύβοια, 428. ‘Η κατάσταση στό Μόρια, 429. ‘Ο ‘Αλβανικός άποικισμός, 430. ‘Ο Θεόδωρος πουλάει τήν Κόρινθο στοϋς ‘Ιππότες τοδ [τάγματος] "Αγιου ’Ιωάννη, 431. ‘Ο Κεντυρίων Ζαχαρία, τελευταίος ήγεμόνας τής Ά χ α ΐα ς , 432. ‘Η αύλή τής Δούκισσας Φρατζέσκας Τόκκου στήν Κεφαλλωνιά, 433. ‘Η περιγραφή της άπό τόν Φρουασσάρ, 434. ‘Ο Κάρλο I, Τόκκος κατα­ κτάει τήν Ή π ειρ ο , 435. Τά τέλος τοΰ Μαρκιζάτου τής Βοδονίτζας, 435.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

XII

01 ΕΛΛΗΝΕΣ ΞΑΝΑΠΑΙΡΝΟΓΝ ΤΗΝ Α Χ Α Ί'Α (1415 — 1441) ‘Ο Αύτοκράτορας προτάσεις τοΰ Πλήθωνα 447. ‘Ο πολιτισμός τής -στή Μεσσηνία· ή άγορά

Μανουήλ ξαναχτίζει τά ‘Εξαμίλι, 441. 01 πλατωνικές [Γεωργίου] Γεμιστού, 442. ‘Η σάτιρα τοΰ Μάζαρι, Μαΐνας, 448. ‘Η έπέκταση των Βενετσιάνικων άποικιών τοΰ Ναβαρίνου, 449. ‘Η Β ενετία σχεδιάζει τήν άγορά

10

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

το 8 Μόρια· ή κατάσταοη στα 1422, 450. ‘Ο Τοοραχάν εισβάλλει u’ αδτόν, 451. ‘Ο ΚωνσταντΓνος Παλαιολόγος στό Μόριά- κοριεδει τήν Πάτρα, 451. Τό τέλος της Φ ράγκικης ήγεμονίας τής Ά χ α ΐα ς , 452. Ot Τοΰρκοι κυριεύουν τή Θεσσα­ λονίκη καΐ τά Γιάννενα, 458. ‘Ο Κάρλο I Τόκκο γίνεται δποτελής το3 σοολτάV O U , 458. Ό 'Αντώνιο Ά τζα γ ιό λ ι διοικεί μ ’ Ιπ ιτυ χία τήν ’Αθήνα. ‘Η Φλωρεν­ τινή κοινωνία τής πόλης· ή ’Ακρόπολη στά χρόνια των ^Ά τζα γ ιό λ ι· τό παλά­ τι τους στά Προπύλαια' δ Φράγκικος πύργος" δλλα φλωρεντινά μνημεία, 462. Τά γράμματα, 465. ‘Η μείωση τοΰ πληθυσμοΒ, 466. ‘Η δουλεία, 466. ‘Ο θ ά ν ^ τος το 8 ’Αντώνιο, 467. ‘Η συνωμοσία τοΰ Χαλκοκονδύλη, 467. ‘Η άνοδος στήν έξουσία τοΰ Νέριο ϊ ϊ , 468. ‘Η άνατροπή του άπό τόν ’Αντώνιο I I , 469. ‘Η παλινόρθωση τοδ Νέριο I I , 469.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

XIII

Η Τ Ο ΓΡΚ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ Κ ΤΗ ΣΕ (1441— 1460) Οί διαμάχες τών άδελφών Παλαιολόγων, 473. ‘Η κατάσταση στό Μεριά, 474. Οί Ιπ ιτυ χίες τοΰ Κωνσταντίνου στή Βόρεια ‘Ελλάδα, 475. ‘Η 'Αθήνα δτιοτελής του, 476. ‘Η μάχη τής Βάρνας, 476. ‘Ο Μουράτ I I προσβάλλει τό ‘Ε· ξαμίλι, 477. ‘Ο Κωνσταντίνος στέφεται Αύτοκράτορας στό Μυστρα, 480. Τό τέ­ λος τής 'Ιτα λ ικ ή ς κυριαρχίας στήν ’Ακαρνανία, 481. ‘Ο Κυριάκος τής A n c o n a έπισκέπτεται τήν ‘Ελλάδα· δ άρχαιόφιλος στήν 'Αθήνα, 483. ‘Ο θάνατος τοΰ Πλήθωνα, 492. ‘Ο Τουραχάν αλωνίζει τό Μόριά, 492. Ή μάχη στά Δερβενάκια^ 493. ‘Η άπήχηση τής άλωσης τής Κωνσταντινούπολης στήν ‘Ελλάδα, 493. ‘Η έπανάσταση των 'Αλβανών στήν Πελοπόννησο, 494. ‘Ο γιός τοΰ Κεντυρίωνα, διεκδικεί τήν ηγεμονία, 496. ‘Η έπανάσταση πνίγεται μέ τήν βοήθεια των Τούρ­ κων, 497. Οί Παλαιολόγοι άρνιώνται πληρωμή φόρου, 499. ‘Η έκστρατεία τοΰ Μωάμεθ II στά Μόριά, 500. ‘Η άλωση τής Κορίνθου, 502. [‘Ο Μοριάς] γίνε­ ται Τούρκικη έιχαρχία, 503. ‘Ο θάνατος τοΰ Νέριο I I , 503. Σφετερισμάς τής ’Α­ θήνας άπό τήν Κιάρα Ζώρζη, 503. Τά τραγικό της τέλος, 504. ‘Ο Φράγκο Ά ­ τζαγιόλι, 504. ·0 Ό μάρ κυριεύει τήν Α θήνα, 506. Τό τέλος τής Φραγκοκρα­ τία ς έκεί, 506. Ό Μωάμεθ έπισκέπτεται τήν 'Αθήνα, 507. Ανώνυμη περιγραφή τών άρχαιοτήτων, 510. ‘Ο σουλτάνος στή Βοιωτία καΐ στή Χαλκίδα, 513. 'Κμφύλιος πόλεμος στό Μόριά, 513. ‘Η δεύτερη έκστρατεία τοΰ Μωάμεθ στήν Πε­ λοπόννησο, 515. ‘Η , παράδοση τοΰ Δημήτριου, 516. ‘Η Μονεμβασιά άντιστέκετα ι, 516. Γίνεται παπική κτήση, 516. ‘Η φυγή τοΰ θω μα, 518. ‘Η ήρω'ίκή αν­ τίσταση στά Σουλμένικο, 519. Ή τύχη τών Παλαιολόγων, 520. Τό τέλος τοΰ φραντζή, 524. ‘Η δολοφονία τοΰ Φράγκο Ά τζα γ ιό λ ι, 525, Τό τέλος τοΰ δου­ κάτου τής ’Αθήνας, 525. Ή μεταγενέστερη Ιστορία τών Ά τζ α γ ιό λ ι, 526. ‘Η κατάσταση τών Βενετσιάνικων αποικιών, 528. Α πόκτηση τής Α ίγινας καΐ τών Βόρειων Σποραδών, 531.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

XIV

0 1 Β ΕΝ ΕΤΣΙΑΝΙΚΕΣ Α ϋ Ο ΙΚ ΙΕ Σ

(1462— 1540)

Ή μεταφορά τής κάρας τοΰ "Αγιου Γεώργιου άπό τήν Α ίγινα στή Βενε­ τία, 535, ‘Ο πόλεμος Τούρκων καΐ Ββνετσιάνων στά 1462, 536. ‘I I εξέγερση ‘Ελλήνων καΐ Αλβανών έναντίον τών Τούρκων, 536. Ή Μονεμβασιά γίνεται Βενετσιάνικη [κτήση], 536. Οί Βενετσιανοι ξαναχτίζουν τό τείχ ο ς τοΰ Ίσθμοϋ, 537. Ό θάνατος τοΰ Μπερτόλντο ντ' ”Ξστε, στήν Κόρινθο, 537. Ό Σιγισμόντο Μαλατέστα στήν Κόρινθο, 538. Ή πολιορκία τοΰ Μυστρα, 538. 'Η μεταφορά

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

It

τ δ ν δστδν τοδ HXrjetova στό Ρ ίμ ινι, 538. ‘Ο Βιττόρε Εαπέλλο χοριεόει τή ν Ά θηνα, 539. Λεύτερη, άνώνυμη, περιγραφή τ?ίς πόλης^ 539. 01 Βενετσιάνοι νιχ ιδ ν τα ι στήν Πάτρα καΐ τήν Καλαμάτα, 540. ‘Ο θάνατος το3 Καπέλλο στήνΕδδοια, 540. ‘Η πολιορκία τή ς Χαλκ£8 ας, 541. ‘Η καταστρεπτική άδράνεια τοϋ Εανάλε, 542. ‘Η πτώση τής Χαλκίδας, 546. ‘Η άγανάκτηση στή Βενετία, 547. ‘Η τόχη αδτδν πο!> γλύτωσαν, 548. 01 Τοίϊρκοι άναχαιτίζονται ατή Ν αύ­ πακτο, 551. ‘Η ειρήνη τοΟ 1479, 551. ‘Η έξοοσία τ δ ν Σ τ ρ α τ ι ω τ ώ ν , 553. ‘Η Βενετία έγκαταλείπει τούς Τόκκο, 555. ‘Η εύημερία τής Κεφαλλωνιας καΐ τή ς Ζακύνθου, 555. 01 Τοδρκοι κατακτοδν τήν Παλατίνη κομητεία, 557. ‘0· "Αντώνιο Τόκκο ξαναπαίρνει τή Ζάκυνθο καΐ τήν Κεφαλλωνιά, 558. ‘Η Βενετία τόν έκτοπίζει καΐ καταλαμβάνει τή Ζάκυνθο, 559. ‘Η μεταγενέστερη Ιστορία των Τόκκων, 559. ‘Η εικοσάχρονη ειρήνη, 561. ‘Η Ιπανάσταση το3 Ε λα ία , 561. Τά σχέδια τοϊ5 Ά νδρέα ΙΙαλαιολόγου, 562. ‘Ο πόλεμος των Τούρκων καΙ Βενετσιάνων στά 1499, 563. ‘Η άπώλεια τής Ναυπάκτοο, 564. ‘Η κατάσταση, τής Μεθώνης κ ’ ή άλωσή της άπ 6 τούς Τούρκους, 566. ‘Η άπώλεια τοΟ Ναβα­ ρίνου καΐ τή ς Κορώνης, 568. ‘Η Β ενετία κατακτάει τήν Κεφαλλωνιά καΐ τήν "Αγια Μαύρα (Λευκάδα], 570. ‘Η παραχώρηση τής "Αγιας Μαύρας, 571. ‘Η ειρήνη τοΟ 1502—3, 571. ‘Η κατάσταση των άλλων Βενετσιάνικων άποικιών: ‘Η Ναυπλία, 572. ‘Η Α ίγινα, 573. ‘Η Μονεμβασιά, 574. 01 ‘Ιππότες τοϋ "Αγιου 'Ιωάννη καταλαμβάνουν τήν Μεθώνη, 575. ‘Ο Ά ντρέα Ντόρια κυριεύει τή Με­ θώνη, 576. ‘Η έγκατάλειφή τους άπό τούς ‘Ισπανούς, 577, ‘Η τύχη των κ α το ί­ κων τους, 577. ‘Ο Τούρκο— βενετσιάνικος πόλεμος τοδ 1537, 578. Ή λεηλασία τής Α ίγινας, άπό τόν Μπαρμπαρόσσα, 578. ‘Η ήρωϊκή άντίσταση τής Ναυπλίας, 579. ‘Η ειρήνη τοδ 1540, 580. ‘Η παραχώρηση τής Ναυπλίας καΐ τή ς Μονεμβασιάς, 580. Ή έξαφάνιση τής Βενετίας άπό τήν ήπειρωτική Ε λ λ ά δα , 582.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η

Κ Ε Ρ Κ Γ Ρ Α

XV (1 2 1 4 ^ 1 4 8 5 )

·

Ή Κέρκυρα κ ' οΐ Δεσπότες τής ‘Ηπείρου, 587. Ή άκμή τής ‘Ελληνι­ κής 'Ε κκλησίας, 587. Π ολιτική διοίκηση, 588. ‘Ο Φ ίλιππο Κινάρντο, 589. ‘Ο Κάρολος ντ’ Ά νζού, κύρης τής Κέρκυρας, 589, Διάσπαση τής ‘Ελληνικής 'Ε κ κ λ η ­ σίας· ή Ιπικράτηση τής Καθολικής, 590. ‘Ο άποικισμός των ’Ιουδαίων, 591. ‘Η διοίκηση των Ά νζού· ό καπετανος, δ m a g i s t e r m a s s a r in s , ή c u ria r e g is , ot « a n n u a l ju d g e s » , 591. Τά τέσσερα βαΐλατα, 592. Τό φεουδαλικό σύστημα, 592. ‘Η οικονομική άξια τοδ νησιοΰ, 593. ‘Ο Φ ίλιππος τοΰ Τάραντα «αύθέντης τής Κέρκυρας, 595. ‘Ο Ροβέρτος κ ι ' δ Φ ίλιππος I I I , 595. ‘Η καταγω γή των Κερκυραίων τσιγγάνων, 595. Ή ’Ιωάννα I τής Νεάπολης, κυρά τής Κέρκυρας, 596. Ή ‘Εταιρία των Ναβαρραίων κατακτάει τό νησί, γιά τόν Ζάκ ντέ Μπώ, 596. ‘Ο Κάρολος I I I τής Νεάπολης· ή διοίκησή του, 597, ‘Η Βενετία κατακτάει τήν Κέρκυρα, 598. ‘Η Βενετσιάνικη συνθήκη, 600. Τυπική άγορά τοΰ νησιοδ, 601. 'Α ποτελέσματα καΐ χνάρια τών Ά νζού, 601. ‘Η βενετσιάνικη διοίκηση· δ βά'ίλος, οί σύμβουλοι, κ ι' δ προνοητής [ p r o w e d i to r e ] , 602. ‘Ο p r o v v e d ito r e g e n e ra le , 603. Τοπική κυβέρνηση· ή Γενική συνέλευση, τό συμβούλιο των 150, 603. ‘Η χρυσή βίβλος, 603. Μέρη πού δπάγονταν στήν Κέρκυρα, Βουθρωτό, Π άργα, Στροφάδες, 605. ’Εκκλησιαστική διοργάνωση, 606. Ot "Ιουδαίοι, 609. Τό φεουδαλικό σύστημα, 610. Τό τιμάρι των τσιγγάνων, 611. Ot σέρμποι, 611. Παραμέληση τή ς έκπαίδευσης, 612. ‘Η ‘Ελληνική γλώσσα, 613. Τό Ιμπόριο· οί φόροι, 613. Τά σωζόμενα μνημεία τής Βενετοκρατίας, 614. ’Αποψη τής πόλης στά χρόνια των Β»νετσιάνων, 615. 'Επιθέσεις των Γενοβέζων, 616. Ό Τούρκι-

12

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

κος κίνίονος, β17. "Ελληνβζ Ιξόριστοι στήν Κέρκυρα, μετά τ 6 1453, 617. ‘Ο ‘Ά γ ιο { Σπυρίδων, 618. Ot ύπηριαίες των Κερκυραίων στή Βενετία, 618.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

XVI

Η Β ΕΝ ΕΤΟ Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ Τ Α ΕΠΤΑΝΗΣΑ

(1485— 1540)

‘Η κατάληψη τής Ζακδνθου, 621. ‘Ο άποικισμάς κ ' ή διοίκησή της, 633 ‘Η καβολική έκκλησία, 623. ‘Η ‘Ελληνική 'Ε κκλησία, 634. Ή Κεφαλλωνιά άποι κία τδ ν Βενετσιάνων, 625. ‘Η διοίκησή της, 626. ‘Ο χαρακτήρας των κατοί κων, 626. ‘Η Ίβ ά κ η , 626. ‘Η ε&ημερία τή ς Ζακύνθου καΐ τή ς Κεφαλλωνιδς 628. ‘Η πρώτη πολιορκία τή ς Κέρκυρας, 629. ‘Η Ιστορία των Κυθήρων, 633 Ot Βενιέροι, 633. Ot Μονογιάννηδες, 634. Τά Κύθηρα άποικία τδ ν Βενετσιά· ■νων, 634. ‘Η άπόδοσή τους, κατά §να μέρος, στούς Βενιέρι, 635. ‘Η διοργάνωσή τους, 635. ‘Η έπιδρομή τοδ Μπαρμπαρόσσα, 636. Τά ‘Επτάνησα στά 1540, 638.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

X V II

ΤΟ ΔΟΓΚΑΤΟ ΤΟΓ Α ΙΓΑ ΙΟ Γ (1207— 1463) ‘Ο Μδρκος I Σανοίίδο άναγνωρίζει τ 6ν Αύτοκράτορα ‘ΕρρΕκο I , 641. Ή ίδρυση τοδ δουκάτου, 642. ‘Η δολιότητα τοδ Μάρκου στήν Κρήτη, 642. ‘Η αιχμαλωσία του 4π ’ τούς "Ελληνες τής Ν ίκαιας, 643. ‘Η άνεξιθρησκεία του, ■643. ‘Η Ιδρυση τής Καθολικής "Εκκλησίας στίς Κυκλάδες, 643. ‘Ο Ά γ γ ε λ ο ς Σανοΰδο ύποτελής τοδ ήγεμόνα τής ‘Α χαΐας, 644. ΜιμεΕται τόν πατέρα του σχήν Κρήτη, 645. Τά κάστρα τ®ν Κυκλάδων, 645. ‘Ο Μδρκος I I , 647. ‘Η άπώλεια των Βόρειων Σποράϊων, 648. ‘Η Βενετία διεκδικεΓ τήν κυριαρχία τοδ δου­ κάτου, 648. ‘Η πειρατεία, 650. Πόλεμος γιά §να γάιδαρο, 650. ‘Η λατρεία τοδ άγιου Παχύ, 651. ‘Η άνάκτηση των χαμένων Κυκλάδων, 651. ‘Η έγκατάσταση, σ' αύτές, νέων ίταλικίον οίκογενειδν, 652. Ot Ιππότες τοδ "Αγιου ’Ιωάννη στή Δήλο, 654. Τά κατορθώματα τοδ Νικόλα I Σανοδδο, 654. ‘Η κατάσταση στό ■δουκάτο στά 1330, 655. ‘Ο ‘Ιωάννης I α ιχμ αλω τίζεται ά π ’ τούς Γενοβέζους, 658. ‘Η εύημερία τής Σέριφου, 658. ‘Η δούκισσα Φιορέντσα, 659. ‘Ο άγώνας γ ιά τό γάμο της, 659. ‘Η κακή διοίκηση τοδ γιοδ της Νικόλα ντάλλε Κάρκερι, 661. Ό ΦραγκΓσκο Κρίσπο τδν δολοφονεί καΐ κυριαρχεί στό δουκάτο, 661. ‘Η ειρήνη του μέ τους Βενετσιάνους, 662. ‘Η πρώτη έμφάνιση καΐ καταγω γή τής •οικογένειας Σομμαρίπα, 663. ‘Η Βενετία κληρονομεί τήν Τήνο καΐ τή Μύκονο, •663. ‘Η δημοφιλής διοίκηση τής Βενετίας, 664, Τό έπεισόδιο τή ς Σέριφου, 664. ‘Η κατάσταση στό ΑίγαΓο στά 1420, 665. Ό Τζιάκομο I καθιερώνει τό Σάλιο νόμο, 665. ’Επισκέπτεται τήν 'Α γγλία , 665. ‘Ο ’Ιωάννης I I τόν διαδέχεται, μέ τήν άδεια των Βενετσιάνων, 668. ‘Η έπιδρομή των Γενοβέζων, 670. Ot Σομμαρίπα στήν Ά νδρο, 670, ‘Ο πολιτισμός στό δουκάτο τοδ Αιγαίου, 671. ‘Η έπίσκεφη τοδ Κυριάκου ντ' Ά γκ ό να , 671. Ot tππότες τοδ "Αγιου 'Ιωάννη στή Νάξο, 674. ‘Η Ικρηξη τοδ ήφαίστειου τής Σαντορίνης, 674. ‘Ο Γουλιέλμος I I πληρώνει φόρο στό σουλτάνο, 676.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

X V III

ΤΟ ΔΟΓΚΑΤΟ ΤΟ Γ Α ΙΓΑ ΙΟ Γ (1463— 1566) o t συμφορές του στά χρόνια τοδ Τούρκο—βενετσιάνικου πόλεμου, 679. Τό ειδύλλιο τής Σαντορίνης, 680. Τό Ιπεισόδιο Πιζάνι, 681. ‘Η τυραννία τοδ Τζιο-

' ' Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

13

βάννι I I I 682. Ή Βενετία StotxsC τό δουκδτο, 683. ‘Η κατάστασ·») τοϋ δοοκάτοϋ, 683. ‘Η Βενετία τ4 ξαναδίνει ατούς Κρίσπι, 685. ‘Ο τρελλός δούκας της Νάξου, 686 . ‘Η δεύτερη Βενετσιάνικη διοίκηση, 687. ‘Η ζωή ατά νησιά, 687. ‘Ο Τζιοβάννι IV . 688 . ‘Η σύλληψή του ‘&πΙ> τούς κουρσάρους, 688 , Τ4 ζήτημα τη ς Πάρου, 688 . ‘Η φοβερή έπιδρομή τοδ Μπαρμπαρόασα, 690. ‘Η άλωση τής ΙΙάρου, 691. ‘Η Νάξος δποτελής στούς Τούρκους, 692. Τ 6 γράμμα του δούκα στίς δυνάμεις, 693. ‘Η άπώλεια τής Μύ­ κονού, 693. Ή ιδεύτερη έπιδρομή τοδ Μπαρμπαρόσσα, 694. ‘Η άλωση των Βόρίΐω ν Σποράδων, 695. ‘Η Βενετσιάνικη Ικθεση, γιά τΙς Κυκλάδες, στά 1536, 695. ‘Ο Τζιάκομο IV , δ τελευταίος χριστιανός δούκας, 699. Td τέλος του δου­ κάτου, 700. ‘Ο Σελήμ I I , τό παραχωρεί στόν ‘Ιωσήφ Νάζη, 701. ‘Ο ’Ιουδαίος δούκας κ ι’ δ έπίτροπός του Κορονέλλο, 702. Προσωρινή παλινόρθωση τοδ Τ ζιά ­ κομο IV , 703. Ή κατάσταση τοδ δουκάτου στήν έποχή τοδ Νάζη, 705. Ή προ­ σάρτησή του στήν Τουρκία. 706. Ot Γκοζαντίνι κρατοδν έπτά νησιά, 707. ‘Ο φεουδαλισμός στά χρόνια των δουκων, 708. ‘Ο πολιτισμός, 710. Π ΙΝ ΑΚ Α Σ ΗΓΕΜΟΝΩΝ

.

.

^ ..................................................................... Σ.

713

Π ΙΝ ΑΚ Α Σ ΕΙΚΟΝΩΝ (ΕΝ ΤΟ Σ Κ Α Ι ΕΚΤΟ Σ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο Υ ) ......................>

724

Π ΙΝ ΑΚ ΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ Κ Α Ι Λ Ε Ξ Ε Ω Ν ......................................................... >

727

Π Α Ρ Ο Ρ Α Μ Α Τ Α

Ε

Ι

Σ

Α

Γ

Ω

Γ

Η

« 'Ανεμομαζώματα, άνεμοακορπίαματα»

« Ε Π Ι ΚΕΦ Α Λ Η Σ Τ Η Σ Δ Τ Σ Η Σ εϊταν τότε ενας άπ’ τούς μεγαλύ­ τερους πάπιες τοϊ5 Μεσαίωνα, ό Ίννοκέντιος I I I . Σ τα 1190, ό Ίννοκέντιος άρχισε το κήρυγμα μιας Τέταρτης Σταυροφορίας. Σύμφωνα μέ την δποψή του, ή εκστρατεία αυτή θαπρεπε ασφαλώς ν ’ άποβλέψει σέ μιάν άΛοβαση στήν Αίγυπτο, γιά νά εξασφαλιστούν άνταλλάγματα μέ τον απώ­ τερο σκοπό τήν άνάχτηση τής Ιερουσαλήμ. Ξέρουμε πώς αυτή ή Σ ταυ­ ροφορία παρεξέκλινε ( ; ) άπ’ το σκοπό της έξαιτίας τών 'Ενετών κι’ άντί νά βοηθήσει στήν άπελευθέρωση τής 'Α γίας Π όλης κατέληξε σ’ ?ναν «α­ σεβή πόλεμο ( ; ) ένάντια στούς Βυζαντινούς, στήν κατάχτηση τής Κων­ σταντινούπολης καΐ τέλος στήν ίδρυση μιας άπροσδόκητης ( ; ) Λατινικής Αυτοκρατορίας στο Βόσπορο (1204). Ξέρουμε πώς, άφοϋ λίγο ελειψε ν ’ αφορίσει ( ; ) τους ύπεύθυνους αυτής τής «παρέκκλισης τής Σταυροφορί­ ας», ό Ίννοκέντιος κατέληξε νά δεχτεί (!) τό τετελεσμένο γεγονός, προσ­ παθώντας τούλάχιστο ν ’ άποκομίσει άπ’ αυτό δσο τό δυνατόν περισσότερα όφέλη γιά τό συμφέρον τών "Α γιων Τόπων (!) ». Α υτά γράφει ό Γκρουσέ. Τ ά έρωτηματικά και τά θαυμαστικά είναι δικά μας. Γ ια τί μας βάζουν σέ σκέψη καΐ μας ξαφνιάζουν αύτά ποχι διαβάζουμε. "Αλλωστε δεν είναι ή πρώτη φορά πού έπιχειρεϊται ή συσκότιση τοΰ εγκλήματος, πού λέγεται Φ ρ αγ κ οκ ρ ατία σ τ ή ν ' Ε λ λ ά δ α άπό τούς Δυτικούς συγγρα­ φείς. Κ ι’ αύτό για τί ούτε ή Σταυροφορία π α ρ ε ξ έ κ λ ι ν ε εξ αίτιας τών 'Ενετών, ούτε δήθεν α σ ε β ή ς π ό λ ε μ ο ς εγινε, ούτε ά π ρ ο σδ ό κ η τ η εΐταν ή ίδρυση τής Λατινικής Αυτοκρατορίας στό Βόσπο­ ρο, ούτε λίγο ελειψε ν ’ ά φ ο ρ ί σ ε ι τούς ύπεύθυνους τής παρέκκλι­ σης ό Ίννοκέντιος, ούτε, τέλος, κατέληξε ν ά δ ε χ τ ε ί τό τετελεσμέ­ νο γεγονός. "Ο λ’ αυτά είναι «έκ τών υστέρων» δικαιολογίες καΐ μόνο δι­ καιολογίες· απολογία κατηγορούμενων, πού ένώ ή ένοχή τους είναι πιά φα­ νερή, έπιμένουν νά ζητούν άθώωση ή παριστάνουν τούς μετανοιωμένους σ’ ώρα πού τό θύμα εχει ξοφλήσει. Θά ρωτήσει κανείς: για τί ξαναφέρ­ νουν στή μέση τό θέμα; Ό Ιγκληματίας στον τόπο τού εγκλήματος γυ­ ρίζει· μόνο πού έκεϊ δπου ή εύθύνη είναι μεγάλη, μικρό είναι τό ξεσκάλισμα. 'Ο Γκρουσέ γράφει όλόκληρο βιβλίο γιά τις Σταυροφορίες· αριθμεί τήν I, I I , I I I , άλλά πνίγει τήν IV · μόλις μισή σελίδα τής άφιερώνει κι’ αύτό δχι γιά ν ’ άπολογηθεϊ, άλλά γιά νά θρηνήσει πού αύτή ή π α -

16

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

ρ έ κ κ λ ι σ η είχε ώς άηοτέλεσμα νά γκρεμιστεί το βασίλειο της ’Ά κρας. Τ ά καλά καΐ συμφέροντα. Ή ζωή μιας ολόκληρης αυτοκρατορίας,, τίποτα μπρός στη ζωή ένδς μικροϋ, μ’ ατιμωτικό τρόπο στεριωμένου βασι­ λείου. Φαίνεται τοΰτο καθαρά. «Μπορούσαν», γράφει ό Γκρουσέ, «νά ελ­ πίζουν πραγματικά πώς κατέχοντας πιά τό προγεφύρωμα (!) τής Κων­ σταντινούπολης, οΐ Φράγκοι θαταν σέ θέση πολύ ευκολότερα νά στέλνουν ένισχύσεις στη Συρία. Σ τήν πραγματικότητα συνέβη το αντίθετο- άφοϋ σύντρι-ψαν τή Βυζαντινή ισχύ, οί νικητές τοϋ 1204 δεν τήν αντικατέστη­ σαν μέ τίποτα, για τί αυτή ή τεχνητή αυτοκρατορία, πού εμεινε μετέωρη κι’ αύτοσχέδια στήν καρδιά ένός έχθρικοϋ έλληνικοϋ καΐ σλαυϊκοϋ κόσμου, δέν είταν δύναμη, αλλά άντίθετα μιά διαρκής αιτία αδυναμίας γιά τή Λατινοσύνη. Προπάντων ή ίδρυση μιας Λατινικής Αύτοκρατορίας στά Βαλ­ κάνια, στέρησε ολοκληρωτικά τή Φράγκικη Σ υρία από μετανάστες, πού εύ­ λογα μπορούσε νά περιμένει». Θαυμάζει κάνεις τήν ειλικρίνεια. Μιά ολόκληρη Αύτοκρατορία κομ­ ματιάστηκε απλά γιά νά δημιουργηθεϊ ενα π ρ ο γ ε φ ύ ρ ω μ α ά«’ δπου θά περνούσαν ευκολότερα ενισχύσεις γιά τή Φράγκικη Συρία. Στο κάτω τής γραφής ζητάμε τώρα καΐ ρέστα· δηλαδή καμμιά ωφέλεια, καμμιά ύπΟχρέωση- κ’ ή μιά κ’ ή αλλη θά ύπήρχαν αν το προγεφύρωμα ω­ φελούσε τή Φράγκικη Συρία. Αυτό ομως δέν εγινε για τί «τά νέα Φράγκικα κράτη τής Ρουμανίας και τής Ελλάδας, προσελκύοντας τούς Ιππότες, πού κανονικά θ ’ αναζητούσανε τήν τύχη τους στήν ’Ανατολή, ύποσκάψανε τή ζωή τοϋ βασιλείου τής "Ακρας». Α υτά κ ι’ αλλα αποβλέπουν στήν άπόσειση τής ιστορικής ευθύνης πού κατέχει τήν Ευρώπη. Αυτά είναι ή αφορμή πού γράφτηκαν πολλά καΐ πού πολλά θά γραφτούν γιά τήν Φρα­ γκοκρατία στήν Ελλάδα δσο κ’ οι Ευρωπαίοι κι’ εμείς θά νιώθουμε τήν ανάγκη νά επιστρέφουμε σ’ αύτή τήν εποχή γιά νά διαπιστώνουμε, γιά μιά ακόμα φορά, το ποσοστό τής ένοχης μας μιά κ’ είμαστε υπεύθυνοι γ ι’ αυτήν. Μόνο ενα οφείλουμε νά ξέρουμε; πώς πρέπει, έπΙ τέλους, νά μάθουμε ναμαστε ειλικρινείς- νά μάθουμε νά κοιτάζουμε τά γεγονότα οπως Ιγινα ν κι’ δχι δπως εμείς θέλουμε νά τά βλέπουμε- νά μάθουμε νά κρίνου­ με σωστά κι’ δχι ανάλογα μέ τό συμφέρον μας. Γ ια τί τό συμφέρον μας στάθηκε συχνά αφορμή μεγάλου κακοϋ. ΚαΙ θά πρέπει νά στρεβλώνουμε άπό πρόθεση τά γεγονότα — αυτό άλλωστε και κάνουμε — μέ τό νά μήν παραδεχόμαστε, πώς αύτή ή π α ρ έ κ κ λ ι σ η , δπως θέλουμε νά πα­ ρουσιάζουμε τήν Τέταρτη Σταυροφορία, είναι μιά άπό τις βασικές αιτίες τής σημερινής κακοδαιμονίας. Μόνο οί θεληματικά τυφλοί δέν τό βλέπουν- και συνήθως αύτοί εί­ ναι και οΐ ένοχοι. ”Α ς μήν ξεγελιόμαστε δμως! Σ τις μικρές ή στίς με­ γάλες μας έξορμήσεις ή εύθύνη μας σπέρνεται πάντα πρόωρα — αργά δ­ μως, γιά τή δυστυχία μας θερίζεται. Ό λόγος δέν είναι δύσκολος στήν ε­ ξήγηση. Ά π ό φύση δέ μπορούμε αυτές τις στιγμές νά προβλέψουμε σω-

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

17

ΰχά. Μέσα μας περισσότερο ‘ χώρο κατέχει ή αΙσιοδοξία, και λιγότερο ή φρόνηση. Ά π ό φ ΐσ η υπερτιμάμε τις δυνατότητες μας — περισσότερο αν τύχει κι’ εχουμε, στήν αρχή, σχετική επιτυχία. Τότε το τέλος οΰτε δια­ γράφεται. Π οϋ μπορούσαν νά φανταστούν οί Εΐιρωπαΐοι τυχοδιώκτες πώς το ?ργο τους θά σωριάζονταν σ’ ερείπια; Σ ’ ώρες θΰελλας καΐ ορμής το κέρδος πάντα όδηγει σέ Υπερτίμηση τών δυνάμεών μας. Κανείς αυτές τΙς στιγμές δέν βλέπει το φθαρτό. 'Ό λ ο ι θαρρούν τον εαυτό τους «άλλον Ηρακλή». Προπάντων δταν από τό τίποτα γίνουν κάτι. Τότε νομίζουν πώς αΰτοί είναι, ενώ στή βάση δέν είναι αΰτοί. Ε ίναι ή θέση. Κ ι’ δταν αυ­ τή λείψει, τότε φαίνεται πώς οί ίδιοι δέν εϊταν τίποτα. Δυστυχώς ομως, ό παραδειγματισμός τοϋ χτές σπάνια ορθώνεται μπροστά μας. "Ετσι ή ευθύνη βαραίνει τόν ανεύθυνο για τί ό Υπεύθυνος δέν 2χει τή δυνατότητα τής κρίσης. Κ ι’ ανεύθυνος, στίς μεγάλες τομές τής Ιστορίας είναι δ λαός — αυτό τό μεγάλο παιδί, ποΐ) τό τρέφουμε μέ τό «κατάλοιπο» τής Ιστορίας, αυτό, ποί) σοφά είπε ό Πολύβιος, γίνεται διή­ γηση, μϋθος, θρϋλος, παράδοση. 'Ωστόσο, μπορεϊ ό λαός νά ζεΐ τό «κατά­ λοιπο»· στή βάση δμως είναι σέ θέση νά τό χαρακτηρίζει κι’ ετσι, συχνά, ή αποστροφή του α γγίζει τά σύνορα τοϋ τραγικού. Γ ια τί εχει μιά διαίσθη­ ση τήν ώρα τής κρίσης. Κ ι’ αυτή τόν κάνει νά φτάνει στήν καυτή ρήση «’Ανεμομαζώματα, άνεμοσκορπίσματα». Πολλές έποχές της Ιστορίας μπο­ ρούν νά κριθοϋν μ’ αυτή τή ρήση· πολλές έποχές μπορούν νά έξηγηθοΰν μ’ αυτήν. Κ ι’ δμως, νομίζουμε, πώς καμμιά δέν ταυτίζεται τόσο μ’ αυτήν δσο ή περίοδος τής Φραγκοκρατίας στήν Ελλάδα. Ιχουμε παρά νά ρίξουμε μιά ματιά στήν κίνησή της και τήν ώρα αυτή, πού τήν κοιτάζου­ με, νά μήν ξεχάσουμε ουτε τά υπέρ οίτε τά εναντίον. Σ τήν περίπτωση αύτή θά είμαστε σέ θέση νά νιώσουμε τόν άνεμο νά σηκώνει τά σκουπίδια τής Ευρώπης (λογής-λογής τιτλούχους) καΐ νά τ ’ άποθέτει στόν χώρο πού λέγεται Ε λλάς καΐ μόλις τ ’ άποθέσει πάλι νά σηκώνεται καΐ νά τά σκορπί­ ζει. Βέβαια δέν σταθήκαμε κι’ έμεϊς αμέτοχοι σ’ αύτό τό μάζεμα καΐ σ’ αύτό τό σκόρπισμα. Αύτή τήν εποχή κι’ έμεϊς πολύ σαβούρα είχαμε στούς κόλπους μας. "Α ς μή ρίχνουμε δλα τά βάρη στήν Εύρώπη. Βάλαμε κι’ έμεϊς τό χέρι μας σ’ αυτή τήν υπόθεση. Δικοί μας οί Ά λέξιοι Κομνηνοί· δικοί μας οί ΚαντακουζηνοΙ τής Μεθώνης· δικοί μας οΐ Λέοντες ΣγονροΙ τοϋ "Αργους καΐ τής Κόρινθου. Χωρίς αυτούς ή Φραγκοκρατία θδταν άνύπαρκτη· δέ θά μιλούσαμε γ ι’ αύτήν. Τώρα πού μιλάμε ξέρουμε πόσο ρόλο παίζει μιά δλλη ρήση τοϋ λαοΰ: «Κάστρο χωρίς ρουφιάνο δέν παίρνεται». Κ ι’ είναι αλήθεια πώς ή Φραγκοκρατία στήν Ελλάδα στάθηκε μέ τά κάστρα της — αυτά σκυθρω­ πά όρθώθηκαν στό γαλανό μας ούρανό από κάτω. Κ ι’ ορθώθηκαν για τί τό θελήσαμε· για τί τήν ώρα τοϋ χαμοϋ δέ σφίξαμε τό δεμάτι τά ξύλα — τό σκορπίσαμε. Νά για τί τά ερείπια τών λογιών-λογιών κάστρων μένουν γιά νά θυμίζουν τή συνεργασία μας μέ τόν εχθρό. Κ ’ ή συνεργασία αυτή εΐ-

18

Ε I Σ A Γ Ω Γ

ναι μια ντροπή itoi) δεν ξεπλένεται. Κ ι’ ας υπάρχουν άνθρωποι πνευμα­ τικοί που λένε υπουλη (!) την πολιτική τοϋ Μανουήλ I τοΰ Κομνηνοΰ, ε­ πειδή ματαίωσε τά σχέδια των πρωταγωνιστών— τυχοδιωκτών τής I I Σταυροφορίας. Έ κ εϊ φθάνουμε, δταν ζητάμε ανεδαφικές συζεύξεις. Και καθόλου δεν ύπολογίζουμε πώς αν δεν ματαιώνονταν τά σχέδια τής I I Σταυροφορίας — εστω κι’ άπο συμφέρον — ή πτώση τής Κωνσταντινού­ πολης, στά χέρια τών τυχοδιωκτών βαρώνων τής Δύσης, δέ θά μετριώταν άπδ το 1204 αλλά από τό 1147. Πολλά πρέπει ν ’ άφαιρέσουμε, πολλά ν ’ αναθεωρήσουμε γιά νά βρού­ με κάποια Ισορροπία. Και τά σχετικά μέ τήν Τέταρτη Σταυροφορία πρέπει ν ’ αναθεωρηθούν ριζικά. “Αν εχουμε αυτό το θάρρος, τότε οι πρωταγωνι­ στές της θά προβληθούν στά μάτια μας μέ διαφορετικό τρόπο. Ό Ίννοκέντιος I I I , ο μεγαλύτερος πάπας τοΰ Μεσαίωνα θά φανεί ενας καιροσκόπος, ενας υπολογιστής, ενας μοχθηρός, πού δεν δίσταζε μπροστά σέ τίποτα προκειμένου ν ’ αυξήσει τό ποίμνιό του· ό Ερρίκος Ντάντολο θά φανεί Iνας Ί ά γ ο ς κι’ δ Βονιφάτιος δ Μομφερρατικός Ινας δαίμονας. Το ωραιό­ τερο τρίπτυχο στήν πιο ωραία ωρα, οπου και ή πιο δνομη ένέργεια γινόνταν νομότυπη μέ μιά ευλογία. 'Ό τ α ν μπορέσουμε νά δούμε τά πράγμα­ τα καθαρά, τότε θά καταλάβουμε πώς το σημερινό Ευρωπαϊκό πρόβλημα, κοντά στ’ αλλα, ξεκινάει άπο τις στερνές μέρες τού 1095, άπο τΙς μέρες οπου ό πάπας Ούρβανός I I πέρασε άπ’ τήν ’Ιταλία στή Γαλλία γιά νά κηρύξει τήν Π ρώ τη Σταυροφορία, σ’ ώρα πού κανένας δέν υποπτεύονταν τά πραγματικά αίτια τού ταξιδιού του, ένός ταξιδιού μέ πολλούς γύρους. "Ας άφήσουμε τούς τρεις πρώτους κι’ ας σταθούμε στον τέταρτο, πού εκλεισε στο Βόσπορο. Αύτδ τό γύρο, πού Ιδανικό του στάθηκε το πλιάτσι­ κο· αύτο το γύρο, πού εγινε μέ τά πιο ατιμα μέσα· αυτό τό γύρο πού ως ?ίροπέτασμα χρησιμοποίησε, ακόμα μιά φορά, τό σταυρό. Αύτό τό γύρο πού κατέληξε στήν κατάλυση τοΰ Βυζαντινού κράτους, μέ τις ευλογίες τοΰ μεγάλου πάπα, άπαθανατίζει ό W illia m M ille r μέ τό εργο του A h is to ­ ry of F r a n k is h G re ece . Τ ά πρίν δέν τον ενδιαφέρουν ϊσως εδώ νά ύπάρχει κάποια πρόθεση. Νοιάζεται μόνο γιά τό αποτέλεσμα. ΚαΙ τό φω τί­ ζει μέ τή λεπτότητα καΐ τήν ευαισθησία τοΰ ποιητή περισσότερο καΐ λιγότερο μέ τήν αυστηρότητα τού Ιστορικού. ”Αν προχωρούσε στήν έξιστόρηση τών γεγονότων μέ το πνεύμα τού τελευταίου, χωρίς αμφιβολία ή ε­ ποχή θάχανε δλη τήν τραγική της γοητεία. Ό ιστορικός αποφεύγει τά μικροπεριστατικά· άνιχνεύει τΙς μεγάλες γραμμές· νοιάζεται γιά τά χοντρικά συμπεράσματα. Δέν χάνει καιρό γιά νά μάθει τό ρόλο τής μικροφιλοδοξίας. Δέν ενδιαφέρεται γιά τό έπιμέρος πολυμήχανο. Βλέπει τήν κίνηση τής έποχής καθολικά. "Ενας λιγότερος ή Ινας περισσότερος δέν αλλάζουν τή φορά τών πραγμάτων γ ι’ αύτόν. Ή ωραία φράση, τό ανέκδοτο, ή οικο­ γενειακή ζωή, δ μικροκαυγας, δ ατομικός θάνατος δέν είναι πράγματα πού μπορούν νά τον σταματήσουν.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

19

Ό κλειστός χώρος δεν είναι κάτι πού μπορεϊ ν ’ ανατρέψει τά δεδομένα. Γ ια τον Ιοτορικό, ρόλο παίζει το κύριο γεγονός· το πρωταρχικό. Το δεύτερο οτοιχεϊο είναι δείγμα μικρής κι’ οχι μεγάλης ένέργειας. Τοΰ αρκεί ή επι­ φάνεια άλλα φωτογραφισμένη από μεγάλο ΰψος, ετσι πού τά κενά νά μην ένοχλοΰν. Κ ι’ δμως αυτά τά κενά, πού είναι τόσο ταυτισμένα μέ το άτομο, έχουν μεγαλύτερη αξία, αν μπορεϊς νά τά συλλάβεις. Ή εξήγησή τους δίνει το κλειδί πολλών πραγμάτων. Αυτά τά κενά κυνήγησε ό M ille r. Και τά κυνήγησε για τί ξεκίνησε άπο μιά βασική αρχή; πώς γιά νά άπαθανατίσει κανείς την Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, γιά νά συλλάθει το α­ πώτερο τοΰ σκοπού τών Βουργούνδιων, Φλαμανδών καΐ Λομβαρδών τυχο­ διωκτών, τών Γερμανών ιπποτών, τών άξεστων Καταλάνων καΐ Ναβαρραίων πλιατσικολόγων, τών Φλωρεντίνων πολυμήχανων τραπεζιτών, τών μηχανορράφων αύλικών τής Nεάπoληςj τών ύπουλων Βενετσιάνων και Γε­ νοβέζων εμπόρων καΐ το φιλόδοξο μένος τών ευγενικών κυράδων τής Φράντσιας, καΐ κοντά σ’ αυτούς την ύποπτη ταχτική τών τότε Ελλήνων αρχόντων, πού μαζί μέ τούς προηγούμενους δυνάστευσαν ενα πλήθος δου­ λοπάροικων, πρέπει νά ζήσει την κίνησή τους άπο κοντά. Γ ια τί δλοι αύτοί οί ξένοι καΐ δικοί μας τυχοδιώκτες εγιναν οι πρωταγωνιστές τού ρωμαντικοϋ δράματος, πού γιά διακόσια πενήντα χρόνια είχε μοναδική του σκηνή τήν Ελλάδα. Μόνο δταν πλησιάσεις αυτή τή σκηνή, από κοντά, μόνο δταν ή έποπτεία σου εΐναι απόλυτη, κατά τον M ille r, μπορεϊς νά ζήσεις τήν επο­ χή καΐ τούς πρωταγωνιστές της. Μόνο τότε μπορεϊς νά δεϊς τούς τελευ­ ταίους μέ σάρκα και δστα κι’ nyi σάν κάτι πού εΐναι τοποθετημένο μέσα σέ ψυχρή αίθουσα μουσείου. Κ ’ ή Εύρώπη, δταν ντρέπεται γιά κάτι, βρί­ σκει τρόπο νά δηαιουργκΐ ;^ ρ ο υ ς μουσείου. Ό M iiie r σ’ αύτο το μουσείο θέλησε νά δώσει ζωή. Σ ’ αυτό τ6 μουσείο θέλησε νά ρίξει φώς καΐ μέ μαγικό τρόπο νά κάνει τ ’ αγάλματα νά πάρουν ζωή, νά κινηθούν, νά ποϋν τό βαθύτερο μυστικό τους· νά δει­ χτούν σ’ ώρα δράσης κι’ δχι σ’ ώρα αδράνειας. "Ετσι μέ τόν τρόπο τής αυτοψίας, μέ τή διάθεση τού κυνηγού, ό M ille r ζήτησε νά δει τήν πρα­ γματική κίνηση, πού οδήγησε σέ μιά ωραία αρχή καΐ πού κατέληξε σ’ ενα τραγικό τέλος. ’Εδώ τ ’ ανεμομαζώματα· εδώ τ ’ άνεμοσκορπίσματα — εργο τριών ανθρώπων : Ε ν ό ς υπουλου «τάπα, ενός πολυμήχανου δόγη κι’ ένός φιλόδοξου μαρκήσιου. Τρεις άνθρωποι, ό καθένας μέ διαφορετικούς διαλο­ γισμούς, αλλά μέ κοινή αρχή, κίνησαν τά πιο έτερόκλητα στίφη τής Ευρώ­ πης και τ ’ άπόθεσαν στήν Ελλάδα. Εϊταν εποχή πού τούτος δ τόπος μπο­ ρούσε μ’ δπλα τήν ανοχή καΐ τήν υπέρμετρη φιλοδοξία νά δεχτεί τό πλεό­ νασμα τής τυχοδιωκτικής ορμής τής Εύρώπης. Εϊταν μιά εποχή, δπου εί­ χε πέραση τό παραμύθι κι’ ό θρύλος· για τί δ εξαθλιωμένος άνθρωπος πιάνονταν από τά μαλλιά του· για τί οΐ χρεωκοπημένοι φεουδάρχες κ’ οί φιλόδοξοι ύποστηριχτές τών παπών μπορούσαν νά παρασύρουν σέ πρά­ ξεις ανίερες, βέβαια, αλλά νομότυπες, στηριγμένες στο αΙώνιο δόγμα τοΰ

20

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

ζωτιχοΰ χώρου, άλλά ζωτικοί), πού πάντα βρίσκονταν είς βάρος τοΰ άλλου — τοΰ όμόθρησκου. Ε ϊταν μια εποχή θύελλας καΐ ορμής, πού τάραζε τον δνθρωπο καΐ πο·ύ τό πέρασμά της ξεθεμέλιωνε, σάρωνε, δπως το πέρασμα τοΰ λοιμοΰ, δλόκληρες περιοχές. Ή Ευρώπη μπορεϊ νά περηφανεύεται γιά. Λολλά της κλέη· τά κλέη των Σταυροφοριών είναι από τά γοητευτικότε­ ρα. Τ ά πλήρωσε κοντά σ’ άλλους κ’ ή 'Ελλάς διακόσια πενήντα χρόνια, Α·ύτή τήν έποχή πραγματεύεται ό M iller Ό Ιστορικός δέ νοιάζεται γιά το τί γίνεται δταν παίζεται τό ?ργο. Αύτός μόνο τό τέλος προσδοκά. Τοΰτο, για τί μόνο αύτό τοΰ δίνει τά στοι­ χεία πού τοΰ χρειάζονται: τό δνομα, τον τόπο, τόν απολογιστικό αριθμό τω ν νεκρών, τών τραυματιών καΐ τών ζημιών. Τόν ένδιαφέρει τό δτι ίΠήθηκε Sva μνημείο : fl2 0 4 — 1566». Μόνο γ ι’ αύτό ένδιαφέρεται κι’ 5χι γιά τό πώς στήθηκε— δηλαδή γ ιά τό ποιά είναι τά κενά, τά δευτερό­ τερα στοιχεία, τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πού μεσολαβούν μεταξύ τής θεωρίας καΐ τής πράξης. Π οιός λόγος νά νοιάζεται γ ι’ αυτά; Ή θεωρία δν δέ γίνει πράξη δέν εχει καμμιά άξια. Γ ια τί νά νοιάζεται γ ι’ αύτήν; Ό νόμος τής ζούγκλας είναι σκλη­ ρός, κ’ ή ζωή δέν είναι κάτι πού διαφέρει άπ’ α υ τή ν τήν διακρίνει μόνο ή κατευθυνόμενη γνώση· κι’ αύτή είναι, δπως δ νόμος τής ζούγκλας, α­ νελέητη : ό δυνατός, δσο κι’ αν είναι ανήθικος, δσο κ ι’ αν στερείται Ζρμα, θ ά έπιπλεύσει. Ή δικαίωση ή ή καταδίκη θά έξαρτηθεϊ από τό από­ θεμα τής δύναμης πούχει μέσα του. Ό αδύνατος, ας είναι καΐ εκλεκτός, θά καταποντιστεΐ. Βέβαια κάποτε ερχεται ή δικαίωση τοΰ τελευταίου— αύτή δμως παρακολουθεϊται από έρείπια. Ό δυνατός θά πέσει, άλλά άφοϋ πρώ­ τα θά εχει ρίξει πολλούς. ’Εδώ ή έξήγηση τοΰ για τί δ ιστορικός δέν προ­ σέχει τΙς λεπτομέρειες, τά κενά. Αυτά τά κενά, δς είναι γιά τόν λεπτο­ λόγο μελετητή ορόσημα, θά μένουν, θά χάσκουν κι’ δ χρόνος θά έκτελεΐ χρέη νεκροθάφτη. Ό χρόνος είναι καταλυτής άλλά, κοντά στ’ αλλα, λει­ αίνει καΐ τό έδαφος. "Εχει αρκετή σκόνη γιά νά καλύπτει τά κενά· γιά νά γεμίζει αριστοτεχνικά τούς τάφρους πού τριγυρίζουν τά κάστρα. “Εχει καΐ τΙς άράχνες, πού μ’ ύπομονή υφαίνουν μέσα στών κάστρων τά έρειπωμένα δώματα, τ ’ άλλοτε πολυθόρυβα, τό θρϋλο τούς, δένοντας μέ τούς λε­ πτούς Ιστούς τό χτες μέ τό σήμερα. Ό Ιστορικός δέν κάθεται μπρός σ’ αύτές τΙς λεπτομέρειες. Ξέρει δτι δ χρόνος θά κάνει τη δουλειά του. Γ ι’ αύτό τΙς μεγάλες κι’ δχι τΙς μικρές στιγμές προσέχει. Ο ι μεγάλες αφορούν τήν παγκοσμιότητα. Χαράζουν τά μεγάλα βήματα. Σημαδεύουν τά μεγάλα Ιργα. ’Εντοπίζουν τά μεγάλα ονόματα. Συσσωρεύουν τόν ανθρώπινο μό­ χθο καΐ τόν προσφέρουν στόν 2να. Ό λαός, τό ανώνυμο πάντα· πλήθος μέ­ νει εξω από τά μεγάλα σχέδια. Αύτός μπορεϊ νά ζει δ,τι δ ιστορικός πα­ ραβλέπει. Ν ά για τί μέσα άπό τό βάθος τών καιρών μπορεϊ κι’ ατενίζει τή ιΜονοβύζα» καθώς τριγυρνάει στό ερειπωμένο της κάστρο- νά για τί μπορεΐ και βλέπει τούς Ιππότες τοΰ Σαμπλιτ νά ξεχύνονται πρός τήν πεδιάδα

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

21

τω ν Κουντουρων νά για τί μπορεϊ καΐ οραματίζεται τούς καβαλλάρηδες τοϋ Γουλιέλμου σ’ ώρα πού περνοϋν στητοί, κάτω άπ’ τό κάοτρο τοΰ Μυστρα, πηγαίνοντας νά κονέψουν στην Εύδαίμονα Λακεδαιμόνια και τέλος νά για τί μπορεϊ και βλέπει τΙς γαλέρες τών αΰθεντών τοϋ Αιγαίου ν ’ α­ λωνίζουν τα γαλανά νερά τοΰ Αιγαίου αναζητώντας λεία. Ό ιστορικός, τό ξαναλέμε, δέ νοιάζεται γ ι’ αυτά. Ή δουλειά του δεν είναι κάτι ποΐ) μπορεϊ νά έξηγηθεϊ μέ φιλοσοφική διάθεση· εΐναι κάτι ποίι μπορεϊ νά δικαιολογηθεϊ μέ μαθηματική ακρίβεια. Γ ι’ αΰτδν ρόλο παίζει ή εξίσωση κι’ δχι ή άφηρημένη θέση. Σιωπά τήν ωρα τής ενέργειας, καΐ μιλάει τήν ωρα ποΐ) πέφτει ή αυλαία. Ό M ille r κινεϊται διαφορετικά. Δεν αγνοεί τίποτα. Ξέρει δτι κ’ ή μιά κ’ ή άλλη ταχτική έξυπηρετοϋν, κάθε μιά μέ τον δι^ό της τρόπο, τήν ϊδια πραγματικότητα. Γνωρίζει πώς γιά 2να καΐ τό α·ύτδ γεγονός ΰπάρχουν πολλές απόψεις και πώς στήν κίνηση τής ζωής τό υποκειμενικό στοιχείο παίζει μεγάλο ρόλο. ”Εχει διαπιστώσει πώς τελικό κ ι’ δλοκληρωμένο συμπέρασμα δέ βγαίνει αν δ μελετητής δέν γνωρίζει ό­ λες τΙς πλευρές τοϋ θέματος. Γ ι’ αυτό δέν παραβλέπει τίποτα. Θεωρεί δλα τά στοιχεία χρήσιμα. Τά συγκεντρώνει μέ σχολαστικότητα· τά βλέπει χω­ ρίς προκατάληψη· κάποτε και μιά πέτρα εχει τή δυνατότητα νά διαγράψει τό σχήμα δλόκληρου οίκοδομήματος. Φτάνει ή φαντασία νά μήν είναι ε |ω άπό τά δρια ποϋ έπιτρέπει ό νόμος τής φΰσης. Ν ά πού βρίσκεται ή εξή­ γηση τοϋ γιατί, μετά άπ’ αυτά ή ιστορία του μοιάζει μέ γοητευτικό παρα­ μύθι· ενα παραμύθι, πού στιγματίζει και τήν Ευρώπη κι’ έμας. Γ ια τί κ’ οΐ δυό βοηθήσαμε νά πάρει σχήμα και μορφή. Ρόλο επαιξε στήν περίπτω­ ση αυτή ό ζωτικός χώρος· ή Ευρώπη τον αναζητούσε καΐ τον βρήκε στήν ’Ανατολή· καμμιά συζήτηση γιά τδ δτι τόν βρήκε διώχνοντας τό νοικο­ κύρη. Έ μ εϊς τόν ζητούσαμε μέσα στόν δικό μας χώρο. Καυτά εΐναι δσα λέει δ Νικήτας Χωνιάτης γιά τή στάση τών 'Ελλήνων αρχόντων πριν καΐ μετά τήν Κατάκτηση. Και στ'ις δυό αυτές κινήσεις μόνη δικαιολογία τό αί­ σθημα τής αυτοσυντήρησης· ό νόμος τής ζούγκλας νομιμοποιημένος από τόν άνθρωπο καΐ ευλογημένος άπό τόν εκπρόσωπο τής ’Εκκλησίας, είτε Καθολικός, εϊτε ’Ορθόδοξος είναι. Κατά μοιραία σύμπτωση οί άνθρωποι, συναντιώνται ακόμα κα'ι στά ακρα, χωρίς νά τό καταλαβαίνουν. Κ ι’ αυ­ τό για τί κείνη τήν ωρα μέγαλοποιοϋν, γιά συσκότιση, τήν ευθύνη τοϋ άλ­ λου, μΐίοραίνοντας ετσι τήν δική τους. Ά π ό δώ ή αφορμή τής στρέβλωσης τών αληθινών περιστατικών άπό δώ ή διάθεση τής διαμαρτυρίας. Ο ί Βενετσιάνοι έχουν στρογγυλοκαθήσει στή Μεθοίνη κα'ι στήν Κορώ­ νη. Κανένα ρόλο δέν παίζει τό πώς τά εδάφη εΐναι ξένα. Ρόλο παίζει πώς τά κρατούμε κα'ι πώς δέν πρέπει νά μας ένοχλοϋν. «Τ’ αδέλφια σας», γράφουν μ’ οργή στδν "Ελληνα αΰτοκράτορα, «εΐναι χειρότερα άπό τούς Τούρκους». Κα'ι τ ’ αδέλφια τοϋ Έ λλη να αΰτοκράτορα εϊταν οί Δεσπότες τής Πελοποννήσου Θωμάς κα'ι Δημήτριος Παλαιολόγοι, πού αγωνίζονταν νά διώξουν τούς Βενετσιάνους άπό τό πάτριο έδαφος. Π ά ντα φωνάζει 6

22

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

κλέφτης, γιά νά φοβηθεί ό νοικοκύρης. Γ ια τούς Βενετσιάνους και τούς δλλους Ευρωπαίους τυχοδιώκτες, πουχαν ανακαλύψει στην 'Ελλάδα τό μυθικό Έ λ Ντοράντο, ή ενόχληση πού τούς προκαλοΰν οι 'Έλληνες είναι πράξη ανίερη. Άμαρταίνουν οι 'Έλληνες πού δεν παραδέχονται το καθεΟτώς πού δημιουργήθηκε. Κ αι καμμιά σημασία δεν εχει το δτι οι τελευ­ ταίοι έχουν πιάσει τούς πρώτους νά κλέβουν, σάν τον Χότζα αυτοπρόσω­ πα. Π οιος θ ’ άρνηθει πώς ό σκοπός δεν αγιάζει τά μέσα; Το δόγμα αυτό είναι δόγμα κάθε εποχής· τότε άρχισε με την ευλογία τοΰ πάπα και εκλεισε μέ την πράξη τοΰ τελευταίου άσημου ιππότη. 'Τπάρχουν έποχές φορτωμένες από γεγονότα κι’ εποχές δπου τά γε­ γονότα σπανίζουν. Σ τις πρώτες ανήκει ή εποχή τής Φραγκοκρατίας στήν Ελλάδα. Ό άνθρωπος την εζησε μ’ δλο του τό είναι. Εϊταν τδ ιδιο έντονη εξωτερικά κι’ εσωτερικά. Ό M ille r αυτό το δίπτυχο θέλησε ν ’ άποκαλύ•ψει. ΚαΙ τών δυο τό αϊτιο ζήτησε. Κ ι’ αϊτιο ειταν ή αφαίρεση τοΰ ξένου κ’ ή κατακράτησή του κι’ ας μην το δμολογοϋσαν οί πρωταγωνιστές της, ειτε Ίννοκέντιος I I I , εϊτε Ερρίκος Ντάντολο, ειτε Βονιφάτιος Μομφερρατικός λέγονταν. Ή αφαίρεση κ ’ ή κατακράτηση τοΰ ξένου κ ’ ή δυνάοτευσή του, επρεπε νά νομιμοποιηθεί: φανερός σκοπός τής εκστρατείας ή άπελευθέρωση τών 'Ά γ ιω ν Τ όπω ν οί άπιστοι επρεπε νά διωχτούν άπ’ αυ­ τούς — κρυφός, ή καταλήστευση τών πλούσιων ανατολικών χωρών, μέ πρώτη τή Βυζαντινή Ελλάδα. Ή τελευταία είχε πολλά νά δώσει. Δεν τδ φανερώνουν. Στο βάθος τής ψυχής τοΰ Ίννοκέντιου I I I σαλεύει ή εκδίκη­ ση εναντίον τών αιρετικών ορθόδοξων πού δεν ύποτάσσονται στήν ευλο­ γία του. Στό βάθος τών διαλογισμών τοΰ Ερρίκου Ντάντολο κρυφοκαίει ή ώφέλεια πού θάχει ή Γαληνοτάτη, δταν βάλει χέρι στά πλούτη τής ’Α να­ τολής. 'Ωστόσο, μεταξύ τους ύπάρχουν κι’ αύτοί πού είναι ειλικρινείς. "Ε­ νας άπ’ αυτούς είναι κι’ δ ιστορικός τής Κατάκτησης, ό περίφημος G eo f­ fre y d e V ille h a rd o u in , m a re c h a l de Cham pag-ne, δ ευνοούμενος τής M arie de C h am p ag n e . Στο πρόσωπό του, στή σκέψη του, στήν κίνησή του, ή άτιμη πράξη τής Ευρώπης πού λέγεται «Σταυροφορία» βρί­ σκει τήν απόλυτη διαγραφή της. Ε ίναι πολιτικός- ολοι οΐ Σταυροφόροι εϊταν πολιτικοί. Ε ίναι τυχοδιώ­ κτης· δλοι οί Σταυροφόροι ειταν τυχοδιώκτες. Δεν κατέχεται από χίμαι­ ρες· κανένας Σταυροφόρος δεν κατέχονταν από χίμαιρες. Μπορεϊ ό , C h res tie n de T ro y e s ναπλασε τόν τέλειο ιππότη- δ ιππότης δμως αυτός ειταν γιά εσωτερική κ ι’ οχι γιά εξωτερική κατανάλωση. Ε ϊταν τό πρότυπο πού θά ξεγελούσε τό πλατύ, τό απονήρευτο κοινό. Τό πρότυπο αυτό μιμήθηκαν οι Σταυροφόροι γιά νά ξεγελάσουν, ώς ενα σημείο, τις μάζες. Σ τήν αρχή ή γοητεία ξαφνιάζει. 'Ώ ς ν ’ άποκαλυφτεϊ ή απάτη, ή δουλειά εχει γίνει. Ο ί Σταυροφόροι εδειχναν τόν ιππότη τοΰ C re stie n de T ro y e s καΐ ενερ­ γούσαν μέ τόν A m ad is de G a u la . Φανερά έσκυβαν κάτω από τό βάρος τοΰ Σίμωνα τοΰ Κυρηναίου*· στο βάθος ενεργούσαν μέ τήν ταχτική τοΰ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

23

“Αννα καΐ τοΰ Καϊάφα. Σχέδιο περίφημο. Ή ’Ανατολή θ ’ απορροφούμε to τυχοδιωκτικό τους πλεόνασμα— δ,τι άποτελοϋσε πηγή ανησυχιών για τί ή γή δεν τούς χωρούσε δλους. Ή ’Ανατολή θα γέμιζε τ ’ αδεια ταμεία των μεγάλων φεουδαρχών, γιατί δ,τι θά περνούσε στά χέρια τών υποτελών τυχοδιωκτών τους θά εμπαινε κάτω από τήν υψηλή τους κυριαρχία. Σκοπός στο βάθος τής επι­ χείρησης το πλιάτσικο. 'Ωστόσο το ύποπτο τής επιχείρησης επρεπε να διαφυλαχτεΐ. Ο ι συνεταίροι επρεπε να διαιρεθούν. Ό Ίννοκέντιος θά κό­ βονταν γιά τούς 'Ά γιο υ ς Τόπους, πού τούς βεβήλωναν οί άπιστοι. Μήπως γ ι’ αυτή τήν ανίερη καταπάτηση δεν είχε έξαλλα κηρ-ύξει συναγερμό ό Π έτρος δ ’Ερημίτης; ”Αν μπορούσαν νά μιλήσουν οι τοίχοι τών ιδιαίτε­ ρων παπικών διαμερισμάτων τοΰ Βατικανού πολλά ένδιαφέροντα θαχαν νά πουν ιδιαίτερα τό τί ειπώθηκε μεταξύ τοΰ Ούρβανοΰ I I και τοΰ τέ­ λειου οργάνου του. Μά οΐ τοίχοι δεν μιλοϋν και μιά λέξη «μυστικόν» ή «έμπιστευτικόν» σκεπάζει πολλά πράγματα. Ό φόβος φυλάει τον κλέφτη, φυλάει καΐ τον νοικοκύρη, ασχετα μέ τό οτι κάποτε κ’ οί δυό συνταυτίζον­ ται. Αυτά γιά τον 2να συνεταίρο. ”Α ς ερθουμε στον δεύτερο· είναι δ 'Ερ­ ρίκος Ντάντολο δ Γαληνότατος δόγης· αυτός νοιάζεται γιά τήν ελεύθερη κίνηση τοΰ εμπορίου τής Γαληνοτάτης. Τ ί δουλειά εχει αυτός μέ τούς "Α­ γιους Τόπους; Τό ιερό καΐ τό δσιο δταν δεν τό εμπορευόμαστε δεν εχει α­ ξία. ΚαΙ τώρα, αυτή τήν εποχή, τό εμπόριο τοΰ ίεροΰ καΐ τοΰ δσιου α γ γί­ ζει τά δρια τής επιστήμης. Δυό ακρα πού συναντιώνται εύκολα. Νά για τί δ "Αγιος Π ατέρας δταν θά βρεθεί μπροστά στό τελειωμένο γεγονός («άνάκαΐ οι θεο'ι πείθονται») θά ύποκύψει (!) καΐ θά δώσει τήν ευλογία του. Ό Π ιλάτος στάθηκε πολλών μεταγενέστερων έξυπνο κόλπο. ’Έ τσι, άντί νά άντικρΰσουν τά ιερά τών "Αγιων Τόπων οί Σταυροφόροι άντίκρυσαν τά τείχη τής Βασιλεύουσας. Ή Ευρώπη στοργικά εκλεισε τά μάτια της. Είταν κι’ αυτό μέσα στό πρόγραμμά της. Μήπως δεν εθρεψε μέ τό ϊδιο της τό αίμα τον R e n a rt; "Οποιος σκύ-ψει πάνω στις κινήσεις της, αυτή τήν εποχή, θά θαυμάσει γιά τό πόσο σάρκωσε τις ίδιότητές του. Ό Αίσωπος εφιαξε από χώμα καΐ νερό τό σώμα του· ή Ευρώπη από τόν Θ ' αΙώνα ως τόν Ι Α ' τοΰ εδωσε πνοή ζωής. Τ ’ αλλα ακολουθούν τό μοιραίο τους δρόμο. Π ώ ς λοιπόν νά μήν εΐτάν αριστοτεχνική ή κατάστρωση τοΰ σχέδιου; Τά δπλα δέ θά στρέφονταν εναντίον τών άπιστων θά στρέφονταν έναντίον τών ορθόδοξων, πού στό πείσμα τους, εϊταν χειρότεροι από τούς άπιστους. Σ τήν πρώτη περίπτωση θαταν ζημιά· στή δεύτερη ωφέλεια. Ο ι τυχοδιώκτες εύγενεΐς τής Ευρώπης θά κέρδιζαν άφθονα λάφυρα, γερούς μισθούς, άπειρα φέουδα· ό "Αγιος Π ατέρας πλήθος πιστώ ν ή Γαληνοτάτη Δημοκρατία σταθμούς γιά τό εμπόριό της κι’ ανοιχτές θάλασσες γιά τή σημαία της μέ τό λιοντάρι τοΰ "Αγιου Μάρκου. 'Η Ευρώπη μπορεϊ νά κρύβει — ποιός φανερώνει τή ντροπή του — τά πραγματικά αίτια τής Σταυροφορίας· τά φανερώνει δμως ό ιστορικός

24

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

της, στδ βιβλίο του C o n q u ete d e C o n sta n tin o p le , πού συνεχίζει την έ |ιστόρησή τους ως τδ θάνατο τοϋ άρχηγοϋ της Βονιφάτιου ταΰ Μομφερρατικοΰ. Μέσα σ’ α·ύτδ κλείνεται το βαθύτερο κίνητρο, οί βαθύτεροι ύπολογισμοί των ηρωταγωνιστών τής Τέταρτης Σταυροφορίας. 'Ό π ω ς αύτοι δέν κουράζονταν ν ’ άρπάζουν αλόγα, έφόδια, χρυσό, άργυρο, κοπάδια, πό­ λεις, έπαρχίες, ετσι κι’ αυτός δέν κουράζονταν νά καταγράφει. ΚαΙ γ ι’ ώύτόν είχε, δπως καΐ γ ι’ αύτούς, ϊδια άξια ή κατάληψη μιας μικρής πόλης (κάποιος μικροευγενής θά βολεύονταν) μέ την κατάληψη τής Πόλης, πού εϊταν «πολύ μεγάλο κέρδος» για τί άπ’ αυτήν «άπόχτησαν άφθονα κέρδη χα ΐ πλούτη». Αύτδ είταν τδ μυστικό τής Ευρώπης; δ Ίννοκέντιος I I I θά βόλευε ?ναν πατριάρχη Λατίνο καΐ πλήθος ρέμπελων παπάδων, έπίσκοπων, αρχιεπίσκοπων καΐ μοναχών ό Βονιφάτιος θά μοίραζε φέουδα σέ πλήθος τυχοδιώκτες βαρώνους κι’ δ Γαληνότατος δόγης θαβλεπε τΙς γαλέρες του νά διασχίζουν περήφανα τις έλληνικές θάλασσες σά ναταν δικές του. Ά π δ τούς τρεις συνέταιρους δ τελευταίος στάθηκε περισσότερο ειλι­ κρινής. Τ ί νά κρυβόμαστε πίσω άπ’ τδ δάχτυλό μας; θά σκέφτηκε. Κ ι’ αύ­ τδ για τί αντιπροσώπευε ανθρώπους πού είχαν ώς αρχή τους τδ περίφημο ρητό «S iam o V e n e z ia n i e poi c ris tia n i» . 'Ό λ ’ αυτά συγκρότησαν την άτιμία πού οί μεγάλοι τής Ευρώπης τήν έντυσαν μέ ροΰχο κατάστικτο άπδ σταυρούς, σ’ ώρα πού δ λαός τους εβλεπε τήν πραγματική τους κίνη­ ση. Κλασσικό παράδειγμα μένει τδ είδικδ εκείνο τμήμα τοϋ R o m an de R e n a r t, δπου ό R e n a r t, δ B elin , ό B e rn a rt κι’ οι άλλοι ήρωες παίρ­ νουν τδ σταυρό καΐ ξεκινούν γιά τούς "Αγιους Τόπους γιά νά ξεπλύνουν τίς... αμαρτίες τους. Μήπως οι πάπες, μέ βοϋλλες, δέ συγχωρούσαν τις α­ μαρτίες έκείνων πού δέχονταν νά πάρουν μέρος στό... πλιάτσικο; Ή Εύρώπη πρέπει νά σκέπτεται μέ ντροπή τις μέρες εκείνες πού ξαπόλυσε στην ’Ανατολή τούς τυχοδιώκτες της, ακριβώς εκείνους πού ενώ δέ μπορούσε νά τούς κρατήσει ή ίδια, τούς τιμούσε δταν τής εστελναν, μετά, τά Ισοδα άπδ τήν έπιχείρηση. Αυτή τήν επιχείρηση δ λαός τήν είδε καθα­ ρά. Π οιοι εΐταν οί Σταυροφόροι; Ο ί ήρωες τοϋ R o m an de R e n a r t ποί» μόλις έχαναν άπδ τά μάτια τους τΙς επάλξεις τών πύργων, μόλις εβλεπαν πώς έσβηναν στδ βάθος τού ορίζοντα τά καμπαναριά τών εκκλησιών, γύ­ ριζαν πίσω άφοϋ ρήμαζαν τΙς προμήθειες τών χωρικών, (πού εδειχναν τήν αγανάκτησή τους), μ’ αέρα ανθρώπων πού έσωσαν, μέ τά κατορθώματα τους... τήν χριστιανοσύνη. Ή Εύρώπη μπορεϊ νά συγκεντρώνει, στοργικά, τά σκορπισμένα στην ’Ανατολή έραλδικά της χνάρια- μπορεϊ νά θυμάται τδ μακρύ κατάλογο τών ήγεμόνων, τών βαρώνων, τών Ιπποτών κα'ι τών άλλων υποτελών πού δη­ μιούργησε· δ λαός της δμως — δουλοπάροικος κι’ αύτδς δπως και τής ’Α ­ νατολής — δέν γελάστηκε άπδ τδ κήρυγμα πού άρχισε — βαλτδς — Ινας έξαλλος έρημίτης καΐ τδ σφράγισε μέ τδ τέλος του, τραγικά, ενας άγιος βασιλιάς τής Γαλλίας. Ή Εύρώπη εκρυψε κάτω άπδ ενα σταυρό τήν πα­

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

25

ρανομία της καΐ κάτω άπο ενα απλόχωρο ράσο τις ενδόμυχες σκέψεις της, ft λαός ομως ήξερε καλά πώς αυτδ που λέγονταν Σταυροφορία εναντίον τών απιατων είταν προγραμματισμένη Σταυροφορία για πλιάτσικο, τό πλέον άγριο πού γνώρισε δ κόσμος, τό πλέον ευλογημένο από την ’Εκ­ κλησία. Φυσικά, ή έπΙσημη Ευρώπη άλλοιως δείχνει τά πράγματα, ϋ ο ιό ς άρ-νιέται τον άσωτο γιό του; Γ ιά την Ευρώπη δυο ειταν τά προβλήματα; πρώτο νά βολευτοϋν οΐ περισσευούμενοι τιτλούχοι τυχοδιώκτες της- δεύτερο νά εξασφαλιστεί γιά την ευλογία τοϋ Π ά π α της μεγαλύτερο ποίμνιο κι’ ας χρειάζονταν γ ι’ αυ­ τό ή κατάπνιξη ένός άλλου θρησκευτικοΰ αισθήματος. Π ώ ς λοιπόν νά μην είναι τό ανακοινωθέν τοϋ Ευρωπαίου Ιστορικού, σ’ αυτό τό σημείο, λακωνικό; Μήπως δδήγησε το·ύς Σταυροφόρους καμμιά μεγάλη σκέψη στην Κωνσταντινούπολη; Σ την πράξη τους δεν ύπηρξε κανένα σημάδι αντίλη­ ψης ευγενικής- ή αποκατάσταση τής χριστιανικής ένότητας, μέ την υπο­ ταγή στόν πάπα τής Ελληνικής Αυτοκρατορίας στάθηκε πρόφαση γιά νά κλειστεί τό στόμα τών κακόπιστων. Ή πλεονεξία, τό άγνωστο, τό θαυμα­ στό, τό ριψοκίνδυνο — νά τά στοιχεία τής πράξης πού οδήγησαν στη Φραγκοκρατία. Ή Ευρώπη είχε προλειάνει τό έδαφος. Τό πιθανό κέρ­ δος θ ’ ανάπαυε τη συνείδηση τών τυχοδιωκτών της (αν αυτή ξυπνοϋσε). Τό σόφισμα εύκολα βρίσκεται. Ή συνείδηση εύκολα κοιμάται δταν τήν τρέ­ φεις μέ τό κέρδος. Στό σημείο αυτό γλαφυρός είναι δ Καμπανός στρατάρ­ χης. «Μάθετε», γράφει, «πώς εβλεπαν καλά τήν Κωνσταντινούπολη, δσοι δεν τήν είχαν δει ποτέ· για τί τούς φαίνονταν απίστευτο τό πώς μπορούσε νά υπάρχει τόσο πλούσια πόλη στόν κόσμο· δταν είδαν τά ψηλά της τείχη, τούς πλούσιους πύργους πού τήν κύκλωναν, τά πλούσια παλάτια της, τΙς μεγάλες της εκκλησίες, τόσες δσες δεν φαντάζονταν κανένας αν δεν τις εβλεπε fi8 τά μάτια του, τό μάκρος και τό πλάτος της, μή νομίσετε πώς δέν ξαφνιάστηκαν για τί δεν ήταν θαϋμα αύτό· τέτοιο μεγάλο κατόρθω­ μα δεν έπεχείρησαν, ποτέ, άλλοι άνθρωποι από τότε πού χτίστηκε ό κό­ σμος». Ή Ευρώπη εδώ κλείνει τ ’ αυτιά της καΐ τά μάτια της. Ό M ille r τό γνωρίζει καΐ γ ι’ αύτό ζητάει ν ’ άποκαλύψει αύτό πού κρύβεται κάτω άπ’ τό λακωνικό ανακοινωθέν «1204 — 1566». 'Ό σ ο ή ιστορία θά γρά­ φεται μ’ εννομο συμφέρον, τ ’ άνακοινωθέντα της θά είναι ύποπτα. Ό M ille r πού τό διαισθάνεται ξεκινάει από τήν επιτόπια ερευνά. "Ετσι σηκώνει τήν αυλαία καΐ ζητάει νά φωτίσει τήν περίοδο όχι μέ τό πρωταρ­ χικό στοιχείο, τόσο, δσο μέ τό δευτερότερο, αύτό πού κινείται πάνω άπ’ τούς τοίχους τών κάστρων τής εποχής καΐ πού στά μάτια τοϋ ιστορικού φαίνεται ασήμαντο. Κ ι’ δμως αύτό βεβαιώνει πώς ο'ι ανθρο^ποι, μεγάλοι ή μικροί ενεργούν ανάλογα μέ τό ζωτικό χώρο πού αφήνει δ ενας στόν άλ­ λον. Αύτό τό ασήμαντο κυνήγησε δ M ille r μέ τή διαίσθηση τοϋ ποιη-

26

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

tfj. “Οπου τό σκληρό έκεϊ καΐ ή τρυφερότητα- δπου το αγροίκο έκεΐ κ’ ft διάθεση τοΰ έξωραϊσμοϋ. Ό M ille r νοιάστηκε γ ι’ αυτό πού διαγράφεται πέρα από τον δγκο τοΰ κάστρου, πού φαντάζει μεγαλόπρεπος την ώρα πού βγαίνει ό ήλιος καΐ μυστηριακος την ώρα πού τον λούζει τό ασημένιο φως τοΰ φεγγαριού. Νοιάστηκε για το τ ι γίνεται δταν κοπάσει ό θόρυβος μέσα σ’ αυτό ή σβή­ σει αυτός κάτω στην πεδιάδα ή στο πλάτος τής ακρογιαλιάς· για τί καΐ στη μια και στην αλλη περίπτωση δ δγκος ορθώνεται για νά φοβερίζει αύτούς πού τόν κοιτάζουν ή αυτούς πού τον προσπερνούν. 'Ο δγκος δέ θαμπώνει τόν M ille r· Παρακολουθεί τα κατορθώματα των Σταυροφόρων μέ ποιητική διάθεση· έπισημαίνει τις καλές τους στι­ γμές· τονίζει την ελαφρότητα πού δείχνουν στα πεδία τής μάχης· θαυμάζει τΙς τολμηρές τους πράξεις στήν ξένη γή καΐ διαγράφει μέ λεπτόλογη διάθεση τήν επιχείρηση τοΰ Γοδοφρείδου Βιλλαρδουΐνου — μια κα'ι βρέ­ θηκε ό προδότης — πού καταλήγει στήν κατάκτηση τοΰ Μόρια. Ξέροντας πόσο ρόλο παίζει τό άτομο κα'ι πόσο αυτό νομιμοποιεί τό κάθε τί, κρίνει καΐ τοποθετεί τΙς πράξεις έκεΐ δπου πρέπει· στή φεουδαρχική τιμή, στό σε­ βασμό τοΰ κοινωνικού συμβόλαιου πού ένώνει τόν υποτελή μέ τόν κυρί­ αρχο. Αυτό δικαιολογεί τό για τί εξηγεί τά δσα διαγράφουν τήν ηθική στάση τής εποχής μέ τήν αρχή τής τιμής κα'ι τό για τί ταυτίζει τ'ις υπο­ χρεώσεις τής τελευταίας μέ τ ’ αμοιβαία καθήκοντα τοΰ κυρίαρχου κα'ι τοΰ υποτελή. Μ’ αλλα λόγια δ M iller είδε τά γεγονότα μέ τά μάτια τοΰ· Ευρωπαίου συμμέτοχου στήν επιχείρηση κι’ ας μήν υπήρξε απόγονος των Γάλλων, των Γερμανών, των Φλαμανδών, των ’Ιταλών, τών Άραγωνέζων, των Σικελών κα'ι τών Βενετσιάνων τυχοδιωκτών. Αυτό τόν κάνει, καθώς κατανέμει τις εύθΰνες μέ σχολαστικότητα φαρμακοποιού, νά παινεύεται, ό­ πως στήν περίπτωση τής μεταφοράς τοΰ ιεράρχη τής ’Α γγλίας μέ γαλέρα τοΰ δουκάτου τοΰ Αιγαίου, πώς αυτή ήταν ή μόνη σχέση τής πατρίδας του μέ τό τελευταίο. Μια παράξενη τιμή ενωνε καΐ χώριζε τά στίφη τών τυχοδιωκτών πού έστησαν τήν Φραγκοκρατία στήν Ελλάδα. Σώζον­ ταν αύτή; 'Ό λ α πήγαιναν καλά. Έ δώ κ’ ή έξαρση γιά τό πώς κανένα κατώτερο καθήκον, γιά τό πώς καμμιά υποχρέωση συνείδησης δεν έπέτρεπε τή διάρρηξη τής σχέσης κατακτητή και κατακτημένου. Αυτά εξη­ γούν τό γ ια τί μιλάει χωρίς πάθος δταν δ αύθέντης αθετεί τΙς υποχρεώ­ σεις του κι’ δταν ό υποτελής δεν υπακούει στό νόμο παίρνοντας παράδει­ γμα από τόν πρώτο. Κ αι τοΰ κακοφαίνεται μόνο δταν αυτό συμβαίνει μέ τούς 'Έλληνες. Ό Ευρωπαίος πάντα θίγεται, μέσα του, απόλυτα. Δηλαδή σαν Ευρωπαίος ξαφνιάζεται πού οι 'Έλληνες προδίδουν τούς δυνάστες τους. Δέ μπορεΐ νά χωνέ'ψει πώς είναι δυνατόν νά ξεχνούν τ'ις ευεργεσίες πού δέχτηκαν άπ’ αύτούς, έτοιμοι νά θυμηθούν τις κακές στιγμές τους. Στόν M ille r ή προστατευτική τακτική τής Ευρώπης βρίσκει τόν θερμδ απολογητή της καΐ τό κυριώτερο, δ,τι γιά τούς Φράγκους, τούς Βενετσιά-

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

27

νους και τούς άλλους τυχοδιώκτες της είναι κατάκτηση, γιά τή χώρα του γίνεται προοτασία (προτεκτοράτο). Διαβάζοντας τον βρίσκουμε κι’ αλλα αξιόλογα στοιχεία πού ξαναζούν στις μέρες μας. Αυτό πού λέμε φιλοπατρία ή κοινή σωτηρία είναι κάτι πού δεν ύπολογίζεται αυτή τήν εποχή, δπως και στή δική μας· δπως καΐ σήμερα καΐ τότε 6 εμφύλιος πόλεμος ξεσποϋσε ακόμα κι’ δταν δ εχθρός άπειλοϋσε· μόνο το αμοιβαίο συμφέρον των αντιπάλων όδηγοϋσε στο συμ­ βιβασμό. Αύτο το βλέπουμε, καθαρά, στις σχέσεις των κυρίαρχων με τούς •δποτελεΐς και στις σχέσεις των πρώτων μέ τούς άλλους τυχοδιώκτες τής Ευρώπης κι’ δλων μαζι στ'ις σχέσεις πού δημιούργησαν μέ τούς Τούρ­ κους. Ο ι πολιτικοί ττίσ έπογής μαc θά ιιπορέσουν νά βρουν στούς πρωτα­ γωνιστές τ'ήc Φοανκοκοατίας τούς σωσίες τους, αν τούς μένει καιρός. ’Ακόμα, διαβάζοντας τον M iller, θά καταλάβουμε, πώς ή τιμή τών Σταυροφόρων πού δημιούργησαν τήν Φραγκοκρατία στήν Ελλάδα, άνοίγοντας το δρόμο γιά νά κατέβουν σ’ αυτή οι Καταλάνοι, οί Ναβαρραΐοι κ’ οΐ Φλωρεντινοί τυχοδιώκτες, μπορεΐ, ανάλογα μέ τις περιστάσεις, νά μας δδηγήσει σε μιά αλλη ταχτική ηθικής, πού πότε υψώνει και πότε βαραθρώνει. Αυτή τήν ταχτική θά τήν δοΰμε, δταν καταλάβουμε, πόσο αριστοτε­ χνικά ό συγγραφέας καλύπτει τήν πολιτική του Ίννοκέντιου I I I , τοϋ Δόγη κοί τοϋ Βονιφάτιου, μ’ δλο πού τήν πολιτική τοϋ δεύτερου, ϊσως από πνεύ­ μα θαλασσοκρατορικής αντιζηλίας τήν χαρακτηρίζει καιροσκοπική, ϋπουλη, ύποπτη καΐ πολυμήχανη. "Οσο γιά τούς 'Έλληνες τούς θεωρεί συνέ­ νοχους μ£ά και αμεσα ή εμμεσα βοήθησαν στο ξεχαρβάλωμα τής χώρας τους. Ό M iller είδε τήν κίνηση τής Φραγκοκρατίας στήν Ελλάδα σάν κάτι πού κινήθηκε μεταξύ υπολογισμού και δήθεν ιδανικού, μεταξύ πε­ ριπέτειας καΐ συμφέροντος. Μ’ αλλα λόγια τήν είδε μέ τά μάτια τών πρω­ ταγωνιστών της, πού συνταίριασαν τήν πίστη, τήν ακέραια, τήν έντονα κοσμική, μέ τήν απάτη τής ανάληψης τοϋ σταυρού. "Οσο διαρκοΰσε ή επι­ χείρηση δ σταυρός στέκονταν το πιο Ιδανικό προπέτασμα καπνού· δ­ ταν ή επιχείρηση τελείωνε κατ’ εύχήν δεν ύπήρχε λόγος νά μένει δ κα­ πνός. Ό M ille r είδε, ετσι, τούς πρωταγωνιστές τής Φραγκοκρατίας δ­ πως ε ΐτα ν ρεαλιστές στήν καρδιά και χριστιανούς στά χείλια. Τούς είδε καΐ τούς εδειξε νά τιμούν τήν ’Εκκλησία, τούς Ιεράρχες της και τον ίδιο της τδν πάπα δσο ή πρώτη, οΐ δεύτεροι κι’ δ τρίτος δεν άντιστρατεύονταν τά συμφέροντά τους. Στο εργο τοϋ M ille r κυλάει μιά έπόχή- δποιος δμως ζεΐ τήν έποχή ζεΐ καΐ τούς Ανθρώπους της. Ό M ille r εξιστορεί τά περιστατικά ήρεμα· σπάνιες είναι οΐ φορές πού ξεφεύγει άπ’ αυτό τό* μέτρο. Λατρεύει τή λεπτομέρεια· δέ συμπαθεί τή συντομία — τούτο δμως δέ σημαίνει πώς δεν άγαπάει το ουσιαστικό. “Οταν πρόκειται γιά οικο­ νομικά ζητήματα ό άριθμός παίρνει γ ι’ αύτον γοητευτικό χαρακτήρα· μι­ λάει κείνη τή στιγμή στήν ψυχή του δ έμπορος τοϋ Σ ίτυ. "Οταν άναφέρεται σέ μάχες, σημειώνει τΙς δυνάμεις τών αντιπάλων, τήν ταχτική τους

28

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

τον τρόπο πού πολεμοϊ5ν, τΙς διαταγές πού έπδίδονται, τά πριν και μετά ιή ν κατάπαυσή τους. 'Ό τ α ν πρόκειται για συσκέψεις πάνω σέ σοβαρά ζη­ τήματα, ή διαγραφόμενη ιεροτελεστία θυμίζει στιγμές αγγλικού Κοινοβούλιου. Δέν αποφεύγει τ ’ ανέκδοτα. "Ισως εδώ το εργο του παίρνει μιά Ιδιαίτερη γοητεία. ’Ίσ ω ς για τί τ ’ ανέκδοτο, συχνά, μάς διαγράφει τη βα­ θύτερη κίνηση τοϋ ήρωα. Σ αν ’Ά γγλο ς θέλει νά είναι άκριβολόγος — αυ­ τό δμως δέν σημαίνει πώς είναι στείρος αφηγητής. Κυριότερα δέν ε!ναι πολιτικός, για τί δέν εχει τη χάρη τοϋ πολιτικού- αν εϊταν θα ήξερε πώς α­ ρετή τοϋ τελευταίου είναι ή επιφύλαξη, νά μήν φανερώνει το κάθε τΐ πού ξέρει. Αύτο εξηγεί το για τί δεΓχνει τούς πρωταγωνιστές τής ιστορίας του ετσι δπως εϊτα ν ούτε μάρτυρες ούτε μυστικούς. ’Έ τσι είδε καΐ τούς Έλ?,ηνες. "Ομοιος δμοίφ; 'Ίσ ω ς — δταν ξεπέφτει κανείς. Ό M ille r είδε την εσω κίνηση καΐ ετσι εκρινε τήν εξω. Σ τή διαγραφή της δέν είναι ούτε κυνικδς ούτε αφελής. Μή κατέχοντας το μυστικό τής επιφύλαξης — αρετή δπως είπαμε γιά τον πολιτικό — δέν ξεγελιέται διαγράφοντας τόν χαρακτήρα των αλλόκοτων τυχοδιωκτών πού μέ τις εύλογίες τοϋ Ίννο κέντιου I I I καΐ μέ τά λεπτά — δανεικά — τοϋ Δΰγη τής Γαληνότατης Δημοκρατίας θεμέλιωσαν στήν Ελλάδα ηγεμονίες, δουκάτά, βαρωνίες, μαρκιζατα καΐ κομητείες. Σ άν οχι άμεσος μέτοχος στήν επιχείρηση, είναι δσο τοϋ γίνεται αντικειμενικός· κακίζει τΙς άνομες ενέργειες των Φράγ­ κων κα'ι των 'Ελλήνων, νομιμοποιεί τά κέρδη τους μέ τΙς εύλογίες τοϋ πάπα ή τοϋ πατριάρχη κ’ επιδοκιμάζει τις επιτυχίες δπου αύτές σημει­ ώνονται. Ό M ille r δέν εγραψε κάτι πού , δέν εζησε. Κατέχει τή δύναμη νά ζωντανεύει τό γερό γράμμα τής ιστορίας. Μας παίρνει από τό χέρι, δια­ σχίζει μαζί μας τή στεριά, σταματάει μαζί μας μπρος στά κάστρα, μας μπάζει στά δωμάτιά τους, μας αφήνει νά ζήσουμε τούς ανθρώπους τους, μας απο­ καλύπτει τά μυστικά τους, μας διασταυρώνει μέ τΙς μεγάλες ή μικρές τους στιγμές καΐ μας τούς δικαιολογεί. ’Ά ν δέν τούς δικαιολογούσε δέ θάταν Ευρωπαίος. "Αν τούς εβλεπε άλλοιώς δέ θά υπήρχε ’Ανατολικό ζήτημα. Μπορεΐ ή χώρα του νά μήν πήρε μέρος στή δημιουργία του — ελαβε δμως μέρος στήν κληρονομιά του. Ή Ευρώπη δνόμασε τήν έπιχείρηση ώμ& «κατάκτηση»· δπου ή ’Α γγλία διαδέχτηκε τήν Ευρώπη δνόμασε τήν ένέργειά της «προτεκτοράτο». Ό άνθρωπος πάντα άρέσκονταν νά παίζει μέ τΙς λέξεις. Π ώ ς μπορούσε νά ξεφύγει δ M ille r άπ’ τήν ταχτική; Π άνω άπ’ δλα πρέπει νά υιοθετηθούν τά αποτελέσματα τής πράξης μέ κάθε τρόπο. Μιά άρνηση τών δεδομένων της πού'φιαξαν τή Φραγκοκρατία, θά τίναζε, και γιά τή χώρα του, δλη της τήν πολιτική. ’Άλλωστε γ ια τί νά τό κρύβουμε; O t άξεστες καΐ απλοϊκές ενέργειες τών πρωταγωνιστών τής Φραγκοκρατίας στήν 'Ελλάδα ειταν ανθρώπινες — πολύ ανθρώπινες, και καθόλου διαφορετικές άπ’ τις ενέργειες τών αν­ θρώπων τής εποχής μας.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

29

Ζήτησαν χώρο, δράση, κέρδη. Τό πως ολα α'Βτά Ιγινα ν είς βάρος των δλλων, τίποτα τ6 νέο. Δέ νομίζουμε πώς οτίς μέρες μας γίνονται δια­ φορετικά. 'Απλά μας ξεγελάει ή απόσταση τοϋ χρόνου. Δεν εχουμε παρά νά οκ·ύτ1)οΐ)με, συνειδητά, σ’ αυτά πού διαγράφει ό M ille r' θά δοϋμε πώς οΐ πρωταγωνιστές τής Φραγκοκρατίας υπηρέτησαν μέ πίστη την πολιτική· πώς λάτρεψαν την έγωϊστική πράξη καΐ πώς ή αυτοθυσία τους εΐταν συνώ­ νυμη μέ τήν σκληρότητα καΐ το συμφέρον κα'ι πώς τά πιο αθέμιτα γίναν ■δπηρέτες τής δικαιοσύνης. ’Έ τσ ι φτάνουμε στο συμπέρασμα, πώς τά σο­ φίσματα κ’ οΐ άκατάπαυστες αντιφάσεις είναι κάτι κοινό γιά τον άνθρω­ πο κάθε έιίοχής. Γ ια τί δσο κι’ δν αυτός ξεκινάει μ’ όραμα τ6 καλό, στό τέλος τό αίσθημα τής αυτοσυντήρησης κι’ ό φόβος τής φθοράς τδν όδηγοϋν στδ συμφέρον, ΚαΙ μιά τελευταία παρατήρηση. Ό M ille r πιστεύει, πώς ή ψυχή τής 'Ελλάδος βρίσκεται π ώ κοντά ατό Μεσαίωνα. Βρίσκουμε τήν παρατή­ ρηση τραβηγμένη. 'Η 'Ελλάς εχει ένιαία ψυχή πού μόνο τεχνολογικά μιποροϋμε νά τήν διαιρέσουμε, γιά καλύτερη έξέταση. Ό M ille r δικαιολο­ γείται μόνο από τήν πλευρά πώς σάν "Αγγλος δέ γνώρισε αρχαία έποχή. Ή χώρα του ξεπήδησε από το Μεσαίωνα, μέ θεμελιωτή του τον A rth u r των Ούαλλικων βουνών. Μόνο λοιπον έλαφρυντικο τοϋτο στέκεται. Νά κρίνει ό καθένας το αλλο μέ τό δικό του. 'Ωστόσο γιά τήν 'Ελλάδα καΐ γιά κάθε άλλη χώρα ύπάρχουν σταθμοί, πού καθορίζουν τήν δράση. ΑύτοΙ οι σταθμοί συγκεντρώνουν το υλικό πού γίνεται στήν ψυχή των λαών θρΰλος, παραμύθι, παράδοση. Κ ι’ ομως μέσα σ’ δλα αυτά υπάρχει τό τρα­ γικό στοιχείο. Κ ι’ αυτό δέν είναι παρά τοϋτο: ό άνθρωπος, κάθε εποχής, θά μοιάζει μέ μικρό παιδί πού θά ζητάει επίμονα ν’ άκούσει τό παραμύθι το\ν πού θά ζητάει απαιτητικά τό θρϋλο του· πού θά θέλει μέ κάθε τρόπο τήν παράδοσή του. Κ ι’ δταν μεγαλώνει, μ’ ολο πού θά βλέπει τήν απά­ τη τους, μιά κι’ αύτή είναι γλυκειά ώς καρπός, θά τήν προετοιμάζει γιά Ινα 3λλο παιδί — τόν αυριανό άνθρωπο, κι’ ας ξέρει αυτός, δπως κι’ ό ση­ μερινός πώς ή Φραγκοκρατία στήν 'Ελλάδα είταν καρπός μιας τέτοιας α­ πάτης. "Α ς μήν ανησυχούν οί ιστορικοί κι’ ας κοιμώνται ήρεμα οι παρα­ μυθάδες· οι τυχοδιώκτες δέ θά λείψουν άπ’ δλα τά μέρη τής γης· θά τούς συναντάμε πάντα μπροστά μας, έτοιμους νά μας μιλήσουν γιά τό ’Ελ Ντοράντα — μόνο πού αυτό τώρα, αΰριο, θαχει αλλάξει γεωγραφικό μήκος καΐ πλάτος *. ΑΓΓΕΛ ΟΣ

Φ Ο Τ Ρ ΙΩ Τ Η Σ

* Ιίαρουσιάζοντας τό ίργο τοΰ M ille r μείναμ,ε,α&στηρά, πιστοί στήν άρχιχτή τοα μορφ·»5, βπως δείχνει καΐ ή παράθεση των σελίδων του. "Αλλαγή μόνο σημειώθηκε στή γραφή τίδν δνομάτων χα ΐ στή βιβλιογραφία. Τά πρώτα τά μεταφέραμε στήν έλληνιχή γ ιά νά γίνει τδ Ιργο προσιτό στό πλατύτερο κοινό· δ μελετητής θά βρεΙ τήν πραγμα­ τική Toug γρα:^ή στό λεξιλόγιο, ποί) τό παραθέσαμε (πλουτίζοντάς το, δποι> νομίζαμ» σκόπιμο, μέ νέα δνόματα καΐ λέξεΐζ) σύμφωνα μ4 τή διαγραφή τοΟ συγγραφέα. Δηλαδή άκολουθήσαμε τό καθιερωμένο στή διεθνή βιβλιογραφία λατινικό άλφάβητο, έντάσσοντας

30

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

τό β ά λλοτε στό b καΐ δλλοτε στό ν , τ 6 χ δλλοτε στδ c h Χ!.’ ά λλοτε στά h , τύ ζ ά λλοτε στ 6 g κ ι' άλλοτε στδ ζ τδ θ στδ t h , τδ φ, ά λλοτε στό f κ ι ' ά λλ ο τε στδ p h , τό φ στδ p s καΐ τδ ω στό ο. Τή βιβλιογραφία τήν παραλείφαμε σάν κ άτι ποί) κλεόναζ· άφοΕί περιλαμβάνεται δλδκληρη (πλουτισμένη μέ νέα κείμενα) στίς δποσημειώσεις. Έ π Ι πλέον συμπληρώσαμε τδν πίνακα των ήγεμόνων ‘Ελλϊ5νων καΐ ξένων, καΐ τίδν δλλων προσώπων ποί> ϊπαιξαν ρόλο στή διάρκεια τής Φ ραγκοκρατίας. Δέν άναφέραμε τά όνόματα τδ ν Τούρκων σουλτάνων (στδν πίνακα) γ ια τί θεωρήσαμε πώς ή πολιτικοί τους Ιχ ε ι σχέση μέ τήν Τουρκοκρατία. ‘Απλά συμπληρώσαμε (στδ κείμενο) τή χρονολογία δράσης τους. Συμπλϊίρωση, δπως βά δεΓ 6 άναγνώστης, Ιγινε καΐ στδν τομέα των χαρτών, Ιτσι πού δίνεται πλήρης εικόνα τή ς κινήσεως αδτής τής περιόδου κ ι ' ώς προανάκρουσμα κι" ώς κύρια δράση.

Π

Ρ

Ο

Λ

Ο

Γ

Ο

Σ

Α ί ε ι 6 κα'&'ηγητης Krumbacher, οτην « ‘Ιατορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας», πώ ς δταν ε'κανε γνωοτη την άπόφααή τον νά καταπιαατει jw’ αντο το ·&έμα, ενας από τούς άρχα ιομαϋεις φίλους τον προαπά'&ηαε νά τον άποτρέψει α π ’ τό τόλμημα μ ε την δικαιολογία, πώ ς δεν '&ά π α ­ ρουσίαζε ενδιαφέρον μια περίοδος, δπον η έλληνικη πρόϋεση α π ό ουντάσσονταν μ ε αΐτιατικη άντι γενικής. Φοβάμαι πώ ς άρκεχοΐ ϋ^ά ανμφα>νηαονν μ ε τη γνώμη τον δρ·&όδοξου γραμματικού. Α υτό γιατί σε πολλές χ ώ ­ ρες, γιά καιρό, έπεκράτησε η ιδέα πώς από την εποχή της ρωμαιοκρατίας, στα 146 π. X . ώς τη μέρ α που ό αρχιεπίσκοπος [Π α λ α ιώ ν Π α τρ ώ ν ] Γ ερ μ α ν ός ϋψωσε ατά Κ α λάβρ υτα [ε ν ν ο εί την Ά γ ι α Α α ν ρ α ] την σημαία της επανάστασης στα 1821, στην πράξη τα χρονικά τής ^Ελλάδος εΐταν ανύπαρκτα και πώ ς η χώρα αντη είχε χαρ εΐ αντό τό είδος τής εύτνχίας, πού άποτελεϊται από τό νά μην εχει κανείς Ιστορία. "Η δικαιολογία μια ς τέτοιας θεωρίας, πι·&ανόν νά στηριζόταν πριν από σαράντα χρόνια. Σ ή ­ μερα, δμως, ή κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Τά μ εγάλα κοιμητηρια τής Μεσαιωνικής "Ελλάδος— ΰ·έλω νά π ώ τά αρχεία Βενετίας, Νεάπολ,ης, Ώ α λ έρ μ ον και Β αρκελώ νης— ξανάδωσαν τον νεκρό τονς. Γ ν ω ρ ίζο ν μ ε,~ Όημερα, χρόνο μ ε χρόνο, σχεδόν μήνα πρός μήνα, τις περιπέτειες τής "Ελ­ λάδος κάτω από τούς Φράγκονς κατακτητές της και δεν μ α ς μ ένει παρά νά ξαναδώσονμε ζωή στα ξερά δστα γιά ν ’ άνεβάσονμε στη σκηνή ζων­ τανό ’κεϊνο τό διαφορετικό κι" ασύντακτο πλή'&ος πού τό άποτελονσαν Βονργούνδιοι, ΦλαμανδοΙ και Λομβα ρδοί εύγενεις, Γ ερμ α νοί ιππότες, βάρβαροι τυχοδιώκτες, στρατιώτες, από την Κ α τα λω νία και τη Ν αβάρρα, Φλωρεντινοί τραπεζίτες, Ν α πολιτάνοι ανλικοί, πολυμήχανοι Βενετσιάνοι καΐ Γενουάτες μεγαλέμποροι, και τέλος δχι μικρότερο πλήϋ·ος ενγενώ ν κυριών, πού κατάγονταν ά π ’ τις αρχαιότερες οικογένειες τής Γ α λ λ ία ς, καί, πού, μ α ζί μ ε τούς Έ λ λ η ν ε ς άρχοντες και δουλοπάροικονς, σνγκρότησαν τά πρόσωπα τον ρωμαντικον δράματος πού παίχϋ'ηκε, ατό ϋ'έατρο π ο ν.' λέγεται Ε λ λ ά ς , διακόσια πενήντα χρόνια. Τούτο τό βιβλίο είναι μιά α π ό ­ πειρα απαθανάτισης αντον τοϋ άπολανστικον, αλλά δνσκολον εργον. Σ τ ή ­ ριξα τη διήγησή μου πάνω σε άμεσες πηγές. Μ πορώ νά πώ, με συνείδηση, πώ ς συμβουλεύτηκα δλα τά γνωστά, σε μένα, τυπωμένα βιβλία, πουχαν γρ α φ τ ε ί σ ’ ελληνική. Ιταλική, Ισπανική, γαλλική, γερμανική, αγγλική καΐ λατινική γλώσσα κ ι ’ είχαν δπωσδήποτε σχέση με τό ·&έμα, και π ρ ο σπά ­ θησα νά σνγκεντρώσω δλες τις κατασπαρμένες ειδήσεις, πού άναφέρονται ατήν Φραγκοκρατία, δημοσιευμένες αε περιοδικά και σ ’ επίσημα έγγραφα τής εποχής. Α υτές τις συμπλήρωσα και μ ε άλλες ερεννες, στα αρχεία τής Ρ ώ μ η ς και τής Βενετίας. ’Α γω νίσ τη κα γιά νά δώσω, μιά δσο γίνεται, ολοκληρωμένη εικόνα τής τωρινής κατάστασης των γνώσεών μ α ς γ ι ’ αυτήν την γοητευτική περίοδο τής ελληνικής ζωής. Έ π ισ κέφ θη κα , μάλιστα, δλα τά σημαντικά κάστρα και τούς τόπους πού εχονν σχέση μ ε τά χρόνια

32

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

της Φράγκικης κατοχής, γιατί πιστεύω, πώ ς πριν ενας συγγραφέας ζων­ τανέψει, πάνω ατό χαρτί, τους Φράγκους, πρέπει νά δει, η ώ ς ζοϋσαν δταν είχαν σάρκα. "Αν και κά'&ε μελετητης τής ελληνικής μεσαιωνικής ιστορίας χρωστάει πολλά στον Karl Hopf, στη βάση αυτός υστέρησε ok πολλά και γ ι ’ αυτό οΐ Φράγκοι βαρώνοι του άντί νάναι άν&ρωποι μ ε πάϋ·η δμοια μ ε τά δικά μ α ς, μοιάζουν σκελετοί τοπο'&ετημένοι αε ψ νχρό και μ εγά λο μουσείο. Λ ίγ ε ς λέξεις για τή διάταξη του βιβλίου. Ό Ιστορικός τής Φραγκοκρατούμενης ^Ελλάδος βρίσκεται εύ·&υς εξ αρχής, αντιμέτωπος μ ε τό πρόβλημα τοϋ μ ε ποιόν τρόπο ϋ^ά κάνει σαφέστατη τή διήγησή του, Μ πορ εΐ, βέβαια, νά διηγηϋ-εΐ χωριστά την Ιστορία κά'&ε μικρής πολιτείας, οπως δ Finldy, ά λ λ ’ αυτός ό τρόπος μοιραία οδηγεί σ ’ επαναλήψεις και δυσκολεύει τον αναγνώστη νά σχηματίσει μιά γενική ιδέα τής χώρας, ή μ π ο ρ ε ΐ, δπως ό Hopf νά συμπτύξει τις διάφορες χωριστές ιστορίες σε μ ιά , π ρ ά γμ α που οδηγεί σε σύγχυση. ’Ε γώ προτίμησα τόν μέσο δρόμο. Οι τρεις πολιτείες τοϋ Μ όριά και τής 'Ηπειρωτικής Ε λ λ ά δ ο ς — ή η γεμο­ νία τής Ά χ α ΐ α ς , τό δουκάτο τής Ά'&ήνας και τό δεσποτάτο τής Η π ε ί ­ ρου— συνδέονταν στενά μεταξύ τους και μπορούσαν ν ’ αποτελέσουν αρμο­ νικό κ ι ’ ομοιόμορφο σύνολο' μ ’ αυτές, δεν συνδέονταν, φυσικά, ή νησιώτικη κομητεία τής Κ ε φ α λ λ ή ν ιά ς κ ” ή Εύβοια. "Από τ ’ άλλο μέρος τό δου­ κάτο τοϋ 'Αρχιπελάγους [ Α ιγ α ίο υ ] κ ’ ή Βενετσιάνικη αποικία τής Κ έ ρ κ υ ­ ρας άποτελοΰν διαφορετικά τμήματα, που ή εξέλιξή τους εϊταν διαφορε­ τική από την εξέλιξη των άλλων πολιτειών. Ε ι ' αυτό άσχολή'&ηκα μ έ τά σχετικά μ ’ αυτές. Αεν άαχολ^ήϋ·ηκα με την Κ ρήτη για δυό λόγους : γιατί δεν άποτελεΐ, άκόμα, μέρος τοϋ Έλλ^ηνικοϋ Βασιλείου και γιατί συμβαίνει τά εδαφικά δρια τής Φραγκοκρατούμενης Ε λ λ ά δ ο ς νά μοιάζουν μ έ τά δρια τής σημερινής. Σ τη ν ουσία ή ιστορία τής Βενετοκρατούμενης Κ ρ ή ­ της δεν μπορεΧ νά γραφτεί αν δεν δημοσιευ·&οϋν τά άνερχόμενα σε ογδόντα επτά τόμους αρχεία τοϋ δούκα τής Κ ρήτης (D u c a d i Ο α η ά ΐα ),π ο υ φυλ.άγονται στα αρχεία τής Βενετίας. 'Οφείλω νά ευχαριατήαω πο/Λούς φίλ·.ους γιά την βοή'&εια που μον· πρόσφεραν καϊ ειδικά τόν κ. Α . Μ . Ίδρ ω μ ένο ν, από την Κέρκυρα. ΡΩΜΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ, 1907

W.M.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ _________ 20..

AjH ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑκατατο1190 ; ^ 0

___ 2S___ ^

π Ο Λ η·Ν I A

δδ----- ------------- 3S-

___ _4Ρ

1

Ε Λ Λ Η Ν ΙΣ Μ Ο Σ λιαρκουςηςτηςυπο Λ Α Τ ΙΝ Ο Ν /

ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΗΣ Κ Ο Ν ΣΤ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ Π Ο Λ Ε Ο Σ

.V

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ Β ) Ο Ε Λ Λ Η Ν ΙΣ Μ Ο Γ Δ ΙΑ Ρ Κ Ο Υ Γ Η Ζ Τ Η Σ Υ Π Ο Λ Α Τ ΙΝ η Ν Κ Α Τ Ο Χ Η Ε T H E Κ Ο Ν Ε Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Ε Ο Ι : (1204-ΤΪ61)

Γ 45

t ,

I

ΒΛαχο~Βουλγ δμως δποπτεύομεν, δτι δ ’Αρχιεπίσκοπος ’Αθηνών έν τή προθυμίςι αδτοΰ τοΰ νά άπαλλάξη τήν πόλιν ταύτην πάσης καταπιέσεως ένέπεσεν εις δπερβολάς τινας. Διότι, δτε λέγει έν τφ προοιμίφ τοί3 δπομνηστικοΰ δτι ώς έκ των Αλλεπαλ­ λήλων έκεινων έπηρειών τό δριον τών ’Αθηνών κινδυνεύει νά άποβή σ κ u θ ι κ ή έ ρ η μ ί α· καΐ έν έτέρφ λόγφ έγκωμιαστικφ εις τόν Βασιλέα Ίσαάκιον τόν ’’Α γγε­ λον, άξιοι δτι ·/; πόλις των ’Αθηνών κατήντησε νά μή ή|ΐπορη νά προσφέρν) εις τόν Βασιλέα οδδέ τόν νενομισμένον χρυσοΰν στέφανον δτι κατέστη «χρήματος καΐ πενιχρά καΐ δτι θέλει παντάπασιν έξαφανισθή, έάν δέν λάβη άνακούφισίν τινα διά τής μεγαλοεργοΟ κοί πλουτοδότιδος δεξιάς τοΰ δπερτάτου άρχοντος, λέγει πράγματα δοσκόλως συμβιβαζόμενα πρός τάς άλλας ειδήσεις δσας έχομεν περι τής πόλεως τών 'Αθηνών κατά τοδς άμέσως έπομένους χρόνους. ['Ισ τ. τοΰ Έ λ λη ν. ’Έθνους, Ικτη Ικδοσις μετά προσθηκών κλπ. υπό Π. Καρολίδου, τ. Τέταρτος, Μέρος Δεύτερον, σ.215 κέξ.] (Σ .τ.μ .). 34. [Τούς φόρους έλαφρύνω, ή μάλλον εΐπεΕν έξανασπώ ριζόθεν] Λάμπρου, Μι­ χαήλ ’Ακομινάτου [τοΰ Χωνιάτου, τά σωζόμενα, ’Αθήναι 1879-80] I I ., [σ.] 107, [Σ. Λάμπρου, μτφρ. Γρηγορόβιου] 'Ιστορία τής πόλεως ’Αθηνών [κατά τόν Μεσαίωνα, 1888 I I , 729 [Βιβλιοθήκη Μαρασλή, ]ΐέ άνέκδοτα έγγραφα ώς I I I τόμο]. 35. Νικήτα Χωνιάτου, σ. 97 36. G e sta re g is R ic ard i, I I ., 197-200, 203-5.

46

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

τοίκητα, άπ6 τόν φόβο τών πειρατών καΐ πώς δλλα εϋταν [τών πειρατών} αγαπημένα τους καταφύγια. Ή Κεφαλλωνιά κ’ ή Ιθ ά κ η , πού τώρα παρουσιά­ ζεται κάτω άπ’ το μεσαιωνικό δνομα Κ ο ι λ ά δ α τ ο ΰ Κ ο υ μ π ά ρ ο υ (V al di Com pare;·—άπ’ δσα γνωρίζω [τό δνομα] χρησιμοποιήθηκε πρώ­ τη φορά άπ’ τον Γενοβέζο ιστορικό Καφφάρο (37) στό πρώτο ήμισυ τοΰ δω­ δέκατου αιώνα— εΐ'χαν πολύ κακή φήμη κ’ εϊταν τολμηρός δ ναυτικός πού α­ ποφάσιζε νά περάσει τόν άνάμεσά τους πορθμό. Κοντά στήν ’Αθήνα τά νη­ σιά Αίγινα, Σαλαμίνα κ’ ή Μακρόνησος, άπέναντι στό Λαύριο, εΐ'ταν κρυσφύγετα τών κουρσάρων, πολύ πρ ΐν'τό μεγαλύτερο μέρος τών κατοίκων τής Αίγινας διαφύγει [γιά νά σωθεί] ενώ έκεΐνοι πού παρέμειναν [σ’ αυτήν] ό:9 ποχρεώθηκαν νά συναδελφωθοΰν μέ τούς πειρατές. Ή ’Αττική εϊταν γεμάτη άκρωτηριασμένους άπό κείνους τούς έπιδρομεϊς,, πού δεν φοβόνταν ούτε Θεό οΰτε άνθρωπο. Ζημίωσαν τήν ιδιοκτησία τής ’Αθηναϊκής εκκλησίας και τραυ­ μάτισαν έπικίνδυνα τόν άνηφιό τοΰ μητροπολίτη, πού δέ μπορούσε σχεδόν νά συγκεντρώσει τά εκκλησιαστικά εισοδήματα τής Α’ίγινας (38). Κινδύνους, πού γιά καιρό παρέμειναν θρυλικοί, διέτρεξε δ Ι'διος δ σεβάσμιος Άκομινό^τος σέ μιάν έκκλησιαστική έπίσκεψη στή Ναύπακτο καΐ βρίσκουμε υπαινι­ γμούς, γ ι’ αότό τό περιπετειώδες ταξίδι του, πολλά χρόνια μετά τόν θάνατό του. Τό φάρμακο τής περατείας, δπως θά δοΰμε, εϊταν σχεδόν χειρότερο άπό αύτή τήν άρρώστεια. Ό Μεγαδούκας (89) Μιχαήλ Στρυφνός, κάτω άπό τήν προστασία τής στενής του συγγένειας μέ τήν αύτοκράτειρα Εύφροσύνη (40) 37. L ib e ra tio O rie n tis, στά M o u u m e n ta G e rm a n id e b is to ric a X V I I I , 416 τοΰ P e r tz [άρχισε τήν σογγραφη τους, πού άποτέλεσαν τήν κοριώτερη συλλογή μεσαιο)νικων πηγών γιόί τήν ίστορία τής Γερμανίας, στά 1823]. 38. M ik lo sich —M u lle r [A cta e t D ip lo m a ta G ra e c a M edii Aevi], I I I , 61. 39. "Ως τόν I αιώνα, σχεδόν, ό αρχηγός τοΰ στόλου δνομαζόταν Δ ρ ο u γ γ άρ ι ο ς [άπό τήν λατ. λ. d ru g o ] τ ο ΰ π λ ο ΐ μ ο υ. 'Γπήρχαν δμως, άπό άφορμή τή σύνθεση τοΰ Βυζαντινοΰ στόλου, δ ρ ο υ γ γ ά ρ ι ο ι τ ο ΰ Β α σ ι λ ι χ ο ί ί π λ ο ΐ μ ο υ [ναύαρχοι στόλου συντηρούμενου άπό τό αΰτοκρατορικό ταμείο] καΐ δ ρ ο υ γ γ ά ρ ι ο ι τοΰ θ ε μ α τ ι κ ο ύ π λ ο ί μ ο υ [ναύαρχοι στόλου συν­ τηρούμενου άπό τά θέματα]. Οί τελευταίοι, δταν διοικούσαν καΐ ώρισμένα ναυτικά θέ­ ματα τοΰ Κράτους έπαιρναν κ ι’ έμώνυμο τίτλο π .χ . δρουγγάριος : τ ω ν Δ ω δ ε κ α ­ νήσων, τ ο ΰ Α ί γ α ί ο υ Π έ λ α γ ο υ ς , κλπ. Ά π ό μερικούς συγγραφείς τής έποχής οί δ ρ ο υ γ γ ά ρ ι ο ι τ ο ΰ Β α σ ι λ ι κ ο ύ π λ ο ί μ ο υ καλούνται καΐ δ ρ ο υ γ γ ά ρ ι ο ι τ ο ΰ σ τ ό λ ο υ ή δ ρ ο υ γ γ ά ρ ι ο ι τοΰ Β α σ ι λ ι κ ο ύ σ τ ό λ ο υ . ’Ανώτερος βαθμός εϊταν τοΰ μ ε γ ά λ ο υ δρουγγαρί ου ή τοΰ μ ε γ ά λ ο υ δ ρ ο υ γ γ α ρ ί ο υ τ ο ΰ σ τ ό λ ο υ , πού τόν συναντούμε σέ διάφο­ ρους Ιστορικούς [σάν άνώτερο σχεδόν βαθμό τής ναυτικής ιεραρχίας τοΰ Βυζαντινοΰ κράτους] ώς τόν Γ αιώνα. ’Από τήν έποχή αύτή, ώς τό 1453, ώς άνώτερος βαθμός στάθηκε δ Μ έ γ α ς δ ο ύ ξ . Τόν τίτλο τόν συναντούμε στους Βυζαντινούς Ιστορικούς καΐ χρονογράφους καΐ μονολεκτικά μ ε γ α δ ο ύ κ α ς. Τά καθήκοντά του τά πληροφορούμεθα άπό τόν Κωδινό πού γράφει [στό γιά τά Ό φ φ ίκ ια σύγγραμμά του]: «δ (ΐέγας δούξ, ώσπερ δ μέγας δομέστικος εδρίσκεται είς τό Φωσσάτον άπαν κεφαλή, οδτω καΐ κατά θάλασσαν ουτος... Ιχει δέ δ π ’ αύτόν τόν τε μέγαν δρουγγάριον τοΰ στόλου, τόν άμηράλιον, τόν πρωτοκόμητα, τούς δρουγγαρίους καΐ τούς κόμητας» [C o d in i C u ro p a la ta e , d e offic. p a la tii C p o lita n i, Bonnae.. 1839, σ. 28] γεγονός πού φανερώνει πώς στή ναυτική Ιεραρχία παρέμειναν, καΐ μετά τήν καθιέρωση ώς άνωτάτου ναυτικοΰ άξιώματος καΐ βαθμού τοΰ Μ ε γ ά λ ο υ δ ο ύ κ α , οί βαθμοί τού μ ε γ ά λ ο υ δ ρ ο υ γ γ α ρ ί ο υ καΐ τών δ ρ ο υ γ γ α ρ ί ω ν , πού άντιστοιχοΰν μέ τούς βαθ­ μούς τοΰ ναύαρχου, άντιναύαρχου καΐ ύποναύαρχου. Τό αξίωμα τοΰ Μ ε γ ά λ ο υ δ ο ύ κ α τοπαιρναν γόνοι τών αΰτοκρατορικών οικογενειών ή οικογενειών μέ μεγάλη δύναμη. Τελευταίος Μ ε γ α δ ο ύ κ α ς εϊταν ό Λουκάς δ Νοταράς πού τόν θανά­ τωσε, μετά τήν "Αλωση, δ Μωάμεθ Β ' (Σ .τ.μ .). 40. 'Η Δούκαινα. Γυναίκα τού 'Αλέξιου I I I "Αγγέλου Κομνηνοΰ, πεθερά τοδ Θεόδωρου I Αάσκαρι [πού ίδρυσε τά Βασίλειο τής Νικαίας], άδελφή τοΰ λογοθέτη τοΰ

Η Ε Λ Λ Α Σ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ

4f

πούλησε, για λογαριασμό του, τά ναυτικά έφόδια’ καΐ σ’ επίσκεψη πού εκανε στήν ’Αθήνα, μέ πρόφαση την προσκύνηση της εκκλησίας της Παναγίας, Ιγινε δεκτός μέ φανερή δυσαρέσκεια άπό τόν μητροπολίτη, ’Ορθά, δπως φαί­ νεται, είπε δ ανήσυχος μητροπολίτης προσφωνόντας τόν ξένο του, πώς οι ’Α­ θηναίοι έβλεπαν τή γειτςνιά τους μέ τή θάλασσα σαν τή μεγαλύτερη άπ’ τΙς συμφορές τους (41) . Πέρα άπό τούς Βυζαντινούς άρχοντες καΐ τούς πειρατές, μιά τρίτη τά­ ξη βασανιστών είχαν οί "Ελληνες μέ τή μορφή τών τοπικών τυράννων. Μέ τΙς διαφορές τους έρριχναν τή μιά πόλη εναντίον τής άλλης χωρίζον­ τας τ’ις κοινότητες σ’ αντίπαλα στρατόπεδα. Σ’ εκείνα τά μέρη τής Ελλάδος 5που ό Αύτοκράτορας εΐ'ταν ακόμα, ονομαστικά, κυρίαρχος, ή πραγματική Ιςουσία βρισκόταν, συχνά, στα χέρια αύτών τών άρχόντων' άπ’ αύτούς θ’ άναστηθοΰν, παραμονές τής Λατινικής Κατάκτησης, οί μικρές τυραννίες τής άρχαίας Ελλάδος. Στα χρόνια τής δυναστείας τών Κομνηνών, πού μιμήθηκαν κι’ έφεραν τά έθιμα τοΰ δυτικού Επποτισμοΰ, δ φεουδαλισμός σημείωσε άξιόλογη επιδρομή στήν άνατολή. Κατά τήν εποχή τής Τέταρτης Σταυροφο­ ρίας τοπικές οίκογένειες κατείχαν μεγάλες έκτάσεις γής, πού τΙς διοικού­ σαν βμοια σχεδόν σάν άνεξάρτητοι πρίγκηπες. Βρίσκουμε ενα μεγάλο μέρος τής εύφορης Μεσσηνίας ν’ άνήκει στίς οικογένειες τών Βρανάδων(42) καΐ δρόμου [=&ποοργός Έ ςω τερικω ν καΐ Ταχυδρομείων, βλ. Stein, Untersuchungen z u r spatbyzantinisohen Verfassungs- und Wirfschaftsgeschichte, Wien 1922, σ. 32 κΐξ] Βασιλείου Καματερού κ ι’ Ισως καΐ τοΰ Οίκουμενικοΰ Πατριάρχη ’Ιωάννη Καματεροδ. Ό Στρυφνός είχε παντρευτεί τήν ά8ελφή της. 'Η Εύφροσόνη, φύση πολυμηχανη, μέ συνεργοΐ)ς τόν έραστή τη ; Βατάτζη καΐ τούς γαμπρούς της Ανδρόνικο Κοντοστέφανο καΐ Ίσ α ά κιο Κομνηνό κυβέρνησε τό κράτος α&τη, περισσότερο, παρά δ άντρας της. "Οταν οί Φράγκοι πολιόρκησαν τήν Πόλη [1203] κ ι’ 6 ’Αλέξιος νικήθηκε, Ιμεινε, άφοϊί τήν έγκατέλειψε, μόνη καΐ συνελήφβη μετά τήν ανακήρυξη τοΰ ’Αλέξιου IV ώς βασι­ λέα. Στά 1204 μετά τήν άλωση δ αύτοκράτορας ’Αλέξιος V δ Μουρτζούφλος τήν πήρε μαζί του μέ τήν κόρη της Εύδοκία [πού μετά τήν παντρεύτηκε] κ ι’ Ιφυγαν ένω πίσω ή Πόλη καίγονταν. Μετά τήν σύλληψη καΐ τήν θανάτωση τοΰ Μούρτζουφλου ή Εύφροσύνη συνα'^τήθηκε μέ τόν άντρα της, άλλά δ Βονιφάτιος τούς συνέλαβε καΐ τούς έστειλε στό Μομφερρατο. Στό δρόμο δμως τοΰ ξέφυγαν. 'Η Εύφροσύνη πέθανε στήν "Αρτα στά 1211 (Σ .τ.μ .). 41. Λάμπρου, Μιχαήλ Ά κομινάτου [τοΰ Χιονιάτου, τά σωζόμενα] I I , 42,43,68, 75,170,238, [Γρηγοροβίου, μτφρ. Σ. Λάμπρου]. 'Ιστορία τής πόλεως ’Αθηνών [κατά τόν Μεσαίωνα], I I ., 702-8, [Σ. Λάμπρου], At Ά θήναι, 56,57,86,97. 42. Όνομαστή οικογένεια, πού Ινας κλάδος της παρουσιάζεται νάχει μεγάλη δρά­ ση, πρίν άπό τήν άλωση, σιή Μεσσηνία. Κυριώτερα μέλη της εϊταν: 1. Ό Π α ρ ι α­ ν ό ς, στρατηγός. ΜαζΙ μέ τόν Λέοντα Τορνίκη καΐ μ’ άλλους δυσαρεστημένους Επανα­ στάτησε στά 1047 Ιναντίον τοΰ αύτοκράτορα Κωνσταντίνου IX τοΰ Μονομάχου. 2. 'Ο Ν ι κ ό λ α ο ς, στρατηγός τήν έποχή τοΰ ’Αλέξιου I ΚομνηνοΟ. "Αντρας γενναΓος, έμπει­ ρος στά πολεμικά, συνεργάσθηκε πολλές φορές μέ τόν Γρηγόριο Πακουριανό καΐ μαζί του νικήθηκε, στά 1086, άπό τούς Βουλγάρους όταν ή γύρω άπό τό Δούναβι Βουλγαρία άποσπάσθηκε άπό τό Βυζαντινό κράτος. 3. Ό Λ η μ ή τ ρ ι ο ς, ναύαρχος στά χρόνια τοΰ Μανουήλ Κομνηνοΰ. Νίκησε (μαζί μέ τούς στρατηγούς ’Ιωάννη καΐ Δημήτριο Κον­ τοστεφάνους) τόν Φράγκο δοΰκα τής ’Α ντιόχειας Ραιμοΰνδο, πού στά 1144 πήγε στήν Κωνσταντινούπολη καΐ δρκίσθηκε πίστη στον Βυζαντινό Αύτοκράτορα, 4. 'Ο Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , στρατηγός τοΰ Μανουήλ Κομνηνοΰ. Νίκησε πολλές φορές τούς Οΰγγρους (1164 — 1168) καΐ ιδιαιτέρα στή μάχη τοΰ Ζευγμινοΰ. ό. 'Ο ’Α λ έ ξ ι ο ς , στρατηγός στά χρόνια τών Κομνηνων καΐ των ’Αγγέλων. Διακρίθηκε στους άγωνες έναντίον των Νορμανων καΐ Βουλγάρων καΐ προσπάθησε, πολλές φορές, ν’ άρπάξει τό θρόνο. Τόν χ ε ι­ μώνα τοΰ 1185 κατέλαβε τό Λοπάδιο [πόλη δχυρή τής Μ. Ά σ ία ς στή Βιθυνία πού τήν είχε κτίσει δ ’Αλέξιος Κομνηνός γιά προπύργιο τής Προύσας έναντίον τών Σαρακηνών] πούχε Ιπαναστατήσει έναντίον τοΰ ’Ανδρόνικου Κομνηνοΰ. Σκοτώθηκε σέ μιά συμπλοκή, κοντά στήν Κωνσταντινούπολη, άπό τόν Καίσαρα Κορράδο, γαμπρό [άπό άδελφή] τοΰ

48

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

των Καντακουζηνώ'/ δ Λέων Χαμ,άρετος, πού σύγχρονος "Ελληνας συγγραφέ­ ας (43) τόν εκανε ήρωα ίστορικοΟ μυθιστορήματος, έξουσ ία ζε μεγάλο μέρος 10 τής Λακωνίας· ό άπόρθητος βράχος τής Μονεμβασικς, τό Γιβραλτάρ τής Ε λ ­ λάδος, πού είχε άξιωθεϊ ιδιαίτερων ελευθεριών από τα χρόνια τοϋ Λύτοκρατορα Μαυρίκιου (44) ανήκε σέ τρεις μεγάλες τοπικές οικογένειες, τούς Μα­ μωνάδες (”4 5 ) , τούς Εύδαιμονοϊωάννες κα'ι τούς Σοφιανούς. Ά π ’ αυτές ή πρώ ­ τη σώζεται ακόμα στήν Ελλάδα (46). "Οσο γιά τόν Λέοντα Σγουρό, από πα­ τέρα αόθέντη τής Ναυπλίας, άφοΰ άπλωσε τήν εξουσία του πάνω στό Ιππόβατον "Αργος [κατά τήν έκφραση του Νικήτα Χωνιάτη βλ. σημ. 47] καΐ κυρίεφε τήν πόλη καΐ τήν ακρόπολη τής Κορίνθου (47) απέκτησε μέ θρασυτητα τόν τίτλο τοΰ ΒυζαντινοΟ σ ε β α σ τ ο υ π έ ρ τ α τ ο υ (48) βάζοντας τ'ις κτήσεις του κάτω από τήν προστασία τοΰ "Λγιου Θεόδωρου τοΰ Στρατηλά­ τη (49). αΰτοκράτορα Ίσαάκιου II "Αγγέλου καθώς πήγαινε νά καταλάβει τήν πρωτεύουσα έχον­ τας άναγορευθεΐ ώς βασιλέας στήν Άδριανοόπολη. 6 . Ό Θ ε ό δ ω ρ ο ς , γι4ς τοΰ ‘Αλέξιου, καίσαρ. Παντρεύτηκε [μετά τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Λα­ τίνους] έπειτα άπό πολύχρονη παράνομη συμβίωση τήν Ά ν ν α κόρη τοΰ Λουδοβίκου V II τής Γαλλίας, γυναίκα πρίν τοΰ ’Αλεξίου I I Κομνηνοΰ (1180 — 1183) καΐ τοΰ ’Ανδρόνι­ κου Α ' Κομνηνοΰ (1183 — ·118δ). "Επειτα άπό συνωμοσία έναντίον τοΰ Ίσαάκιου I I "Αγγέλου ίδρυσε τό αδτόνομο κράτος ’Αδριανούπολης - Διδυμοτείχου. 7. 'Ο Ι ω ­ ά ν ν η ς , στρατηγός, δέν κατόρθωσε νά σταματήσει τούς Νορμανούς, στό Δυρράχιο, δταν μαζί μέ τόν ναύαρχο Μαργαριτώνη καΐ τόν κόμη Ταγκρέδο τής Λέκκης πρόσβαλαν τΙς Ελληνικές χώρες τό καλοκαίρι τοΰ 1185 (Σ .τ.μ .). 43. ’Αλέξανδρου Ραγκαβή, 'Ο Αύθέντης τοΰ Μορέως [άρχισε νά δημοσιεύεται στό περιοδικό «Πανδώρα» πού τοβγαζε μαζί μέ τούς Ν. Δραγούμη καΐ Κ.Παπαρρηγόπουλο, τό 1845. Σέ βιβλίο βγήκε τό 1850. Μεταφράστηκε γερμανικά άπό τόν E llis s e n καί γαλλικά άπό τόν D id ier]. 44. Κατά τό χρονικόν αύτό Ιγινε τόν §κτο χρόνο τής βασιλείας τοΰ Μαυρίκιου (582— 602) βλ. Κ. Καλογερά, Μονεμβασία, ή Βενετία τής Πελοποννήσου, Ά θήναι, 1955 σ. 34 κέξ., δπου συγκεντρώνονται δλα τά σχετικά (Σ .τ.μ .). 45. Γιά τήν περισπούδαστη αύτή οικογένεια βλ. Α. Μηλιαράκη, Ή οικογένεια Μαμωνά [γνωστή κ ι' ώς Μαμουνα], 1248— 1902 (Ά θήναι 1902), Ν. Α. Βέης (στό Δελτ. τής 'Ισ τ. και ’Εθνικής 'Ε ταιρίας, τ. ς ' τεΰχ. κ ' 1904, σ. 373 κέξ.). Α. Παπαδοπούλου Κεραμέως, Διάφορα 'Ε λληνικά γράμματα (έκ τοΰ Μουσείου τοΰ κυρίου Ν. Λιχάτσεφ, Πετρούπολις, 1907, σ. 27 κέξ. 46. Φραντζής [Χρονικόν] σ. 398 [σε δυό εκδόσεις : Βιέννης, 1796, Βόννης 1839. Γιά τΙς οικογένειες αύτές κάνει μνεία καΐ τό «Χρονικόν τοΰ Μορέως» σ. 2944— 2955. Βλ. καΐ Κ. Καλογερά, άνωτ. σ. 44 κέξ.] (Σ .τ.μ ). 47. Χαρακτηριστικά είναι δσα γράφει δ Νικήτας Χωνιάτης : «'Ο δέ Σγουρός ουτος έκ τοΰ Ναυπλίου γεγεννημένος χρόνον μέν τινα των έκ τοΰ γένους βία μάλλον ήπερ πειθοΕ κατίσχυε πατρφον τι μέτρον άναπληρών καΐ χειρίζω ν ούχ αιμάτων καθαρεΰον κληρούχημα. Ά εΙ δέ τίρ τών πραγμάτων άνωμάλφ έκδιδούς καΐ στασιώδεσι καιροΐς οίδαινόμενος μέγας έκ μικροΰ πρόεισιν, ώς οί χείμαροι τοίς δμβροις καΐ τοΕς βιαίοις τά κύματα πνεύμασι· τό γάρ ίππόβατον Ά ρ γ ο ς ύπονοθεύσας καΐ έπΙ τωδε τήν Κό­ ρινθον ληϊσάμενος καί προ'ίών άεΐ τοΐς ληστεύμασιν» [σ. 800] (Σ .τ.μ .). 48. Τόν τίτλο τόν άπέκτησε μέ τόν έξής τρόπο. Βρισκόταν στή Λάρισσα. ’Ε­ κεί παντρεύτηκε τήν Ευδοκία κόρη τοΰ έκπτωτου Αδτοκράτορα. ’Αλέξιου III (1195— 1210), γυναίκα, γιά τρείς μήνες (1204) τοΰ Αδτοκράτορα Α λέξιου V τοΰ Μούρτζουφλου. Ώ ς γαμπρός τοΰ Αδτοκράτορα, πλέον, πήρε τόν τίτλο καΐ τόν χάραξε στή μιά πλευρά τής σφραγίδας του μέ τά έξής λ ό για : C EB A C ΤΟΓΠΕΡΤΑΤΟΝ ΜΑΡΤΓΟ ΜΕ ( ΚΕnOIC, ΛΕΟΝΤΑ CTOrPON ΕΚ ΓΕΝΟΓΟ ΚΑΤΗΓΜΕΝΟΝ, ένώ άπό τήν άλλη πλευρά εΤχε τήν εικόνα τοΰ προστάτη του "Αγιου Θεόδωρου τοΰ Στρατηλάτη μέ τήν έπιγραφή , APIOC ΘΕΟΔΩΡΟΟ. Βλ. καΐ Μ. Λαμπρινίδου,'Η Ναυπλία, άπό τών άρχαιοτάτων χρό­ νων μέχρι τών καθ’ ήμας, Ά θήναι, 1950 σ. 44 κέξ. (Σ .τ.μ.). 49. "Ενα μολυβδόβουλλο τοΰ Σγουροΰ, πού σώθηκε, δείχνει στή μιά δφη τόν "Αγιο Θεόδωρο καΐ στήν άλλη έπικαλείται τήν προστασία του γιά τόν σ ε β α σ τ ό υ π έ ρ τ α τ ό ν μ ε Λ έ ο ν τ α Σ γ ο υ ρ ό ν. Λάμπρου, Αί Ά θήναι, 99 και είκόνα.

Η Ε Λ Λ Α Σ Σ Τ Α ΧΡΟΝΙΑ

ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

49

Στα βόρεια τοι5 Ίσθμοΰ, ή οικογένεια ΙΓετραλείφα (5 0 ), φραγκικής καταγϋ)γ^ς, δπως φαίνεται α,η τδνομά της P e tru s de A lp id u s, άπδ xb A lps, κρατούσε στήν εξουσία της τήν ορεινή χώρα των Άγράφων, ενώ στήν Κρήτη άπό τούς κλάδους αυτούς, των βυζαντινών οικογενειών,πουχαν μετοική­ σει έκεϊ μετά τήν άνάκτησή της [άπό τδ Νικηφόρο Φωκά στα 961] προήλθαν κληρονομικοί κυρίαρχοι πού τα τιμάριά τους επικυρώθηκαν σ’ αυτούς άπο τόν άντιπρόσωπο του Αύτοκράτορα (51). ΙΙέρα. απ'* αύτούς τούς τοπικούς άρ­ χοντες μέλη τής αύτοκρατορικής οικογένειας εξούσιαζαν μεγάλες εκτάσεις γης στήν Ελλάδα. Ή πολυμήχανη Αύτοκράτειρα Εόφροσύνη, ''(θ)ναίκα τοϋ ’Αλέξιου I I I , είχε μεγάλες κτήσεις στη Θεσσαλία, κ’ ή πριγκήπισσα ΕΙρήνη, κόρη τοϋ ’Αλέξιου I I I , κατείχε ιδιοκτησία κοντά στήν Πάιτρα (52). Τ& ήθη αύτών των τοπικών άρχόντων δεν είταν λιγότερο όίγρια άπό τα ήθη τών δυτικών βαρώνων αύτής τής περιόδου. Ό Σγουρός, ό διασημότερος άπ’ αυ­ τούς, μέ κάποια εόκαιρία κάλεσε τό μητροπολίτη τής Κορινθου σέ τραπέζι κι’ άφοΰ εβγαλε τα μάτια τοΰ ξένου του, τόν γκρέμισε πάνω στα βράχια τής άκρόπολης τοΰ Ναυπλίου(0 σύγχρονος Εστορι-κός Νικήτας (5 3 ), πού δέν ύπήρξε φίλος τών Φράγκων, περιέγραψε μέ τά μελανώτερα χρώματα τόν χαρα­ κτήρα τών Ελλήνων άρχόντων καταλογίζοντάς τους τήν εόθύνη τών δεινοπαθημάτων πού έπεσαν στή χώρα τους. Λέει γΓ αύτούς πώς «φλεγόμενοι άπό φιλοδοξία έναντίον τής ϊδιας τους πατρίδας, άνθρωποι δουλοπρεπεΐς, διεφθαρμένοι άπό τήν ττολυτέλεια, μετέτρεψαν τούς έαυτούς τους σέ τυράν­ νους άντ'ι νά πολεμήσουν τούς Λατίνους» (5 4 ). ”Ετσι στίς παραμονές τής Φραγκικής Κατάκτησης, ή Ε λλά ς παρουσίαζε τό θέαμα χώρας πιεζόμενης ]1 άπό τήν κεντρική κυβέρνηση καΐ σπαρασσόμενης άπ’ τΙς διαμάχες τής τοπι­ κής της άριστοκρατίας. Ή Εκκλησία διατηρούσε άκόμα σπουδαία θέση στήν Ε λληνική κοινω­ νία. Σ ’ αύτά τά χρόνια, έκκλησιαστικά, ή Ε λλά ς ύπαγόταν στή δικαιοδο­ σία τοΰ Οικουμενικού ΙΙατριάρχη, καΐ διαιρείτο σέ δώδεκα μητροπολιτικές 50. 'Ιδρυτής της εϊταν δ γάλλος νορμανδάς Ιππότης P ie r re d ’ A n lp es, nob ήρθε στήν 'Ε λλάδα (1081) μέ τούς Νορμανδο&ς τοΟ Γυϊσκάρδου κ ι’ ώς άρχηγός δμάδας νορμανδων Ιφτασε (1083) ώς τήν άρχαέα Μακεδονία. Μετά, δπως κι* άλλοι νορμανδοί Ιππότες, δήλωσε 6ποταγή στοί)ς Βυζαντινούς. Μέλη τής οικογένειας (Ιδρα της είχε τήν γύρω στ' Ά γρ α φ α δρεινή χώρα) ύπηρέτησαν τδ Βυζαντινό κράτος καΐ κατέλαβαν μεγά­ λα άξιώματα. Όνομαστά μέλη της δπήρξαν δ ’Ι ω ά ν ν η ς (σεβαστοκράτωρ, κύριος τή ς Μακεδονίας καΐ Θεσσαλίας, συγγενής τών ’Αγγέλων - Κομνηνών τή ς Η πείρο υ ), ή άγία θ ε ο δ ώ ρ α (κόρη τοΰ ’Ιωάννη), δ Θ ε ό δ ω ρ ο ς (γιός τοδ ’Ιωάννη, γαμπρός τοΰ Λημητρίου ΚομνηνοΟ συγγενή τοΰ Βασιλέα τής Ν ίκαιας, Ιω ά ννη Βατατζη ). ( ί.τ .μ .) . 51. "Εγγραφο τοδ 1182 μνημονευόμενο άπό τόν H o p f ατών E rs c h καΐ G ru b e r, A llg em ein e fcincyklopadie L X X X V ., 179, M ik lo sich καΐ M u lle r [A c ta e t D ip lo m a ta G ra e c a M edii A evi], I I I . , 235-7. 52. Ή πράξη τής διανομής μνημονεύει ειδικά τήν viU ae K y r e h e r in is , filie Im p e ra to ris K y ria le x ii. F o n te s R e ru m A u stria c a ru m , A b t. I I ., B ' X II, 470. [ '0 S . Λάμπρος στή μετάφραση, σ. 2 1 , σημ. 4 σημειώνει : T afe l— T h o a a s U rk u n d e n , Τομ. A ' σ. 470]. 53. σ. 840— 2. Λάμπρου Μιχαήλ Ά κομινάτου [τοΰ Χωνιάτου, τά σωζόμενα, Ά θήναι, 1879— 80], I I , 170. 54. Τό σχετικό χωρίο τοΰ Ιστορικού, λέει : «εις δλοσχερή φιλοτιμία κατά τής έαυτών πατρίδος ύπεκκαέντες άνδραποδώδεις άνθρωποι, τρυφή καΐ τα ΐς άλλαις άπονοίαις διεφθαρμένοι, δχυρωμάτων χα ΐ φρουρίων άποτόμων λαβόμενοι, οΐ δέ καί πόλεων εδτειχίστων έπιβάντες κακοδαίμονας τυραννίδας περιεβάλοντο, καί, δέον φιλεχθρείν Λατίνοις ot δ’ άντωφθαλμοΕν άλλήλοις, καΐ Λατίνοις, τό κοινόν, Ισπεύδοντο», (σ. 840— 2). (Σ .τ.μ .).

50

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΛ Α Δ Α

Ιδρες. Ά π ’ ρί.ότές σπουδαιότερες είχαν τής Κορίνθου καΐ τής ’Αθήνας, ένδ τής Πάτρας, τής Λάρισσας, τής Ναυπάκτου των Νέων Πατρών [Τπάτης], τής Θήβας, τής Κέρκυρας (C o rfu ), τής Νάξου, τής Λακεδαιμόνιας, του "Αργους καΐ τής Γόρτυνος, στήν Κρήτη, συμπλήρωναν τή δωδεκάδα (5 δ ). Έκτος άπ’ αότές, άρχιεπισκοπές εϊταν τα νησιά τής Λευκάδας καΐ τής Αίγινας κ’ ή πόλη τής “Ά ρτας (5 6 ), ένω στή δικαιοδοσία κάθε μητροπολίτη ύπάγονταν πολλοί έπίσκοποι. Αότή είταν ή διάταξη, πού μέ μερικές μεταβο­ λές διατηρόταν, πρίν άπό τρεις αΙώνες, άπ’ τΙς μέρες του Λέοντα τοΰ Σοφοΰ. Τ πήρχαν, άκόμα, μεταξύ τοΰ άνώτερου κλήρου δνδρες μορφωμένοι μέ άσβε­ στη την φλόγα τής παιδείας, πού ή Ελληνική έκκλησία την είχε παραλάβει άπ’ τούς τελευταίους συγγραφείς τής άρχαιότητας. ’Απ’ τους τότε ύπάρχοντες διασημότερος είταν δ Μιχαήλ Άκομινάτος, δ μητροπολίτης τής ’Αθή­ νας, πού γ ι’ αότδν Ιγινε λόγος πιδ πάνω. ’Αδελφός τοΰ πολιτικού και Ιστο­ ρικού Νικήτα τοΰ Χωνών ή Κολοσσών (5 7 ), είχε διδαχθεί κοντά στό μεγά­ λο μελετητή τοΰ "Ομηρου Εόστάθιο, τόν επειτα άρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, άπ’ βπου είχε κρατήσει έκείνη τήν άρχαιομάθεια. πού διακρίνει τα πολυάριθ­ μα εργα του. Στά 1175, ή, σύμφωνα μ’ άλλους, στά 1180 ή 1182 χειροτονήθηκε μητροπολίτης τής ’Αθήνας κι’ άπό τότε ώς τήν Φραγκική κατάκτηση, δέν §παψε νά τήν ύπερασπίζεται, γράφοντας στους ισχυρούς τής Κων­ σταντινούπολης καΐ στέλνοντας ύπομνήματα στον Αύτοκράτορα για χάρη της. 12 ’Αλλά δέν είταν δ μόνος διάσημος λόγιος τ ή ς ’Εκκλησίας στήν Ελλάδα. ”Α-

55. Σ ’ αύτές πρέπει νά προσθέσουμε τή Μονεμβασι,ά, Sv παραδεχτούμε τή μ τυρία το 8 ίστορικοδ τοΟ δέκατου πέμπτου αιώνα Φραντζή (σ. 398— 9), Μονεμβασιώτη τοΰ Ιδιου, ποί) τήν (Αποδέχεται δ F in la y , πώς [ή Μονεμβασιά] Ιγινε μητρόπολη στά χρόνια τοί5 αδτοκράτορα Μαυρίκιου. 'Αλλά Ινα έκκλησιαστικό ίγγραφο τοί5 1397 (Μ ϊk lo sich— M u lle r, A cta e t D ip lo m a ta G ra e c a ., I I , 287) άποδεςκνύει πώς ώς τά χρό­ νια τής λ ατινικής κατάκτησης είταν έπισκοπή δποκείμενη στήν Κόρινθο. Ξέρουμε άπό τόν Φραντζή (βλ. άνωτ.) κ ι’ ά π ’ τό χρυσόβουλλο τοΰ ’Ανδρόνικου I I , ποΐ) βρίσκεται στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη καΐ στό ΜουσεΓο τής Χριστιανικής ’Αρχαιολογικής Ε τα ιρ εία ς των ’Αθηνών, πώς Ιγινε, άπό τόν Αδτοκράτορα δέκατη μητροπολιτική Ιδρα στά 1293, πού τής Ιδο>σε κ ι' άλλα προνόμια. [Έ δ® συμπληρώνει τά Ιξής δ Λάμπρος : Τό έν τή ’Εθνική Βιβλιοθ>·]κη πρώτυπον τοΰ χρυσοβούλλου φέρει άριθμόν 1462, τά δ ’ έν τή Χρι­ στιανική 'Ε ταιρείφ άριθ. 80 (3570). ’ Ιδε Ν. Β έ η, κατάλογος τών χειρογράφων κωδί­ κων τής Χριστιανικής ’Αρχαιολογικής 'Ε τα ιρεία ς ’Αθηνών ίν Δελτίφ ς ’ σ. 111 κ. I ., έξεδόθη δέ πολλαχοΰ άλλαχοϋ καΐ παρά M ik lo sic h — M uller, A c ta e t D ip lo m a ta , Τομ. E ' σ. 155 κ. έ.] Πρβλ. Δωροθέου Μονεμβασίας, Β ι β λ ί ο ν Ι σ τ ο ρ ι κ ό ν {ϊκδ. 1814] σ. 397, I?ατοικία» ό Παρθενώνας— μητρόπολη, πού γ ι’ αύτή θά μπορούσε να όπερηφανεύεται κάθε έπίσκοπος καΐ κάθε πλήρωμα. Στή διάρκεια τής λειτουρ­ γίας απασχολούνταν μέ άκαιρες συζητήσεις ή σκέπτονταν τ'ις καθημερινές τους φροντίδες. ’Ακόμα κι’ ό μητροπολίτης αναγκαζόταν ν’ άσχολεΐται, αρ­ κετά, μέ τά εγκόσμια. ’Έτσι έκτος άπό τό ϊργο του, δηλαδή τήν υπεράσπιση τοΰ ποιμνίου του, εναντίον τών άρπακτικών άρχόντων, πού τούς προσφωνοϋ14 δταν έφταναν στήν πόλη, για χάρη της, έκτός τών αποστολών κα'ι τών υπομνημάτων πρός τήν Κωνσταντινούπολη, δφειλε να προστατεύει τά έσοδα τής πόλης, άπό τήν πλευρά τής θάλασσας, άπ’ τ'ις πιέσεις τών αύτοκρατορικών εΐσπρακτόρων, πού ό άντιπρόσωπός του στήν πρωτεύουσα, ό άποκαλού-

66 . Μηλιαράκης, στό Δελτίο της 'Ισ τ. καΐ Έ θν. 'Ε ταιρείας, I ., 598— 9, B y z.iiitin isch e Z e its c h rift, I I , 294— 6. 67. Miklosich—Muller, βλ. άνωτ. V , 253 [S Λάμπρος σημειώνει, πώς τό Xpuσάβοϋλλο α&τό δεν είναι γνήσιο παραπέ]ΐπει μάλιστα, καΐ στον Paul Marc Plan ziim Cι>rp^ιs der g rie c h isc h e n Urkuiiden des Mittelalters und der netirfn Z eit, Μο­ νάχον, 1903, 48]. 68. Βλ. Σ. Π. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνημοιν, τ. Λ’ σ. 87 κεξ. (Σ .τ.μ .). 69. Έ πϊσκεψ ις βίοϋ μοναχικοΰ ατά E u s ta th ii O p u sc u la (έκδ. Tafel [σ. 214^— 67]. 70. Λάμπρου [Μιχαήλ Ά κομινάτου τοΰ κλπ] I I ., 311. 71. ’Επίσης, I, 259.

Η Ε Λ Λ Α Σ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

53

μ,ενος μ υ σ τ ι κ ό ς δεν κατόρθωνε, πάντοτε, νά τΙς έξουδετερώνει (72). Κάπ&;α δικαιολογία υπάρχει για τήν άπασχόληση των ’Αθηναίων μ-έ τΙς καθημερινές τους υποθέσεις, δταν άναλογιστοΰμε τήν ύλιχή κατάστα'^η, της πόλης σ’ αύτή τήν περίοδο. ’Από τήν έλλειψη, σχεδόν κάθε είδησης, φαί­ νεται πώς ή εισβολή των Νορμανών στα 1146, πού μέ μεγάλη δρμή ρίχτη­ καν πάνω στή Θήβα καΐ στήν Κόρινθο, δέν πείραξε τήν ’Αθήνα (73). 01 ’Α­ θηναίοι, πιθανόν, να διοισώθηκαν μέ τήν εύκαιρία του άσημού τους. Οί μ/5νες τους τέχνες, τό χρόνο τής Φραγκικής Κατάχτησης εΐταν ή κατασκευή σαπου­ νιού καΙ ράσων (74) .Φυσικά, άπό πολλοΟ χρόνου, είχαν σταματήσει ν’ άσχολοΰνται μέ τή βαφική, πού ίχνη της βρέθηκαν στό Ώδεΐο Ήρώδου τοΰ ’Ατ­ τικού. 'Ωστόσο τά πλοϊα τοΰ Πειραιά έπαιρναν, ακόμα, μέρος στήν άλιεία τής πορφύρας, μαζ'ι μέ τά πλοία τής Χαλκίδας καΐ τής Καρύστου κοντά στό έρημικό νησι τής Γυάρου (75) τόπο έξορίας τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας. Τ πήρχε, άκόμα, κάποια [Ιμπορική] κίνηση στόν Πειραια. Γιατί δταν ό Βυζαντινός ναύαρχος Στρυφνός έπισκέφθηκε τήν ’Αθήνα, βρήκε Ικεΐ πλοία, κι’ ο Άκομινάτος άναφέρει πώς ύπήρχαν πλοία, τής Μονεμβασιάς στό λιμάνι. ’Άλλωστε άπό τή μνημόνευση τής ’Αθήνας στις έμπορικές συμφω­ νίες, μεταξύ Βενετίας καΐ Βυζαντινής Αύτοκρατορίας, βγάζουμε τό συμπέ­ ρασμα πώς κάποια προσδοκία χρηματισμοΰ θάχαν οί πολυμήχανοι υπήκοοι τής Δημοκρατίας γιά νά παραμένουν έκεΐ. Πάντως ή «φτενή γή» τής ’Αττικής εΐ'ταν δααρπη, δπως καΐ στίς μέρες τοΰ Θουκυδίδη καΐ δέν έβγαζε παρά μόνο λάδι, μέλι καΐ κρασί' τό τελευταίο, δυνατό στή γεύση, είταν άνακατεμένο μέ ρετσίνι δπως καΐ σήμερα, τόσο πού ό μητροπολίτης, θέλοντας νά δώσει κάποια Ιδέα τής γεύσης του σέ φίλο, τοδγραψε, πώς «φαινόταν νά ξεζουμίζεται περισσότερο άπό λιπαρά πευκόκλαδα καί λιγότερο άπό σταφύλια (76). Ό θερισμός είταν πάντα φτωχός και συνηθισμένος ό λιμός. Σέ μιά πε­ ρίπτωση μόνο δυό ή τρεις άπό τούς εύπορούς κατοίκους έτρωγαν στάρι καΐ σε άλλη, ό Αύτοκράτορας ’Ανδρόνικος I διέταξε νά μοιραστούν στόν πεινασμένο λαό σιτηρέσια. Βλέπουμε Ιπίσης τόν ’Αλέξιο I I νά διατάζει άναστολή φόρων στήν ’Αθήνα, στή Θήβα και τήν Κόρινθο, άπό άφορμή τήν μεγά- 1δ λη τους δυστυχία. ’Επίσης τά συνηθισμένα χρειώδη δέν βρίσκονταν, πάντο­ τε, στήν ’Αθήνα τά τελευταία χρόνια τοΰ δωδέκατου αιώνα. Ό ’Ακομινατο; δέ μπορούσε νά βρεΐ έ'ναν καλό άμαξοποιό στόν τόπο, κα'ι άκριβώς, δπως σήμερα, τά περισσότερα άθηναϊκά άμάξια κατασκευάζονται στή Θήβα, ^τσι τότε παρακαλοΰσε τόν επίσκοπο τοΰ Γαρδικιοΰ, πού δ Μπενζαμίν, άπό τήν Τουντέλα τό περιέγραφε σάν ?να «χωριό καταρειπωμένο», νά τοΰ στείλει με72. Λάμ,προς [Μιχαήλ Ά κομινάτου κ λ π .], I ., 3 1 0 ,P itra , A n a le c ta S a c r a , V I.

6ΐ;ι. 73. 'Ο O tto v o n F re in s ig (D e G e stis F rid e ric i στόν M a ra to ri, R e ru m I t , 4lic a n ia i S c rip to re s , V I, 668) μόνο μνη;ιονεύει τήν "Αθήνα [ώς xupisuSstaa άπύ τοΐις Νοριιανοός], 74. Ό Λάμπρος σημειώνει, πώς τά «ράσα» τοΰ Ά κομινάτοα [βλ. άνωτ. I, σ. 137] δέν σημαίνουν άπλά, χα τά τήν γνώμη τοΰ M ille r «ράσα» [καλογερικά ροΰχα] άλλά, γενικότερα μάλλινα υφάσματα (3 .τ .μ .). 75. 'Ο Λά|.ιπρος σημειώνει, πώς τήν δχι άπόλυτα Ικλειψη τής βαφικής τήν συμπερχίνουμε άπό τά λεγάμενα τοΰ Άκομινάτου [Αί Ά θήναι, περί τά τέλη τοΰ δωδεχάτου αίώνος, σ. 30 κ έξ.| (Σ .τ.μ ). 7ii. Βλ. Σ. Λάμπρου, Μιχαήλ Άκομινάτου [κλπ.] τ. Β ' σ, 25 (2 .τ .μ .).

54

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΛΑΔΑ

ρικούς κ',Ααξοποιούς. Στήν άπόγνωσή του για τήν ελλειψη σιδηρουργών καΐ χαλκουργών άναγκαζόταν να έπαναλαμ,βάνει για τήν ’’Αθήνα τα λόγια τοΰ Ιερεμ ία «ό φυσητήρ χάθηκε» (77). Ή καθολική φτώχεια τής πόλης γινόταν περισσότερο αισθητή άπό τήν πλεονεξία των λίγων ευπορών, πού άποτελο'»σαν μια «πλούσια ολιγαρχία» καΐ τυραννοΰσαν τούς φτωχούς. Κάτω άπ’ αυ­ τές τ'ις περιστάσεις δέν είναι παράξενο πώς ή μετανάστευση εδιωχνε τούς εδρωστους, απ’ τούς φτωχούς μακρυά, τόσο ώστε ό πληθυσμός νά έλαττώνεται κι’ ή πόλη νά κινδυνεύει νά μεταβληθεΐ, σύμφωνα μέ τά λεγόμενο, τοΰ ’Αριστοφάνη σέ «σκυθικήν έρημίαν» (78). ’Εξωτερικά, αύτός πού έπισκεφτόταν τήν Αθήνα, αύτές τΙς μέρες, εμενε κατάπληκτος άπ’ τή φανερή άντίθεση, μεταξύ των λαμπρών μνημείων τής κλασσικής Ιποχής καί τοΰ ρυπαρού περιβάλλοντος τής καινούργιας πόλης. Τ ά τείχη εϊταν γκρεμισμένα' τά σπίτια τών· μεταναστών είχαν ανασκαφεί, τά οΙκόπεδά τους είχαν όργωθεΐ κ’ οί δρόμοι, άπ’ βπου άλλοτε, περνούσαν οι σοφοί τής άρχαιότητας, τώρα, εϊταν έρημοι. Μ’ βλο πού δ Άκομινάτος είχε _ χτίσει καινούργια σπίτια κι’ είχε άναστυλώσει μερικά άπ’ τά γκρεμισμέ­ να (79) ή ’Αθήνα δέν εϊταν πιά «ή πολυάνθρωπη πόλη, ή τριγυρισμένη μέ κήπους κι’ άγρούς», αύτή ποδχε περιγράφει στο βασιλέα τής Σικελίας Ρογήρο I I , 6 Ά ραβας γεωγράφος Έντρισί, μισόν αίώναπρ'ιν άπό τόν ερχομό των Φράγκων (80). ’Αλλά τό χέρι τών έπιδρομέων καΐ ή φθορά τοΰ χρόνου, στο σύνολο, είχαν άφήσει άπείρακτα τά άθηναϊκά μνημεία. Τό ’Ωδεΐον τοΰ Περικλή είχε καταστραφεϊ μέ τήν άλωση τής πόλης από τόν Σύλλα— είχε δμως άναστυλωθεΐ άπό τόν βασιλέα τής Καππαδοκίας Ά ριοβαρζάνης I I καΐ τό γιό του. Ό Σύλλας, βέβαια, είχε πάρει μερικές κολώ.Λ νες τοΰ Όλυμπείου ένώ οΐ εΙκόνες τοΰ Πολύγνωτου, πού δ περιηγητής Παυ­ σανίας είχε δει στήν Ποικίλη Στοά (8 1 ), είχαν ερεθίσει τήν άπληστία κάποιου αυτοκρατορικοΰ διοικητή στά χρόνια τοΰ Θεοδόσιου I I . Τό ’Ασκληπιεΐον εί­ χε κατεδαφιστεί, θΰμα χριστιανικού φανατισμού" τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τής ’Αθήνας, Ιργο τοΰ Φειδία, άπό πολλοΰ είχε χαθεί άπό τόν Παρθενώνα κι’ ό ’Ιουστινιανός ε'ίχε διακοσμήσει τή νέα εκκλησία τής 'Α γίας Σοφί/ τ α κ το π ο ιεί τΙς σ χέσεις 'Ε κ κ λ η σ ία ς - Κράτους, (Σ .τ .μ ). 75. ‘Ονομάσθηκε ϊτσ ι άπό τούς σ τίχους τών προσω πικώ ν κατα λ όγω ν, πού μ ’ αί>τοΰς γινόταν ή έπιβεβαίωση κ αΐ ή είσπραξη τοδ φόρου. Οί Λ ατίνοι, πού τόν υιοθέτη­ σαν, τόν όνόμαζαν a c r o s t i c u r a ή a c t o s t i c o n κ ι ’ άργότερα c r u s t i c i i m ή c n i s t i c a . ( Σ .τ .μ .) . 76. Τό κείμενο στοδ H o n o r i i I I I , O p e r a , I V , 414 - 16 κ α ΐ ατίς p 'p i s t o l a e I n n o c e n t i i I I I , I I σ. 835 - 7.

120

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

κτησίας καί, έπίσης, άποκηρύχτηκαν άπό τόν Λατίνο Πατριάρχη τής Κων­ σταντινούπολης, πού ήθελε νά ύποτάξει τα μοναστήρια στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία τής επισκοπής τής Θήβας (77). Ή έπανάσταση των Λομβαρδών κατέληξε, περισσότερο άπό τΙς άποφάσεις τοΰ παρλαμέντου · πού Ιγινε στή Ραβέννικα, σε μονιμότερο αποτέλεσμα,— 77 στδ νά άρχίσει ή επιρροή τής Βενετίας στήν Εϋβοια.Ό Ραβάνο ντάλλε Κάρτσερι, πρίν άπό τήν συμφιλίωσή του μέ τόν Ερρίκο είχε τόσο τρομάξει άπ’ τήν άπομόνωσή του, ώστε πρότεινε, μέ τήν μεσολάβηση τοϋ άδελφοΰ του, τοΰ έπίσκοπου τής Μάντουας, νά γίνει υποτελής τής Βενετίας. Ή προσφορά του εΓταν γιά τούς Βενετσιάνους κατάλληλη εδκαιρία γιά τΙς άξιώσεις τους στό νησί, πού ή συνθήκη διανομής τούς τό είχε δώσει, άλλα πού αύτοί δέν τό εί­ χαν άκόμα καταλάβει. Ό Ραβάνο έπομένως στα 1209 άναγνώρισε τήν Δη­ μοκρατία ώς έπικυρίαρχη καί ύποσχέθηκε νά στέλνει κάθε χρόνο 2100 ύπέρπυρα (£ 940,165) κα'ι μιά μεταξωτή ρόμπα, κεντημένη μέ χρυσό, στό δόγη κ’ Ινα δμοιο σκέπασμα γιά τόν βωμό τοϋ "Λγιου Μάρκου. Οί Βενετσιάνοι είχαν τό δικαίωμα νά έμπορεύονται δπως ήθελαν κα'ι νάχουν άπό μιά έκκλησία κι’ άπό μιά άποθήκη σ’ δλε^ τ'ις πόλεις τοϋ νησιοΰ. Μέ τόν συ­ νηθισμένο τους σεβασμό πρός τά συμφέροντα των ντόπιων, πού τό παράδειγ­ μά του τό είδαμε στήν Κέρκυρα, Ικαναν τόν Ραβάνο νά ύποσχεθεΐ στους "Ελ­ ληνες πώς θά έξακολουθοϋσε άπέναντί τους τήν ίδια πολιτική, &μοια μέ ε­ κείνη των χρόνων τοΰ Αύτοκράτορα Μανουήλ. Ή Δημοκρατία τοΰ 'Αγίου Μάρκου άπόκτησε ετσι χωρίς ενόχληση περισσότερα πρακτικά πλεονεοιτήματα άπό έκεΐνα πού θά κέρδιζε μέ μιά κατάκτηση τοϋ νησιοΰ. 'Ένας Βενετός βάϊλος διορίστηκε σέ λίγο γιά νά διοικεί τΙς Βενετσιάνικες παροικίες στό νη­ σί τοΰ Νεγκρεπόντε (78) καΐ ή ιστορία τής Εύβοιας, άπό τότε ως τήν Τουρκι­ κή κατάκτηση, δείχνει τήν σιγανή επέκταση τής εξουσίας της πάνω σ’ αυ­ τήν. Τό πρώτο βήμα πρός αυτή τήν κατεύθυνση πραγματοποιήθηκε μετά τόν θάνατο τοϋ Ραβάνο στά 1216. Τότε ό Βενετσιάνος βάϊλος, εφαρμόζοντας τό σύστημα τοΰ διαίρει κα'ι βασίλευε [d iv id e e t im p era], μεσολάβησε με­ ταξύ τών εξη άπαιτητών τοϋ νησιοΰ— τής γυναίκας κα'ι τής κόρης τοϋ Ραβά­ νο, τών δύο άνηψιών πού είχε υιοθετήσει καΐ τών δύο γιών τοϋ Γιβέρτου τοΰ πρώην τριτημόριου. 'Ο βάϊλος διαίρεσε τό νησι σέ Ικτημόρια κι’ εδιοσε άπό δύο εκτα σέ κάθε ζευγάρι απαιτητών μέ τήν συμφωνία πώς άν ενας έκτημόριος ή se s tie re πέθαινε, δ συγκυρίαρχος κι’ δχι ο κληρονόμος του θά τόν διαδέχονταν στή μερίδα του. Αύτό τό σύστημα εκανε τόν βάϊλο πραγματικό διαιτητή τοΰ νησιοΰ. Μ’ δλο πού ή πρωτεύουσά του παρέμενε κοινή γιά ολους τούς έκτημόριους, πού συνήθως παρέμεναν έκεΐ κ’ είχαν δικό τους δικαστή «τόν P o d esta τών Λομβαρδών» [δηλαδή τόν ποτεστάτον ή έξουσιαστή) καΐ 78 μόνο τά παράλια ύπάγονταν στήν Βενετσιάνικη δικαιοδοσία, ή εξουσία τοϋ βάϊλου έγινε επικρατέστερη κα'ι τό πρώην άνάκτορο τοΰ Ραβάνο μεταβλήθη­ κε σέ επίσημη κατοικία του. Οί έκτημόριοι καΐ οΐ 'Έλληνες εύγενεΐς ορκί­ στηκαν πίστη σ’ αύτόν,, σάν άντιπρόσωπο τής Δημοκρατίας. 'Όσο για τήν α­ ξία τών υπηρεσιών του, αυτή πρέπει νά έκτιμηθεΐ άπό τό ποσόν τοϋ μισβοΰ 77. άνωτ. βιβλ. X V I , 98. 78. F o n t e s R e r u tn A u s t r i a c a r u m , A b t . I I , 13, X I I I , 81) - !Hi. L a u r e n t i u s d e M o n a c is , 143 — 4. A . D a n d o l o σχόν M u r a t o r i , X II, 336. Ό πρώ τος ΡάΙλος μνημονεύεται ατά 1216, άλλά πιθανόν νά ε ίχ ε 9ιορισθεΓ νω ρίτερα, στά 1211. 'Ο τίτλ ο ς του είνα ι «ίπ to t3 , in siilA b a ju l n s » .

Η ΔΙΟΡΓΑΝΩ ΣΗ ΤΗΣ Κ Α Τ Α Χ Τ Η Σ Η Σ (1207— 1214)

121

του — στήν άρχή 450 χρυσά ύπέρπυρα (£ 201,125), καΐ μετά. τήν ανάκτη­ ση τής Κωνσταντινούπολης από τούς "Ελληνες, δταν τά άξίωμά του εγινε σπουδαιότερο, αυξημένος σέ 1000 ύπέρπυρα (£ 448) — σέ σύγκριση μέ τά 250 ύπέρττυρα (£ 1 1 2 ), πού Ιπαιρνε καθένας άπό τούς c a ste lla n i, ή φρού­ ραρχους, τής Κορώνης καΐ τής Μεθώνης. Βενετσιάνικα μέτρα καΐ σταθμά καθιερώθηκαν σ’ δλες τΙς πόλεις τοΰ νησιού (79). Δυό Βενετσιάνοι δικαστές καΐ τρείς σύμβουλοι (πού μετά περιορίστηκαν σέ δυό μέ έξουσιοδότηση νά εισπράττουν τούς φόρους) είχαν ήδη διορισθεΐ κ’ ή έκκλησία τοΰ 'Αγίου Μάρ­ κου στήν Χαλκίδα, πού ύπάγονταν στήν έκκλησία τοΰ S an G io rg io M ag^ io r e τής Βενετίας, πού είχε προικισθεΐ άπό τούς έκτημόριους, μετά ένισχύθηκε άπό τΙς ψ υ χ ι κ έ ς δ ω ρ ε έ ς τοΰ 2]4 % δλης τής ιδιοκτησίας των με­ λών τής Βενετσιάνικης παροικίας πού πέθαιναν. "Ενας άξιοσημείωτος άριθμός Βενετσιάνων έποίκων άρχισε νά καταφθάνει στό νησί, μαζί μ’ ενα πλή­ θος άπένταρων «εύγενών τής Βερώνας». “Ετσι, τελικά, τό νησί άπέκτησε μιά πολυάριθμη άρμονική δυτική κοινωνία, γιατί ό χαρακτήρας τών Λομβαρ­ δών έναρμονίζονταν καλύτερα άπό τόν φιλοπόλεμο χαρακτήρα τών Γάλλων μέ τό εμπορικό πνεϋμα τών Βενετσιάνων. Κάστρα ύψώθηκαν σ’ δλα τά μέρη τοΰ νησιοΰ καΐ τά μεγαλόπρεπα άπομεινάρια τους άπαθανατίζουν μέχρι σή­ μερα τΙς μέρες τής Λομβαρδικής κυριαρχίας. Στό δρόμο πού φέρνει στήν ’Ε ­ ρέτρια δ ταξιδιώτης συναντάει στό χωριό τοΰ Βασιλικού Ιναν μεγάλο τετράγο)νο πύργο, πού μόνο ή είσοδος έχει δψος 25 πόδια άπ’ τό έδαφος' πάνω στό λόφο, πίσω άπ’ τό χωριό, ύψώνεται τό μεγάλο κάστρο Φύλλα, ένώ δυό ψη­ λοί πύργο;, πού συνεχίζονται σ’ Ιναν άλλο λόφο, κυριαρχούν στό Ληλάντιον πεδίον, πού είναι σήμερα δχι λιγότερο εύφορο άπ’ δτι είταν στίς μέρες τοΰ θεόγνι (80) καΐ πού όνομαζόταν L ,ilanto και στά χρόνια τών Λομβαρ­ δών (81). Μεγάλο, μεσαιωνικό, κάστρο σώζεται στά δεξιά τοΰ Άλιβερίου, κι’ ό συγγραφέας είδε Ινα άλλο μεταξύ τοΰ Ά χμέταγα καΐ τής Λίμνης. Συχνά άκοΰμε γιά τό L a C u p p a κοντά στό Αύλωνάρι, τοΰ L arm en a(8 2 ), κοντά στά Στύρα καί τής Κλεισούρας, πού δεσπόζει στό φαράγγι [L a C lisu ra] μετα- 79 ξύ Χαλκίδας καΐ Ά χμ έτα γα , ένώ άν μικρά λείψανα παραμένουν ά(πό τό άλ­ λοτε περίφημο φρούριο τοΰ Ώρεού, στά βόρεια, ή Κάρυστος, στά νότια, άκόμα καυχιέται γιά τό C astel Rosso [Κοκκινόκαστρο] (83). Ά π ’ αυτά τά 79. S t e f a n o ] M a g n o , στόν H o p f , C h r o n i q u e s [ g r a e c o - r o m a n e s ] , 179— 80. P r e d e l l i , L i b e r C o m m u n is , 34, 97. B if r o n s , Φ . 71. F o n t e s R e r u m A u s t r i a c a r u m , X I I I , 175—84. 80. Έ μ ε ιν ε στήν Ε δδοια, ώ ς Ιξόριστος, μετά τήν κατάλυση τη ς τυραννίας τοΰ Θ εαγένη (580). ’Α π ’ α&τόν μαθαίνουμε τΙς δ ια μ ά χες πού δδηγησαν σ’ αυτήν κ α ΐ στήν θανάτωση τοΰ τύραννου. ( Σ .τ .μ .). 81. F o n t e s R e r u m A u s t r i a c a r u m , X I V , 132, S a n u d o , στ6ν H o p f , C h r o n iq u e s [ g r a e c o - r o m a n e s ] , 127. 82. Β λ. 2 . Π . Λ άμπρου, N έ ο ς Έ λ λ η v ο μ v ή μ ω v, τ . Ε ', σ. 488. Ή θέση του, σήμερα, δέν είν α ι γνω σ τή, κι" Ιτσ ι (Ά ρ μ ε ν α ) δνομάζεται ή κορφή τοΰ πάνω άπό τά 2τΰρα βουνοΰ. ’Ε π ικ ρ α τεί ή γνώ μη π ώ ς αδτό βρισκόταν μεταξύ Καρύστου— Στόρων. "Α λλωστε π ολλές φορές άποτέλεσε μέρος τή ς αύθεντίας τή ς Καρύστου. Ισ τ ο ρ ικ ά στά χ έρ ια τών Βενετσιάνων πέρασε στά 1296, πού τό πήραν άπό τούς Β υζαντινούς— ε ίχ ε περάσει στά χ έρ ια τών τελευταίω ν γ ιά λ ίγ ο . Σ τά 1319 τό διαφεντεύει δ Κ αταλανός Ά λφ όνσο ΦαδρΓγος, δπω ς θά δοΰμε. Στά 1373 οΐ Βενετσιάνοι ξαναγίνονται κ ύριοι τοΰ κάστρου καΐ τή ς Β αρω νείας μ ’ άγορά τή ς π ερ ιο χ ή ς. ( Σ .τ .μ .) . 83. Ό Σ . Λ άμπρος σημειώ νει, π ώ ς δέν είνα ι άπίθανο τό C a s t e l R o s s o νά ροήλθε άπό παραφ&ορά τοΰ δνόματος Κ άρυστος. Γ ιά τήν Ιστορία τή ς π ό λ η ς — σ’ αδτά

lag

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

όχυρώματα οΐ Λομβαρδοί βαρώνοι μποροΟσαν, βγαίνοντας, νά διασχίζουν τίς θάλασσες καΐ ν’ αναζητούν πλούσια λάφυρα, ενώ στά διαλείμματα τής πειρα­ τείας συγκεντρώνονταν στά μέγαρά τους, στην κοινή πρωτεύουσα, δπου συ­ χνά διοργάνωναν λαμπρούς χορούς. Τ πήρχε, έπίσης, έκτος τής Λομβαρδικής καΐ τής Βενετσιάνικης καΙ ’Ιουδαϊκή παροικία, πού ό Μπενζαμίν, άπό τήν Τουντέλα, τήν βρήκε έκεΐ καΐ πού, φυσικά, έξακολούθησε νά ύπάρχει κάτω άπό τήν προστασία τής Βενετί­ ας, μ’ δλο πού τήν βάραινε μεγάλο μέρος τοΰ καθιερωμένου φόρου. Στά 1355 περιοριζόταν σέ μιά συναγωγή [g h etto ], στή νότια «κρη τής πόλης. Ά π6 τήν τάξη της έκλέγονταν ό δημόσιος δήμιος. Στό νησί, δπως κα'ι στή Θήβα, τούς έφερνε ή μεταξουργία πού, δπως ρητά άναφέρεται, μέτοχός της είταν κι’ ό Βενετσιάνος βάϊλος. "Αλλωστε ή Βενετία, άντίθετα πρδς τήν Μεγά­ λη Βρεττανία, δεν επιθυμούσε ν’ άσχολοΰνται οί πρόξενοί της, στήν ’Ανατο­ λή, μέ τό έμπόριο. Γι’ αυτό έξυπηρετιόταν καλά κ’ εϊταν άριστα πληροφορημένη σ’ δλα. ’Ακόμα κα'ι σ’ δλλα μέρη τοΰ Ελληνικού κόσμου οί Βενετσιάνοι μπόρε­ σαν νά κερδίσουν ουσιαστικά πλεονεκτήματα χωρίς δαπάνες προσάρτησης. Είδαμε πώς δ πολυμήχανος Δεσπότης τής ’Ηπείρου δέχτηκε τήν έπικυριαρχία τοΰ Αύτοκράτορα Ερρίκου, οταν βρισκόταν στόν κολοφώνα τής ευτυχί­ ας του. ’Αλλά έκεΐνος «δ παντοδύναμος προδότης», δποις τέ.ν άποκάλεσ? δ Αύτοκράτορας, βοηθούμενος άπό τούς Φράγκους, πού τούς είχε δεχτεί στή χώρα του, παραβίασε επανειλημμένα τις έπίσημες ύποσχέσεις του πρός τόν έπικυρίαρχό του κα'ι στά 1210 άναγνώριαε τήν επικυριαρχία τής Βενετίας σ’ 2λες τ'ις ν.τήσει? του, άτ.ό τό Δυρράχιο ώς τδ «Ν 6ραη ίυιη» Ναύπακτο, μέ τήν ύπόσχεση νά δώσει στούς Βενετσιάνους τό τέταρτο κάθε πόλης κκΐ τό δικαίωμα τής εξαγωγής τοΰ σταριού, νά προστατεύει τή νεοσύστατη αποικία τους στήν Κέρκυρα Ιναντίον τών ’Αλβανών ή των Κορφιωτών [Κερκυραΐίον] κα'ι νά πληρώνει στή Δημοκρατία φόρο 42 λίτρες ύπέρπυρα (£ 2063,125) κάθε χρόνο.’Έτσι ή Δημοκρατία εγινε ό έπικυρίαρχος αυτών τών χωρών στήν Ή πειρο καΐ στήν Αιτωλία, πού είχαν παραχωρηθεΐ σ’ αυτήν μέ τήν συνθή­ κη τής διανομής (84) , ένώ δ Δεσί'ότης εμεινε ελεύθερος γιά νά στρέψει τά 80 φιλόδοξα σχέδιά του σ’ άλλες κατεΟύνσεις, Ή πτώση τών φρουρίων τής Α ρ ­ γολίδας, πού δ Αδελφός του είχε λάβει άπ’ αότόν, στήν Πελοπόννησο, τοΰ δι­ έλυσε κάθε σχέδιο, πού είχε κάνει, γιά τήν επέκταση τής κυριαρχίας του στά νότια τοΰ Κορινθιακού κόλπου. ’Αλλά προχώρησε πρός τ’ ανατολικά στό έ­ δαφος τοΰ Γάλλου αύθέντη τών Σαλώνων. Μέ τήν βοήθεια τών κατοίκων τοΰ

τά χρόνια, άξιόλογα είνα ι τά άναφερόμενα άπό τόν H o p f ( G e s c h i c h t i c h e r U b e r b l ic k fib e r d ie S c h i c k s a l e v o n K a r y s t o s ) στά Π ρ α κ τιχά τή ς Ά χ α δ η μ ία ς τώ ν Ε π ισ τη μ ώ ν τή ς Βιέννης (τ. X I, 1853), πού Ιχ ε ι γ ίνει ιτα λ ικ ή τους μετάφραση (μέ αξιόλογες προσ­ θήκες) άπό τόν S a r d a g n a ( D i s s e r t a z i o n e d o c u m e n t a t a s u l l a s t o r i a d i K a r y s t o s , J856). 'Γ ιτάρχει κ" έλληνική τους μετάφραση, έλ λ ειπ ή ς, άπό τόν Έ μ μ . Γαλάνη (1867). (Σ .τ .μ .). 84. I n n o c e n t I I I , E p i s t o l a e , βιβλ. X I I I , Ιπ ισ τ. 184. F o n t e s R e r n m A u s t r i a c r u m , X I I I , 119-23. Αδτή είνα ι, ά π ’ δ ,τ ι ξέρω, ή παλιότερ η άναφορά τοϋ « N e p a n t u m » — 6 μεταβ ατικός τύπος μεταξύ «Ν αύπακτος» κ α ΐ « I ^ e p a n to » . Σύμφωνα μέ τά δσα λέγον­ τα ι γ ι ’ αύτή τήν συνθήκη άπό τόν Α . D a n d o l o ( M u r a t o r i X II, 336) κ α ΐ τόν L a u r e n t i u s d e M o n a c is (a. 144) βρίσκουμε « N e o p a n tu m » κ α ΐ « N e o p a tu m » . Τό L i v r e d e la C o n q u e s t e (o. 323) τήν ά ποκ αλεΐ « N e p a n t» κ α ΐ Ιτσ ι έπ ιγρ ά φ ετα ι πάνω στά νομίσματα το3 Φ ίλ ιπ π ου τοΰ ηγεμόνα τοδ Τάραντου. Τοΰ ε ίχ ε παραχωρηθεΓ (1294) ώς πρ οίκ α, 6ταν παντρεύτηκε τήν Θαμάρ, κόρη τοδ Δεσπότη τή ς ’Η πείρου.

Η ΔΙΟ ΡΓΑΝΩ ΣΗ ΤΗ Σ Κ Α Τ Α Κ ΤΗ Σ Η Σ (1207— 1214)

123

ΤαλαξειδιοΟ (τι)? μικρής πόλης, πού ό ταξιδιώτης τήν προσπερνάει, καθώς μπαίνει στόν δρμο της ’Ιτέας, αύτής πού πρόσφερε πολύτιμες ύπηρεσίες στήν Ε λληνική ύπόθεση του άγώνα της Ανεξαρτησίας), ό Δεσπότης νίκησε τούς Φράγκους σέ μιά μάχη σώμα πρύς σώμα ατά Σάλωνα, βπου σκοτώθηκε δ Τόμας ντέ Στρομονκούρ. Καταπατώντας δλες τΙς ύποχρεώσεις του, δ νικητής στράφηκε μετά πρός τά δυτικά καί, παρά τΙς έπίσημες ύποσχέσεις του, κυρίεψε τό ώραϊο νησί τής Κέρκυρας, δπου ή Βενετσιάνικη παροικία είχε μό­ λις ριζώσει, καΐ δπου οί ντόπιοι χαρούμενοι τόν καλωσόρισαν ώς κυρίαρχο ομόφυλο καΐ έμόθρησκό τους. Ή τοπική παράδοση άποδίδει σ’ αύτόν τό Ά γ γελόκαστρο [C astel S a n t’ A ngelo] πού χτίσθηκε γιά ν’ άναχαιτίζει τΙς Iπιδρομές τών Γενοβέζων πειρατών καΐ πού άκόμα ορθώνεται ώς υποβλητικό έρείπιο, πάνω άπ’ τά δυτικά παράλια τοΰ νησιού κοντά στό μοναστήρι τής Παλαιοκαστρίτσας. Ό έλληνικός κλήρος γιά καιρό μνημόνευε τό άργυρόβουλλό του πού κύρωνε τά προνόμιά του. Κατέχοντας τόσο μεγάλες κτήσεις μπό­ ρεσε νά κόψει δικό του νόμισμα. "Ενα χάλκινο νόμισμα, πού άποδίδεται σ’αύ­ τόν, καΐ φέρνει τό δμοίωμά του καΐ τό όμοίωμα τοΰ 'Αγίου Δημητρίου στήν μιά δψη καΐ τή μορφή τοΰ ’Αρχάγγελου Μιχαήλ στήν άλλη, βρέθηκε στήν ’Ή πειρο' ξνα i f z ’ τά μολυβδόβουλλά του πού φέρνει, επίσης, τή μορφή τοΰ ’Αρχάγγελου Μιχαήλ, άνακαλύφτηκε στήν Κέρκυρα (85). ’Αλλά ό θρίαμβός του δέν κράτησε πολύ. Δολοφονήθηκε στό κρεβάτι του άπό Ιναν Σλάβο, στά 1214 (8 6 ), κι’ άπόμεινε στόν άδερφό του Θεόδωρο, Ιναν ικανό στρατηγό καΐ Sναν άπό τούς πιό άσυνείδητους πολιτικούς, νά έπιδιώξει τήν έκτέλεση τών σχεδίων του. Κομματικά μίση άκόμα σκιάζουν τήν ιστορία αύτών τών δυό ήγεμόνων. Ό -τελευταίος ιστορικός τής ’Ηπείρου θεωρεί τούς ?υό προ'πους Δεσπότες ώς πατρι65τες καΐ ήρωες (87)' οί λατινικές πηγές κ’ οί Βυζαντινοί 81 Ιστορικοί, πού έμπνέο/ταν άπό τήν αντίπαλη Ελληνική Αύλή τής Νικαίας, τούς παριστάνουν ώς τέρατα καΐ βάρβαρους. Ή άλήθεια βρίσκεται μεταξύ τών δυό άκρω ν(88). ’Έτσι περιγράψαμε τ ή ν κΓ/,τάν;τηση καΐ τήν διοργάνωση τής Έλλάοος άπό τούς Φράγκους. Ε’ίδαμε ενα λομβαρδικό βασίλειο νά ιδρύεται στή Θεσ­ σαλονίκη, Ιναν Βουργοΰνδιο εύγενή νά γίνεται κύρης τής ’Αθήνας, μιά Γαλ85. Σάθας, Χρονικάν [άνέκδοτον] το3 Γαλαξει8ίοο [1865], 201. Ρωμανοΰ, Περί τοΰ δεσποτάτου τή ς "Ηπείρου [1895], 23. B a r o n e , N o t i z i e S t o r i c h e d i R e C a r lo I I I d i D u r a z z o , 61. M a r m o r a , H i s t o r i a d i C o rfii, 210, [κυκλοφόρησε ατά 1672 καΐ μεταφράστηκε στά έλλη νικ ά, άπό τόν "Ιω άν. Μάρκορα, στήν Κέρκυρα στά 1902], B u c h o n , R e c h e r c h e s e t M a t e r i a u x , I I , 211 κ α ΐ N o u v e l le s R e c h e r c h e s , I I , 11, 403. M u s t o x i d i , D a l le C o s e C o r t i r e s i , 400— 1. [βλ. κ αΐ Λ άμπρου, «Πανδώρα» τ . Ε ’ σ, 237 κ α ΐ Χ ρ ο ν · . κ ό ν Γ α λ α ξ ε ι δ ί ο υ , 229] S c h l u t n b e r g e r , N u m i s m a t i q u e d e 1’ O r i e n t L a t i n [1878— 1882], 373 [καΐ Π ιν. X I I I , 21. Ό S c h l u m b e r g e r , ατό S i g i l l o g r a p h i e d e Γ E m p i r e B y z a n t i n , 1881, παρουσίασε κ α ΐ βεδτερο μολυβδόβουλλο τοϋ Μ ιχαήλ, διαφορετικό άπ6 έκεΐνο πού άναφέρθηκε, πού πρώ τη του ϊκδοση ϊγ ιν ε άπό τόν Λάμιΐρο ατό Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο 3 Γ α λ α ξ ε ι 8 £ ο υ > στόν πίνακα]. 86. Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ε, 27. 87. Ρώμανοδ, ΠερΙ τοΰ Δεσποτάτου τή ς ‘Ηπείρου, 20, 22, 27. ( 3 .τ .μ .) . 88. Στό σημεΕο αδτό τό κείμενο συμπληρώ θηκε μεταγενέστερα, μέ τά άκόλουθα (πού τά παίρνουμε άπό τή μετάφραση Λ άμπρου, διατηρώ ντας τά Βφος τη ς): «'Ο πω σδήποτε 8 ’ ή πρωτεύουσα το3 θεοδώρου Λ ασκάρεως άπέβη τό δσυλον τώ ν έκ τοΰ Μορέως φυγάδω ν Ικ είνω ν, ο ίτιν ες, κ α θ ’ & ό Χ αμάρετος, δέν ήβελον νά κόφωσι τόν α&χένα εις τόν κ ατα κ τητήν κ α ΐ έβυσσοδόμενον τήν άνάκτησιν τή ς πατρίου χώ ρας» ( P i t r a , A n a J e c t a s a c r a e t p r o f a n a , V I I , 93). ( Σ .τ .μ .) .

12i

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

λική ήγεμονία νά οημιουργεΐται στήν Πελοπόννησο. ΟΕ Βενετσ'.άνο' ίδρυσαν καΐ |χασ(χν μιά άποικία στήν Κέρκυρα, κατέλαβαν τήν Κρήτη, ξαπόστειλαν σμήνος τυχοδιωκτών νά καταλάβουν τΙς Κυκλάδες, γίνηκαν ούσιαστικοΐ αύθέντες τής Εΰβοιας, καΐ θεμελίωσαν δυ6 αξιόλογους σταθμούς [Μεθώνης καί Κορο>νης] στη Μεσσηνία. Στό Μόριά καί στήν ’Ήπειρο απέκτησαν φανταστι­ κή έπικυριαρχία, μέ πρακτικά πλεονεκτήματα στήν έλευθερία τοΰ εμπορίου. Ά λλά ή Ε λληνική σημαία άκόμα κυμάτιζε στή Μονεμβασία καΐ οΐ φυλές τοΰ Λεωνιδίου καΐ τοΰ Ταΰγετου δέν έξουσιάζονταν άπό αύθέντη. Στα βου­ νά τής Έπείρου καΐ στ'ις πεδιάδες τής Βιθυνίας δυό άνεξάρτητα 'Είλληνικά κράτη ξεπετάχθηκαν ά,π’ τις στάχτες τοΰ Βυζάντιου για νά διατηρήσουν ά­ σβεστη τή δάδα τής Ελληνικής έλευθερίας. Θά δοΰμε στδ επόμενο κεφάλαιο πως τό εφήμερο Λομβίήρδικά βασίλειο [τής Θεσσαλονίκης] διαλύεται άπο τήν ισχυρή επίθεση των ήπειρωτων Ελλήνων, πώς ή Θεσσαλία Ινιωσε τήν δύ­ ναμη τής Γδιας ισχυρής δύναμης, πώς ή Λατινική Αυτοκρατορία τής Κων­ σταντινούπολης άρχισε νά κλονίζεται, δταν ή γενιά τών τολμηρών σταυρο­ φόρων έσβησε καΐ ή δύναμη τών άντιπάλων τους ξαναγύρισε καΐ πώς μετά το άνέβασμά της στό ζενίθ ή ηγεμονία τής Ά χα ΐα ς δέχτηκε τδν πρώτο της κλονισμό.

Κκτ^νι καρέα

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

[ V

TO

Μ Ε Σ Ο Υ Ρ Α Ν Η Μ Α

ΤΗΣ

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214-1262)

Η Π ΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΑΣ ΙΛΕΙΟ Υ ΤΗ Σ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΤΗ Σ Η Π ΕΙΡΟ Υ Γ ΙΝ Ε Τ Α Ι ΑΥΤΟ Κ ΡΑ­ ΤΟΡΑΣ Ο ΓΑΜΟΣ Κ Α Ι Η Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΤΟΥ ΓΟΔΟΦΡΕΙΔΟΥ Π ΤΗ Σ Α Χ Α ·Ι·Α Σ· Χ Τ ΙΖ Ε Ι ΤΟ ΧΛΟΥΜΟΥΤΣΙΗ ΔΙΑΜ ΑΧΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗ Ν ΕΚΚΛΗΣΙΑ- ΤΟ ΚΟΝΚΟΡΔΑΤΟ ΤΟΥ 1223. 01 ΥΠ ΗΡΕΣΙΕΣ ΤΟΥ Σ Τ Η Λ Α Τ ΙΝ ΙΚ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Η Β Α Σ ΙΛΕ ΙΑ Κ ’ Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ Ν Τ Ε Λ Α ΡΟΣ ΤΗ Σ ΑΘΗΝΑΣ. ΤΟΝ Δ ΙΑ Δ Ε Χ Ε ΤΑ Ι Ο ΓΚ Υ Η

ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗ ΝΙΚΩ Ν ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΩΝ Ν ΙΚ Α ΙΑ Σ Κ Α Ι ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ο Μ ΙΧΑΗ Λ Π

■■ΔΕΣΠΟΤΗΣ

ΤΗ Σ

Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ ,,

Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ ΓΟΥΛΙΕΛΜ ΟΣ ΤΗ Σ Α Χ Α -ΙΆ Σ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ Κ Α Ι Π ΑΡΑΔΟ ΣΗ ΤΗ Σ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ ΤΟ ΧΤΙΣΙΜ Ο [ΤΩΝ ΚΑΣΤΡΩΝ] ΤΟΥ Μ ΥΣΤΡΑ, ΤΗΣ ΜΑ-Ι-ΝΑΣ Κ Α Ι ΤΟΥ Λ ΕΥΤΡ Ο Υ [B E A U F O R T ] ΑΚΜ Η Κ Α Ι ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ ΤΗ Σ Α Χ Α ·Ι·Α Σ ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΟ ΣΤΟ ΧΛΟΥΜ ΟΥΤΣΙ Ο ΕΥΒΟ-Ι-ΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Η Φ ΡΑΓΚΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΙ­ Κ Η Σ ΣΠ ΑΡΤΗ Σ. Η Μ ΑΧΗ ΤΟΥ Κ ΑΡΥΔΙΟ Υ ΤΟ ΠΑΡΛΑΜ ΕΝΤΟ ΤΟΥ Ν ΥΚ Λ ΙΟ Υ Ο Γ Κ Υ I ΓΙΝ Ε Τ Α Ι ΔΟ ΥΚ ΑΣ ΤΗ Σ ΑΘΗΝΑΣ. ΙΣΤΟ ­ Ρ ΙΑ ΤΟΥ ΤΙΤΛΟΥ. Ο ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΤΗ Σ Α Χ Α Ι-Α Σ Π ΑΙΡΝ Ε Ι ΜΕΡΟΣ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΝΑ ΤΗ Σ Η Π ΕΙΡΟ Υ Η Μ ΑΧΗ ΤΗ Σ Π ΕΛΑΓΟ Ν ΙΑΣ Η ΑΙΧΜ ΑΛΩ ΣΙΑ ΤΟΥ ΗΓΕΜΟΝΑ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟ ΡΑΣ Μ Π Α Λ Ν Τ Ο Υ -ΙΝ Π ΘΗΝΑ ΤΟ ■‘Π ΑΡΛΑΜ ΕΝΤΟ ,, ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Η Π ΑΡΑΧΩ ΡΗ ΣΗ ΤΡΙΩΝ ΦΡΟΥΡΙΩΝ Η ΣΥΝΘΗ ΚΗ. ΤΗ Σ ΘΗΒΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΑ 1262

ΣΤΗ Ν Α ­

ο

νέος Δεσπότης τής ’Ηπείρου δέν καθόταν πολύ καιρό στό θρόνο του, 3ταν ή Λατινική Αύτοκρατορία τής Ρωμανίας δέχτηκε ένα χτύπημα, πού γίνηκε αισθητό σ’ όλόκληρη τήν ήπειρωτική Ελλάδα. Ό αυτοκράτορας Ε ρ ­ ρίκος πέθανε ξαφνικά στά 1216, ϊσως δηλητηριασμένος άπό τόν άδυσώπητο κόμητα B ia n d ra te , στήν άκμή, ακόμα, της ζωής του, «ενας δεύτερος ’Άρης», στον πόλεμο, Ινας φίλος γιά τούς "Ελληνες, δ Ικανότερος τών Λατίνων τής Κωνσταντινούπολης. °Οπως δέν δφησε άπογόνους, ό Πέτρος ντέ Κουρτεναί, δ άντρας τής άδελφής του Γιολάντας (1 ), τόν διαδέχτηκε ώς αύτοκράτορας, και άπ’ αύτή τή στιγμή ή τύχη τής αύτοκρατορίας άρχισε νά παρακμάζει. Ό Πέτρος δέν κατόρθωσε νά μπει στήν πρωτεύουσα του. Μετά τήν άποδοχή τοΰ στέμματός του άπό τα χέρια τοΰ πάπα Όνώριου I I I , στήν έκκλησία τοΰ "Λγιου Λαυρέντιου, πού βρίσκεται εξω άπό τά τείχη τής Ρώμης, εφτασε στό Δυρράχιο μέ σκοπό νά διασχίσει τήν άρχαία Έ γνατία δδό, άπ’ δπου τό­ σοι ρωμαίοι στρατηλάτες είχαν περάσει πηγαίνοντας στή Θεσσαλονίκη καΐ στήν ’Ανατολή. Ή ’Αλβανία, τότε, είταν έπικίνδυνη χώρα κι’ δ πολυμήχανος κυρίαρχος τής ’Ηπείρου είδε πώς τοΰ παρουσιάζονταν μια περίφημη εόκαιρία καταστροφής τοΰ αότοκράτορα τών άσπονδων Ιχθρών του, τών Φράγκων. Οί ήπειρωτικές στρατιές ρίχτηκαν πάνω στόν άτυχο Πέτρο στά στενά τού Έ λβασάν" δ αύτοκράτορας κι’ δ παπικός λεγάτος, πού τόν συνόδευε, αίχμαλωτίσθηκαν και ένώ δ τελευταίος, τελικά, άπελευθερώθηκε, δ πρώτος πέθανε στή φυλακή, Γσως άπό σπαθί (2). 1, Ό Ά κ ρ ο π ο λ ϊτη ς (σ. 28) τήν ά π ο κ α λ εϊ Ί ο λ ε ν τ ία . 2. 'Γ π ά ρ χ ε ι μεγάλη διαφορά άπόφεων μεταξί) τών π η γώ ν σ χετικ ά μέ τδν θάνατο το ΰ Πέτρου. Ό συνεχιστής του W i l l i a m d e T y r e [γεννήθηκε στήν Π αλαιστίνη γύρω στά 1130. Σπούδασε στήν Γ αλ λ ία . Σ τά 1167 διορίστηκε ά ρχιδιά κ ος Τύρου, μέ άπαίτηση τοϋ βασιλέα Ά μ ά λ ρ ιχ ο υ , πού τόν έσ τειλε μέ πρεσβεία στόν Μανουήλ Κομνηνό τή ς Κων­ σταντινούπολης. Σ τά 1170 τ6ν διόρισε π α ιδα γω γό τοΟ γιοδ του διάδοχου B a ld w in I V . "Οταν δ τελ ευ τα ίο ς Ιγ ιν ε βασιλέας τή ς 'Ιερουσ α λή μ, δ W i l l i a m πήρε τό άξίω μα τοΟ κ α γκ ελ λ ά ρ ιο υ . Τό άξίω μα τό διατήρησε ώς τά 1183 άφοΟ άπό τά 1175 ε ίχ ε ά να δειχτεί ά ρχιεπ ίσ κ οπ ος Τύρου, κ α ΐ στά 1179, μ α ζί μ ’ άλλους 5 έπίσκοπους τή ς Λ α τιν ικ ή ς Έ κ ■κλησίας, πήρε μέρος στήν Γ ' σύνοδο τοΰ Α ατερανοϋ. Γ υρίζοντας Ιμ εινε έπ τά μήνες στήν Κωνσταντινούπολη κοντά στόν Μανουήλ. Λένε π ώ ς πέθανε δηλητηριασμένος στή Ρώ μη γύ ρω στά 1188. Γ νώ ριζε τήν γ α λ λ ικ ή , λ α τιν ικ ή , έλλη νική κ α ΐ άραβική γλώ σσα. Σ τά 1167 άρχισε νά γρά φ ει τήν 'Ισ το ρ ία τών Στο^ροφοριών ( B e lli s a c r i h i s t o r i a ) στή λ α ­ τιν ικ ή γλώ σσα. Τό έργο αυτό ( H i s t o r i a r e r u m in p a r t i b u s t r a n s m a r i n i s g e s t a r u m = 'Ισ το ρ ία δλο>ν έκείνω ν πού έγινα ν πέρα ά π ’ τΙς θάλασσες) κ α ΐ πού άποτελεΓται άπό 22 βιβλία κ ' ένα μισοτελειω μένο, κ λείνει τά γεγο νό τα τώ ν έτών 1095-1183. Πρό­ κ ε ιτ α ι γ ιά μνημειακό έργο, ή π ιό άριστη ά π ’ τΙς μ εσ αιω νικές ιστορίες άπό τήν πλευρά ■Βφους, εύρύτητας άπόφεων κ αΐ ά κρίβειας, ά π ' τήν ά λλη, στήν έξιστόρηση τώ ν γεγονότω ν. Ε ιδ ικ ά τό άμερόληπτό του καΐ ή προσπάθεια τή ς φ υσικής έξήγησης τώ ν περισ τα τικ ώ ν γ ίν ε τ α ι φανερή στά μετά τό 1144 γεγονότα , πάνω στά ό π ο Γ α ίχ ει προσω πική έπ οπτεία , -καΐ γνώση τώ ν έγγράφ ω ν το3 κράτους. 'Α πόδειξη· γράφοντας γ ιά τούς Νούρ - έντ ΝτΙν κ α ΐ Σ α λ ά χ - έλ - Ν τίν, κ άνει τήν Εύρώ πη ν" άλλάξει τή γνώ μη πού ε ίχ ε γ ι ’ αδτούς. Τό έργο του ίχ ε ι π ερ ιλ η φ βεΐ— άφοΰ τυπώ θηκε π ρώ τη φορά στά 1549— στή Λ α τι­ ν ικ ή Π α τρολογία τοΰ M ig n e . Έ ν α άλλο, μέ τίτλ ο « 'Ισ το ρ ία Ά ν α το λ ιτώ ν ηγεμόνω ν»,

J2S

83

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Ό θάνατός του, δπως λέει ο Ιστοριχος Άκροπολίτης (3) , «μέγα Ρωμαίοις έγεγόνει βοήθημα», γιατί ή Λατινική Αυτοκρατορία καΐ τό Βασίλειο τΐ}ς Θεσσαλονίκης βρίσκονταν σέ χέρια γυναικών ώς Αντιβασιλέων — τής αύτοκράτειρας Γιολάντας καΐ τής Μαργαρίτας, τής χήρας τοΟ Βονιφάτιου, πού κυριώτερος σύμβουλός της εΐταν δ μαρκήσιος τής Βοδονίτζας (4). Ό θριαμβευτής Δεσπότης τής Ηπείρου, δραστήριος καΐ φιλόδοξος, ε­ ξακολουθούσε νά σημειώνει επιτυχίες μεγαλώνοντας τά όρια τοΰ κράτους του εις βάρος των Φράγκων καΐ των Βουλγάρων γειτόνων του, στή Θεσσαλία καΐ στή Μακεδονία. Σέ λίγο μόνο ή Λάρισσα παρέμεινε απ’ δλες τΙς θεσσαλικές Βαρωνεΐες, γιατί δ γενναίος Κατσενελλενβδγκεν, πού θά μπορούσε νά τοΰ άντισταθει, είχε ξαναγυρίσει στήν πατρίδα του, στδ Ρήνο. Τελικά στά 1223 τδ κατακτητικό σχέδιο τοΰ Θεόδωρου δλοκληρώθηκε μέ τήν κατάλη­ ψη τής Θεσσαλονίκης καΐ τήν διάλυση τοΰ εφήμερου Λομβαρδικοΰ Βασιλεί­ ου. 'Ετσι Ιπειτα άπδ ζωή δεκαοχτώ χρόνων Ιπεσε &δοξα κι’ επαψε νά όπάρχει τδ πρώτο κατασκεύασμα τής Τέταρτης Σταυροφορίας. Γιά τδν καταστηριγμένο σ’ άραβικές π η γές, χά θη κ ε. Β λ. P r u t z , S t u d i e n i ib e r W i l l i a m v o n T y N e u e s A r c h i v , 1883] ( R e c u e il d e s H i s t o r i e n s d e s C r o i s a d e s , I I , 291-3) πο!) δίνει τήν λεπτομερέστερν) ίιή γη σ η , λ έει π ώ ζ π ιά σ τη κ ε, π ρ οδοτικά , σ ' Sva συμπόσιο κ α ΐ πέθανε στή φ υλακή. Τά Ιδια λέει κ ι ’ δ D a n d o l o (στάν M u r a t o r i , X II , 340). Τό C h r o n i c l e o f F o s s a N o v a (άνω τ. V I I , 895— 6) λ έει π ώ ς φ υλακίσ τη κε. Ό M o u s k e s [Β έλγος χρονογράφος τοΰ X I I I αιώνα] ( C h r o n i q u e r i m e e , I I , 23.091— 31) π ώ ς πέθανε στή φ υλακή. 'Ο Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς (σ. 28), π ώ ς χάθηκ ε «Ιργον μα χαίρα ς» κ ” ή άραγω νική διασκευή τοΟ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , π ώ ς δηλητηριάσθηκε στή φ υλακή. Πρβλ. Μ ηλιαράκης, Ισ τ ο ρ ία τοΰ Βασιλείου τή ς Ν ικ α ία ς [καΙ τοΰ Δεσποτάτου τή ς ’Η πείρου, 1898], σ. 125. ΡωμανοΟ, ΠερΙ τοΰ Δεσποτάτου τή ς 'Η π είρ ου [1895], σ. 27. 3. Γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη στά 1217. Σέ η λ ικ ία δεκάξη χρόνω ν γ ιά νά μήν χάσ ει τήν 'Ε λ λ η ν ικ ή του συνείδηση κ αΐ γ ιά νά ξεφ ύγει άπό τή λ α τιν ικ ή έπ ίδραση (τω ν Λ ατίνω ν άπολισθήσαι χειρ ός) δ πατέρας του τόν έστειλε στόν βασιλέα τή ς Ν ικ α ία ς ’Ιω άννη Β ατάστη. Μετά τΙς σπουδές του δ βασιλέας τόν διόρισε μεγάλο Λο­ γοθέτη (1244) κ α ΐ άργότερα δ άλλος βασιλέας Θεόδωρος δ Λ άακαρις τόν χρη σ ιμ οποίη­ σε σ’ έμ π ισ τευτικές δπηρεσίες. Σ τά 1256 α&τός Ιφ τια ξε τό κείμενο τή ς συνθήκης ειρή­ νης μέ τούς Β ουλγάρους. Σ τά 1257 στόν πόλεμο Θεόδωρου I I κ αΐ Μ ιχαήλ I I 'Α γ γ έ ­ λου, τά στρατεύματα τοΰ πρώτου τά διευθύνει ώ ς ά ρχισ τρά τη γος δ Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς . Ή έπ ιχείρ ησ η ναυαγεί κ ι ' δ Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς π αραδίνεται στόν Μ ιχα ήλ, καΐ έλευθερώνεται στά 1296 άπό τό στρατό τοΰ Π αλαιολόγου, πού νίκησε τόν Μ ιχαήλ I I . "Οταν δ Μ ι­ χαή λ δ Π α λαιολόγος Ιδρύει στήν Κ ω νσταντινούπολη ’Α καδημία, δ Ά κ ρ ο π ο λ ίτ η ς άναλαμβάνει νά διδάξει σ’ αυτήν φιλοσοφία κ α ΐ μ α θημ ατικά. Στή θέση αδτή παραμένει ώς τά 1267. Σ τά 1274 δ αΰτοκράτορας τόν στέλνει μ α ζί μέ τόν Π α τρ ιά ρ χη Γερμανό κ α ΐ άλλους έπίσημους (Π α χυμέρης I , 384) στό Αούγδονο (Λυώνα) δπου γ ίν ε τ α ι ή περίφ ημη Σύνοδος. Μ’ δλο πού μισ εί τούς Λ ατίνους, γ ιά νά Ικανοποιήσει τόν ο,&τοκράτορα βεχετα ι τΙς άπόψ εις τους γ ιά τό πρω τείο, τό f i li o q u e , τό καθαρτήριο κ αΐ τά άζυμα . Σ τά 1282 χρησιμοποιεΓται άπό τόν αΰτοκράτορα σ τίς συζητήσεις μέ τόν αύτοκράτορα τή ς Τ ραπεζούντας πού σκοπό Ιχουν νά παραιτηθεΓ δ τελ ευ τα ίο ς άπό τόν αύτοκρατορικό τ ί ­ τλο κ α ΐ νά δεχθεΓ γάμο τοΰ Μ ιχαήλ μέ τήν κόρη του. Ό Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς πέθανε τόν Ιδιο χρόνο. ’Από τά Ιρ γ α του κυριώ τερα είνα ι τά άκόλουθα: Ή «Χρονική σ υγγραφ ή»' έδώ π ϊρ ιγ ρ ά φ ο ντα ι τά γεγονότα άπό τή ν έποχή πού π έφ τει ή Κ ω νσταντινούπολη &ς τήν έπ οχή πού ξανα γυρίζει στά χ έρ ια των 'Ε λλ ή νω ν (1204— 1261). Στήν ούοία είν α ι μιά συνέχεια τή ς 'Ισ το ρ ία ς τοδ Ν ική τα τοδ Χ ω νιάτη. Ό Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς δ ιη γ ε ίτ α ι ά πλ ά , ήρεμα κ α ΐ ά ντικ ειμ ενικά . Τό Ιρ γο του είν α ι γνωστό μ Ι τ ρ ε ίς μορφές : μιά ά ρ χικ ή , μ ιά ώ ς έπιτομή κ α ΐ μ ιά περισσότερο ά νεπτυγμένη. Έ χ ε ι έκδοθεε άπό τόν H e i s e n b o r g ( G e o r g ii A c r o p o l i t a e o p e r a , τ . 2, L i p s i a e — T e u b n e r , 1903). Γ ιά τόν Ιστορικό πού άσχολεΓται μέ τό Β ασίλειο τή ς Ν ικ α ία ς είν α ι πολύτιμο κείμενο. Β λ. Μ ηλιαράκη, ’Ι ­ στορία τοΰ Βασιλείου τή ς Ν ικ α ία ς καΙ τοΰ Δεσποτάτου τή ς 'Η π είρ ου , Ά θ ή ν α ι, 1898 (Σ .τ.μ .-). _ 4. R e y n a l d u s , A n n a l e s E c c l e s i a s t i c i , I , 492.

rus, ατύ

129

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

Τ ά τ ϊίχ γ ] τΫις Θ ε σ σ α λ ο νίχη ς

κτητή ενός βασιλείου δ τίτλος τοΰ Δεσπότη φαίνεται πολύ Ασήμαντος. ’Έτσι, μ’ δλοφάνερη καταπάτηση τοΰ δρκου ποδχε κάνει (νά μήν άναγνωρίσει άλ­ λον αύτοκράτορα άπδ τόν αύτοκράτορα τής Ν ικαίας), δ Θεόδωρος στέφθηκε στή Θεσσαλονίκη μόνος του, πήρε τον αύτοκρατορικδ τίτλο, τον κόκκινο μαν­ δύα καΐ τά κόκκινα πέδιλα τής Βυζαντινής Βασιλείας, καΐ σχημάτισε αϋτοκρατορική αυλή μ’ δλους τούς μεγάλους της άξιωματούχους (5). Ό μητροπο­ λίτης τής Θεσσαλονίκης (6 ), πιστδς στδν ΟΙκουμενικδ Πατριάρχη, πού ή Iδρα του εϊταν στή Νίκαια, άρνήθηκε νά χοροστατήσει στήν τελετή τής στέ­ ψης’ άλλα ή θέση του πληρώθηκε ά,πδ τόν ’Αρχιεπίσκοπο τής ’Αχρίδας καΐ πάσης Βουλγαρίας (7 ). ’Αποτέλεσμα εϊταν νά ξεσπάσει μια θανάσιμη εχθρα μεταξύ των άντιπάλων Ελληνικών αύτοκρατοριών τής Νίκαιας κα'ι τής Θεσ­ σαλονίκης πού εΓχε ώς έπακόλουθο νά δοθεί στή Λατινική αότοκρατορία μι­ κρή άνακωχή. Ό κλήρος, καΐ στίς δυο Ελληνικές πρωτεύουσες, μ’ δλο τόν ζήλο πρός τήν άποστολή του, υιοθέτησε τήν διαμάχη των ήγεμόνων, γιατί τό πολιτικό σχίσμα έπηρέαζε 'i m v τόσο έξαιρετικά πολιτικό θεσμό σάν τήν Ε λληνική ’Εκκλησία. "Ενας αύτοκράτορας, πού τό κράτος του Απλωνόταν άπό τήν ’Αδριατική δ»ς τό ΑΙγαΐο κι’ άπό τήν Μακεδονία δ ς τόν Κορινθιακό 84 κόλπο, μπορούσε νά θεωρεί τόν έαυτό του κληρονόμο τής Κωνσταντινούπολης, μόνον «άληθινόν αύτοκράτορα των Ρωμαίων» περισσότερο άπ’ δ,τι δ αύτο­ κράτορας τής Νίκαιας. Ό κλήρος του, πού ύπολόγιζε σ’ αύτόν γιά τήν έξύ5. Ή αδλτ] του, άπό τήν πλευρά σύνθεσης (δεσπότες, σεβαστοκράτορες, μεγάλοι δομέστικοι κ λ π .) εϊταν σύμφωνη μέ τή ν π α λ ιά «Βασίλειον τά ξιν». Ά π ό τότε δνομάζεται «έν Χ ριστφ τφ θ ε φ π ισ τός βασιλεύς κ α ΐ αύτοκράτωρ τό)ν Ρω μαίω ν» ( ϊ . τ . μ . ) . 6. Ό Κ ω νσταντίνος δ Μ εσοποταμίτης. (Σ .τ .μ .) . 7. Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς , 27— 8, 36. Ν ικηφόρος [Γ ρηγοράς], I , 25— 6. Π αχυμέρης, 1, 82. ['Ο Δ ημήτριος Χ ω ματηνός, πού πέρα άπό μερικά, μικρά . Ιστορικά Ιρ γ α Ιγρ α φ ε κ α ΐ μιά συλλογή κανονικώ ν άποκρίσεω ν— άπό τή συμμετοχή του σέ άποστολές— πού τήν Ι χ ε ι έκδόσει δ καρδινάλιος P i t r a , A n a l e c t a s a c r a e t c l a s s i c a , R o t n a e , 1891]. ( 2 .τ .μ .) . 9

130

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

ψωση τοΰ ίδιου καΐ τ·?]ς Έλληνι%ί]ς ιδέας, μποροΟσε, εϋκολα, ν’ άναμετρηθεϊ μέ τούς θεολόγους τ·^ς Νίκαιας μέ καθαρά επιχειρήματα σχετικά μέ τό θέμα τ1]ζ Εκκλησιαστικής αύτονομίας. Μιά άπ’ αύτές τ'ις άπολογίες της Θεσ­ σαλονίκης καΐ τοΰ κυρίαρχου της σώθηκε σέ τύπο μεγάλης κα'ι φλύαρης έποστολης, γραμμένης από τόν Γεώργιο Βαρδάνη, μητροπολίτη τής Κέρκυρας [Corfu] κι’ άπευθυνώμενης στον Γερμανό, τόν Οικουμενικό Πατριάρχη. Ό Κερκυραΐος ιεράρχης, πού έγραψε, επίσης, θεολογικές πραγματείες εναντίον των Μινωριτών, γιά τήν χρησιμοποίηση άζυμου ψωμιοΰ στήν 'Ά για Κοινω­ νία, καί γιά τήν έκπόρευση τοΰ "Αγιου Πνεύματος μόνο άπό τόν Πατέρα, πήρε τό επίθετο ’Α τ τ ι κ ό ς , γιά τήν φιλολογική του κατάρτιση' τοΰ αποδί­ δονται μερικοί, υποφερτοί, ίαμβοι, μοναδικό λείψανο τής παλιάς Κερκυραϊκής μητρόπολης (8). ’Από τήν επιστολή του μαθαίνομε, πώς δ πολυαγαπημένος του αύτοκράτορας είναι τής «δαυιτικής πραότητος ζηλωτής» (9) καί πώς «ζητών τις ούτε τόν λόγον ενθάδε [στήν αύλή του] άοπλον ευρη ούτε τόν λό­ γον εκτός λογιότητος» (10) . Ό μητροπολίτης πήρε τήν άμοιβή του. Ό Θεό­ δωρος, πού ύπογραφόταν «Βασιλεύς καΐ Αύτοκράτωρ Ρωμαίων», εξασφάλισε, μέ άργυρόβουλλο τοΰ 1228, δλα τά προνόμια τής Κερκυραϊκής Εκκλησίας, πού είχαν χορηγηθεί σ’ αύτήν από τόν ’Αλέξιο I καΐ τόν Μανουήλ I (11) . ’Ανάμεσα στίς δωρεές τοΰ τελευταίου αύτοκράτορα εϊταν 220 δουλοπά­ ροικοι, ή κινητή περιουσία τής ’Εκκλησίας, δ,τι άκριβώς κάτεχε, δπως ε’ίδαμε, 6 Αρχιεπίσκοπος τής Πάτρας κα'ι ένας άριθμός ά γ ι ο δ ο ύ λ ω ν πού απο­ στολή τους εϊταν νά οργώνουν τή γή κα'ι νά προσφέρουν κι’ άλλες υπηρεσίες, καί πού τ’ όνομά τους διατηρείται στό δνομα ένός κερκυραϊκοΰ χωριοΰ (12) . Ή άλωση τής Θεσσαλονίκης έκανε μεγάλη έντύπωση στή Δύση. Ό πάπας Όνώριος I I I διέταξε τά δυό προπύργια τής Βόρειας Ελλάδος, τά κά­ στρα των ϋαλώνων καΐ τής Βοδονίτζας νά τεθοΰν σ’ ολοσχερή κατάσταση άμυνας, κα'ι παρακάλεσε τούς κυρίαρχους τής ’Αθήνας κα'ι τής Ά χα ΐα ς νά προπαρασκευαστοΰν, κατάλληλα, γιά νά έπιτεθοΰν στήν κατακτημένη πόλη. Μάλιστα, προσπάθησε νά διοργανώσει μιά νέα σταυροφορία γιά τήν άνάκτησή της (13) . Οί ιεράρχες κα’ι ό κλήρος, γενικά, πρόσφεραν χρήματα γιά τήν 85 άμυνα τής Βοδονίτζας κι’ δ Δημήτριος, δ έκπτωτος βασιλέας τής Θεσσαλονί­ κης κι’ ό Ιτεροθαλής αδελφός του, δ μαρκήσιος Γουλιέλμος τοΰ Μομφερράτ, άνέλαβαν τήν άρχηγία μιας εκστρατείας έναντίον τοΰ σφετεριστή Θεόδωρου, πούχε προχωρήσει ως τήν Θεσσαλία. Έ κ εΐ δ μαρκήσιος πέθανε, δηλητηρια­ σμένος, δπως λένε, κι’ δ άδύνατος Δημήτριος (14) ξαναγύρισε, τότε, στήν ’Ιταλία, δπου επίσης πέθανε μετά άπό λίγο, στά 1227. Μελλοντική άπόπει8. M a r m o r a , D e lla H i s t o r i a d i C o rfu , 198— 20. M u s t o x i d i , D e lle C o s e C o r t i r e s i , 423 κ έ ξ ., I — L V I [σημ. Λ άμπρου]. 9. Βλ. M u s t o x i d i , άνωτ. σ. L I I [έπίσης]. 10. Έ π ίσ τις σ. L I I I [έπίσης]. 11. M i k l o s i c h — M u l l e r [ A c ta e t d i p l o m a t a ] , V , 1415. M u s t o x i d i , άνω τ. 439, 689, L V I — L V I I . Ή πέχρα, ποϊ) περιλαμβάνει τήν έπιγραφ ι), βρίσκεται, σήμε­ ρα, στό M a g a z z in o A r c h e o l o g i c o , στόν Κ αίλιο λόφο τής Ρ ώ μ ή ς. [ Ό Λ άμπρος συμ­ πληρώ νει π ώ ς δπά ρ χει μιά Ικδοση τοΰ άργυρόβουλλου, άπό τόν I g n a z i o G u i d i , Is c r iz io n e G r e c a M e d i e v a le C o r c ir e s e , Ρώ μη 1881]. 12. Έ ννοεε τό χω ριό ”Α γιοι Δοΰλοι, §8ρα δμώ νυμης κ οινότητας τοΰ νησιοΰ κ αΐ τοΰ νομοΰ Κέρκυρας. 13. R e g e s t a , 11, 164, 207, 286, 304, 333. 14. S . G e o r g i o , H i s t o r i a M o n t i s f e r r a t i s , στόν B l u r a t o r i , X X X III, 374, 381. 382.

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗΣ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

131

ρα δέν Ιγινε yea τήν έπανάκτηση τοϋ βασιλε'ου του, άλλα γιά ένάμ-ισυ αιώ­ να, πολλοί, δ ενας μετά τον ίλλον, άρέσκονταν νά αύτοτιτλοφοροϋνται έπίτιμοι Βασιλείς της Θεσσαλονίκης. Ό αύτοκράτορας Φρειδερίκος I I [τής Γερ­ μανίας], οί μαρκήσιοι τοΰ Μομφερράτ κι’ ενας απ’ τούς τριτημόριους τής Εύ­ βοιας έφερναν τόν κενό τίτλο, πού πέρασε, άπό γάμο μέ μια πριγκήπισσα τοϋ Μομφερράτ, στον 'Έλληνα Αύτοκράτορα Άνδρδνικο I I [Παλαιολόγο] , πού μ’ αύτόν τον τρόπο 2νωνε στό πρόσωπό του τήν πραγματική καΐ τήν δνομαστική βασιλεία. Ά λλά κα'ι μετά απ’ αύτό εξακολουθούσαν νά υπάρχουν έπίτιμοι Βασιλείς τής Θεσσαλονίκης μεταξύ τών μελών τοϋ δουκικοΰ οΐ'κου τής Βουργουνδίας, που είχε πάρει τήν άκαρπη τιμή άπδ τον τελευταίο Λατί­ νο Αύτοκράτορα τής ’Ανατολής. Ή ανύπαρκτη άπαίτησή τους, τελικά πουλήθηκε στόν Φίλιππο τοΰ Τάραντος στά 1320. Μετά ά^το λίγο αδτή ή φασματική βασιλεία δέν εξόργιζε, πλέον, τούς αύλικούς εράλδους (15). Ή πτώση τοΰ Βασιλείου τής Θεσσαλονίκης χώρισε τΙς νότιες Φραγκι­ κές πολιτείες άπ’ τήν Αύτοκρατορία τής Κωνσταντινούπολης, κα'ι ή τύχη τής τελευταίας είχε, γ ι’ αύτό, μικρή σχετικά έπίδραση πάνω στ'ις πολύ ισχυρές δυναστείες τής ’Αθήνας κα'ι τής Ά χαίας. Έ κ εΐ ό Γοδοφρεΐδος Βιλλαρδουΐνος Ιστεψε τήν καταπληκτική σταδιοδρομία του παντρεύοντας τό μεγαλύτερο γιό καΐ κληρονόμο του μέ τήν 'Αγνή, κόρη τοΰ Αύτοκράτορα Πέτρου ντέ Κουρτεναί. Πρίν, αυτός δ κακότυχος μονάρχης, ξεκινήσει γιά τήν Κωνσταν­ τινούπολη άπό ξηράς, ειχε στείλει τή γυναίκα κα'ι τήν κόρη του μέ πλοίο. Στή διαδρομή οΐ αύτοκρατορικές κυρίες σταμάτησαν στό λιμάνι τοΰ Κατάκωλου, δπου δ ταξιδιώτης, τώρα, άποβιβάζεται γιά τήν ’Ολυμπία, κα'ι δπου δια­ σώζει τό δνομα τής μεγάλης Βυζαντινής οικογένειας τών Κατακαλών (16) . Ό Γοδοφρεΐδος Ιτυχε νά βρίσκεται έκεΐ κοντά, καί, μαθαίνοντας τήν άφιξή τους, Ιτρεξε νά τις συναντήσει κα'ι νά τ'ις καλέσει στό γειτονικό Ποντικόκαστρο [«M ouse Castle»] πού οί Φράγκοι τό βάφτισαν Κ α λ λ ι θ έ α [B eau- 86 vo ir] άπό τό ύπέροχο θέαμα τής θάλασσας κα'ι τών νησιών πού αύτό προσφέ­ ρει. Κατά τήν διάρκεια τής επίσκεψής τους, μέ εισήγηση τών συμβούλων τοϋ Γοδοφρείδου κα'ι μέ τή μεσολάβηση τοϋ έπίσκοπου τής ’Ωλένης, συμφωνήθηκε δ γάμος τοϋ νεαροΰ Γοδοφρείδου κα’ι τής κόρης τής αυτοκράτειρας Γιολάντας μέ ώφέλεια κα'ι τών δυό πλευρών. Γιατ'ι ή αύτοκράτειρα εβλεπε πώς τό παιδί της εκανε εναν καλό γάμο, ενώ σ’ δλη τήν Ά χ α ία δέν ύπήρχε κόρη άντάξια γιά τό γιό τοϋ ηγεμόνα. ’Αποτέλεσμα αυτής τής ένωσης είταν πώς, άργότερα, δ Αύτοκράτορας Ροβέρτος, γιός και διάδοχος τοΰ ΙΙέτρου, άναγνώρισε, επίσημα, τό γαμπρό 15. D iic a n g e , H i s t o i r e d e Γ E m p i r e d e C o n s t a n t i n o p l e , I , 454— 5. B u c h o n , R e c h e r c h e s e t M a t e r i a u x I , 69. [ H e r a l d s , άπά τή γερμανική λ . H e r o l d ποί) σήμαινε τόν κήρυκα τών ίπ π ο τικ ω ν αγώ νω ν. Έ ρ γ ο του είταν — κοντά σ τ’ άλλα — νά γν ω ρ ίζει τά οικόσημα τών δια γω νιζομένω ν. Ή χρήση τώ ν οικοσήμων γεν ικεΰθηκε άπό τΙς Σταυροφορίες τοΰ δωδέκατου αιώ να γ ιά νά ά ναγνω ρίζονται, στή μά χη κ α ΐ τοΰζ ά γώ νες, οΐ Ιπ π ό τες. Ά π ό τόν δέκατο τρ ίτο αιώ να, ή διανομή τών οικοσήμων γ ίν ετ α ι άπό τούς ηγεμόνες, ποί) τά Ικαναν κληρονομικά. Τό δικ α ίω μ α α&τό τό άσκοΰσαν μέ κήρυκες ( H e r a u t s d ’ A r m e s ) ποί) τούς έπόπτεϋε Ινας άξιω ματοΰχος τή ς αυλής, δ R o i d ’ A r m e s . Ό κήρυκας κάθε π ερ ιφ έρ ειας Ιπ ρ επ ε νά κ ρα τά ει άκριβεΓς γενεα λογικ ούς κ ατα λόγους τών εδγενών τη ς κ α ΐ νά τούς συμπληρώ■ϋει άνάλογα μέ τήν αύξηση ή μείωση τώ ν οικοσήμων άπό γά μο, κληρονομιές, ηγεμ ονικ ά δ ια τά γμ α τα κ λ π . Βλ. G r a n t , M a n u a l o f H e r a l d y (1914), E . Ρα γκαβ ή— Γ. Τ υπ άλ■5ου, Έ γ χ ε ιρ ίδ ιο ν Ο ίκονομολογίας, 1926]. ( Σ .τ .μ .) . 16. Σάθας, Μ νημεία έλλη νικής 'Ισ το ρ ία ς, I, ρ . X X X III.

132

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

του ώς «Ηγεμόνα τής Άχαΐας». Ό τίτλος, βέβαια, είχε δοθεί άπό τόν Ίννοκέντιο I I I στόν ΣαμπλΙττ χαΐ τόν Γοδοφρεΐδο I — ό τελευταίος τόν χρησι­ μοποιούσε στά Ιγγραφά του, άλλά, ως τότε δέν είχε γίνει αύτοκρατορική τουκύρωση (17). Έ ν α χρόνο μετά, στά 1218, ό Γοδοφρεΐδος πέθανε καΐ μεγάλη εΐταν ή λύπη σ’ δλο τό Μόριά. «"Ολοι θρηνούσαν», μαθαίνουμε, «πλούσιος καΐ φτω­ χός μαζί, σά νά θρηνούσε ό καθένας τόν θάνατο τού δικού του πατέρα' τόσο μεγάλη εΐταν ή καλωσύνη του» (18). 'Ως ικανός, αν καΐ άσυνείδητος, ηγεμόνας, είχε δείξει μεγάλη έπιτηδειάτητα στή συνδιαλλαγή μέ τούς "Ελληνες, κα'ι μπορούμε νά δεχτούμε, τήν κρίση ένός σύγχρονου ιστορικού, πώς ύπήρξε «ϊσως δ έπιτηδειότερος δλων των Φράγκων τής ’Ανατολής ηγεμόνων» (19). Ή εύτυχισμένη βασιλεία τού γιού κα'ι διαδόχου του Γοδοφρείδου II , πού ό Βενετσιάνος ιστορικός Σανούδος ό πρεσβύτερος τόν άποκαλεΐ °* με τήν σχολαστική ακρίβεια «πρώτος ηγεμόνας τής Ά χαίας», είταν με­ γάλη ώφέλεια γιά τήν ήγεμονία. «"Οριζε μιά μεγάλη επικράτεια κα'ι πλούτη' συνήθιζε νά στέλνει τούς πλέον έμπιστους συμβούλους του άπό καιρό σέ καιρό στ'ις αύλές των υποτελών του (2 0 ), γιά νά βλέπουν πώς ζοΰν καΐ πώς μεταχειρίζονται τούς υπηκόους τους. Στή δική του αυλή συνεχώς διατηρούσε ογδόντα ίππότες μέ χρυσά σπηρούνια, πού τούς έδινε δ,τι τού ζητούσαν έκτός άπ’ τό μισθό τους' τέτοιοι ιππότες έρχονταν άπό τή Γαλλία, άπό τή Βουργουνδία, καί, περισσότερο, άπό τήν Καμπανία, γιά νά τού προσφέρουν ύπηρεσίες. Μερικοί έρχονταν γιά νά διασκεδάσουν, άλλοι γιά 17. R e c u e il d e s H i s t o r i e n s d e s C r o i s a d e s , I I , 291. A l b e r i c u s T r i u m F o n t i u m , I I , 497. Τ ά Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς δυδ φορές άναφέρει τήν Ιστο­ ρία τοί5 Γοδοφρείδου I I κ α ΐ τή ς κόρης το3 Α ύτοκράτορα Ροβέρτου ποϋ έπρόκειτο νά π αντρ ευ τεί τάν Βασιλέα τή ς Ά ρ α γ ώ ν α ς . X . τ . Μ. 1185— 98, 2472 κ έξ. L i v r e d e la C o n q u e s t e , 23, 74— 7. L i b r o d e lo s f e c h o s , 44— 6 (δπου δρθά ή νύφη είνα ι άδελφή τοδ Ροβέρτου). Ό H o p f άπέδειξε, π ώ ς αύτό εΧναι Ινα ς άναχρονισμός, γ ια τ ί (1) δ Ροβέρτος 84ν ε ίχ ε κόρη, (2) δ Β ασιλέας τή ς Ά ρ α γ ώ ν α ς είτα ν τότε έννέα χ ρ ο ν δ ν . Ό π ρόλογος τοΟ L i b e r C o n s u e t u d in u m i m p e r i i R o m a n i a e (0 3 Π 0 ΐ3 η Ι,ά ν ω τ. 1 1 1 ,4 9 9 ), ά ντιγρ ά φ ει κ α ΐ μνημονεύει τό X ρ ο ν ι κ ό ν (Ιο lib r o d e l l a C o n q u i s t a . Πρβλ. [ S t e f a n o ] M a g n o , στόν H o p f , C h r o n i q u e s [ g r e c o - r o m a n e s ] , 180). K a l τά δυό, τό X ρ ο V I κ δ V κ α ΐ τό B o o k o f C u s t o m s [ L ib e r C o n s u e t u d in u m ] δέν Αναφέρουν σωστά, στήν π ερίπτω σ η αύτή, τόν διορισμό τοδ ήγεμόνα ώ ς S e n e s c h a l [σβνεσάλος— στρατοπεδάρχης] τή ς Ρ ω μ ανία ς (πού γίν η κ ε στή Ραβέννικα τό 1209), τή ν άδεια νά κ ό ­ βει νομίσματα (πού παραχω ρήθηκε στόν Γουλιέλμο Β ιλλαρδουΐνο άργότερα), κ α ΐ τήν έπ ικ υ ρ ια ρ χία στό δουκάτο τοδ Α ρ χ ιπ ε λ ά γ ο υ ς [Α ιγαίου] (πού παραχω ρήθηκε στό Γοδοφρεϋδο I I άπό τόν Μ πάλντουΙν I I στά 1236). Ό ΓοδοφρεΓδος I ά ποκ α λ εί τόν έαυτό του « Ή γ εμ ό ν α τή ς Ά χ α ΐα ς » σ’ ?να Ιγγ ρ α φ ο τοδ 1210 ( D u c a n g e [ H i s t o i r e d e Γ E m p i r e d e C o n s t a n t i n o p l e , 8κδ. B u c h o n ] I , 425), έπίσης κ ι ’ δ Γ οδοφρεΐδος I I σ’ ένα τοδ 1219 ( [ D u c a n g e ] , άνω τ. I , 426), πρίν άπό τό χρόνο τή ς άνάρρησης τοδ Ροβέρτου. 18. Χρονικόν τοδ Μ ορέως, 2461— 4 [Κι ώσάν έμεταστάθηκεν, καθώ ς σάς τό άφ η γο δ μ α ι,— θ ρήνος έγένετο πολύς εις δλον τόν Μ ορέα,— δ ια τί τόν είχ α ν άκριβόν, π ολ­ λά τόν άγαποδσαν— διά τήν καλήν του άφεντίαν, τήν φρόνεσιν δπου ε ίχ ε ν .— Σ .τ .μ .].

L iv r e d e la C o n q u e s te , 73. 19. Π απαρρηγοποόλου, 'Ισ το ρ ία τοδ Έ λ λ η ν ικ ο δ Έ θ ν ο υ ς, Ικ δ . Ικ τ η , μετά προσ­ θηκώ ν κ λ π . Π . Κ αρολίδου, τόμος π έμ π τος Α . σ. 33, έν "Αθήναις 1932. [Σ .τ .μ .] . 20. «Τό τοιοδτον, γρ ά φ ει δ Κ . Π α παρρηγόπουλος, ήτο θεσμός Ιν τ ^ ήγεμονί^ι τίδν Β ιλλεαρδουΐνω ν. Ό θεσμός τοδ π έμ π ειν Ιπ ιθ εω ρη τά ς, τούς λεγομένους άπεσταλμενους [m is s i) ή Αγγελιοφόρους βασιλικούς ( m is s i d o m in i c i) ή κ ό μ η τ α ς Α π ε ­ σ τ α λ μ έ ν ο υ ς , Ανατρέχει μ έχρ ι τοδ Καρόλου [τοδ Μ εγάλου] κ α ΐ Ι τ ι Α ρχαιότερον, μ έχρ ι τω ν Μ ε ρ ο υ ϊ γ γ ι δ ώ ν τοδ 6ου μ. X. αίώ νος», βλ. άνω τ. σ.80, αημ. 1 .( Σ .τ .μ .) .

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑ ΓΚ Ο Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ (1214— 1262)

133

νά πληρώσουν τά χρέη τους, SXkoi γιά τά εγκλήματα ποδχαν διαπράξει σ(τήν ■πατρίζα, τους» (21).

Ή μόνη δυσκολία πού δ ηγεμόνας είχε ν’ άντιμετωπίσει εϊταν ή άντιπατριωτική στάση τοΟ Λατινικού κλήρου, πού, άπολαμβάνοντας, σχεδόν, Ινα τρίτο τ·?)ς χώρας, άρνιόταν vcc τδν βοηθήσει στήν έκδίωξη τών Ελλήνων άπό τό άκόμα άνοχύρωτο δχυρδ τής Μονεμβασιας. “Οπως είδαμε, κατά τόν χάρ­ τη τής ηγεμονίας, τά τιμάρια τοΟ κλήρου έξαρτιόνταν άπδ τήν έκτέλεση δ-

Τ Ι

Χ λ ο ο μ ο ύ τ σ ι

ρισμένων στρατιωτικών ύπηρεσιών’ γ ι’ αύτδ 2ταν αύτοί άρνιόνταν νά τδν όπηρετήσουν μέ τδ αίτιολογικδ πώς δφειλαν νά ύπακούουν μόνο στδν πάπα, δ Γοδοφρεΐδος ειχε άπόλυτο δίκιο νά κάνει κατάσχεση, τών τιμαρίων τους. ’Αλ­ λά, άντ'ι νά δείξει τδ δικό του άφιλοκερδή πατριωτισμό, σπαταλοΰσε τά ϊσοδα, πού μ’ αύτδν τδν τρόπο γέμιζαν τδ θησαυροφυλάκιό του, γιά νά χτίσει τδ μεγάλο φρούριο στή Γλαρέντζα (2 2 ), στά δυτικά τής “Ηλιδας, τδ κυριώτερο λιμάνι τοϋ Μόριά, καΐ πού άρχισε, τώρα, νά ξαναπαίρνει ενα μέρος τής με­ σαιωνικής του σημασίας. Αύτδ τδ κάστρο, πού τά Ιρείπιά του στέκονται άκό21. Στόν H o p f , C h r o n i q u e s [ g r e c o - - r o m a u e s ] σ. 100— 1. L i v r e d e l a C o n q u e s t e , 23, 70. 22. Χ ρ ο ν ι κ δ ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 2632— 44. ['Ο Π . Καλονάρος γρ ά φ ει, δποαημειώ νοντας, π ώ ς ή διαφω νία τοΰ καθολικοΰ κλι^ροο μέ τόν Γοδοφρείδο I I κ ’ ή κατάσχεση τώ ν Εκκλησιαστικών προσόδων, γ ιά νά χ τ ισ τ ε ί τό κάστρο τοδ Χλουμοοτσίοο, είν α ι, Ιστορικά, βεβαιωμένη καΐ σημειώ θηκε στά 1221— 1223. Σημασία, 6μω ς, δέν Ι χ ε ι τό π ώ ς δέν άναφέρεται στό κείμενο τ·!;ς γα λ λ ικ ίΐς παραλλαγ·^ς. "Οσο γ ιά τήν άραγω νικ ή , δ χ ι μδνο δίνει μιά σύντομη περίληψ ή τη ς, άλλά κ α ΐ τή μ εταθέτει, χρονολ ογικά , στήν έποχή τοί3 Γοολιέλμου Β ιλλαρδουΐνοα, Ιτσ ι πού νά σ υγχρ ονίζετα ι μέ τήν Ιδρυση τοΟ Νυκλίου καΐ τών κάστρων τή ς Ά νδροΰσας κ αΐ τοΰ Λεότρου. Β λ. X ρ ο ν ι κ ό ν

134

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

μα δμοια δπως τό κουμπί μιδς άσπίδας πάνω σ’ Ιναν στρογγυλό λόφο — ορα­ τό άπό μίλια μακρυά — χρειάστηκε τρία χρόνια γιά νά χτιστεί (2 3 ), κα'ι τό­ τε δνομάστηκε Κ λ ε ρ μ ό ν τ ή Χ λ ο υ μ ο ύ τ σ ι . Τό τελευταίο του δνομα. Καστέλ Τορνέζ τό πήρε δταν εγινε τδ νομισματοκοπείο γιά τά νομίσματα τά γνωστά τ ο ρ ν έ σ ι α, [to u rn o is] άποκαλούμενα ετσι επειδή, άρχικά, κόβον­ ταν στήν Τούρ [τής Γαλλίας] (24). Ό ήγεμόνας συνέχισε μ’ άταραξία τό χτίσιμό του άδιαφορώντας γιά τούς άφορισμούς κα'ι τά άναθέματα. ’Αλλά ό­ ταν τό κάστρο χτίστηκε, εθεσε δλο τό θέμα [τής ’Εκκλησιαστικής περιουσί­ ας] ύπ’ δψη τοΰ πάπα, πού ώς εκείνη τή στιγμή επαιρνε τό μέρος τοΰ κλήρου χαρακτηρίζοντας τόν Γοδοφρεΐδο ώς «περισσότερον άπάνθρωπο κι’ άπό τόν Φαραώ» γιά τή στάση του άπέναντι σ’ αύτόν [τόν κλήρο]. Τότε τόνισε, πώς 88 δν οί Λατίνοι Σερεΐς δέν τόν βοηθούσαν νά έξουδετερώσει τούς "Ελληνες, θάπρεπε μόνο τόν έαυτό τους νά κατηγοροϋν άν ή ηγεμονία κα’ι μαζ'ι μ’ αυτήν καΐ ή ’Εκκλησία τους θά Ιπεφταν στά χέρια αυτών τών σχισματικών. Μέ τή γνώση ποδχε δ Όνώριος I I I γιά τή δύναμη αυτοΰ τοΰ έπιχειρήματος, οί Ικκλησιαστικοΐ κεραυνοί σταμάτησαν. ’Έτσι εγινε ενα κ ο ν κ ο ρ δ ά τ ο , στά 1223, μεταξύ Εκκλησίας κα'ι Κράτους μέ βάση τά δσα είχαν συμφωνηθεΐ, πρός τό καλό τής Βόρειας Ελλάδος στό δεύτερο Παρλαμέντο τής Ραβέννικας.. Σύμφωνα μ’ αύτό άποφασίστηκε πώς 0’ άπαλλάσσονταν ά(πό κάθε εισφορά καΐ ύποχρέωση δλες οί κτήσεις τών ’Αχαϊκών [Ιπισκοπικών] έδρών, πού είχαν δοθεί σ’ αύτές ή πού τούς άνήκαν άπό τήν έποχή πού άνέβηκε στό θρόνο ό Αότοκράτορας ’Αλέξιος [V l Μούρτζουφλος (2 5 ), δηλαδή δλες οί κτήσεις πού· το Ο Μ ο ρ έ ω ς , σ . 112, σ χόλια στό ατίχο 2648, Ά ρ α γ . Χρον. § 217, Πρβλ. B u c h o n , R e c h e r c h e s h i s t o r i q u e s , I , 80— 84, ύποσημ. 1 κ α ΐ τά σ χόλια, τοΰ Καλονάρου, στους σ τίχους 2004 κ α ΐ 2005 κ έξ]. ( Σ .τ .μ .) . 23. Χ ρ ο VI κ ό ν τ ο Ο Μ ο ρ έ ω ς , , 2655— 6, 8ηλα5ή άπά τό 1221 ώ ς τό 1223. Β λ. π ερ ιγρ α φ ή του (παλαιότερη) άπό τόν B u c h o n , L a G r e c e C o n t i n e n t a l e , σ. 510, κ α ΐ (νεώτερη) άπό τόν Π . Καλονάρο, στό H e l l e n i s m e C o n t e m p o r a in , D e c . 1936, σ. 174— 180. (Σ .τ .μ .). 24. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 2631 — 57 [6 συγγραφέας, σημειώνει τό χτίσ ιμ ο τοΟ κάστρου κι* ό χ ι τά σ χετικ ά μέ τήν κοπή τΛν νομισμάτων. Αύτή άναφέρεται στό στίχο 2608 μ ’ δλο ποΐ) κ ι ’ έδώ σημειώνουμε άναχρονισμό τοΰ συντάκτη τοΰ X ρ ο V ι κ ο 3. ( Σ .τ .μ .)]. C r o n a c a d i M o r e a ( v e r s i o n e i t a l i a n a ) στόν H o p f , άνω τ. 435. 25. Έ τ σ ι αναφέρει & κ α θ η γ η τή ς Λ άμπρος τό A l e x i i B a m b a c o z a ti i τοΰ κειμένου στήν 'Ισ το ρ ία τ ή ς πόλεω ς τώ ν ’Αθηνών [τοΟ Γρηγορόβιου], I , 439, σημείωση. [’Ονομάστηκε έτσι « Ικ τοΰ συνεσπασθαι τά ς όφρΰς κ α ΐ οίον τοΓς δφθαλμοΓς έπικρεμιϊσθαι». ’ Ε γιν ε αδτοκράτορας σ ’ ώρα πού οί Σταυροφόροι πολιορκούσαν τήν Κ ω νσταντινούπολη, cTa 1204. Μ’ δλο ποί) φρόντισε γ ιά τήν άμυνα τή ς π όλη ς, οΐ Σταυροφόροι κατέλαβαν μερι­ κούς πύργους στή συνοικία Π ετρΙ τοΰ Κ εράτιου κόλπου κ α ΐ μπήκαν στήν πρωτεύουσα. Τ ότε δ ‘Α λέξιος V , γ ιά νά μήν π ια σ τεί α ιχμ ά λω τος, πήρε τήν πρώην α&τοκράτειρα Ε&φροσύνη (γυ να ίκ α τοΰ ’Αλέξιου I I I ) κ αΐ τήν κόρη τη ς Ε ύδοκία (πού τήν άγαποΰσε) κ α ΐ (,στίς 10 ’Α πριλίου 1204) κ α τέφ υγε στη Θράκη, άφοΰ παρέμεινε Α ύτοκράτορας δυό μήνες κ α ΐ έξη μέρες. Έ κ ε Γ ,.σ τ ή Μονισόπολη συναντήθηκε μέ τόν ’Α λέξιο I I I , πούτόν δ έχτη κ ε μ ’ ύ π οκ ριτικ ή καλωσύνη, άποφασισμένος νά τόν σκοτώσει. Π ρα γμ α τικά διέταξε νά τοΰ έτοιμάσουν λουτρό κ ι ’ δταν i Α λ έ ξ ιο ς , V λουζόταν, οί άνθρωποι τοΰ ’Αλέξιου I I I τόν Ιπιασαν κ α ΐ τόν τύφλοισαν, παρά τΙς διαμαρτυρίες κ α ΐ τΙς κατάρες τή ς Ε&δοκίας πού ε ίχ ε δρεΓ κοντά του κατανόηση. Α&τή ε ίχ ε π αντρ ευ τεί τό Στέφανο, γ ιδ κ α ΐ διάδοχο τοΰ Κ ράλη ή Ζουπάνου τή ς Σερβίας Στέφανου I Ν εμάνια, άλλά, δπω ς λέει 6 Ν ικ ή τα ς Χ ω νιά τη ς, δ άντρας τη ς λ ίγο μετά τά γάμο τους ( κ ι’ άφοΰ ε ίχ ε κάνει μ α ζί τη ς §να γ ιό πού άπέβλεπε νά τόν παντρέψ ει μέ τήν θ εο δ ώ ρ α ' Κομνηνοΰ) τήν έ­ διω ξε (1202) μέ τήν δ ικ α ιο λ ο γ ία π ώ ς Ιπ α σ χε άπό φαγούρα, έπειδή ε ίχ ε ψ ειριάσει. Τ εχ ικ ά δ τυφλός "Α λέξιος V , άφοΰ περιπλα νήθη κε στή Θράκη, αίχμα λω τίσθη κε άπό τούς

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

135

είχε ή Ελληνική Εκκλησία, στήν Πελοπόννησο, στίς παραμονές τής Λατι­ νικής Κατάκτησης. Ό ηγεμόνας θά κρατούσε τούς θησαυρούς καΐ τήν κινη­ τή περιουσία τής Εκκλησίας μέ τον Ιρο πώς αύτός, οΐ βαρώνοι καΐ οι άλλοι "Ελληνες καΐ Λατίνοι υπήκοοί του θά, πλήρωναν τήν δεκάτη πού ύπολ">γίστηκε σέ 1000 ύπέρπυρα (£ 448) (26) τόν χρόνο — ποσόν πού μοιράστηκε, α­ νάλογα, ατούς δυό ’Αρχιεπίσκοπους τής Πάτρας καΐ τής Κορίνθου καΐ στους Ιξ η έπίσκοπους τής Λακεδαιμονίας, των Άμυκλών, τής Κορώνης, τής Μεθώ­ νης, τής ’Ωλένης κα'ι τοΟ ’Άργους. Τύ κονκορδάτο τακτοποίησε καΐ τή θέση των Ελλήνων παπάδων, πού ό ηγεμόνας ε ί χ ε κατηγορηθεϊ πώς τούς μετα­ χειριζόταν σάν δικούς του χωρικούς. Ό άριθμός των αγροτών παπάδων, πού 9’ απαλλάσσονταν άπό δλες τ'ις κοσμικές ύποχρεώσεις, όρίστηκε ά,νάλογα μέ τό μέγεθος τοΰ χωριοΰ — δυό σέ χωριό άπό 25 ώς 70 οικογένειες, τέσσερεις σέ κωμόπολη άπό 70 &ς 125 οικογένειες καί εξ σέ τόπους μέ μεγαλύτερο πληθυσμό. "Οπου δ αριθμός των οικογενειών εϊταν μικρότερος άπό 25 θά συμ­ πληρωνόταν άπό τά διασκορπισμένα στά περίχωρα [τοΰ χωριού ή τής κωμό­ πολης] γειτονικά σπίτια. Ή άπαλλαγή περιλάμβανε τις γυναίκες καΐ τΙς οι­ κ ο γ έ ν ε ιε ς τους στήν περίπτωση πού τά παιδιά τους Ιμεναν μαζί μ’ αυτούς. Οι ύπόλοιποι άγροτικοΐ παπάδες υποχρεώνονταν νά έκτελοΰν τΙς καθορισμέ­ νες υποχρεώσεις τους στις κοσμικές αρχές, άλλ’ δ αύθέντης τους δέν είχε τό δικαίωμα νά θίξει τό ιερό τους πρόσωπο. 'Όσο γιά τόν κλήρο των πόλεων έΤι,ρεπε νά γίνεται αντικείμενο ϊδιας μεταχείρισης (27). Τό σύστημα βασίζον­ ταν σέ δίκαιη άρχή. Περιόριζε τόν αριθμό των άνεργων παπάδων, ενώ έξαιροΰσε τόν φτωχό κα'ι πολυάσχολο αγροτικό κλήρο άπό δλες τ'ις ύπηρεσίες κα'ι τις εισφορές. Στό έξής, ειρήνη βασίλεψε μεταξύ τών εκκλησιαστικών κα'ι τών κοσμικών άρχών τοΰ Μόριά. Δέκα χρόνια άργότερα, δμως, βλέπουμε τόν Γοδοφρεϊδο νά παραπονιέται στό Γρηγόριο IX (2 8 ), πώς δ ’Αρχιεπίσκοπος τής Πάτρας, πού δ ήγεμόνας τούχε αναθέσει Γσως αύτή τή σπουδαία θέση, μετά τό θάνατο τοΰ Βάλτερ Άλεμάν, είχε κάνει άνακωχή μέ τούς "Ελληνες, τούς έχθρούς τοΰ ηγεμόνα, καΐ τούς είχε επιτρέψει νά μπουν στήν ηγεμονία — ενα γεγονός πού άφήνει νά δηλωθεί Ελληνική εισβολή άπό τήν “Ηπειρο, άπ’ δπου ή Πάτρα εΐταν φυσικά εκτεθειμένη. ’Αλλά, δταν ή Λατινική Αύτοκρατορία άρχισε νά κινδυνεύει άπό τΙς ε­ πιθέσεις τοΰ "Ελληνα Αύτοκράτορα κα'ι τοΰ Βούλγαρου Τσάρου στά 1236, κ’ οί δυό, ήγεμόνας κα'ι κλήρος, άνταποκρίθηκαν στήν έκκληση τοΰ πάπα νά προσφέρουν χρήματα γιά τήν διατήρησή της. Ή δεκάτη δλων τών εκκλη­ σιαστικών προσόδων δφειλε νά διατεθεί γ ι’ αύτή τήν αιτία, ενώ δ Γοδοφρεΐδος, πού στη χώρα του 6 αύτοκράτορας Ροβέρτος (29) δ γυναικάδελφός του Σταυροφόρους ποί) στό μεταξύ είχ α ν κυριέψ ει τήν Κ ω νσταντινούπολη, δδηγήθηκε π ά λ ι σ ' αύτήν χ α ΐ θανατώθηκε ά π ’ αύτούς τ ρ α γ ικ ά : τόν γκρέμισαν άπό τήν κορφή τή ς βεοϊοσ ια νή ς στήλης, 26. 'Ο αριθμός τών λιρώ ν, δταν μετατρέποντα ι σέ δραχμές ή κ ι ’ δταν ά πλά άναφέρεται άπό τόν συγγραφ έα, δίνετα ι μέ βάση τήν τιμή ποί) εΤχε ή λ ίρ α 'σ τά χρόνια σύνταξης τοΰ έργου, δηλαδή στά 1908— 1909. 27. X ρ ο V ι κ ό V τ ο 3 Μ ο ρ έ ω ς, 2658 κέξ. E p i s t o l a e I n n o c e n t i i I I I , I I , 83δ— 7. H o n o r i i I l f . O p e r a [έκδοση H o r o y , M e d ii a e v i B i b l i o t h e c a p a t r i s t i c a , I _ V , 1879— 1883], I V , 409— 16. R e g e s t a , I I , [έκδ. P r o u ], 158, 159, 161, 163. R a y n a l d u s , A n n a l e s E c c l i s i a s t i c i , I , 501— 2. 28. R e g i s t r e s , [έκδ. A i i v r a y ] , 1, 902, I I , 538. 29. R e c n e il d e s H i s r o r i e n s , I I , 259. D a n d o l o , στόν M i i r a t o r i , R e r u m I[ta lic a r i3 m ] S c r i p t[ o r e s ] , X I I , 343. Ό ’Α κροπολίτης (σ. 47) σημειώ νει π ώ ς πέβανε

136

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

τέλειωσε τή μάταιη ζωή του στά 1228, καθόρισε ετήσια χορηγία άπό 22.000 ύπέρπυρα (£ 9856) ατό διάδοχό του, τόν Μπάλντουϊν I I , γιά τήν ίμυνα τής Κωνσταντινούπολης— χτυπητή άπόδειξη τής ανθηρής κατάστασης τών οικονομικών του. Ε πίσης ^σπευσε στην Κωνσταντινούπολη μέ άξιόλογη δύναμη, πού περιλάμβανε εξη πλοία, μ’ δλο πού ή Βενετία δέν εβλεπε μέ κα­ λ έ μάτι κάθε Ά λ λ η Λατινική θαλασσινή δύναμη πού αναφαίνονταν στή γει­ τονική ’Ανατολή, τόσο ώστε νά δικάσει εναν υπήκοό της πού πούλησε σ’ αύτόν (τόν Γοδοφρεϊδο] μια γαλλέρα. Μ’ αύτά τό στόλο [ό Γοδοφρεΐδος] διέ­ σπασε τή γραμμή τών Ελλήνων κα'ι μπήκε στό λιμάνι άφοΰ κατάστρεψε 1δ πλοία τους (30). 90 Σ ’ άνταμοιβή στίς υπηρεσίες του ό Μπάλντουϊν τοΰ χορήγησε τήν έπικυριαρχία τοΰ δουκάτου τοΰ ’Αρχιπελάγους [Αιγαίου] πού εΐ'ταν τιμάριο τής Λατινικής Αότοκρατορίας ίίπό τήν εποχή τοΰ Αύτοκράτορα Ερρίκου, καΐ τής Εύβοιας, πού στήν πραγματικότητα βρισκόταν στά χέρια τής Βενετίας, άλλα πού ό Λατίνος Αύτοκράτορας μπορούσε νά τήν παραχωρήσει μέ βάση τήν πρώ­ τη της έξάρτηση άπό τό πρώην Βασίλειο τής Θεσσαλονίκης. 01 τρεις αύθέντες τής Εύβοιας ύποχρεώθηκαν άπ’ αυτή τήν ανάθεση νά δίνουν μιά γαλλέ­ ρα ή δκτώ ιππότες στό νέο τους έπικυριαρχο, πού πήρε μεγάλο τιμάριο στό νησί τους. Δέν εΓταν οι μόνες άποδείξεις τής αότοκρατορικής εύνοιας αυτές. Ό ήγεμόνας, πού δπως κα'ι ό αύτοκράτοράς του, εΐταν στρατοπεδάρχης [S enes­ chal] τής Ρωμανίας, εγινε, έπίσης, έπικυρίαρχος τής Βοδονίτζας (31) κα'ι πήρε ώς μερίδιο τής μελλοντικής του βοήθειας, τό τιμάριο τής αότοκρατορικής οικογένειας τών Κουρτεναί, πού, δμως, δ Λουδοβίκος IX τής Γαλλίας άρνήθηκε νά παραχωρήσει. Δεύτερη παπική πρόσκληση τόν βρήκε πρόθυ­ μο νά έξοπλίσει δέκα γαλλέρες γιά τήν χάρη τοΰ Μπάλντουϊν, κα'ι μέ τήν ψεύτικη διάδοση περ'ι θανάτου τοΰ αύτοκράτορα εσπευσε στήν Κωνσταντινού­ πολη μέ πλοία κα'ι μεγάλη άκολουθία γιά ν’ άναλάβει τήν άντιβασιλεία. ’Ά λ ­ λοτε πάλι, στά 1244, ό Ίννοκέντιος δ IV τόν παρακίνησε νά υπερασπίσει τήν πρωτεύουσα τής Λατινικής Αύτοκρατορίας, καΐ τοΰ έπέτρεφε νά κρατή­ σει άπό τά ετήσια Ισοδα τής Πελοποννησιακής ’Εκκλησίας ποσόν άρκετό γιά

στήν Ε δβοια. Τό Ά ρ α γ ω ν ικ ό Χρονικό αναφέρει θάνατο κάποιου Λατίνου αύτοκράτορα στήν Π άτρα. Ό B u c h o n ( L a G r e c e C o n t i n e n t a l e [ e t la M o re e ], 224·) παραδέχον­ ταν π ώ ς ot δϋό τάφοι στήν κ ρύπτη τοΰ 'Ό σ ιου ΛουκΛ είχαν τοΰ Ροβέρτου κ α ΐ τοΰ π α ­ τέρ α του Πέτρου ντέ Κ ουρτεναί. 'Η παράδοση τους ά ποδΐδει στόν Α ύτοκράτορα Ρ ω μ α ­ νό I I κ α ΐ τή γυ να ίκ α του. 'Ο ηγούμενος μου έξέφρασε, δταν έπισκέφθηκα τό μοναστήρι, τή ν αμφιβολία του γ ιά τήν τελ ευτα ία θεω ρία. 'Η πρώ τη [τοΰ B u c h o n ] είνα ι 5να άπλά συμπέρασμα. 'Ο σέρ R e n n e l R o d e l ( T h e P r i n c e s o f A c h a ’i a , I, 142 [i συγγρα­ φ έας, πού ύπηρέτησε κι" ώς ακόλουθος στήν πρεσβεία τών ’Αθηνών στά 1888,έγραφε, έκ τός άπό τό άναφερόμενο «01 Π ρ ίγκ η π ες τή ς Ά χ α ΐα ς κ α ΐ τά χρονικά τοΰ Μορέοις», δπω ς είν α ι δλόκληρος δ τίτλ ο ς του, κ α ΐ τό « Ή θ η καΐ έθιμα τή ς 'Ε λλ ά δος»]) ύποθέτει π ώ ς τοΰ Ροβέρτου δ τάφος π ρ έπ ει νά ζη τη θ εί σ ιό μοναστήρι τώ ν Β λαχερνών, κοντά στό Χλουμούτσι. _ 30. A l b e r ic u s T r i u m F o n t i u m , I I , 558, πού λέει π ώ ς ε ίχ ε 120 π λο ία . M o u s k e s , C h ro n ic ju e r i m e e στ. 29238— 41, 29β02— 9, 31191— 8. R e g i s t r e s d e G r e g o i r e IX (5κδ. A i i v r a y ) , I I , 506, 521, 860. P r e d e l l i , L ib e r C o m m u n is , σ. 128. 31. S a n u d o , στόν H o p f [ C h r o n i q u e s g r e c o - r o m a n e s ] 99— 100 . H o p f [G c h i c h t e d e r in s e l] A n d r o s [1855] (ίτα λ . μτφρ. S a r d a g n a [Β ενετία 1856]), 167. Τό Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , μέ §ναν άναχρονισμό, λέει π ώ ς δ Β ονιφ άτιος 6 Μομφερράτ, παραχώ ρησε στόν Σ α μ π λΙττ τήν έπ ικ υ ρ ια ρ χία τή ς ΕΟβοιας κ α ΐ τή ς Βοδο­ ν ίτζ α ς καΙ π ώ ς δ Ροβέρτος Ιδωσε στά Γοδοφρείδο τήν έπ ικ ιιρ ια ρ χία τοΰ ’Α ρχιπελάγους (1553 —67, 2003— 4). 'I I τελ ευτα ία μαρτυρία έπαναλαμβάνεται άπό τό L i b e r C o n s u e t u d i n u m ( C a n c i a n i , [ L e g e s B a r b a r o r u m ] , I I I , 499).

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗΣ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

137

τή διατήρηση 100 τοξοτών. Έ&εωρεΐτο δ ισχυρότερος άπό τούς Φράγκους ήγεμόνες τής έποχής, δ πρώτος άρχηγδς στή «Νέα Γαλλία», ενώ ή Αύτοκρατορία τής Ρωμανίας έξασθενοΰσε μέρα μέ τή μέρα. Τέτοια είταν ή γοητεία του, ώστε δ Δεσπότης τής Ηπείρου Μανουήλ κι’ δ κόμης Κεφαλλωνιδίς καΐ Ζακύνθου Ιγιναν ύποτελεΐς του, καΐ δ τελευταίος άπδ κείνη τή στιγμή πήρε θέση, δπως οί τριτημόριοι τής Εύβοιας κι’ δ δούκας τοΰ ’Αρχιπελάγους [Αι­ γαίου], μεταξύ τών δμότιμων τής ήγεμονίας τής Ά χα ΐα ς (32) .Τώρα, πού οί Βενετσιάνοι είχαν χάσει τήν Κέρκυρα [Corfu] δ πολυμήχανος κόμης δέν εί­ χε, δπως πρίν, λόγο νά άναγνωρίζει τήν επικυριαρχία τους. Μ’ δλο πού είχε άποφασίσει νά είναι κύριος τοΰ σπιτιού του, δ Γοδοφρεΐδος I I , δέν είταν έχθρδς τής ’Εκκλησίας, δταν αύτή δέν ξεχνούσε τ'ις ύποχρεώσεις της στδ κράτος. Παρακάλεσε τούς Κιστέρκιους [C istercian s] (33) πού είχαν έγκατασταθεΐ, δπως είδαμε, στήν ’Αθήνα, νά στείλουν μερι­ κούς [μοναχούς] άπ’ τδ τάγμα τους στό Μόριά, δπου μαζί μέ τούς Δομινικα­ νούς ίδρυσαν μοναστήρια’ τδ Χ ρ ο ν ι κ δ ν μδς λέει, πώς δταν κατάλαβε πώς πλησίαζε τδ τέλος του, παρακάλεσε τδν άδελφό του Γουλιέλμο τής Καλαμά­ τας, νά έκτελέσει μιά εύχή, πού αύτδς είχε παραμελήσει νά έκπληρώσει, δη­ λαδή νά χτίσει μιά εκκλησία δπου τδ σώμα του καΐ τδ σώμα τοΰ πατέρα του θά Αναπαύονταν (34) . ’Αλλά μαθαίνουμε άπδ τήν άλληλογραφία τοΰ πάπα Γρηγόριου IX πώς δ πατέρας του είχε χτίσει τήν έκκλησία καΐ τδν ξενώνα τοΰ "Αγιου ’Ιάκωβου στήν ’Ανδραβίδα, καί πώς άπδ καιρό, τά σώματα τών τριών πρώτων Βιλλαρδουΐνων ήγεμόνων τής Ά χαΐα ς, βρίσκονταν εκεί. Οί δυδ άφηγήσεις δμως δέν απέχουν άπδ τήν πραγματικότητα, άν υποθέσουμε πώς δ Γοδοφρεΐδος I δέν έχτισε παρά μόνο τδ παρεκκλήσι άφήνονταςι στά παιδιά του τή φροντίδα νά χτίσουν μεγαλοπρεπέστερη, για θύμηση, έκκλη­ σία, «τήν ένδοξη έκκλησία τοΰ Κυρίου μας "Αγιου ’Ιάκωβου», δπως τδ Γαλ­ λικό Χ ρ ο ν ι κ ό τήν άποκαλεΐ. Α ίγα, τώρα, λείψανα, τοΰ περίφημου μαυσω­ λείου τής οικογένειας τών Βιλλαρδουΐνων σώζονται’ δπως δ θεμελιωτής του, πέρασε κι’ αύτδ στήν ιστορία. ’Αλλά μιά Νορμανδική αψίδα, κοντά στδ μικρό σιδηροδρομικό σταθμό [τής ’Ανδραβίδας] μένει άκόμα, για νά διαιωνίζει τήν περασμένη δόξα τής 'Α γίας Σοφίας, τής καθεδρικής [έκκλησίας] τής Φράγκικης πρωτεύουσας. Στδ μεταξύ τό δεύτερο σέ σπουδαιότητα γαλλικό κράτος στήν Ελλάδα, δηλαδή τής ’Αθήνας, πέρασε στά χέρια νέου κυρίαρχου. Ό "Οθων ντέ λά Ρός, δπ(ι)ς δ Μπέρτχονλτ φόν Κατσενελλενβόνγκεν καΐ διάφοροι γενναίοι βα-

32. A l b e r ic u s T r i u m F o n t i u m , I I , 858. L ib r o d e lo s f e c h o s , 53— 4. Ρ ω μανός, Γ ρατιαν6ς Ζ ώ ρζης, [αΰθέντης Λ εοκάδος, 1870] 132— 4. 38. Τ4 Ϊ8ρυσε στά 1098 δ ηγούμενος τών Β ενεδικτίνω ν Ροβέρτος τ·?)ς μονί)ς C i s t e a u x ( C i s t e r c i u m ) κοντά στή Ν τιζό ν. 'Α ρ χ ές τοδ Τ ά γμ α τος είτα ν : ή έγκ ρ ά τεια , ή άπλοΰστεϋση τω ν λ ειτου ργικ ώ ν τόπων κ α ΐ τοδ διάκοσμοο τώ ν Ικ κ λ η σ ιώ ν κ Γ ή άποχή άπό τΙς κοσμικές δποθέσεις κ α ΐ τόν πλούτο. Τά Τ ά γμ α δταν τό άνέλαβε δ "Α γιος Βερνάρ­ δος (άποδώ κ α ΐ ΒερναρδΕνοι) ίφ τα σ ε σ’ άκμή κ ι ' άριθμοΰσε 70 μοναστήρια. Σ τά τέλη τοΰ X I I αιώ να ϊγ ιν α ν 530. 'Α λ λ ά δ π λο ΰ ιο ς Ιφ ερε τήν άκολασία, Ιτσ ι ποί) τδν X IV αιώ να δ π ά:;ας Β ενέδικτος (πού προέρχονταν ά π ’ αδτό) θέλησε νά τδ ξαναφέρει σ τίς πρώ ­ τε ς του άρχές. Δέν τό κατόρθω σε. 'Η φθορά, ήθική κ α ΐ δ λ ικ ή , εϊτα ν τέτο ια , ώστε σ ιγ ά σ ιγά τό Τ ά γμ α ξέπεσε καΐ σήμερα μόνο λ ίγ α μοναστήρια θυμίζουν τήν άλλοτε άκμή του. (Σ .τ .μ .) . 34. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τοΰ Μορέως, 2735— 47, 7790— 4. R e g i s t r e s d e G r e g o i r e IX , I I , 770. I l l , 94. Χρωστάω τήν ύπόδειξη, στό κείμενο, στόν Σέρ R e n nel R odd.

138

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

ρώ'/οι της Κατάκτησης, ενιωσε καθώς ή ήλικία του προχω ρούσε, πώς ί π ρ ε π ε νά περά σει τ ψ εσπέρα τής ζωής του στήν πατρική γή, πού δέν τήν ε ίχ ε ξ ε χ ά σ εί στή λαμ,πρή του έξορία. Σχεδόν στο τέλος τής βασιλείας του τίν βρί­

σκουμε άφορισμένο άπό τήν εκκλησία' στά 1225, λίγο μετά τήν διευθέτηση χών διαφορών του μέ τον πάπα, Ιφυγε γιά τήν Βουργουνδία μέ τή γυναίκα καΐ τά δυό του παιδιά, αφήνοντας τις Ελληνικές κτήσεις του στον άνηφιό του Γκύ, πού είχε, μάλιστα, γίνει κυρίαρχος τής μισής Θήβας (35). ’Ά ν δ Βουργούνδιος εόγενής, πού ή τύχη τόν έφερε διάδοχο τοΰ Κάδρου στήν Άθή92 να καΐ τοΰ ’Αγαμέμνονα στ6 ’Ά ργος, ειχε λίγη φαντασία ή αν είχε τήν κλασ­ σική μόρφωση τοΟ "Ελληνα ιεράρχη, πού τόν έδιωξε ά,πδ τήν ’Ακρόπολη,, θάπρεπε νά συγκινηθεΐ στή σκέψη πώς τοδχε πέσει δ κλήρος νά διοικήσει τήν περιφημότερη χώρα τοΰ άρχαίου κόσμου. ’Αλλά οί ιστορικές αναμνήσεις δέν Απασχολούσαν τούς Φράγκους κατακτητές τοΰ δέκατου τρίτου αΙώνα, για-τί

Σφραγίδα τοΰ "Οθωνα ντέ λά Ρ ό ς

εβλεπαν τήν Ελλάδα, δπως έμεΐς βλέπουμε τήν ’Αφρική. Βέβαια όπήρχ:;ν μεταξύ τους μορφωμένοι ; δ Κόνων ντέ Μπετύν εΐταν ποιητής καΐ ρήτορας’ μάλιστα δ πρώτος Γοδοφρεΐδος Βιλλαρδουίνος έγραψε στίχους πού σώθηκαν' δ ’Ελιάς C airels είναι ποιητική αυθεντία γιά τήν Λομβαρδική επανάσταση.. ’Αλλά δ περισσότερο έμπνευσμένος απ’ δλους, δ τρουβαδοϋρος Ραμπώ ντέ Βακουέϊρας, άν καΐ πληρώθηκε, γιά τά τραγούδια του, μέ τιμές καί χώρες στήν Ελλάδα, άναστέναζε δταν θυμόταν τΙς μέρες πού ξυπνούσε στή μακρυνή Δύση τόν έρωτα μιβϊς ώραίας κυρίας, δταν τραγουδούσε τή Βεατρίκη τή Μομφερρατική (36). Ή νοσταλγία, αύτή ή χαρακτηριστική άρρώστεια, πού δέν ι31φηνε τούς Γάλλους νά γίνουν άποικιστές, φαίνεται πώς τσάκισε πολλούς άπά τούς ιδρυτές τής «Νέας Γαλλίας». Ό ”Οθων πέρασε τΙς υπόλοιπες μέρες τής ζωής του στήν αγαπημένη Φράνς - Κοντέ' έκεΐ εζησε δχι περισσότερο από εννιά χρόνια. Οί ά π ό γ ο ν Ά του έπαφαν νά υπάρχουν μετά τόν δέκατον έβδομον αιώνα. ’Αμφίβολη εΐναι 35. R e g e s t a H o n o r i i I I I , I I , 304 ( F e b r . 12, 1225)— 6 ΧΕλΕυιαΓοξ ΰ π α ινιγιιός

γιά τόν "Οθωνα στήν 'Ε λλ ά δα . 36. [C a n to p u r B e a t r i c e i n M o n f e r r a t o ] B u c h o n , R e c h e r c h e s e t M a t e r i a u x , I , 419— 26— R e c h e r c h e s h i s t o r i q u e s , I I , 376— H i s t o i r e d e s C o n q u e te s , 29, 20fi, 449. G i o r n a le L i g u s t i c o , V , 241— 71. [Τόν π ο ιη τή , πού τό 1218 δπήρξε σύμ­ βουλος τ-ής άντιβασίλισσας Γ ιολάντα ς— γυ να ίκ α ς το3 Πέτρου ΚουρτεναΙ χ α ΐ μετά τό θά­ νατό της ως τήν ίνη λικ ίω σ η το3 Ροβέρτου σεβαστοκράτορας, τόν συναντήσαμε καΐ ατό προηγούμενο κεφάλαιο νά δια πρα γμ ατεύεται μέ τόν Δεσπότη τή ς ’Η πείρου. (Σ .τ .μ .) .

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

139

ή θέαη τοΰ τάφου του' δμως στ’ αρχεία τής H a u te S aone σώζεται δείγμα τ-ής σφραγίδας του μέ τό οικόσημο της οικογένειας του — az u r eq u ip o lle a q u a tre p o in ts d ’ e c h iq u ie r d ’ or (37). Τό πίσω μέρος της σφραγίδας, άποτελούμενο από αρχαίο έλληνικό δακτυλιόλιθο, πού πιθανόν περιηλθε στήν κατοχή τοΰ ’Όθωνα άπό την άλωση της Κωνσταντινούπολης ή από κάποιο έργαστήρι της Θήβας, εικονίζει τρία γυμνά παιδιά νά πειράζουν ενα μεγάλο σκυλί. Αύτό είναι τό μόνο λείψανο τοΰ Μέγα Κύρη (38). Ό Γκύ I , 6 διάδο­ χός του, είχε τήν εδρα του στή Θήβα, τήν πλουσιότερη πόλη των κτήσεών του. Τώρα ή μισή πόλη ανήκε, μετά τό γάμο τής άνηψιδς τοΰ ’Όθωνα, στόν Βελά ντέ Σαιντομέρ, μέλος τής ξακουστής φλαμανδικής οικογένειας πού τ’ δνομά της διατηρείται, στήν πάροδο τοΰ καιροΰ, στόν πύργο Σανταμέρη τής Θήβας καΐ στό βουνό Σανταμέρι τής Πελοποννήσου (89). ’Έ τσι, ώς πρωτεύ­ ουσα δυό τόσο σημαντικών καΐ συγγενικών οικογενειών, ή παλιά βοιωτική 93 πρωτεύουσα γνώρισε μεγάλη λαμπρότητα. Ή μεταξουργία εξακολουθούσε νά ύπάρχει καΐ ή ’Ιουδαϊκή παροικία εϊταν καλόδεχτη, γιατί άκοΰμε νά γ ί­ νεται λόγος γιά Εβραίους ποιητές στά χρόνια τοΰ ’Όθωνα, πού οί στίχοι τους, βπως μάς λέει ενας άντίπαλος άοιδός, εΐ'ταν σωρός βαρβαρισμών. ’Εκτός άπό τούς ’Ιουδαίους, ύπήρχαν έγκαταστημένοι εκεί, καΐ Γενοβέζοι πού είχαν, μά­ λιστα δικό τους πρόξενο. Στά 1240 διαπραγματεύθηκε μιά έμπορική συνθή­ κη μέ τόν Γκύ. Μ’ αύτή ό «Κύρης τής ’Αθήνας απάλλαξε τούς Γενοβέζους Εμπορους άπ’ δλα τά τέλη, εκτός άπό κείνα πού πληρώνονταν γιά δλα τά υ­ φαντά μεταξωτά υφάσματα τής χώρας του». ’Επίσης τούς Ιδωσε τήν άδεια νά έχουν δχι μόνο δικό τους πρόξενο, άλλά Ιπίσης δικό τους δικαστήριο γιά δλες τΙς δίκες έκτός άπό τΙς ποινικές καΐ τΙς έφέσεις, πού παρέμεναν στή δικαιοδοσία των δικαστήριων τής χώρας. Στήν ’Αθήνα καί στή Θήβα τούς είχαν παραχο^ρηθεΐ χώρος και προξενικά κτίρια (40) . Γιά ανταπόδοση αότών τών εύνοιών, οί Γενοβέζοι εΐταν υποχρεωμένοι νά ύπερασπίζουν «τόν Κύ­ ρη τής ’Αθήνας», τήν χώρα του καΐ τούς υπηκόους του. Οί "Ελληνες, έπίσης, δπως οί ’Ιουδαίοι κα'ι οί Γενοβέζοι, άπολάμβαναν τήν προστασία αυτοΰ τοΰ προοδευτικού ήγεμόνα. "Οταν δ Ά ρχιδιάκος τής ’Αθήνας έπέμενε νά είσπράξει τά δικαιώματα γάμου σέ χρήμα, άντί κότας κα'ι ψωμιοΰ, πού οί Άθτ^ναιοι γαμπρό; πλήρωναν άπό άμν//αόνευτα χρόνια, διέταξε νά άποβληθεΐ. Κάθε ταξιδιώτης πού πηγαίνει πρός τό Μαραθώνα, βλέπει, στό πλάϊ τοΰ δρόμου, περίπου έφτά χιλιόμετρα (41) εξω άπό τήν πόλη μιά βυζαντινή κολώνα, μέ μιά επιγραφή σέ ιαμβικούς στίχους. Ή έπιγραφή μάς λέει πώς «Νεόφυτος τοΰνομα λάτρης Κυρίου» έφτιαξε τό δρόμο πρός τό μοναστήρι τοΰ "Αγιου ’Ι ­ ωάννη τοΰ Κυνηγού, πού πιθανόν, εΐταν ηγούμενός του (42). ΑύτοΙ πού Ιπι37. Έ τ α ι π ερ ιγρ ά φ ετα ι ή σφραγίδα τοΰ Ό θ ω ν α ντέ λά Γ ές. ( ϊ . τ . μ . ) 38. A c a d e m ie d e B e s a n 9 o n (1880) σ. 140— 4, Π λά κα I I I . 39. Τδ βουνό Σ κ όλλιο, δπου εϊταν φρούριο τώ ν Σ α ιν-ομέρ, ά π ’ δπου κ αΐ ή δνομασία. ’Ε πίσ ης δπά ρ χει κ αΐ χω ριό, στήν Πελοπόννησο, [ΐέ τή ν 'ίδ ια όνομασία πού (Απέ­ χ ε ι τέσσερεζ ώ ρες άπό τήν Κ άτω Ά χ α ΐα . ( 2 .τ .μ .) . 40. L ib e r J n r i t : m R e i p n b l i c a c O e n n e n s i s , I , 992— 3. 41. '0 Λ άμπρος, στή σελίδα 13(ϊ τή ς μετάφρασής του, διορθώνει «περί τά δέκα καΙ ήμισϋ χ ιλ ιό μ ε τ ρ α ...» ( Σ .τ .μ .) . 42. Κ αμπούρογλου, 'Ισ το ρ ία τώ ν Α θ η νώ ν, Β ’ 213— 15, 238— 9. [Κατά τήν ά ­ ποψη τοΟ Λ άμπρου είνα ι άμφίβολο τό άν ή έπ ιγρ α φ ή άναφέρεται, όπω ς λ έει δ M i l ­ l e r , σέ κατασκευή δρόμου. — ίί.τ .μ .] .

140

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ ΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ

σκέφθηκαν το περίφημ,ο φρούριο τί)ς Φυλί]ς δέν θ’ άπόφυγαν νά ξεκουρα­ στούν στό περίεργο μικρό- μοναστήρι τής H a ν α γ ί α ς τ ω ν Κλει­ σ τ ώ ν . Σ ’ αύτό Ιμαθα άπ’ τόν ήγούμενο,, πώς ή νεώτερη απ’ τΙς δυό έκκλησίες χτίστηκε στά 1242, δηλαδή στα χρόνια τοΰ Γκύ (43). Αΰτά τά δυδ πα­ ραδείγματα φανερώνουν πώς ,οί "Ελληνες μοναχοί δέν είχαν ένοχλήσεις από τούς Φράγκους τής Ά&ήνας σ’ αύτά τά χρόνια. Κ ι’ δμως δχι μιά φορά'βλέ­ πομε [τόν Γκύ] νά παρακαλεϊ τόν πάπα νά έξώσει, άπό κάποιο μοναστήρι πού βρίσκεται κοντά στά σύνορα, τούς μονάζοντες, ύποπτευόμενος πώς άνακοίνωναν τά μυστικά τής πολιτείας στούς έχθρούς του. Γιατί ή πρωτεύουσα του, μαθαίνουμε, εΐ'ταν έκτεθειμένη σέ «συχνές λεηλασίες» ά,πό τούς "Ελλη-

Π ύργος τοΰ ΦροαρΙοο τ·ί)ς θγ]6ας

νες (κι’ δ Βατάτζης Ιδινε χρήματα στά μοναστήρια τής ’Αττικής) (44) . ’Αλλά ό Γκύ δέν είταν λάτρης των περιπετειών καΐ δέν άκουγε ευχάριστα τήν παπική πρόσκληση πού τόν παρότρυνε νά συμπράξει μέ τόν ήγεμόνα τής Ά χα ία ς καΐ τόν κόμητα Ματτέο τής Κεφαλλωνιάς γιά υπεράσπιση τής Κων­ σταντινούπολης (45). "Έτσι ένώ ή ’Αθήνα άπολάμβανε σχετικής εΙρήνης, ή νέα Ελληνική 43. Κ αμποόρογλοϋ, 'Ισ το ρ ία των 'Α θηνώ ν. Γ ιά τήν νεώ τερη άναφέρει χρόνο χ τίσ η ς τό 1204, γ ιά τήν παλα ιότερη τύ 1742, σελ. 239 [πού δ Λ άμπρος τδ θεω ρεί πολδ άπΙθανο. — Σ .τ .μ .]. 44. ΣάΘα, Μ εσαιωνική Βιβλιοθϊ}κη, τ . 7 / σ. 509. 45. R e g i s t r e s d e G r e g o i r e IX , [Ικδ. A iiv r a y ] I , 636, I I , 108, 421, 607. R e g i s t r e s I n n o c e n t I V , I, 112 [Ικδ. B e r g e r · δ γνω στός π ά π α ς, πού, 4φο8 άναθε-

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗΣ Φ ΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1 2 1 4 -1 2 6 2 )

141.

Αύτοκρατορία τής Θεσσαλονίκης σείσθηκε ώς τά θεμέλιά της. Ό Θεόδωρος "Αγγελος δέν. εΓταν άνθρωπος πού μπορούσε νά μένει ευχαριστημένος μέ τΙς μεγάλες χώρες πού είχε κατακτήσει. Βρισκόταν στήν άκμή τής δύναμής του' δ Ιτα λό ς γείτονας του, ό κόμης Ματτέο τής Κεφαλλωνιας, μέ χαρά έξαγόρασε τή φιλία του καΐ τήν ασφάλεια από επιθέσεις παίρνοντας γυναίκα τήν άδελφή του— ό πρώτος γάμος μεταξύ των Ελλήνων τής Ηπείρου καΐ τών Φράγκων. ’Ακόμα κι’ αότός ό Αύτοκράτορας Φρειδερίκος I I [τής Γερμα­ νίας: 1215— 1250(46) ό διασημότερος ηγεμόνας τοΰ Μεσαίωνα, δέν περιφρόνησε μιά συμμαχία μέ τόν αδελφό τοΟ [ήγεμόνα] τής Θεσσαλονίκης πού κλείσθηκε χάρη στ'ις ενέργειες τοΰ κόμητα, γαμπρού του άπό τό ενα μέ­ ρος καΐ υποτελή του άπό τό άλλο. Χάλκινα νομίσματα σώζονται άκόμα καΐ δείχνουν τό Θεόδωρο καϊ τόν "Αγιο Δημήτριο, τόν προστάτη "Αγιο τής Θεσ­ σαλονίκης (4 7 ), νά βαστάει τήν αύτοκρατορική πόλη, πού μπορούσε νά άξιώσει πώς είχε πάρε; τή θέση τοΰ Βυζάντιου ώς πρωτεύουσα τής Ελληνικής Αότοκρατορίας. Ά λλα ή φιλοδοξία Ικανέ τό Θεόδωρο νά έπιτεθεΐ στόν Ι­ σχυρό Βούλγαρο Τσάρο Ιω άννη Άσάν I I , παρά τή συνθήκη ειρήνης πού υ­ πήρχε μεταξύ τους. Ό Τσάρος προχώρησε γιά νά τόν συναντήσει φέρνοντας ψηλά στή σημαία του γραμμένο τόν όρκο τοΰ έπίορκου καΐ στήν Κλοκοτινίτσα, κοντά στόν Μαρίτσα (4 8 ), νίκησε τόν ήπειρωτικό στρατό καΐ αιχμα­ λώτισε τόν άντίπαλό του. Ό Βούλγαρος, λιγότερο άγριος άπό δ,τι ή ράτσα του, φέρθηκε στόν αιχμάλωτό του καλά, μέχρι πού άνακάλυψε πώς αυτός σχεδίαζε νέους τρόπους κατάκτησης. Γιά νά τόν κάνει άνίκανο γιά νέες περι­ πέτειες, ό Τσάρος τοΰβγαλε τά μάτια — τήν παραδοσιακή ποινή τής Βυζαν­ τινής Αύτοκρατορίας. Επωφελούμενος άπό τΙς άτυχίες τοΰ Θεόδωρου ό νεώτερος άδελφός του Μανουήλ, άρπαξε τά λείψανα τής αύτοκρατορίας του,, αύτοτιτλοφορήθηκε Δεσπότης κα'ι Αύτοκράτορας, κόβοντας χρυσά καΐ άργυρά νομίσματα, μέ τήν εΙκόνα τοΰ "Αγιου Αημήτριου, βασιζόμενος στήν άνοχή τοΟ Βούλγαρου Τσάρου, πού τή νόθη του κόρη παντρεύτηκε. ’Αποφασισμένος 95 νά βασιλέψει μέ κάθε θυσία, ό νέος Αύτοκράτορας πρώτα προσπάθησε νά εΐρηνέψει μέ τήν αύλή καΐ τήν ’Εκκλησία τής Νικαίας μέ μιά νέα εκκλησια­ στική ένωση. “Εγραψε στόν Οικουμενικό Πατριάρχη, άπολογούμενος γιά τή χειροτονία τών έπισκόπων του άπό τό μητροπολίτη τής Ναύπακτου, κα'ι πρότεινε, μέ βάση πώς οι πειρατές ϊκαναν τό ταξίδι στή Νίκαια έπικίνδυνο γιά τούς έκκλησιαστικούς τής ’Ηπείρου, ό Πατριάρχης ή νά έπιτρέψει τή συνέχιση τοΰ παρόντος συστήματος ή νά αναθέσει σέ κάποιον Ιεράρχη τής Νικαίας νά έκτεθεΐ στούς κινδύνους τοΰ ταξιδιού. Φυσικά, ό Πατριάρχης δέ θεώρησε σοβαρό τό έπιχείρημά του: «πότε», είπε, «επαυσεν ύπάρχουσα ή μάτισε τόν ίά ν τσ ο I I τί]ς Π ορ τογαλία ς, τόν 'Ιά κ ω β ο I της Ά ρ α γ ώ ν α ς, ίδρυσε τήν 'Ιε ρ ή "Εξέταση στή Μεσημβρινή Γ α λ λ ία κ α ΐ φορολόγησε δλα τά Ε δρ ω π α ϊκ ά κ ρά τη . — Σ .τ .μ .]. 46. ΚαΙ βασιλέας τή ς Σ ικ ελ ία ς : 1197— 1211. Ε ϊτα ν γ ιό ς τοΟ 'Ε ρ ρίκου V I κ ’ Ιγγ ο ν ο ς τοΟ Φ ρειδερίκου I τοΟ Βαρβαρόσσα, κ α ΐ σ υγγενής τοΟ ’Ιω άννη Β α τά τζη , τοϋ Αύτοκράτορα τή ς Ν ικα ία ς· 6 τελ ευ τα ίο ς ε ίχ ε π αντρ ευ τεί τή νόθη κόρη τοδ πρώτοο Ά ν ν α ή Κ ω νσταντία. Ό Φ ρειδερίκος προστάτεψε τά γρά μμ ατα , τΙς τέχνες κ α ΐ τΙς έπ ισ τή μ ες. Έ γ ρ α φ ε διάφορα Ιρ γ α κ α ΐ π οιή μ α τα . Μεταξύ άλλων τοϋ άποδίδετα ι κ α ΐ μ ιά μελέτη γ ιά τά κ υ ν ή γι γνω στή μέ τίτλ ο « A r te v e n a n d i c u m a n ib u s » . (Σ .τ .μ ). 47. A l b e r ic u s [ T r iu m F o n t i u m ] , I I , 558. R i c a r d u s d e S . G e r m a n o s , στόν M u r a t o r i , V I I , 1015. M i o n e t, D e s c r i p t i o n d e M e d a il l e s . S u p p [ l e t n e n t ] I I I , 172. 48. Κ οινή, σλάβικη, όνομασία τοΰ ποταμού Έ β ρ ο υ . [Σ .τ .μ .].

142

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

πειρατεία; "Ολα αυτά είναι μ,ιά απλή δικαιολογία». ’Έχοντας, ετσι, άποτύχει να συμφιλιωθεί μέ τόν Πατριάρχη, ό Μανουήλ ύποσχέθηκε ύποταγή στον πάπα στέλνοντας τόν πάντα πρόθυμο μητροπολίτη Βαρδάνη μέ άποοτολή στή Ρώμη, καΐ μόλις εγινε αότό ορκίστηκε πίστη στον πανίσχυρο ήγεμόνα τής Ά χα ΐα ς (49) . Ά λλα στό μεταξύ, ή καρδιά τοΰ Βούλγαρου μονάρχη αίχμαλωτίσθηκε από τήν ομορφιά τής κόρης (50) τοΰ τυφλοΰ Θεόδωρου. Αύτή δέχτηκε τήν πρότασή του μέ τόν δρο πώς θα ελευθέρωνε τόν πατέρα

Ό Φρειδερίκος, I I χ-ζς Γερμανίας μέ στολή κ αΐ έμβλήματα Σταυροφόρου (άπό χειρόγραφο τοΰ Βατικανοΰ)

της' δ τελευταίος άπελευθερώθηκε δταν έγκατέλειψε τά σχέδιά του (51). Μπαίνοντας στή Θεσσαλονίκη μεταμφιεσμένος κατάφερε μέ κατάλληλες σκευωρίες να συγκεντρώσει άξιόλογη δύναμη κ’ οί φίλοι του τόν βοήθησαν v i διώξει τόν άρπαγα άδελφό του, και μ’ δλο πού ή φυσική του αδυναμία τόν 49. Ά κ ρ ο π ο λ ίτη ς , 44— 7. Ν ικηφόρος Γ ρηγορας, I , 28. A l b e r ic u s [ T r iu m F o n t iiim ] , 558. S a b a t i e r , D e s c r i p t i o n g e n e r a l d e s m o n n a i e s b y z a n t i n e s [1862] I I , 303— 4. M i k l o s i c h — M iille r [ A c ta e t d i p l o m a t a ] I I I , 59— 66. R e g i s t r e s d e G r e g o i r e IX , I . 491. 50. Ή Ειρήνη. Τόν παντρεύτηκε στά 1237. Ά ν α φ έρ ετα ι ώ ς χή ρ α το3 ’Ιω άννη Ά σ ά ν I I μ έχρ ι τό 12Γ>0 περίπου. 51. 'Η απελευθέρωση π ραγμ ατοποιήθη κε τά 1240 καΐ μάλισ τα ό 'Ιω ά ν ν η ς Ά σ ά ν τόν βοήθησε νά ξαναπάρει τήν αρχή άπό τά χέρ ια τοΰ Μανουήλ ( Σ .τ .μ .) .

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗΣ Φ ΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214-^1262)

143

εμπόδιζε νά καταλάβει τό θρόνο, μπόρεσε νά άσκήσει τήν πραγματική έξουσία στό δνομα τοΰ γιοΟ του ’Ιωάννη, πού πήρε τόν επίτιμο τίτλο τοΰ Αυτοκράτορα. Ή άνεξάρτητη Ελληνική Αυτοκρατορία τής Θεσσαλονίκης δέν είταν, δμως, προορισμένη νά άντέξει στ'ις έπιθέσεις τοΰ ισχυρότερου άντίπαλου στή Νίκαια, δπου ό ισχυρός αύτοκράτορας ’Ιωάννης Βατάτζης αγωνιζόταν ν’ άποκαταστήσει τήν ενότητα τών Ελλήνων κάτω από τό σκήπτρο του. ’Έ ­ τσι, δ εξόριστος Μανουήλ δχι μόνο βρήκε καλή ύποδοχή στήν αύλή του, άλλά μέ τή βοήθειά του κατόρθωσε νά μπει στή Θεσσαλία, δπου κυρίεψε τΙς κυριώτερες πόλεις κ’ ίγινε σύμμαχος των τριτημόριων τής Εύβοιας καΐ τοΰ ήγεμόνα τής Ά χαΐα ς. Μάταια δ Θεόδωρος πάσχισε νά μείνει ή αύτοκρατορία στήν οικογένεια ζητώντας συμφιλίωση μέ τόν αδελφό του. Ό Βατάτζης ττέρασε στή Μακεδονία κ’ ύποχρέωσε τόν αδύνατο αύτοκράτορα ’Ιωάννη, πού ή φύση τόν προόριζε γιά μοναχό κι’ δ πατέρας του τόν τοποθέτησε στό θρό- 9β νο, νά καταθέσει τόν ζηλευτό τίτλο τοΰ αύτοκράτορα, τα κόκκινα σανδάλια καΐ τήν π ε ρ ι μ ά ρ γ α ρ ο ν «πυραμίδα» ε ι ς ή ν λ ί θ ο ς ύπερκάθηται κ ό κ κ ι ν ο ς καΐ νά πάρει τήν λιγότερο έπιβλητική προσωνυμία τοΰ Δεσπότη. Μ’ αύτούς τούς δρους μπόρεσε νά κρατήσει τΙς κτήσεις του' αλλά μετά τό θάνατό του δ αδελφός και διάδοχός του Δημήτριος, τόσο εξόργισε τούς ύπηκόους του μέ τ'ις άσωτεΐες του, ώστε μέ χαρά ύποδέχτηκκν τά στρατεύματα τοΰ Βατάτζη. ’Αντίσταση δέν υπήρχε γιά νά φοβάτα: άπό τούς Βούλγαρους. Ό μεγάλος τους Τσάρος είχε πεθάνει,ετσι στά 1246, ό Αύτοκράτορας τής Νίκαιας προσάρτησε τήν έφήμερη Ε λληνική Αύτοκρατορία τής Θεσσαλονίκης στ'ις κτήσεις του. ’Έτσι οί άντίπαλες καί διασπασμένες έλληνικές δυνάμεις ένώθηκαν κ’ ή ομόφυλη διαίρεσή τους, πού ειχε δώσει στήν κλονιζόμενη Αατινική Αύτοκρατορία τής Κωνσταντινούπο­ λης κάποια άναστολή, Ιπαψε πρός τό παρόν. ’Αλλ’ άκόμα δ έλληνισμός δέν είταν ένωμένος έναντίον τοΰ ξένου έχθροΰ. Τό Δεσποτάτο τής ’Ηπείρου χάρη στή δραστηριότητα ένός άλλου μέλους τής οίκογενείας των "Αγγέλων, κατόρθωσε νά έπιζήσει μετά τήν τελική πτώση τής λιγότερο σταθερής, αλλά μεγαλύτερης σ’ άξιώσεις Αυτοκρατορίας τής Θεσσαλονίκης. Δέκα χρόνια πρίν άπ’ αύτό τό γεγονός, ενας νόθος γιός τοΰ πρώτου Δεσπότη, άποκαλούμενος «Μιχαήλ I I , Δεσπότης τής Ελλάδος», είχε γίνει κύριος τής ’Ηπείρου, τής Αιτωλίας καΐ τής Κέρκυρας [Corfu], 01 πε­ ριστάσεις εύνόησαν τήν άρπαγή του. Ή Αύτοκρατορία τής Θεσσαλονίκης, δέν είχε συνελθεί ά,πό τό χτύπημα πού τής είχαν καταφέρει οί Βούλγαροι, ό Θεόδωρος είταν άκόμα αιχμάλωτος κ’ οί ’Ηπειρώτες χρειάζονταν ισχυρό άντρα γιά νά τούς διαφεντεύει. Ό Μιχαήλ I I κέρδισε τήν εύνοια των Κερκυραίων ακολουθώντας τήν παραδοσιακή πολιτική τής οίκογενείας του άπέναντί τους. “Οπως δ Μιχαήλ I κι’ δ Μανουήλ είχαν έξασφαλίσει τά προ­ νόμια τής μητροπολιτικής έκκλησίας καΐ τοΰ λαοΰ τοΰ νησιοΰ, Ιτσι κι’ δ Μιχαήλ I I , μέ τέσσερα άπανωτά άργυρόβουλλα τούς άπάλλαξε άπ’ δλα τά τέλη καΐ τΙς εισφορές, άνακούφισε τόν κλήρο, μέ τό νά τόν άπαΧλάξει άπό τήν καταναγκαστική εργασία και παραχώρησε στούς Ραγκούσιους τά ίδια δικαιώματα πούχε παραχωρήσει στους νησιώτες. Μετά τό θάνατο τοΰ θείου του Μανουήλ, στά 1241, τόν διαδέχτηκε στήν κατοχή των Θεσσαλικών του κτήσεων, ένώ δ γέρος καΐ τυφλός Θεόδωρος, πού δέν τόν είχε έγκαταλείψει τό πάθος τής έξουσίας, άγωνιζόταν νά κρατήσει, καΐ μετά τήν πτώση τής

144

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Θεσσαλονίκης, μικρό μέρος εδάφους γύρω άπό τά Βοδενά στή Μακεδονία (52). 97

Ό Μιχαήλ I I προσπά&ησε, στήν άρχή, νά διατηρήσει καλές σχέσεις μέ τάν παντοδύναμο Αύτοκράτορα τής Νίκαιας. (Ό Βλεμμύδης ποΰ είχε πάει μέ εντολή του ν’ αναζητή­ σει στή Θεσσαλία άρχαϊα βιβλία υποστηρίχτηκε απ’ αύτόν, ετσι ποΰ ανταπέδωσε τήν εδνοια υμνώντας τήν οικογενειακή του εότυχία) (53). Νόμισμα τοΰ Λεσπότη τή ς ’Η πείρου Είχε παντρευτεί μια άγια γυ­ Μ ιχαήλ I I ναίκα πού ή ζωή της (5 4 ), γραμ­ μένη άπό μοναχό τοΰ δέκατου έβδομου αίώνα, είναι μιά καταγραφή δει­ νοπαθημάτων πού ύπέφερε μαρτυρικά μέ χριστιανική άνεξικακία καΐ άφοσιωση πρός τόν έίντρα της χωρ'ις νά βρίσκει ανταπόδοση άπ’ αύτόν τόν παρά­ φορο άνθρωπο. Ή άγία θεοδώρα εϊταν κόρη τοΰ [σεβαστοκράτορα] ’Ιωάννη Πετραλείφα, μέλους τής όνομαστής φραγκικής οικογένειας άπό τήν Προ­ βηγκία, R ie rre d ’ A u lp s (ή ά ε A lp id u s ) , εγκατεστημένης πρίν άπό τή [Λατινική] Κατάκτηση στήν ορεινή χώρα των ’Αγραφων. 'Η παράδοση μάς λέει, πώς ό άντρας της, κατεχόμενος άπό τό διάβολο καΐ γοητευμένος &fzb τή χάρη και τά θέλγητρα μιάς ώραίας Έλληνίδας ονομαζόμενης Γαγγρηνής, ϊδιωξε τή νόμιμη γυναίκα του στήν έρημιά καΐ ϊμπασε τήν παλλακίδα του στό παλάτι. Ά πό τύψεις ή υποδείξεις τών συμβούλων του, στό τέλος ξανακάλεσε κοντά του τή Θεοδώρα, καί, σ’ Ενδειξη τής μετάνοιάς του, Ιχτισε, μ’ αί­ τημά της, τό μοναστήρι [τής Μεταμόρφωσης] τοΰ Σωτήρα στό Γαλαξείδι, στόν Κορινθιακό κόλπο, πού άν κα'ι σήμερα είναι έρειπωμένο άπό τούς σει­ σμούς, εϊταν κατοικήσιμο τόν δέκατο δγδοο αιώνα, βταν γράφτηκε σ’ αύτό τό μικρό άλλα άξιόλογο Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Γ α λ α ξ ε ι δ ί ο υ (5 5 ), πού είναι μιά άπό τΙς πηγές μας, γιά τήν !στορία τής Φραγκικής καΐ Τουρκικής Ελλάδος. ’Αλλά ή Θεοδώρα πού ενωνε τις πιό άσυμβίβαστες Ιδιότητες, τοΰ άγιου καΐ τοΰ διπλωμάτη, πρόθυμα άνέλαβε άποστολή γιά νά πετύχει ενα συνοικέσιο μεταξύ τοΰ γιοΰ της Νικηφόρου κα'ι τής Ιγγονής τοΰ "Ελληνα Αύτοκράτορα Βατάτζη. Ό Αύτοκράτορας τό άποδέχτηκε κι’ αύτό εδειξε πώς παγιώνονταν, δριστικά, ή ειρήνη μεταξύ Νικαίας καί ’Ηπείρου. Πραγματικά 52. ’Α κ ροπολίτης, 65— 73, 75— 6, 85— 91. Νικηφόρου Γ ρ ηγορδ, I , 47. X ρ ον ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς 3061, 3561, 3815. M u s t o x i d i , D e lle C o s e C o r c ir e s i , 401. B a r o n e , N o t i z i e S t o r i c h e d i R e C a r lo I I I , d i D u r a z z o , 61— 6. Δελτίον τ ^ ς Ί στορικτ)ς Έ τ α ιρ ε ία ζ I I , 594— 6. B y z [ a n t i n i s c h e ] Z e i t i s c h [ t i f t ] I , 336. 53. Βλεμμύδου, Δ ιήγησ ις, 36. ( Ό Ν ικηφόρος Βλβμμύδης ή Β λεμ μ ίδης, δπ>ΐρξε ή πλέον έκ λεκ τή φυσιογνω μία τ·!)ς π ο λ ιτισ τικ ίίς ζω ί)ς τή ς Α&τοκρατορίας τ ή ς Ν ικα ία ς· Π ολλά Ιρ γ α του σ ώ θη κ α ν μεταξύ τους δυό αύτοβιογρα φ ίες— δημοσιεΰβηκαν στ4 1896 άπό τόν H e i s e n b e r g — ποί) μ δ ς δίνουν σημαντικές πληροφορίες ό χ ι μόνο γ ιά τή ζω ή κ α ΐ τήν π ροσω πικότη τα τοΟ συγγραφέα, δσο γ ιά τή ν ιστορία τή ς έπ ο χή ς, έκκλησιασ τικ ή , π ο λ ιτικ ή , κοινω νική κ α ΐ πνευμ α τικ ή . Ή δεύτερη είνα ι μιά άπό τΙς οδσιαστικότερ ες π η γ έ ς γ ιά τάν μελετη τή τή ς ιστορίας τοΰ ΜεσαιωνικοΟ 'Ε λληνισ μού τοΟ δέκατου τρίτου α ιώ να .— Σ .τ .μ .]. F e s t a T h e o d o r i L a s c a r i s E p i s t o l a e , 320— 4. 54. Ί ώ β , στον B u c h o n , N o u v e l le s R e c h e rc h .e s , I , I , 401— 6. ^Βλ. κ α ΐ Μουστοξύδη, 'Ε λλη νομ νήμω ν, 41 κέξ], 55. [Χρονικόν τοΰ Γ αλαξειδίου], 136, 198— 200. Δελτίον τή ς Χ ρ ιατ[ιανικ ή ς] ’Α ρχ[αιολογικ ής] 'Ε τα ιρ εία ς, I I I , 69.

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1 2 1 4 -1 2 6 2 )

145

τούτο φάνηκε δταν 6 Αύτοκράτορας [της Γερμανίας] Φρειδερίκος I I Ιγρα-

ψε στό Δεσπότη, στά 1250, παρακαλώντας τον νά άφήσει έλεύθερο τό πέροτ σμα άπό τήν “Ηπειρο, στά στρατεύματα πού τοδστελνε δ γαμπρός του Βατάτζης για νά τον ένισχύσει στον άγώνα του Ιναντίον τοΰ πάπα Ίννοκέντιου IV (56). Αύτή εΐταν ή κατάσταση στή Βόρεια Ελλάδα, δταν στά 1246 πέθανε ό Γοδοφρεΐδος Βιλλαρδουΐνος (57) κι’ δ άδελφός του Γουλιέλμος π·^ρε, ώς ήγεμόνας της Ά χα ία ς, τή θέση του. Κατά τή διάρκεια τής μακράς του βασιλείας, 98 πάνω ά,πό τριάντα χρόνια, αύτδς είναι ή κεντρική φυσιογνωμία τής τότε Ελληνικής ιστορίας, γιατί άναμίχθηκε στίς υποθέσεις, σχεδόν, κάθε κράτους στήν Ελλάδα; στήν Ρΰβοια, στήν ’Αττική καΐ στήν ’Ήπειρο. Ό νέος ήγεμόνας εϊταν δ πρώτος άπδ τήν οίκογένειά του πού είδε τό φώς στή χώρα— είχε γεννηθεί στό οικογενειακό κάστρο τής Καλαμάτας πού ύπήρξε τιμάριο τοΟ πατέρα του, καΐ μιλούσε τήν έλληνική σά νά εΐ'ταν δική του γλώσσα (58). Στή φρονιμάδα καΐ τή δραστηριότητα ξεπερνοΰσε δλους τούς όπηκόους του' είταν ή πλέον τολμηρή καΐ ίπποτική φυσιογνωμία τής φραγκοκρατούμενης Ελλάδος, συνδυάζοντας τό ίπποτικό πνεύμα τής Γαλλίας μέ τό πονηρό τοΰ 'Ομηρικού Όδυσσέα. Αύτός, έπίσης, Ιγινε δ ήρωας τού ποιήματος Τ ό X ρ ον ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , πού σέ δυσκίνητους «πολιτικούς» στίχους, πού μοιάζουν περισσότερο μέ πεζογραφία, ύμνεΐ τά κατορθώματα αότοΟ τού ήγεμόνα «πού μόχθησε περισότερο άπ’ δλους δσους γεννήθηκαν στά μέρη τής 56. M ik lo s ic h — M iille r [A c ta e t d ip lo m a ta ], I I I , 68—9. [Ή διαμάχη Φρει­ δερίκου καΐ Π απικές 'Ε ίρ α ς δρχισε άπό τή στιγμή ποί) 4 πρώ τοί άρντίθηκε νά έκτελέσει τήν δπόσχεση ποδχε ίώσει στ4ν Ίννοκέντιο I I I , πώς βά κινοΟσε σταυροφορία έναντίον των Μουσουλμάνων τής Παλαιστίνης. 01 σχέσεις Φρειδερίκου - Π απικής "Εδρας πήραν δραματική μορφή άπό τή στιγμή πού ίγ ιν ε πάπας δ Ό νώ ριος I I I , κ ι’ δ Φρει­ δερίκος κάνει βασιλέα τίδν Ρωμαίων τό γιό του ΈρρΕκο. Ό νέος πάπας Γρηγόριος IX , τάν δποχρεώνει νά έκτελέσει τή σταυροφορία. Ό Φρειδερίκος άναχωρεί, άλλά γυρίζει άπρακτος. Γ ι' άπάντηση δέχεται τόν άφορισμό τοδ πάπα. "Ετσι Βποχρεώνεται νά ξαναγυρίσει στήν Παλαιστίνη, άλλά βταν βρίσκεται έδίδ, παπικά στρατεύματα μπαίνουν στό βασίλειο τίδν Δΰο Σικελιών. Τότε ξαναγυρίζει πίσω, καΐ δποχρεώνει τόν πάπα νά δπογράφει τή συνθήκη τοδ "Αγιου Γερμανοϋ (1230). Τότε Ικανέ συμμαχία καΐ μέ τόν Θεόδωρο "Αγγελο Κομνηνό τής Θεσσαλονίκης. Ή Ιναντίον του έπανάσταση τοΰ γιοδ του 'Ερρίκου (1235) τόν δποχρεώνει νά πολεμήσει. Νικάει τοδς Λομβαρδούς δποστηρικ τές του, κυριεύει τή Μάντουα, κατατροπώνει τούς Γουέλφους στήν Κορτενουόβα (1237), άντίπαλους τΛν Γιβελίνων (οΐ Γουέλφοι δποστήριζαν τήν έξουσία τοΟ πάπα) καΐ κάνει βασιλέα των Ρωμαίων τό γιό του Κορράδο. Αδτό προκαλεΕ νέον άφορισμό του άπό τόν πάπα καΐ δική του πορεία πρός τή Ρώμη, δποο κατά τήν πολιορκία της ό πάπας π ε­ θαίνει. Ό νέος πάπας Ίννοκέντιος I V , συνέχεια, τόν κήρυξε ίκπτω το χαΐ τότε δ άγώνας έντοπίσβηκε στήν 'Ιτα λ ία . ’Επιστολές που ϊστειλε στόν Αδτοκράτορα τής Ν ί­ καιας Βατάτζη μάς δίνουν μιά εικόνα αδτοΟ τοδ πολέμου, 'ίϊστόσο δ πάπας κατάφερε νά πάρει μέ τό μέρος του πολλούς ήγεμόνες τής Γερμανίας, μέρος τοδ κλήρου καΐ τοΰ λαοΟ ϊτσ ι, πού 6 Φρειδερίκος άπομονώθηκε. Τά χτυπήματα ήρθαν άπανωτά : στή Γερ­ μανία άνέβηκε στό θρόνο δ 'Ε ρρίκος Ράσπε τής θ ουριγγία ς καΐ μετά τό θάνατό του δ Γουλιέλμος τής 'Ολλανδίας (1247). Συνέχεια αίχμαλωτίσθηκε δ γιό ς του "Εντσιος (1249) καΐ ξεσηκώθηκε ή Σικελία. 01 άτυχίες κορυφώθηκαν στά 1250. Τότε ίγραφε στό Μιχαήλ I I . 'Ο Βατάτζης τοΟστειλε χρήματα καΐ μικρή στρατιωτική δύναμη (δπλίτες καΐ τοξότες), άλλά είταν άργά. Ό άγέρωχος ήγεμόνας δέ μπόρεσε ν ’ άντέξει καΐ τόν Ιδιο χρόνο πέθανε. Βλ. F o lz , K a is e r F . I I u n d P a p s t In n o z e n z IV , 1905. (Σ .τ .μ .). 57. Τελευταία φορά μνημονεύεται, ώς ζωντανός, σ’ §να γράμμα τής 5 Μαΐου 1246. R e g is tr e s d ’ I n n o c e n t I V , I 275. 58. Χ[ρονικόν] τ[οΟ] Μ[ορέως], 4130 (Ό πρίγκηπας, ώς φρόνιμος, ρωμαίϊκα τοδ άπεκρίθη. (2 .τ .μ .). 10

146

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Ρωμανίας (59). Ά λλα ή βασιλεία του ύπήρξε, χάρη στη φιλοπόλεμη διά­ θεσή του, μιά, σχεδόν, άτέλειωτη σειρά πολέμων. Κα'ι άν κατάφερε, σέ μι­ κρό διάστημα, νά δλοκληρώσει τήν κατάκτηση τής Χερσονήσου, άπό τΙς μέ­ ρες του άρχισε ή έπανάκτησή της άπό τούς "Ελληνες. Πρώτη του έπιχείρηση είταν ή ύποταγή τής Μονεμβασιας, τοΰ τελευ­ ταίου Ελληνικού όχυροΰ, πού είχε άντισταθεϊ στούς τρεις προκατόχους του, καΐ πού βρισκόταν σέ συνεχή έπικοινωνία μέ τόν Αυτοκράτορα τής Νικαίας (60). Κανένας άπ’ ίσους είδαν αυτό τό γραφικό μέρος δέν θά ξαφνιαστεί γιά τήν συνεχή του άνεξαρτησία καΐ τήν άντιμετώπιση δυνάμεων τέτοιων πού οί Φράγκοι μπορούσαν νά ρίξουν έναντίον του. Ό μεγάλος βράχος τής Μονεμβασιας, τό Γιβραλτάρ τής Ελλάδος, δρθώνεται τολμηρά πάνω άπό τή θάλασσα καΐ είναι προσιτός μόνο άπό τήν ξηρά μέ μιά στενή πάροδο, τή «μό­ νη Ιμβασιν» άπ’ δπου προήλθε καΐ τό δνομά της. Γιά καιρό είχε χαρεΐ ειδι­ κά προνόμια άπό τούς Βυζαντινούς Αύτοκράτορες καΐ κυβερνιόταν άπό τρεις τοπικούς εύγενεΐς, πού όνόμαζαν τούς έαυτούς τους ά ρ χ ο ν τ ε ς — τό Μα­ μωνά, τό Δαιμονογιάννη καΐ τό Σοφιανό (61). Ό Γουλιέλμος Ικανέ προσε­ κτικές προετοιμασίες γιά τήν πολιορκία. Κάλεσε σέ βοήθειά του τούς μεγά99 λους ύποτελεϊς τής ήγεμονίας — τόν Γκύ I τής ’Αθήνας πού τοδχε δηλώσει πίστη ώς κυρίαρχος τοΰ "Αργους καΐ τής Ναυπλίας' τούς τρεις βαρώνους τής Εύβοιας· τόν "Άγγελο Σανοΰδο, δούκα τής Νάξου, μέ &λλους αύθέντες τών Κυκλάδων καΐ τόν παλαίμαχο [v e te ran o ] κόμητα Ματτέο Όρσίνι τής Κεφαλλωνιάς (62). Ά λλά γνώριζε πώς χωρίς τή ναυτική βοήθεια τής Βενετίας, πού είχε φροντίσει ώστε νά μήν άποκτήσει θαλάσσια δύναμη ή ήγεμονία, θά εΓταν άδύνατη ή κατάληψη τής θέσης. Γι’ αύτό, μόνο 2ταν πήρε άπό τήν Βενετία τέσσερεις γαλλέρες άποφάσισε νά πολιορκήσει τό μεγάλο βραχώδες φρούριο άπό ξηρά καΐ θάλασσα. Πάνω άπό τρία χρόνια ή φρουρά άντιστάθηκε «ώς τό κλουβί τό άηδόνι» (63) δπως δ χρονογράφος παραδόξως λέει— καΐ ή παρομοίωση είναι πολύ πετυχημένη, γιατί δ βράχος βρίθει μ’ αυτούς τούς τραγουδιστές— άλλά στό τέλος τά έφόδια έξαντλήθηκαν κ’ Ιφαγαν τις γάτες καΐ τά ποντίκια (64). Μά καΐ τότε παραδόθηκαν μόνο μέ τόν δρο πώς 59. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , 2759— 61 : “Οστις καΐ γάρ Ιξέβηκεν άν­ θρωπος έπ ιδέξιος, [φρόνιμος κ α ΐ κ ο π ια σ τή ς εις δλους τούς άνθρώπους,Ι δπου νά έγβννήθησαν εις μέρη Ρ ω μ ανία ς. ( Σ .τ .μ .) . 60. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 2765— 9 [ .. . τό κάστρον τή ς Μονομβασ ια ς ... | δπου ϊρχονταν τά π λ ευ τικ ά τοδ Β ασιλέω ς Ρω μαίω ν | κ ' ήφέρνασιν σω τάρχισιν κ ι ’ άνθρώπους τω ν άρμάτων. — Σ .τ .μ .]. 61. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , 2946— 7 [δ ένας ήτον Μ αμωνδς, δ Λλλος Δαιμονογιάννης, | δ τρ ίτο ς ήτον Σοφιανός, ο&τως τόν ώ νομάζαν. (Σ .τ .μ .) ]. 01 τρεΓς ο ι­ κ ογέν ειες δπήρχαν άκόμα, δταν συνθέτονταν τά X ρ ο ν ι κ ό ν. Σ ' δλη , μάλιστα, τή δ ιά ρκ εια τή ς Φ ρ α γκ ικ ή ς περιόδου άκοδμε νά γίν ετα ι λόγος γ ι ' α δτές, κ α ΐ οΐ Μ αμω­ νάδες σώ ζονται μ έχρ ι σήμερα. Ή (στορία τους άπό τό 1248 δις τά χρόνια μας είνα ι γραμμένη άπό τόν Μ ηλιαράκη. «Ο ικογένεια Μ αμωνά. 'Ισ το ρ ικ ή μελέτη τή ς οΕκογενείας Μαμωνα άπό τή ς έμφανίσεως αδτής έν τή Ίσ τορϊ(? μ έχρ ι σήμερον» [έν ’Αθήναις 1902). "Ο πως π ολλές ά λλες ά ρχοντικ ές ο ικ ο γένειες, κ ι ’ αύτοί έμβλημά τους είχ α ν τόν Αδτοκρατορικό [δικέφαλο άετό. 62. Χ[ρονικόν . . τ[οί5] Μ[ορέως] 2891— 6. Ρω μανοδ, Γ ρατιανός Ζ ώ ρζη ς [αΰθέντης Λ ευκάδος, Κέρκυρα, 1870] 136. Ή Γ α λλικ ή Ικδοση τοΟ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ π α ρ α λείπ ει τό Ν αξιακό καΐ Κ εφ αλλω νΙτικο ένδεχόμενο. Τό [Ε λ λ η ν ικ ό ] X ρ ο .ν ι κ ό ν μέ 8ναν άναχρονισμό αναφέρει τήν παράδοση τή ς Κορώνης κ αΐ Μ εθώνης, στή Β ενετία , πο& στήν οδαία είχα ν παραδοθεΓ στά 1209, ώ ς άμοιβή άποστολής τώ ν Β ενετσιάνικω ν γαλλερώ ν. Β λ. 2 7 8 3 - 5 , 2854— 9. 63. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο Ο Μ ο ρ έ ω ς , 29Τ0 [ Σ .τ .μ .) . 61. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 2931— 2 [Ικ εΐν ο ι τή ς Μονοβασίας, ούκ εζ-

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ Τ Η Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

147

θδμεναν έλεύθεροι άπό φεουδαλικές ύποχρεώσεις έκτδς άπ’ τούς θαλασσινούς πού καΐ σ’ αύτή τήν περίπτωση θά πληρώνονταν. Πίστδς στή συνδιαλλακτι­ κή πολιτική τής οίκογένειάς του, δ Γουλιέλμος κράτησε το λόγο του καΐ τότε οΐ τρεις ά ρ χ ο ν τ ε ς τής Μονεμβασιδς π ρ ο χώ ρ η σ α ν , άπ’ τό στενό πέρασμα, στή σκηνή του καΐ τοΰ παράδωσαν τά κλειδιά τής πόλης τους. Ό νικητής τούς δέχτηκε μέ τό σεβασμό πού δείχνει ενας γενναίος σ’ έναν δ,λλον. Τούς φόρτωσε πλούσια δώρα καΐ τούς παραχώρησε τιμάρια γύρω στά Βάτικα, κοντά στόν Καβομαλιά (65). Φράγκικη φρουρά έγκαταστάθηκε στό πο&ητό φρούριο καί, τέλος, Λατίνος έπίσκοπος κατέλαβε τό έκεΐ επισκοπικό μέγαρο. ’Αλλά ό ταξιδιώτης μάταια άναζητάει, μεταξύ των γραφικών Βυζαντινών καΐ Βενετσιάνικων λειψάνων τοΰ Βράχου,τά τελευταία χνάρια τής σύντομης, γιά δεκατρία χρόνια, κυριαρχίας τοΰ Γάλλου ήγεμόνα πάνω στό Γιβραλτάρ τοΰ Μόριά. Τοπική παράδοση δμως δείχνει άκόμα τό μέρος δπου είχε στρατοπεδέψει τό ιππικό του. Έ παράδοση τής Μονεμβασιάς εφερε, έκτός άπό τήν ύποταγή τής γύρω άπό τά Βάτικα χώρας καΐ τήν υποταγή τών Τσακώνων, πού άν καΐ ή χώρα τους είχε λεηλατηθεί άπό τό Γοδοφρεΐδο I καΐ τοΰ εί­ χαν ύποσχεθεΐ ύπακοή, δέν είχαν άναγνωρίσει τή Φραγκική κυριαρχία ώς αύτή τήν ώρα (66). Γιά νά όλοκληρώσει τήν ύποταγή τοΰ Μόριά, δ Γουλιέλ- 100 μος Ιχτισε τρία κάστρα, μέ είδικό σκοπό νά φοβερίζει τούς Σλάβους τοΰ Τ α­ ΰγετου καί τούς δρειβίσιους τής Μαΐνας. Τρία μίλια άπό τή Σπάρτη, σ’ από­ κρημνο λόφο πού βρίσκεται στούς πρόποδες τοΰ Ταΰγετου, δπου πιθανόν ή θέση τής «Μέσσης» τοΰ "Ομηρου (6 7 ), εχτισε τό κάστρο τοΰ Μυζήθρα ή Μυστρά, πού τά έρείπιά του είναι άίκόμα μιά άπ’ τΙς μεσαιωνικές δόξες τοΰ Μυστρά, πού Ιπαιξε μεγάλο ρόλο στήν ιστορία τών δυό Ιπόμενων αιώνων. ’Απορεί κανείς, δταν έπισκέπτεται τό κάστρο τοΰ Βιλλαρδουΐνου σήμερα, πώς οΐ άρχαΐοι Σπαρτιάτες μπόρεσαν νά παραγνωρίσουν μιά τόσο στρατηγική θέ­ ση, άσύγκριτα άνώτερη άπό τή θέση τής άτείχιστης πόλης τους κάτω στήν πεδιάδα τοΰ Εύρώτα. Γιατί άκόμα καΐ τώρα, πού εχει άφεθεί στίς χελώνες καΐ τά πρόβατα, δ λόφος τοΰ Μυστρά δρθώνεται, μέ τήν ι'δια, δπως άλλοτε, φεουδαλική του υπεροψία, πάνω άπ’ τούς καινουργιοκαμωμένους δρόμους, καΐ τήν άκαλαίσθητη μητρόπολη τής νέας Σπάρτης. Οί λόγιοι διαφωνοΰν σχετι­ κά μέ τήν καταγωγή τοΰ δνόματός του, άλλά εϊτε είναι Σλαβικής καταγω­ γής (68) είτε Ελληνικής, δ Μυζηθρδς άντιπροσωπεύει, βσο κανένα άλλο χαν τ ι νά φάγουν, | έφάγασι τούς π οντικούς δμοίω ς κ α ΐ τά κ ατσ ία. Β λ. κ α ΐ Κ . Κ αλογερ « , Μονεμβασία, ή Β ενετία τή ς Πελοποννήσοϋ, Ά 8 ί)ν α ι, 1950, σ. 48— 54. — ί . τ . μ . ] . 65. Κ αθώς είνα ι έκτεθειμένος στή φορά τών άντίθετω ν άνέμων, δ ,τ ι τ4ν κ άνει Iπικίνδυνο στούς ναυτικούς, δ ικ α ιο λ ο γ εί τήν Π αροιμία (σέ τρίμετρο ιαμβικό) «Μ αλέας δέ κάμ ψ ας, έπιλάθου τών οϊκα δε». Ot άρχαΓοι τάν είχ α ν ώ ς κεντρικά σημεΓο γ ιά νά καθορίζουν τΙς άποστάσεις. 66. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 2064— 72, 2960— 5. 67. Έ χ ο υ μ ε τή γνώ μη π ώ ς δ συγγραφ έας Ιδώ σ υ γ χ ίζε ι τά π ρ ά γμ α τα , κ α ΐ π ώ ς ή πληροφορία τοΰ 'Ο μηρου (Οϊ δ ’ είχ ο ν κ οίλην Λ ακεδαίμονα κητώ εσσαν, | Φ δρίν τε Σ πά ρτην τε πολυτρήρω νά τε Μ έ σ σ η ν, Ί λ ι ά ς Β ' 581— 2) δέν άναφέρεται στή Μεσόα τοΰ Παυσανία (τοδτο δέ οί Α ιμνάται Σ πα ρτια τώ ν κ α ΐ ΚυνοσουρεΕς κ α ΐ έκ Με•σόας, I I I , 16.9)· α&τή συμφωνεί μέ τή σημερινή θέση τοΰ Μυσυρδ (συνοικία τή ς άρχ α ία ς Σ π ά ρτης, δπω ς λ έει), άλλά στή Μ έ σ σ α τοΰ Παυσανία (έντεΟθεν άποσχόντι τρ ιά κ οντα σταδίους θ υ ρ ίδ ες άκρα Ταινάρου κ α ΐ πόλεω ς έρ είπ ια Ί π π ό λ α ς έστίν, έν δέ αδτοΓς Ά θ η ν δ ς ίερόν Ί π π ο λ α ΐτ ιδ ο ς , δλίγον δέ άπω τέρω Μέσσα π ό λ ις κ α ΐ λιμ ήν. I I I , 2 5 , 9) πού δ ικ α ιο λο γεί- τή συμμετοχή τή ς πόλη ς αύτής, μέ πλοΕα, στάν Τ ρω Ικό π ό λε­ μο κάτω άπό τήν ά ρ χ η γ ία τοΰ Μ ενέλαου. Ή θέση τή ς Μέσσας το π ο θ ετείτα ι κοντά στό :χω ριό Μ έζακο ή Μ έζαπο, τή ς κ οινότη τα ς Κ ίττα ς τή ς έπ α ρ χία ς Ο ίτύλου ( Σ .τ .μ .) . 68. Μ υζίθρα, στή σύγχρονη έλληνική σημαίνει είδ ο ς τυριοΰ, άλλά δ H o p f [ Έ γ -

148

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

i ' r v y ν-ΐν! ■;|’^.:·':ι^ r ;ν: .■■■

Τό Κάστρο τή ς Μαΐνας

μέρος, εκτός άπ’ τήν Κωνσταντινούπολη, τή διατήρηση τού Μεσαιιονικοΰ· Ελληνισμού στον άνταγωνισμό του μέ τούς Φράγκους. Ά λλά ό Γάλλος ή γεμόνας δέν άρκέστηκε μόνο στ6 Μυστρδ. ’Έ χτισε πιο κάτω, πρός τή διεύθυν­ ση τοΰ άκρωτήριου Ματαπά [Ταίναρου] τό κάστρο τής παλιάς Μαίνας κα’ι στή δυτική πλευρά τοΰ ακρωτηρίου, κοντά στ'ις Κιστέρνες όρθωσε άκόμα Ινα τρίτο φρούριο πού οί "Ελληνες τ’ όνόμασαν Λεΰτρο κ’ οι Γάλλοι B eau ­ fo rt (69) . “Αμεσο άποτέλεσμα αύτής τής πολιτικής εΐ'ταν ή ύποταγή τής

κ λο π α ιδ εία E r s c h · G r u b e r , L X X X V , 267] &πί3θέτει π ώ ; τ ' 5νί3μα έΐ.ναι Σλαβικό., Πρβλ. Χ ατζηδάκι στά Βυζαντινά Χρονικά, Π . 58 [ - 7 7 . Ό γλωσσολόγος έ5ώ, άλλά καΐ. στίς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ι κ έ ς μ ε λ έ τ ε ς του, έν ’Λθήναις, 1901, Α ’ σ. 180— 203, πιστεύει π ώ ς π α ρ ά γετα ι άπό τή λέξη Μ u ζ ί θ ρ a], 'Οσο γ ιά τήν περιγραφή τοΰ. κάστρου τή ς Σερίφου ( ά π ά ν ω σ τ έ κ ε ι τό κ ά σ τ ρ ο οάν μυζήθρα) σ ’ Ινα P o r t o l a n o [ = λ ι μ ε ν ι κ ό χάρτη ] τοΰ 1573 (κωδ. τή ς Βαρβερινής Βιβ λιοθήκης Ρ. V I I I 66, πού βρίσκεται στό Βατικανό [γνωστός μέ τήν επιγραφή « ’Α ρ χ ή τοΰ πορτολά­ νου, δ δποΕος έρμηνεύΐΐ δλα τά πόρτα άπό τής λευάντης Ιω ς εις τόν μπουνέντης, έως εις τό στρέτο τή ς έγλητέρας»] φαίνεται π ώ ς δείχνει τό σωστό αυτής τή ς έτυμολογίας. [Κατά τή γνώ μη τοΰ Λάμπρου ή προσπάθεια τοΰ Ά γ γ . Κ α π πώ τα , Μ ο ν ο γ ρ α φ ί α περί τής πό λεως Μηστρ^, έν Κ αλάμαις, 1880, σ. 41 νά αποδειχτεί π ώ ς ή λέξη είναι παραφθορά τοΰ M a i s o n d u T r o n e , είναι άστεία] [Σ .τ .μ .] 69. Χ[ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέως], 2985— 3042. L [ i v r e ] d [ e lo s] f [ e c h o s ] 48— ( L i v r e d e l a C o n q u e s t e , 91— 5]. Ή θέση τή ς Πα λιά ς Μαΐνας βρισκόταν, κ α τά τόν F i n l a y ( [ H i s t o r y o f G r e e c e ] , I V , 198— 9Ί κ α ΐ τόν Σέρ R e n n e l R o d d ( [ T h e P r i n c e s o f A c h a ' ia ] , I I , 277) κοντά στό Ά κ ρ ω τ ή ρ ι Ματαπά [Ταίναρο], ποί> συμφωνεί μέ τήν περ ιγραφή που γίνεται στό Χ[ρονικ6ν] τ[οΰ] Μ[ορέως] πού λέει (3005) γ ι ά Ινα « Ά κ ρ ω τ ή ρ ι» [είς άκριοτήρ έπάνω] κ αΐ μέ τήν περιγραφή τοΰ Νικηφόρου Γρήγορα ( I, 80 [τήν περί τ ά Λεΰκτρα Μαΐνην ή Ταιναρία πάλ α ι π α ρ ’ "Ε λλησιν άκρα έχαλευτο]). Ό L e a k e ( P e l o p o n n e s i a c a , 142) νομίζει π ώ ς είναι τό σωζόμενο ως τά σήμερα κάστρο πάνω άπό τό P o r t o Q u a g l i o . Ό κ . T r a q i i a i r μέ πληροφόρησε π ώ ς δέν ΰπάρχ ο ’;ν Φ ρ α γκ ικ ά ϊρ γ α , φανερά, τώ ρα έκεΓ. Έ ν α Βενετσιάνικο Ιγγραφ ο τοΰ 1 2 7 8 ( [ T a f e l -

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262,

149

Σλαβικής φυλής των Μηλιγγών, πού είχε προκαλέσει πολλές ενοχλήσεις στίς Βυζαντινές άρχές τών προηγούμενων ήμερων, άλλά πού τώρα Ιβλεπαν πώς τά νέα φρούρια τούς περιόριζαν στά γυμνά βουνά, δπου δέν μπορούσαν νά συντηρηθούν. Γι’ αύτό ύποσχέθηκαν νά γίνουν ύποτελεΐς τού ηγεμόνα καΐ νά υπηρετούν στό στρατό του μέ τούς ίδιους δρους, δπως στά χρόνια των Βυζαν- 101 "ινών αότοκρατόρων, μέ τήν προϋπόθεση πώς θ’ Απαλλάσσονταν άπ6 τέλη '/α ΐ άλλες φεουδαλικές υπηρεσίες. Τ ά τελευταία δυό κάστρα, έπίσης, περιό­ ρισαν τούς Μανιάτες τόσο ώστε ή εξουσία τού Γουλιέλμου Αναγνωριζόταν τώρα άπ’ δλο τό Μόριά έκτος άπό κεΐ πού κυμάτιζε ή σημαία τού λιοντα­ ριού τοϋ “Αγιου Μάρκου, δηλαδή' στούς δυό Μεσσηνιακούς σταθμούς τής Με­ θώνης καΐ Κορώνης. 'Ωστόσο, πάνω στήν όρεινή τους χώρα, οί Μανιάτες έξακολουθοΰσαν νά έμμένουν στόν πόλεμο' γ ι’ αύτό, μερικά χρόνια άργότερα, δ Λατίνος έπίσκοπος τής Μαίνας παίρνει άδεια άπό τόν πάπα ’Αλέξαν­ δρο IV (70) νά παραμείνει στήν ’Ιταλία, γιατί ή έπικρατούσα διαμάχη έμ,πόδιζε τήν παραμονή του στήν έδρα του (71). Ή ήγεμονία είχε, τώρα, φτάσει στό μεσουράνημά της. Οί βαρώνοι εί­ χαν χτίσει κάστρα σ’ δλη τή χώρα, όπόθεν είχαν πάρει τούς τίτλους τους καΐ δπου ζούσαν «τήν ωραιότερη ζωή πού μπορεΐ νά ζήσει άνθρωπος». Ή αδλή τού ήγεμόνα στή Αακεδαιμονία, πού οί Φράγκοι τήν δνόμαζαν L a C rem o n ie καΐ πού Ινας ’Ά γγλος, δ Γουλιέλμος άπό τό F a v e rs lia m εϊταν, τότε έπίσκοπός της, έθεωρεΐτο ως ή καλύτερη σχολή τού ίπποτισμού στήν ’Ανατολή καΐ «λαμπρότερη άπό δ,τι ένός μεγάλου βασιλιά (72). Τά παιδιά των μεγάλων υποτελών καΐ των άλλων Φράγκων κυριάρχων τής ’Ανατολής Ιρχο·/ταν έδώ για νά μάθουν τόν τρόπο τού πολέμου καΐ τής άγωγής καΐ προσωπικότητες δπως δ Μάρκος I I Σανοΰδος, δ μετά δούκας τής Νάξου, πού άπ’ αότόν πήρε τΙς πληροφορίες δ Μάρκος Σανοΰδος δ πρεσβύτερος, ή αύθεντικώτερη πηγή μας, κα'ι δ Οδγκος, δ δούκας τής Βουργουνδίας, υπήρξαν τιμημένοι ξένοι του. Ποτέ άπό τις μέρες τής άιρχαίας Σπάρτης δέν είχαν πα­ ρουσιαστεί στίς δχθες τού Εύρώτα τόσοι λαμπροί πολεμιστές, κα'ι δ Λουδοβί­ κος IX τής Γαλλίας, δ ισχυρότερος άπό τούς Λατίνους ήγεμόνες τής έποχής τόυ [1226— 1270], δικαιολογημένα εόχήθηκε νά είχε τούς γιγαντόκορμους ίππότες τής Ά χα ία ς βοηθούς του στή σταυροφορία του Ιναντίον τών άπιστων. Ά π ό 700 Ιως 1000 τέτοιοι ίππεΐς περιστοίχιζαν πάντοτε τόν ήγεμόνα, καΐ δ Γουλιέλμος μπορούσε νά έξοπλίσει στόλο περίπου 24 πλοίων, νά σπεύσει μέ 400 ίππότες πρός συνάντηση τού Βασιλέα τής Γαλλίας στήν Κύπρο καΐ ν’ άφήσει, πίσω του, στή Ρόδο «περισσότερους άπό έκατό εύγενεΐς κα'ι κα­ λούς Σππότες» γιά νά βοηθήσουν τούς Γενοβέζους νά υπερασπίσουν αύτό τό ωραίο νησί, πού τό είχαν καταλάβει πρίν άπό λίγο, έναντίον τού ΑύτοκράτοT h o m a s ] , F o n t e s R e r [ u m ] , A u s t r [ i a c a r u m ] , X I V , 2 3 2 , 2 3 i ) κάνει μνεία το3 C a s tr u m de B e lfo rte in p a r tib u s S c lav o n ie . 70. 1254— 1261. Πολέμησε, χ ω ρ ίς έπ ιτυ χία, τδ γιά τοΰ Φρειδερίκου I I , Μαμφρέδο, δταν κατέλαβε τή Ν ότια ’Ι τ α λ ία . Πρότεινε στάν Αΰτοκράτορα θεάδωρο Β ’ Λάσκαρι Ινωση τών ’Ε κκλησιώ ν. Ρύθμισε τΙς σχέσεις τών 'Ελλν)νων κ αΐ Λατίνων τή ς Κύπρου κ αΐ καταδίω ξε διάφορες αιρέσεις στήν ’Ιτ α λ ία καΐ Γαλλία . 71. [IvCs] R e g i s t r e s [ d ’ A l e x a n d e r I V , Ικδ. B o u r e l d e l a R o n c i e r e ] , I , 184. _ 72. M a r i n o S a n u d o , I s t o r i a d e l r e g n o d i R o m a n i a , στάν H o p f , C h r o n i q u e g r e c o - r o m a n e s , 102. Έ δ ώ , λένε, μιλούσαν τά γ α λ λ ι κ ά τίσ ο καλά, δσο κ α ΐ στό Παρίσι. C h r o n i q u e d e R a m o n M u n t a n e r , κεφ. 261· έκδόσεις : B u c h o n , C h r o n i tfjiies e t r a n g e r e s , σ. 502· L a n z , 468 - 469' L a d y G o o d e n o u g h , 627 ( Σ . τ . μ .) .

150

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ ΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ

ρα τής Νίκαιας. ΜποροΟμε νά ποΰμ,ε πώς δ· Μοριάς, αύτά τά χρόνια, εϊταντό εύνοούμενο καταφύγιο των ιπποτών τής Γαλλίας καΐ πώς οί Γάλλοι στρα­ τιώτες, πού είχαν στρατολογηθεΐ για τήν αμυνα τής Κωνσταντινούπολης στα 1238, μ’ εύχαρίστηοή σταμάτησαν γιά λίγο στην Ά χ α ΐα καΐ Ιμειναν εκεί. 102 Ά λλα δλη αυτή ή λαμπρότητα δέν εϊταν μόνο έπιφάνεια. Τό έμπόριο βρισκό­ ταν σ’ άκμή και «έμποροι», λέει δ Σανοϋδος, «πηγαινοέρχονταν χωρίς χρή­ ματα καΐ εμεναν στα σπίτια των βάϊλων καΐ μ’ άπλό σημείωμά τους καθένας τούς Ιδινε λεπτά» (73) . Ταξιδιώτες έμποροι από τή Φλωρεντία καΐ τή Σιένα έπισκέπτονταν τήν Ανδραβίδα κι’ δ Ούρβανδς IV [1261— 1264] (74) μπόρεσε νά γράψει στούς έπίσκοπους τής Ά χα ΐα ς νά τοΰ στείλουν μερικά, μεταξωτά δφάσματα που γ ι’ αύτά ή Ε λλά ς φημίζονταν πάντα. Γιά 2ναν ήγεμόνα τόσο πολεμόχαρο, καΐ κράτος τόσο σπουδαίο, δπου ή έμπορική επι­ κοινωνία εΓταν συνεχής, ή κοπή τοπικού νομίσματος φάνηκε άναγκαία. Ό Γουλιέλμος, γ ι’ αύτό, έπωφελήθηκε άπδ τή συνάντησή του μέ τδν Βασιλέα τής Γαλλίας στήν Κύπρο γιά νά πετύχει τό δικαίωμα τής κοπής νομισμάτων άπό αύτόν τδν ήγεμόνα. «Μεγαλειότατε», είπε δ πολεμιστής ήγεμόνας, «σείς.. εισαστε·.ισχυρότερος αόθέντης άπό μένα, καΐ μπορεΐτε νά πατε δσους άνθρώπους θέλετε δπουδήποτε σας άρέσει χωρίς χρήματα’ εγώ δέ μπορώ νά τό κάνω». Ό βασιλέας γ ι’ αύτό τοΰ έπέτρεψε νά κόβει τ ο ρ ν έ σ ι α [ to u r nois] ίδια μ’ αύτά πού κυκλοφορούσαν στή Γαλ­ λία. Τό ’Αχαϊκό νομισματοκοπείο εγκαταστάθη­ κε στό κάστρο τοΰ Χλουμουτσιοΰ, πού ϊτ σ ι πήρε: '^0 ιταλικό δνομα C astel T o rn e s e καΐ άπό τό­ τε γιά καιρό κόβονταν νομίσματα πού εφερναν τήν προσωνυμία τοΰ ήγεμόνα, τήν έκκλησία Τορνέσιο "Αγιου Μαρτίνου τ ή ς T o u rs καΐ τήν επι­ γραφή D e C la re n c ii, δπου έκδίδονταν (75).. Περισσότερο άπό εναν αΙώνα τό νομισματοκοπείο εξακολουθούσε τΙς δουλειές του καΐ πολλές χιλιάδες άπ’ αύτά τά τ ο ρ ν έ σ ι α βρέθηκαν στήν Ε λλάδα, Δυστυχώς, ή φιλοδοξία τοΰ Γουλιέλμου, πού δέν ίκανοποιόταν νά κυ­ βερνάει κράτος πού σέ μιά παραβολή μ’ αύτό τό αρχαίο κράτος τής Σπάρ­ της εϊταν μικρό, σέ λίγο εσπρωξε τή χώρα σ’ άλλον, αυτή τή φορά άιδελφοκτόνο πόλεμο. Ό Γοδοφρεΐδος I I πεθαίνοντας είχε πιέσει τόν αδελφό του νά 73. S a n u d o στόν H o p f , C h r o n i q n e s g r e c o — r o m a i n e s , 102. Ό Ιστορικός έπισν.έφθηκε τ ό συγγενή του δούκα [τής Νάξου] π ο λ λ έ ς φορές καΐ πιθανώς Ιγρ α φ ε [τό εργο του] ατά 1328 κάνοντας τΙς προσθήκες στά 1333 δταν ζοδσε στήν Κωνσταντινού­ πολη. J o i n v i l l e , V i e d e S t L o u i s (έκδ. d e W a i l l y ) 53, 151. Ά κ ρ ο π ο λ ί τ η ς , 91. L f i v r e ] d [ e la] C [ o n q u e s t e ] 101. R e g i s t r e s d ’ T Jrba in I V (έκδ. G u i r a u d J , I, 15 — 16. M o u s k e s , C h r o n i q u e r i ii i e e , 29602— 9. E u b e l [ H i e r a r c h i a C a t h o l i c a M e d i i a e v i ] , I , 302. 74. Γ ιό ς κατασκευαστή δερμάτων. "Οταν ϊγ ι ν ε π άπας, στή θέαη τοΰ ’Αλέξαν­ δρου I V , είτ αν π α τριάρ χ ης 'Ιεροσολύμων (1255— 61). Κοντά στ’ άλλα, δπω ς θά δοΰμε, θά δποστηρίξει τόν Γουλιέλμο γ ιά νά ξαναπάρει τά κάστρα τή ς Πελοποννήσου, άπαλλάσσοντάς τον άπό τόν δρκο πού θά κάνει στά 1263 στό Μ ιχαήλ Παλαιολόγο, π ώ ς π ο τέ δέ θά στρέφει δ πλα έναντίον του. Αύτός καθιέρωσε τήν εορτή τή ς 'Α γ ία ς Λωρεδς καΐ αΐ5ξησε τόν άριθμό των καρδιναλίων. 75. S a n u d o [στόν H o p f , άνωτ], Ό S c h l u m b e r g e r ( N u m i s m a t i q u e [ d ’ Ο r i e n t L a t i n , 1878] 312) νομίζει, δμως, π ώ ς μερ',κά νομίσματα μέ [τήν έπιγραφή] G . P r i n c e p s A c h a i e πάνω τους κόπηκαν πρίν ά π ’ αύτή τή χρονολογία οτήν Κόρινθο— δνομα πού τό φέρνουν π ολλά ά π ' α&τά— πιθανώς άπό τόν Γουλιέλμο. "Ενα νόμισμα, όχι ι ο ρ V έ σ ι ο, κ όπη κε στήν « C l a r e n c i a » ( S u p p l e m e n t , 15).

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

151

ξαναπαντρευτεί γιά νά εξασφαλίσει τή διαδοχή στήν οικογένεια, κα'ι ό Γουλιέλμος είχε σπεύσει ν’ άκολουθήσει τήν συμβουλή του. Ή δεύτερη γυναίκα του, Καριντάνα, εΐταν [κόρη τοΟ Ριχάρδου] Ντάλλε Κάρτσερι τής Εΰβοιας καΐ βαρωνέσσα, δικαιωματικά τοΰ ένός βορείου τρίτου αύτοΰ του νησιού. 'Ό ­ ταν αύτή πέθανε στα 1255, δ αντρας της άξίωσε, ώς κληρονόμος της, τή βα- 103 ρωνεία της καΐ είδικά Ικοψε νομίσματα μέ τήν έπιγραφή «Τριτημόριος τοΰ Νεγκροπόντε» [Εδβοιας]. Μ’ δλο πού δ ήγεμόνας τής Ά χα ΐα ς εϊταν έπικυρίαρχος τοΰ νησιού, κανένας, οΰτε οΐ έίλλοι τριτημόριοι, οδτε δ Βενετδς βάϊλος, δέν έπιθυμοΰσαν δνθρωπος τόσο άνήσυχος νά γίνει γείτονας τους. "Ενας ά:;’ τούς τριτημόριους, δ Γουλιέλμος ντα Βερώνα, μ’ δλο πού εϊταν συγγενής τοΰ ήγεμόνα, εΓχε παντρευτεί άνηψιά τοΰ Βιλλαρδουΐνου, δέ μπορούσε νά ξερά­ σει, πώς άπό προηγούμενο γάμο του ϊφερνε τόν έπίτιμο τίτλο τοΰ Βασιλέα τής Θεσσαλονίκης, πώς κρατούσε μεγάλη θέση στή φεουδαλική ιεραρχία ν.αΐ πώς εϊταν άρκετά πλούσιος γιά νά διατηρεί 400 ιππότες στήν αόλή του. ΓΓ αύτό, αυτός καΐ δ συντριτημόριος Ναρζόττο ντάλλε Κάρτσερι άναγνώρισαν τόν άνηψιό τοΰ τελευταίου Γραπέλλα ώς τριτημόριο τής αμφισβητούμενης βαρωνείας. Μετά έκαναν συνθήκες μέ τό Βενετσιάνο βάϊλο, μέ τήν υπόσχεση νά άνοίξουν «σφοδρδ πόλεμο» έναντίον τοΰ ήγεμόνα τής Ά χ α ία ς (76) καί νά μήν συνθηκολογήσουν μαζί του χωρίς τή συγκατάθεση τής Δημοκρατίας, πού, έπίσης, Ιπρεπε νά τούς συμβουλευθεΐ πρ'ιν σταματήσει τΙς εχθροπραξίες. Τό κάστρο, κοντά στή γέφυρα τοΰ Νεγκροπόντε [Χαλκίδας] άποφασίστηκε νά παραχωρηθεΐ στούς Βενετσιάνους, πού θάπαιρναν, έπίσης, Ινα κομμάτι γής άπό τήν Παναγία των Σταυροφόρων μοναχών (C ruciferi) μέχρι τό φρού­ ριο καΐ δυό άλλα κομμάτια [γής] στά περίχωρα. Οι προηγούμενες συνθήκες τοΰ 1209 καΐ 1216 Ανανεώθηκαν μέ τήν έξαίρεση, πώς άντί νά πληρώσει 700 ύπέρπυρα δ κάθε τριτημόριος, ή Βενετιά θά είσέπραττε δλα τά τέλη των τριτημόριων, άπαλλάσσοντάς τους άπό τήν πληρωμή. Μέ άλλη συνθήκη ό πόλεμος περιοριζόταν στήν Αότοκρατορία τής Ρωμανίας. Ό ήγεμόνας τής Ά χα ία ς δέν εϊταν δ άνθρωπος πού μποροΰσε νά πτοηθεΐ άπό συνασπισμούς. Μεταχειριζόμενος τή βαρωνεία τής πεθαμένης του γυναίκας, ώς δρμητήριο, κάλεσε τούς δυό τριτημόριους, τό Ναρζόττο καΐ τόν Γουλιέλμο, νά παρουσιαστούν ένώπιόν του, τοΰ έπικυριάρχου τους, στόν 'Ωρωπό. Τόσο ισχυρός εϊταν δ φεουδαλικός δεσμός πού ενωνε τόν υποτελή μέ τόν κύριό του, ώστε αύτοί υπάκουσαν στήν πρόσκλησή του. 'Ό ταν παρουσιάστη­ καν κρατήθηκαν αιχμάλωτοι μέχρι πού αίχμαλωτίσθηκε αυτός πού τούς είχε αιχμαλωτίσει. Οί γυναίκες τους, μέ συνοδεία πολλών ιπποτών τοΰ Ντάλλε Κάρτσερι, πού εϊταν πολυάριθμοι στό νησί, παρουσιάστηκαν μέ κλάματα, μέ λυμένα τά μαλλιά καΐ ξεσχισμένα ροΰχα στό Βενετσιάνο βάϊλο ζητώντας τή βοήθειά του. Ό βάϊλος κινούμενος άπό πολιτική σκΓπιμότητα κα'ι συμπάθεια, στο θέαμα τών δυό εύγενικών γυναικών δέχτηκε τήν αϊτησή τους, άλλά ή 104 δραστηριότητα τοΰ Ά χαϊκοΰ ήγεμόνα είχε κερδίσει τήν ύποστήριξη τών πόλεων τής Εδβοιας [N e g ro p o n tej. Τρεις φορές άλλαξε ή πρωτεύουσα κυ­ ρίους, ώσπου, μετά άπό πολιορκία τριών μηνών, οΐ Βενετσιάνοι κατόρθωσαν νά τήν κυριέψουν καί, μετά, νά κερδίσουν ύπέροχη νίκη εις βάρος τοΰ περιώ­ νυμου ίππικοΰ τής Ά χαίας. Στό μεταξύ παρά τΙς συνετές συστάσεις τοΰ πα76. [ S c h l u m b e r g e r , N u m i s m a t i q u e d e Γ O r i e n t L a t i n , 1878], 356. B u r y ,

T h e L om bard s and V e n e tia n s in E u b o ia |Jou rn al of H e ll. S tu d . 1, 1886-1887] T, 13 - 21, [T a fel - T h om as] F o n te s R er[um ] A u str[ia ca n im ] X I V , 1 - 16.

1S2

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν

ΕΛΛΑΔΑ

πα ’Αλέξανδρου IV , πρύ συμβούλευαν τόν ήγεμ,όνα νά ελευθερώσει τούς α ιχ­ μαλώτους του καΐ νά κλείσει ειρήνη «γιά νά μήν γίνουν οΐ "Ελληνες ισχυ­ ρότεροι στήν Αύτοκρατορία τγ)ς Ρωμανίας», δ πόλεμος άπλώθηχε στδ Μόριά καΐ στήν Η πειρω τική Ελλάδα. Ό Γουλιέλμος ντέ λά Ρός, άδελφό ς τοβ «Μέγα Κύρη» τής ’Αθήνας, μ’ δλο πού άπδ τό γάμο του είχε γίνει βαρώνος τής Βελιγοστής κα'ι Δαμαλά (τής άρχαίας Τροιζήνας) καΐ άπ’ αύτόν εΐταν ύποτελής τοΟ ήγεμόνα τής ’Αχαίας, είχε προσφέρει τή βοήθεια του ατούς Βενετσιάνους, στήν πολιορκία τοΰ Νεγκροπόντε [Χαλκίδας] μ’ αντάλλαγμα νά του παραχωρήσουν γή , στήν περιοχή τους, κα'ι νά τοΰ ύποσχεθοΰν ετήσια χορηγία, σέ περίπτωση πού θά δημεύονταν ή Πελοποννησιακή του Βαρωνεία. Είχε όπογράψει, ώς μάρτυρας, στ'ις συνθήκες μεταξύ Βενετίας καΐ τριτημόριων καΐ μιά άπ’ αύτές είχε ύπογραφτεΐ στή Θήβα, τήν πρωτεύουσα τοΰ άδελφοϋ του Γκύ I. ’Από τό άλλο μέρος, δ ήγεμόνας τής ’Αχαίας κάλεσε τόν «Μέγα Κύρη» τής ’Αθήνας, υποτελή του, ώς αύθέντη ’Άργους κα'ι Ναυπλίας, νά τόν βοηθήσει στόν άγώνα του έναντίον των βαρώνων τής Εύβοιας κα'ι τών Βενετσιάνων συμμάχων τους. ’Ισχυριζόταν πώς ή ’Αττική καΐ ή Βοιωτία, τό μαρκιζάτο τής Βοδονίτζας καΐ οΐ τρεις Εύβοϊκές βαρωνεΐες εί­ χαν ύπαχθεΐ άπδ τό Βονιψάτιο τής Θεσσαλονίκης στή δικαιοδοσία τοΰ πρώ­ του Φράγκου κυρίαρχου τής Ά χα ΐα ς τό χρόνο τής Κατάκτησης. ’Αποτέλεσμα αύτής τής άξίωσης, πού τήν μνημονεύει δ συγγραφέας τοΰ X ρ ο ν ι κ ο ϋ τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς ( 7 7 ) , ίσως γιά νά δοξάσει τόν εύνοούμενό του ήρωα Γουλιέλμο, ϊσως άπδ 2ναν άναχρονισμδ πού συγχωρείται γιά ^ναν πού εγραψε τόν έπόμενο αιώνα, θά είταν νά άναγνωριστεΐ ώς ύπέρτατος κυρίαρχος, αύτός δ φιλόδοξος ήγεμόνας, δλων τών φράγκικων πολιτειών τής Ελλάδος. ’Αλλά, δπως είδαμε, ή έπικυριαρχία τών τριών Εύβοϊκών βαρωνειών καΐ τής Βοδονίτζας είχε δοθεί πολύ άργότερα στόν άδελφό τοΰ Γουλιέλμου άπδ τόν Αύτοκράτορα Μπάλντουϊν I I , ενώ δ μέγας κύρ τής ’Αθήνας χρωστοΟσε σ’ αύ­ τόν πίστη μόνο γιά τή Ναυπλία κα'ι τό ’Άργος. Μ’ δλο πού δ Γκύ I είχε παντρευτεί μιά άπ’ τΙς άνηψιές τοΰ Γουλιέλμου, δχι μόνο άρνήθηκε νά τόν βοηθήσει, άλλά βοήθησε τούς έχθρούς του στέλνοντας στρατεύματα στδ Νεγ105 κροπόντε [Χαλκίδα] κα'ι στήν Κόρινθο, κα'ι πλοία του άπδ τή Ναυπλία γιά νά λαφυραγωγούν κάθε σκάφος πού πέρναγε χωρ'ις νά σέβεται τα δικαιώμα­ τα τών ούδέτερων. °Ενας άλλος Φράγκος δυνάστης, έπίσης παντρεμένος μέ μιά άνηψιά τοΰ Γουλιέλμου, δ Θωμάς I I ντέ Στρομονκούρ, αύθέντης τών Σαλώνων, ενώθηκε μέ τόν μέγα κύρ τής Α θήνας κα'ι τόν Ούμπερτίνο Παλλαβιτσίνη, μαρκήσιο τής Βοδονίτζας, έναντίον τοΰ ήγεμόνα τής Ά χα ΐα ς, Ινώ δ Γοδοφρεΐδος ντέ Μπρυγιέρ, βαρώνος, τής Καρύταινας, «δ καλύτερος στρατιο)ΤΥ1,-Λ — Λ, τ > . , 3,^0. ίΐ,ΰΛϊ.μ'7)οει για -ίον ήγεαόνα του στδ Νεγκροπόντε [Χαλκίδα], Ιπειτα άπό άγώνα άνάμεσα στούς συγ­ γενικούς δεσμούς έγκατέλε.ιψε τόν έπικυρίαρχο κα'ι θείο του Γουλιέλμο (79) κα'ι πήγε μέ τό μέρος τοΰ πεθερού του Γκύ (80). 77. X ρ ο V ι κ ά V τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω f, 3174 κέξ. ( ί : . τ . |ΐ . ) . 78. X ρ ο v^t κ ά V τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω j , δτι ήχον κ α λ λ ιώ τ ίρ ο ; ε ί ί δλους το>'κ στρατιώτες, Ιδπου ησαν εΙς τήν Ρωμανίαν τούς χρόνους γάρ έκείνους· 3254— 5. ’Ε π ί ­ σης βλ· 1924, 3156, 3 2 1 9 - 2 0 , 3226, 5764. Ε ίν α ι, μετά τό Γ ο .λ ιέ λ μ ο , δ ήρωας ποϋ συμπαΗεΓ δ χρονογράφος, γ ια τ ί Αντιπροσωπεύει τόν τύπο τοΰ Φράγκου Ιππότη, πού συνδυάζει την γενναιό τητα κ αΐ τήν άπερισκεφία μέ τήν ά πλ οϊκ ότη τα ΓΣ.τ μ.) 79. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 3256— 7 [ Σ . τ . μ .] . ' 80. Ε ίχ ε παντρευτεί τήν κόρη του Ισ α β έ λ λ α , αδελφή τοΰ ιιετά -ιέγα κύρ τν^ς

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗΣ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

153

’Έτσι μΐ(χ συμμαχία βαρώνων σχηματίστηκε εναντίον τοΰ ήγεμόνα, πού οί αξιώσεις του προκαλοϋσαν, χωρ'ις αμφιβολία, τήν άγανάκτηση καΐ τδ φό­ βο δλων των Φράγκικων πολιτειών τής Βόρειας Ελλάδος (81). Ό Γουλιέλμος δέν Ιμεινε, δμως, χωρίς σύμμαχους. ΟΕ Γενοβέζοι, πάντα έτοιμοι νά βλά­ ψουν τή μεγάλη έμπορική τους άντίπαλο, τή Βενετία, καΐ εύγνώμονες για τή βοήβεια πού τούς είχαν προσφέρει οί ιππότες τής Ά χα ία ς στή Ρόδο, δπλισαν τΙς γαλλέρες τους, πού έξόρμησαν άπδ τή βραχώδη-Μονεμβασιά, δταν πα­ ρουσιάστηκε στή θάλασσα ή σημαία μέ τό λιοντάρι τοΰ "Αγιου Μάρκου, ε­ νώ δ "Οθων de C icou, μ’ δλο πού εϊταν συγγενής τοΰ μέγα κύρ τής ’Αθήνας, κρατούσε το ώραΐο κάστρο τής Καρύστου κι’ εκανε δυσκολότερο τό πέρασμα τοΰ Καφηρέα [D oro C h an n el = Κάβο Ντόρο] στά Βενετσιάνικα πλοία. Ό Γουλιέλμος άπλωνε τήν άκάματη δραστηριότητά του σ’ δλες τΙς διευθύνσεις. Τ ή μιά στιγμή πολιορκοΟσε τούς Βενετσιάνους στήν Κορώνη, τήν άλλη παρά λίγο νά αιχμαλωτιστεί σέ μιά άπερισκεπτη έπιδρομή στήν ’Αττική. Μετά άποφάσισε κανονική εισβολή στήν ’Αθηναϊκή πολιτεία. Γι’ αύτό, στά 1258, ε­ πιθεώρησε τ'ις δυνάμεις τής ήγεμονιας στδ Νύκλι, κοντά στήν άρχαία Τεγέα (82) ,πέρασε τόν ’Ισθμό,καΐ δρμώντας dxb στενό καΐ πασίγνωστο δρόμο,πού κυλάει κατά μήκος τής άπόκρημνης άκτής τοΰ Σαρωνικοΰ κόλπου οδηγώντας στά Μέγαρα (8 3 ), τήν Κ α κ ή Σ κ ά λ α δπως άποκαλεΐται άκόμα (8 4 ), συ­ νάντησε τδ στρατό τοΰ Γκύ στό στενό τοΰ βουνοΰ Καρύδι, πού βρίσκεται τρεις ώρες μακρυά άπό τά Μέγαρα, πρός τό δρόμο τής Θήβας. Έ κ εΐ Ιγινε ή πρώ­ τη μάχη μεταξύ τής Φραγκικής ’Αθήνας κα'ι τής Φράγκικης Σπάρτης. Ό μέγας κύρ τής ’Αθήνας συντρίφτηκε κι’ άφήνοντας πολλούς πολεμιστές νε­ κρούς στό πεδίο τής μάχης, κατέφυγε μέ τούς συμμάχους του στά δχυρώμα- 106 τα τής Θήβας. Ό νικητής Γουλιέλμος τόν άκολούθησε ώς έκεΐ, άλλά οΐ πα­ ρακλήσεις τοΰ άρχιεπίσκοπου καΐ τά έπιχειρήματα τών εύγενών του, πού συνηγορούσαν γιά ειρήνη μεταξύ συγγενών κα'ι παλιών συμμαχητών, κατόρ­ θωσαν νά τόν πείσουν νά μήν έπιτεθεΐ μέ έφοδο έναντίον τής πρωτεύουσας τοΰ έχθροΟ του. Ό Γκύ, δμως, ύποσχέθηκε νά παρουσιαστεί μπροστά στή Με­ γάλη Κούρτη τών βαρώνων τής Ά χα ΐα ς καΐ νά δεχτεί τήν ποινή πού θά I-πέβαλλε σ’ αύτόν έπειδή σήκωσε τά δπλα εναντίον τοΰ ήγεμόνα (85). •Αθήνας 'Ιω άν ν η I . Ε ϊτα ν άνηφιός το5 Γουλιέλμου &ς γ ιό ς τί;ς αδελφής του. [Σ .τ .μ ] , 81. S a n u d o [στ6 H o p f . C h r o n i q u e s g r e c o — r o m a i n e s ] 103— 4. D a n d o l o , στά M u r a t o r i , X I I , 363, [ N a v a g e r o , στό M u r a t o r i ] X I I I , 997— 8. [ T a f e l — T h o ­ m a s ] F o n t e s R e r [ u m ] A u s t r [ i a c a r u m ] , X I V , 29— 31. X[povtx4v] τ[οι5] Μ[ορέως] 1553— 67. L [ i v r e ] d [ e la] C [ o n q u e s t e ] 102, 110. ' 0 M u n t a n t e r (κεφ. C C L X I ) λέει ρητά, π ώ ς ή ’Αθήνα εϊτ αν έξ ά ρχής άπαλλαγμένη άπδ κάθε κυρια ρχία . 82. Βλ. γι" αδτήν τήν έργασία τοΰ Ν . Ά λεξό π ουλ ου, "Ιστορία ‘Αρκαδία ς - Τεγ έ α ς (Μυθολογία, αρχαία, λείψανα, νομισματολογία κ λ π . μέχρι τή ς περί τό Ά κ τ ι ο ν ναυμαχίας, Α ’ Ικ δ . 1926, Β ' 1932, | ν Ά θ ή ν α ις . ’Ε πίσ ης τοδ ϊ δ ι ο υ, Μεσαιωνική Πελοπόννησος, ‘Αθήναι, [δ. s.] σ. 97 κέξ. 83. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , 3260. 84. Ό συγγραφέας άναφέρεται έδώ στήν πασίγνωστη τοποθεσία ; τΙς Σκιρωνίδες Πέτρες των άρχαίων, ποί) κ α τά τήν παράδοση τό δρόμο τόν ε ίχ ε κατασκευάσει δ Σκίρωνας, γ ιό ς τοδ Πύλα, π ολέμαρχος τίδν Μεγαρέων, κ αΐ ποί) μετά τήν φάρδυνε δ Ά δ ρ ι α νός. Παυσαν. I , 44. 6. Έ δ ίό δέ δ θησ έα ς σκότωσε τό ληστή Σκ ίρωνα, που γ κ ρ έμ ιζ ε το6ς άνθρώπους στή θάλασσα, κ ι ’ έλευθέρωσε τό δρόμο. Παυσαν. I , 4 4 .8 . ΣκιρωνΙς δδός δνομαζόταν μέχρι τό 170 μ .Χ . Στά Μεσαιωνικά 'Ε λ λ η ν ικ ά χρόνια φέρνει τό όνομα Π λ ά γ ι ο ν κ α κ ό ν . Τδ συναντάμε στόν Φ ρχ ν τζή , έκδ. B o n n , σ. 108.5. Τέλος δ Ν ί­ κων, δ ΜετανοεΓτε, άναφέρει καΐ κωμόπολη «Π λ α γία ς λεγομένης, τοΕς ένορίοις δέ διακειμένης Κορίνθου». Νέος 'Ε λληνομνήμω ν, τ. Γ ’ σ. ISfi., 3. 85. Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , 396(! ( Σ . τ . |ΐ .) .

154

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Ή Μεγάλη Κούρτη συνήλθε στό Νύκλι, καΐ 6 μέγας κύρ τής ’Αθήνας παρουσιάστηκε μπροστά της, συνοδευόμενος από δλους τούς Ιππότες του — έπιβλητικό θέαμα σ’ δλους τούς βλέποντες. ’Ά ν δ Γουλιέλμος περίμενε πώς ο£ βαρώνοι του θά ταπείνωναν τόν αντίπαλό του, γελάστηκε. ’Αποφάσισαν πώς δέν είταν ομότιμοι τοΟ Γκύ, και γ ι’ αυτό τό λόγο δέν εϊταν άρμόδιοι να τόν δικάσουν. ‘Έτσι πρότειναν ν’ Αναφέρουν τό ζήτημα στό Αουδοβΐκο IX τής Γαλλίας, τόν Επποτικότατο και άγιώτερο μονάρχη αυτής τής Ιποχής, καΐ φυσικό προστάτη των Γάλλων βαρώνων τής ’Ανατολής, δπως πολλοί τόν είχαν δει στην Κύπρο πρ'ιν λίγα χρόνια.

' ό ιστορικός Γ εώ ρ γ ιο ς Παχυ μέρης ( Ε ίκ . Βυζαντινού χειρογράφου ττ,ς βιβλιοθήκης τοΰ Μονάχου)

Ό Γουλιέλμος, σάν ισχυρός ηγεμόνας, άλλ’ ώστόσο πάντα πρώτος άνάμεσα σέ ίσους (p rim u s in te r pares), κατά τό φεουδαλικό νόμο, ύποχρεώθηκε νά δεχτεί τήν άπόφαση. ’'Ετσι κάλεσε τόν Γκύ νά παρουσιαστεί μπροστά σ’ αύτόν καΐ στούς μεγάλους υποτελείς του κα'ι τόν παρακάλεσε νά πάει αυ­ τοπρόσωπα, γιά νά δικαστεί, στό Βασιλέα τής Γαλλίας. Μετά ήρθε ή σειρά τοϋ προδότη Γοδοφρείδου ντε Μπρυγιέρ. Μέ καπίστρι στό λαιμό (86) , ό υπε­ ρήφανος βαρώνος τής Καρύταινας παρουσιάστηκε μπροστά στόν ήγεμόνα. Συγκινημένοι από τό θλιβερό θέαμα τόσο περιώνυμου πολεμιστή μέ παρου­ σιαστικό κακούργου, οι συνάδελφοί του βάρώνοι γονάτισαν καΐ ζήτησαν τό Ιλεος τοϋ Γουλιέλμου χάρη τοΰ υποτελή καΐ συγγενή πού πλανήθηκε. Ό ή«(■). X ρ ο V t κ ό V τ ο ϋ

Μ ο ρ έ to ς, 33ό1— 66. ( Σ . τ . μ .) .

TO Μ Ε Σ Ο Υ Ρ Α Ν Η Μ Α Τ Η Σ Φ Ρ Α Γ Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ ( ί 2 1 4 — ϊ262)

155

γεμόνας στήν ά ρ/ή ύπί)ρξε ανένδοτος έπειδή 6 Γοδοφρεΐδος είταν στην ου­ σία υποτελής του καΐ Ινοχος τοΰ μεγαλύτερου δλων των φεδουαλικών εγκλη­ μάτων μιά καΙ βοήθησε τούς έχθρούς τοΰ κυρίαρχού του. Στό τέλος ύποχώρησε, καΐ ξανάδωσε στόν ένοχο τό δημευμένο του τιμάριο, άλλα μόνο δσο θά ζοΰσε εκτός αν άφηνε κατευθείαν απογόνους του. Μετά, το παρλαμέντο δια­ λύθηκε κάτω άπό χαρές,'τζόστρες καΐ κονταροχτυπήματα στήν ώραία πεδιά­ δα τοΰ Νυκλίου (87). ■"Οταν ήρθε άνοιξη, δ Γκύ εφυγε για τό Παρίσι, άφήνοντας τόν αδελφό του ’Όθωνα άντιπρόσωπό του στή Θήβα. Περνώντας άπδ τήν Βουργουνδία, 107 τήν πατρίδα του, εμεινε μερικό καιρό γιά νά δει τούς συγγενείς του καΐ νά δανειστεί χρήματα «γιά τ'ις ανάγκες τής χώρας του» (88) . Ό Λουδοβίκος IX τόν δέχτηκε εύγενικά καθώς καΐ τόν απεσταλμένο τοΰ ηγεμόνα Γουλιέλμου, πού εφερνε γραφτή απόφαση της υπόθεσης. Ό Βασιλέας υπέβαλε τό θέμα στό παρλαμέντο τοΰ Παρισιού, πού άποφάσισε, πώς ό Γκύ, άν κα'ι υπο­ τελής τοΰ Γουλιέλμου, υπήρξε τυπικά ένοχος στρέφοντας τά δπλα του εναν­ τίον τοΰ κυρίου του. Ε π ειδή δμως, στήν ούσία, δέν είχε δρκιστεΐ πίστη στόν ηγεμόνα, δέν επρεπε νά στερηθεί τό τιμάριό του. Γι’ αύτό θεωρήθηκε, πώς τό μεγάλο κα'ι δαπανηρό του ταξίδι στή Γαλλία εϊταν αρκετή τιμωρία γιά κάθε παράπτωμα ποδχε κάνει. Ό Βασιλέας, τότε, τοΰ είπε, πώς δέν επρεπε νά γυρίσει μέ κενά χέρια κα'ι τόν ρώτησε ποιά άπόδειξη βασιλικής εύνοιας έπιθυμοΰσε. Ό Γκύ άπάντησε, πώς θά έκτιμοΰσε πάνω άπ’ δλα τ’ ί,λλα τόν τίτλο τοΰ «Δούκα τής ’Αθήνας», άφοΰ, δπως είπε στό Βασιλέα, υπήρχε αρ­ χαίο προηγούμενο. Ούτε δ Γκύ, δμως, ούτε οί προκάτοχοί του τόν εφερναν, αλλά δ Βυζαντινός ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, πού ειχε γράψει τόν προ­ ηγούμενο αίο)να, λέει μιά φανταστική ιστορία: πώς στά χρόνια τοΰ Κωνσταντίνου τοΰ Μεγάλου ό διοικητής τής Πελοποννήσου εί­ χε λάβει σειρά «πρίγκηπα», ό στρατηγός τής ’Αττικής και τή; ’Αθήνας τόν τίτλο τοΰ «Μεγάλου δούκα» κι’ ό συνάδελφός του τής Βοιωτίας κα'ι Θήβας τοΰ «πριμμεκήριου»’ αύτή ή τελευταία προσο)νυμία, προσθέτει, το')ρα εχει άλλοιιοθεί άπό μεταβολή τής πρώτης συλλαβής σέ μ έγ α ς κ ύ ρ ι ο ς, ενώ δ κυρίαρχος τής ’Αθήνας εχασε τό έπίθετό του κα'ι εγινε Δ ο ύ κ α ς άντ'ι Μ έ γ α ς δ ο ύ κ α ς (89) . Δέν υπάρχει, δμως, στοι­ χείο τέτοιου αξιώματος στά βυζαντινά χρόνια, μ’ δλο πού γινόταν χρήση τής 87. [Έτιίσ ης 3Ά('Π— '.ι] ( Σ . τ . μ .) . S a m i d o , [στον H o p f , C h r o n i q i i e s g r c c o r o i n a i n e s ] 105— Ο, Χ[ρονς-/.άν] τ[οΰ] Μ[ορέο>ς] 3207-.. .370. L f iv r e ] d[e la] C [o n q u e s t e ] 101 — 12. L f i b r o ] d [e lo s] f [ e c h o s ] 49— 52. 88. Aui έγγρα φ α γ ι ’ αότό χρονολογο.ύμενα άπό τό 12(>() (νέο ήμερ&λάγι,ο) έξεδόθησαν άπό ·:όν D i j c a n i i c , H i s t o i r c d e Γ K m p i r e d e C o n s t a n t i n o p l e , I, 436— 7 [άπό τά σπουδαιότερα Ι ρ γ α του, οπου δίνεται π,λγ)ρης εικόνα ττ,ς ίπ ο χ ή ζ . Ί ί δλη έργα σία του είναι γνο)στή μέ τούς έξης τίλους : 1. « 'Ι σ τορ ία τοΰ κράτους τή ς Κοινσταντινούπολης στά χρόνια των Φράγκο)ν αΰτον.ρατόροιν», σέ δυά μέρη, 1()57. Στά πρώτο μέ­ ρος δημοσιεύεται τό χρονικό τοΰ Βιλλαρδουΐνου μέ πολλές or,μειώσεις· νέα έκδοση άπό τόν ϋ τ ιο ΐιο π .σ τ ά 182fi. 2. « 'Ι σ τορ ία τοΰ Λουδοβίκου ΙΧ»,1()ΐί8. 3. «Βυζαντινή Ιστορία», σέ δυό μέρη, 1()80. Σπουδαίο έργο του είναι καΙ τό O l o s s a r i u m a d S c r i p t o r e s m e ­ d i a e e t i n f i n i a e g r a e c i t a t i s , σέ δυό τόμους, l(’i 88. Βέβαια, οπως δ μολογειτ αι, κλείνει π ολλ ές άνακρίβειες καΐ παρανοήσεις, άλλά στή βάση, γ ι ’ αυτόν πού άσχολεΐται μέ τή σπουδή αυτής τή ς έπ οχής, είναι Τόολύτιμο στοιχείο γιατί διευκρινίζει άγνωστες λέξεις καΙ τα υτόχρονα φ ω τίζει πολλά σκοτεινά σημεία τή ς δημόσιας καΐ καθημερινής ζωής τοΰ μεσαιοίνικοΰ 'Κλληνισμοϋ]. 8'·>. Χ[ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέοις], .'3458 - 6 1 . 1,[i’' ’re] d[e la] C f o n q u e s t e ] , 112-17. Νικηφόρος Γρηγοράς Γ, 239.

156

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

λατινικί)ς λέξης δ ο ύ κ α ς , άπό τούς "Ελληνες συγγραφείς, σάν άντίστοιχης μέ τήν δική τους λέξη σ τ ρ α τ η γ ό ς . ’Αλλά, είναι πολύ φυσικό, πώς δ κύ­ ρης τΤ]ς ’Αθήνας, ζητώντας αύτόν τόν τίτλο, πού &ά τόν εκανε ισότιμο μέ τόν δούκα τής Νάξου, προσπαθούσε, σύμφωνα μέ τά νέα ήθη πού έπικρατοΰσαν στις τάξεις τών εύγενών, σ’δλα τά χρόνια, να στηριχτεί σέ κάποιο σεβαστό προηγούμενο, γ ι’ αύτό ό Λουδοβίκος IX πρόθυμα τοΰ τόν άπένειμε, κι’ ό τί­ τλος, πού μεταβιβάστηκε και στούς διαδόχους του γιά δυό αιώνες, εγινε ξα­ κουστός στή λογοτεχνία δπως καί στήν Ιστορία μέ τήν άπονομή του «ποιητι­ κή άδεια» στό θησέα, άπό τό Δάντη, τό Βοκκάκιο, τόν Τσώσερ καΐ τόν Σαίξπηρ καί στό Μενέλαο, άπό τόν Καταλάνο χρονικογράφο Ραμόν Μουντάνερ. (90). "Ολοι αύτοί οΐ συγγραφείς, έκτός άπό τόν Σαίξπηρ, είταν σύγχρο­ νοι, ξνας άπ’ αύτούς — ό Μουντάνερ — φίλος τών ’Αθηναίων δουκών. Γι’ αύτό άνέβασαν ώς τό υψος τοΰ θρυλικού ιδρυτή τής ’Αθήνας τόν τίτλο τών μεσαιωνικών κυρίαρχων, πού τα όνόματά τους εΐταν πολύ γνωστά στήν ’Ιτα­ λία, άπ’ δπου πέρασαν στήν ’Αγγλία. Τόν καιρό πού άπουσίαζε ό Γκύ στή Γαλλία, μεγάλα γεγονότα διαδρα­ ματίστηκαν στήν Ελλάδα. Ή έπιτυχία τοΰ Γουλιέλμου στό Καρύδι, πού τήν ά,κολούθησε δλλη νίκη τών στρατευμάτων του έναντίον τών Βενετσιάνων στούς Ώρεούς τής Βόρειας Εδβοιας, Ικανέ τό Δόγη νά διατάξει τό Βάϊλο τοΰ Νεγκροπόντε [Χαλκίδας] νά κλείσει ειρήνη μέ τό νικητή (91). ’Αλλά ξαφνι­ κά, μέ μια στροφή τής τύχης καΐ μέ τή δική του άπερισκεψία, ό νικηφόρος ήγεμόνας εγινε, άπό λόγου του, αιχμάλωτος πολέμου. Μέ τό θάνατο τής γυ­ ναίκας του Καριντάνας, ό Γουλιέλμος άρχισε ν’ άναζητάει τρίτη γυναίκα, πού θά τούδινε κληρονόμο, καΐ στα 1259, ή έκλογή του έπεσε στήν ’Ά ννα, κόρη τοΰ Μιχαήλ II , τοΰ φιλόδοξου Δεσπότη τής ’Ηπείρου. Ή ένωση τόν έμ­ πλεξε στα πολιτικά [ζητήματα] αύτοΰ τοΰ συγκλονιζόμενου κράτους. Ή εΕρήνη μεταξύ τών δυό Ελληνικών κρατών, τής Νίκαιας καί τής ’Ηπείρου, είχε μικρή ζωή. Ηαρασυρμένος άπό τόν άκαταπόνητο μηχανορράφο, τόν τυφλό γέρο Θεόδωρο, δ Μιχαήλ άρχισε, στά 1251, νέες έχθροπραξίες. ’Αλλά οΐ γρήγορες έπιτυχίες τοΰ Βατάτζη στή Μακεδονία, καΐ ή άποστασία τών συμμάχων του, τόν έπεισαν πώς έπρεπε νά κερδίσει χρόνο. Ό έχθρός του άποδέχτηκε τήν πρόταση συνθηκολόγησης καΐ έστειλε τόν Ιστορικό Γεώρ­ γιο Άκροπολίτη σάν Ιναν άπ’ τούς πρεσβευτές του στή Λάρισσα νά ρυθμίσει τούς δρους τής ειρήνης. Ό ιστορικός ξαναγύρισε στόν κύριό του μέ τόν γέ­ ρο Θεόδωρο άλυσοδεμένο, καΐ ή περιπετειώδης ζωή αύτοΰ τοΰ πολυμήχανου καΐ φιλόδοξου δνθρωπου τέλειωσε στίς φυλακές τής Νίκαιας. ’Αλλά δ Μιχα­ ήλ I I περίμενε, μόνο, κατάλληλη εύκαιρία γιά νά έπαναλάβει τήν έπίθεσή 90. D a n t e [ θ ε ία Κωμωδία], I n f e r n o , X I I , 16 - 18. [Τά έπίβετο θ ε ί α δφείλεται στό Βοκκάκιο: « Σ χ όλ ια στά π ρ ώ τ α δεκαεπτά άσυ,ατα τί!ς θ ε ί α ς Κ ω μω ­ δίας». Ό ποιη τής ε ίχ ε δώσει στό ίρ γο του τό σχολαστικό τίτλ ο Κ ω μ ω δ ί α , θέλον­ τα ς Ιτσι ν’ άποδείξει π ώ ς βασικά εϊταν άντίθετο μέ τόν δρο τ ρ α γ ω δ ί α κ αΐ σύμ­ φωνο μέ τή ν 'Αριστοτελικ ή θέση. Γ ια τί ένω ή τ ρ α γ ω δ ί α φτάνει στήν κάθαρση μέ τή βοήθεια το3 έλέους κ αΐ τοΟ φόβου ί π ε ι τ α άπό τρ α γικ ή πορεία, τό δικό του ε ίχ ε εύτυχισμένη λύση, μιά κ αΐ τό πρώτο του μέρος άναφέρεται στόν στροβιλισμό των πα■θων, τό δεύτερο στήν καθησύχασή τους καΐ τό τρίτο στήν άπόλυτη γα λήνη μέ τήν Ικ α ­ νοποίησή τους, δηλαδή τήν ένατένιση τοΟ θεο ϋ], B o c c a c c i o D e c a m e r o n e . Ν ο u e l 7, D a y 2 καΐ L a Τ e s e i d e, I , 1 3 - 1 4 . T h a u c e r , C a n t e r b u r y T a l e s , I I , 862 - 3. S h a k e s p e a r e , M i d s u m m e r N i g h t ’ s D r e a m , M u n t a n e r , κ εφ . C C X I V (Ικδ . L a n z ) . Ή μετάφραση τοΰ B u c h o n , έδω είναι έντελως έσφαλμένη. 91. [T a fel - T h o m a s], F o n te s Rer[um] A u str[ia-caru m ], X I V . 25 - 8.

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ Φ ΡΑΓΚΟ ΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

157

του, κι’ αότή δέν δργησε νάρθει. Μετά τό θάνατο τοΰ Βατάτζη, στα 1254, 109 δ γιός καΐ διάδοχος Θεόδωρος I I Λάσκαρις, περιέβαλε τόν έξαιρετικό Ά κροπολίτη μ,έ τ6 άξίωμα τοΰ πολιτικού διοικητή τών Ευρωπαϊκών του χω ­ ρών. Ό ιστορικός σέ λίγο κατάλαβε, πώς ή θέση του δέν είταν άργόμισθη. Ό Δεσπότης τής ’Ηπείρου είχε περισσότερο έξοργιστεϊ έπειδή είχε άναγκαοτεϊ νά παραχωρήσει τό άξιόλογο φρούριο τοΰ Δυρραχίου, στήν Ά δριατική — πού οΐ προκάτοχοί του τδχαν πάρει καΐ τδχαν δχυρώσει,— ώς έγγύηση τοΰ γιά καιρό άναβληθέντος γάμ,ου τοΰ γιοΟ του μέ τήν κόρη τοΰ νέου αύτοκρά τορα. Γ ι’ αότό Ισπρωξε τούς ’Αλβανούς ν’ άποστατήαουν κα'ι πολιόρκησε τόν Ι­ στορικό στό δχυρό κάστρο τοΰ Πρίλαπου. Έ προδοσία τής φρουρΛς 'έΐνοιξε τΙς

Νόμισμα τοΰ Δούκα Θεόδωρου Λάσκαρι. I I

πύλες στούς πολιορκητές κι’ ό ιστορικός, μέ τή σειρά του, όδηγήθηκε Αλυσο­ δεμένος στή φυλακή τής "Άρτας, δπου είχε τήν ευκαιρία ν’ άναπαυθεΐ καΐ να προετοιμάσει τή συγγραφική έκδίκηση πού χρωματίζει τήν ιστορία πού εγραψε για τά δικά του χρόνια. Ό Μιχαήλ εΐταν τώρα κύριος ολης τής χώ ­ ρας δυτικά τοΰ ποταμού Βαρδάρι (92) κι’ δ θάνατος τού αύτοκράτορα Θεόδω­ ρου I I , στά 1258, κ’ ή διαδοχή τοΰ θρόνου τής Νικαίας άπό ενα παιδί [τόν *Ιωάννη IV ] (9 3 ), στάθηκε άρκετό γιά νά δώσει θάρρος στόν πόθο του νά κα­ ταλύσει τήν κλονιζόμενη Λατινική Αύτοκρατορία τής Ρωμανίας κα'ι νά βα­ σιλέψει στό Βυζάντιο. Μιά Ινωση μεταξύ τόσο σπουδαίου κυρίαρχου καΐ τοΰ 92. *0 Ά ξ ι ό ς . "Ε τσι δνομαζόταν στά μεσαιωνικά καΐ στά νεώτερα χρόνια άπό τό λαό. Βαρδάρις δνομάζεται, στή Θεσσαλονίκη, δ βορειοδυτικός άνεμος, ποί) τό χ ε ι ­ μώνα είναι παγερός κ αΐ τό κ αλοκαίρ ι θερμός. Ε ϊδ ικ ά τό καλοκαίρι είναι ανυπόφορος, γ ι α τ ί φέρνει στήν πόλη τΙς άναθυμιάσεις τοΟ Βαρδάρι (ΆξιοΟ) κ αΐ των λιμνών ‘Δμάτοβου κ α ΐ Γιαννιτσών. Σ τ ά χρόνια τοδ Θεόφιλου (829— 842) έγκαταστάβηκαν γύρω στό Βαρδάρι ot μετά γνωστοί ώς «Τούρκοι Βαρδαριώτες» πού γ ιά τούς Βυζαντινούς ιστορι­ κούς είτ αν Πέρσες. Ή άποψη αυτή γίνεται δεκτή άπό τόν J a n i n ( E c h o s d ’ O r i e n t , X X IX , σ. 437, 1930)· άντίθετα άπορρίπ τεται άπό τόν Στ. Κυριακίδη (ΒυζαντιναΙ Μελ έτα ι, σ. 251, 1937) πού παραδέχεται π ώ ς Ιχουν κοινά μέ τούς Ούγγρους. Στά χ ρ ό ­ νια το3 ’Αλέξιου ΚομνηνοΟ (1081— 1117) δ Τ α κ ίτιο ς «ήγεμόνευε τών περί τήν Ά χ ρ ι 8ώ [’Αχρίδα) οίκοόντων Βαρδαριωτών [Τούρκων]» (*Αννα Κομνηνή, I, 137). Μέ τόν καιρό γίνονται Χριστιανοί κ ι ’ άναφέρονται καΐ «έπΙσκοποι Βαρδαριωτών» (Κ. ”Αμαντου, 'Ι σ το ρ ία τοΟ ΒυζαντινοΟ Κράτους, τ. Β ' 867— 1204, σ. 124, 1947). ’Α ρ χικ ά ή ίπ ισ κ ο π ή τους ύπάγονταν οτή μητρόπολη τή ς Θεσσαλονίκης, μετά στήν άπό τό Βασί­ λειο Βουλγαροκτόνο καθιερωμένη αύτοκέφαλη ’Α ρ χ ιεπ ισ κ ο πή «'Α χριδώ ν κ α ΐ πάσης Βουλγαρίας» (έδώ άρχιεπίσ κοπος δ Δημήτριος Χωματιανός, πού τόν είδαμε νά στέφει Αύτοκράτορα τόν Θεόδωρο στή Θεσσαλονίκη μετά τήν άρνηση τοΰ Κωνσταντίνου τοδ Μεσοποταμίτη) πρίν ΙΙατριαρχεΓο (βλ. G e l z e r , D e r P a t r i a r c h a t v o n A c h r i d a , 1902) κ α ΐ τέλος στή μητρόπολη τή ς Θεσσαλονίκης άπό τόν δωδέκατο αιώνα. 93. Ό ’Ιω άννης βασίλεψε τρία χρόνια, άπό τό 1258 ώς τό 1261. "Οταν πέθανε δ Θεόδωρος είταν περίπου δχτώ χρόνων. Ό Θεόδωρος άφησε ώς κηδεμόνα του τδν πρωτοβεστιάριο Μουζαλώνα. "Οταν αδτός σκοτώ9/;κε σέ στάση τοΟ στρατού, κηδβμόνας

158

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Ισχυρού ήγεμόνα τ·ί]ς Ά χα ία ς φαινόταν, καΐ στά δυ6 μέρη, άξια να πραγμα­ τοποιηθεί. Ό Γουλιέλμος θά σκεπτόταν, χωρίς άμφιβολία, πώς Ενας γάμος μέ Έλληνίδα θά άρεσε στούς "Ελληνες ύπηκόους του, γιατί θδταν σύμφωνος μέ τήν άπό παράδοση συμφιλιωτική πολιτική τής δυναστείας του. Ό Μιχαήλ I I έπιθυμοΰσε να 2χει τή βοήθεια τοΰ περιώνυμου ιππικού τής Ά χ α ΐα ς στάν άρχόμενο άγώνα του μέ τήν Αυτοκρατορία τής Νικαίας γιά τήν ήγεμονία τοΰ Ελληνικού κόσμου. Μέ τήν άπόφαση να έξασφαλισθεΐ απόλυτα, ό Δε­ σπότης, πού οΐ κόρες του, δπως οί Μαυροβουνιώτισσες πριγκήπισσες τών ή ­ μερων μας, είταν ενα πολύτιμο πολιτικό κεφάλαιο, Ιδωσε τήν ώραία άδελφή τής "Αννας Ε λένη στό Μάνφρεντ, τόν άτυχο βασιλέα τών Δυό Σικελιών, πού πήρε ώς προίκα διάφορα, άξιόλογα, μέρη τής ’Ηπείρου — άλλοτε άνήκαν στούς Νορμανούς προδρόμους του— κα'ι τήν περίφημη Κέρκυρα, πού αύτός τήν Ιδωσε στό ναύαρχό του Φίλιππο Κινάρντο, Κύπριο Φράγκο γνωστόν γιά τήν ά,νδρεία του. Πραγματικά, είναι πιθανόν, δπως άναφέρει Βυζαντινός ιστορι­ κός, πώς οί δυό γαμπροί τοΰ Μιχαήλ σχεδίαζαν νά φτιάξουν γιά τόν έαυτό τους μιά μεγάλη περιοχή στή Βόρεια Ελλάδα είς βάρος του. Ό Γουλιέλμος 110 πιθανόν φιλοδοξούσε νά άναστήσει τδ Αομβαρδικό Βασίλειο τής Θεσσαλονί­ κης, καΐ νά κυριαρχήσει άπό τή Μακεδονία ώς τό Ματαπά [Ταίναρο], Δέν πέρασε πολύς καιρός κι’ δ πολυμήχανος Δεσπότης άναγκάστηκε νά ζη­ τήσει τή βοήθεια τών νέων συμμάχων του. Ή πραγματική δύναμη τής Αυτοκρα­ τορίας τής Νικαίας άντιπροσωπευόταν, τώρα, άπό iVav ισχυρό άνθρωπο, τόν Μιχαήλ Παλαιολόγο, γόνο οικογένειας πού αναφέρεται πρώτη φορά στά μέ­ σα τοΰ ένδέκατου αιώνα κα'ι πού συνδέονταν,’ άπό γάμο, μέ τήν αύτοκρατορική δυναστεία τών Κομνηνών (94). Ό δισέγγονος τού ’Αλέξιου I I I , άπό τήν πλευρά τής μητέρας του, Μιχαήλ Παλαιολόγος είχε περισσότερο άπό μιά φορά κατηγορηθεΐ πώς όρέγονταν τήν πορφύρα, καΐ δ Ισχυρός του χαραχτήρας καΐ ή μεγάλη του πείρα στά πολιτικά έντελώς σκεπάζαν τό παιδί πού στό όνο­ μά του κυβερνούσε. Ε ίχε, μάλιστα, χρηματίσει στρατηγός στήν Εύρώπη, δ­ πως πριν άπ’ αύτόν δ πατέρας του, κα'ι γ ι’ αύτό γνώριζε καλά τόν χαρακτή­ ρα καΐ τά σχέδια τού συνώνυμού του τής Ηπείρου. Μιά άπ’ τΙς πρώτες του πράξεις σάν άντιβασιλέα, είταν νά στείλει τόν άίερφό του ’Ιωάννη μέ στρα­ τό Ιναντίον τοΰ Δεσπότη, Ινώ μέ άποστολή είδικοΰ πρεσβευτή, Ιδωσε στόν τελευταίο τήν εύκαιρία τής ειρήνης μέ εύνοϊκούς δρους. ’Αλλά δ Μιχαήλ τής ’Ηπείρου, βασιζόμενος στίς δυό μεγάλες συγγένειες πού είχε δημιουργήσει, άπάντησε μέ αύθάδεια στίς προτάσεις τοΰ Παλαιολόγου, πού είχε άνέβει ώς ϊγ ί ν ε δ Μ ιχαήλ Παλαιολόγος, συγγενής το5 ’Ιωάννη Β α τά τζη, στή βάση βίνας άνήσοχ ο ς ραδιοΰργος,' ένας δποκριτ·ι{ς, άλλά ίκανάς άξιωματικ ός», ( F i n l a y , A h i s t o r y of G r e e c e , Ικδ. H . F . T o z e r I I I , 328), πού έπωφελοόμενος άπ4 τΙς περιστάσεις στέφθηκε (1259) αΰτοκράτορας. Μετά τήν κατάληψη τή ς Κωνσταντινούπολης (25 ‘Ιουλίου 1261) χ α ΐ τήν είσοδό του έκ εί (άρχές Αύγοόστου), άφοΰ στέφθηκε, στήν 'Α γ ί α Σοφία, ίε ΰ τ ε ρ η φορά, ίδωσε δια ταγή χ α ΐ τύφλωσαν τδν δτυχο ’Ιωάννη I V , ποί) τέλειω σε τΙς μέρες του σέ μοναστήρι. Γ ι ’ α&τή του τήν πράξη άφορίσθηκε άπ* τόν Π α τρ ιά ρ χη ’Αρ­ σένιο, τόν άρχηγό τ&ν « Ά ρ σ ε ν ιτ δ ν » , ποΰχαν διαλέξει ώς σύνθημά τους τά λ ό γ ια τοΰ ’Απόστολου Παύλου : «Μή άφΐ} μηδέ γεύσιτ) μηδέ θ ίγ^ ς» (Κολοσ. 2, 21), δηλαδή μήν π λ η σ ιά ζε ις δ ,τ ι δ 'Αρσένιος κατεδίκ ασε. (Γενικώ τερα στόν Παχυμέρη « D e M i c h a e l e P a l e o l o g o » , I V , I I , έκδ. B o n n , I , 277, γ ι ά τήν αίρεση. 'Ε π ί σ η ς I . Συκουτρή βΠερΙ τό Σ χ ισ μ ά τ ω ν Ά ρ σ ε ν ιτ ΰ ν » I — I V , Ε λ λ η ν ι κ ά , 2, 267— 332, 1929. 3 ,15 — 4 4 , 1 9 3 0 . 5 , 107— 126, 1932). Ό Μ ιχαήλ Θύμωσε κ αΐ τόν έστειλε έξορία, δπου κ αΐ πέθανε. 94. ' Η κόρη τοΰ ’Αλέξιου I I I Κομνηνοΰ, γυνα ίκ α τοΰ ’Αλέξιου Παλαιολόγου, s t ταν γ ι α γ ιά , άπό μητέρα, τοΰ Μιχαήλ Παλαιολόγου, δισέγγονου τοΰ ’Αλέξιου I I I .

TO Μ Ε Σ Ο Υ Ρ Α Ν Η Μ Α Τ Η Σ Φ Ρ Α Γ Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Σ (1214 -1262)

lS9

Μιχαήλ V I I I στόν αύτοκρατορικό θρόνο τής Νίκαιας. Ό απεσταλμένος γύ­ ρισε στόν κύριό του μετά άπο μιά βαρειά, απειλή, πώς σέ λίγο δ Δεσπότης 9ά νιώσει τή δύναμη των αύτοκρατορικών δπλων. Πρέσβεις πού πήγαν από τη Νίκαια στίς αύλές τής Σικελίας καΐ τής Ά χαίας, γύρισαν απρακτοι. Γι’ αότέ δ Αότοκράτωρ διέταξε τον αδελφό του νά βαδίσει, χωρίς άναβολή, ε­ ναντίον τοϋ άντιπάλου πού τόλμησε ν’ άπορρίψει τΙς προτάσεις του. Στό με­ ταξύ, δ Μάνφρεντ είχε απαντήσει στήν πρόσκληση τοΰ πεθερού του στέλνοντάς του 400 Γερμανούς ιππότες πάνοπλους κι’ ό Γουλιέλμος ήρθε αυτοπρόσω­ πα δδηγώντας δύναμη ά,ποτελούμενη ειδικά από Φράγκους, καΐ κατά ενα

Μιχαήλ Π α λ α ιο λ ίγ ο ς ( ’Από βυζαντινό χ ε ιρ ά γ ρ α - ο τή ς βιβ/.ι&θήκης τοϋ Μονάχου)

|ΐέρος άπό “Ελληνες τοΰ MopiS. Τόσυ μεγάλη εϊταν ή γοητεία τοΰ ήγεμόνα. μετά τΙς πρόσφατες επιτυχίες του, ώστε τά στρατεύματα τής Εύβοιας καΐ τοΰ ’Αρχιπελάγους [Αιγαίου], δ κόμης Ριχάρδος τής Κεφαλλωνιάς, ό Θωμάς I I τών Σαλώνων κι’ δ Ουμπερτίνο.τής Βοδονίτζας καθώς καΐ σώμα στρατιωτών άπό τή Θήβα κα'ι την ’Αθήνα μέ αρχηγό τον αδελφό και έπίτροπο τοΰ Γκύ Ό θω να, δεν παραμέλησαν νά ταχθούν γύρω άπό τή σημαία τής Ά χαίας. Ποτέ δέν είχε δ ήγεμόνας στρατολογήσει τόσο αξιόλογο στρατό συναθροισμέ­ νο άπό κάθε γωνιά τής Φράγκικης Ελλάδος,

160

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΛΑΔΑ

111

Μετά άπό σπατάλη κάμποσου καιροΰ γιά λαφυραγωγία, δ συμμαχικός στρατός συναντήθηκε με τΙς αύτοκρατορικές δυνάμεις στήν πεδιάδα τής Πελαγονίας, στή Δυτική Μακεδονία, στά 1259— θέση δπου πρ'ιν άπό αιώνες ό Σπαρτιάτης Βρασίδας είχε άναμετρηθεΐ μέ τά Ίλλυριακά στίφη (95). Ό αύτοκρατορικός στρατηγός είχε πράξει καλά μισθώνοντας ξένα στρατεύματα γιά ν’ άγωνιστεΐ έναντίον τοΰ φοβερού Φραγκικού Εππικοΰ— 300 Γερμανούς ιππείς μ’ άρχηγό τόν δούκα τής Καρινθίας, 1500 έφιππους τοξότες άπό τήν Ούγγαρία, καΐ 600 άκόμα άπό τή Σερβία, ενα Βουλγαρικό ά?:όσπασμα, με­ γάλο άριθμό Άνατολιτών πολεμιστών μαθημένων νά πολεμοΟν έναντίον τών Τούρκων, 500 Τούρκους μισθοφόρους καΐ 2000 ψιλόκορμους Κομάνους έφιπ­ πους τοξότες. Διάφορα μηχανήματα έφευρέθηκαν γιά νά φανεί μεγάλη ή στρατιά του κα'ι κατάσκοποι ξαπολύθηκαν μυστικά γιά νά σπείρουν διχόνοια άνάμεσα στούς Φράγκους καϊ στούς "Ελληνες. Ή ελλειψη άρμονίας μεταξύ τών άφύσικων συμμαχούν μεγάλωσε άπό μιά ιδιωτική διαμάχη μεταξύ τοΰ ήγεμόνα τής Ά χ α ια ς καΐ τοΰ ’Ιωάννη, νόθου γιοΰ του Δεσπότη, πού παραπονέθηκε πώς μερικοί άπό τούς Φράγκους ιππότες είχαν δείξει άσεμνες δια­ θέσεις πρός τήν ώραία γυναίκα του, κα'ι πού πήρε γιά άπάντηση, άπό τόν ή­ γεμόνα, άντί δικαιοσύνης εναν προσβλητικό υπαινιγμό γιά τή γέννησή του. Ό νόθος, γιά εκδίκηση, προσχώρησε στίς τάξεις τοΰ έχθροΰ σέ μιά κρίσιμη στιγμή' ό Δεσπότης, μαθαίνοντας τή σχεδιαζόμενη προδοσία τοΰ γιοΰ του, Ιφυγε νύχτα κα'ι οί Φράγκοι Ιμειναν μόνοι γιά ν’ άντιμετωπίσουν τόν εχθρό. Γιά μιά στιγμή φάνηκε πώς τό θάρρος έγκατέλειπε κι’ αυτόν τόν Γουλιέλμο, άλλα οΐ κατηγορίες τοΰ ά,νδρείου βαρώνου Γοδοφρείδου ντε Μπρυγιέρ είχαν ώς άποτέλεσμα νά συγκεντρώσει τόν έλαττωμένο αλλά τώρα όμογενή στρατό του, κα'ι νά τόν ρίξει έναντίον τών έτερογενών στιφών πού τά συγκρο­ τούσαν "Ελληνες, Ούγγροι, Γερμανοί, Σλάβοι κα'ι Τούρκοι. Οί Φράγκοι άγωνίστηκαν μ’ δλο τό θάρρος τής ράτσας τους' στράφηκαν έναντίον τών Γερ­ μανών είδικά, ώς τών πλέον επικίνδυνων εχθρών, κα'ι τούς ρίχτηκαν μ’ άκόν^ τια καΐ ξίφη' ό Γοδοφρεϊδος ντέ Μπρυγιέρ σκότωσε τόν δούκα τής Καρινθίας σέ μονομαχία κα'ι οί Γερμανοί ιππότες σαρώνονταν άπό τό ξίφος του «δπως ή χλόη στό λιβάδι». Ό "Ελληνας στρατηγός, τότε, Ιδωσε διαταγή στούς Οδγγρους καί τούς Κουμάνους του νά χτυπήσουν μέ τά τόξα τά άλογα τών. Φράγκων ιπποτών, πού εϊταν, τώρα, μπερδεμένοι μέ τούς Γερμανούς του μι­ σθοφόρους πού θυσίαζε τή ζωή τους μέ δισταγμό. Οί τοξότες έκαναν τό ?ργο τους καλά' δ ένας ιππέας Ιπεφτε μετά τόν άλλον’ δ Γοδοφρεϊδος ντέ Μπρυ­ γιέρ, «τό άνθος τοΰ άχαϊκοϋ Εππικοΰ», αιχμαλωτίστηκε καΐ δ ήγεμόνας, ένώ δρμησε πρός άπελευθέρωση τοΰ άνηψιοΰ του, έμεινε χωρίς άλογο. Ό ήγεμό112 '^'^5 προσπάθησε νά κρυφτεί σέ μιά θημωνιά άπό άχερα, άλλά άνακαλύφτηκε κι’ άναγνωρίστηκε άπό τό προεξέχον μπροστινό του δόντι. Μόνο οί όργανωμένοι ξέφυγαν κι’ άπ’ αύτούς μόνο μερικοί σώθηκαν άπό τά νύχια τών λη­ στρικών Βλάχων τής Θεσσαλίας— ^^πού είταν άφοσιωμένοι στό πρόσωπο τοΰ νόθου προδότη — κα'ι πήραν τό δρόμο τοΰ γυρισμού γιά τό Μόριά. Ό Γουλιέλμος κι’ ο'ι άλλοι επιφανείς αιχμάλωτοι δδηγήθηκαν στή σκηνή τοΰ "Ελ­ ληνα στρατηγού, δπου ή γνώση τής έλληνικής γλώσσας πού τή μιλούσε μέ τοπική εύφράδεια; τού έπέτρεψε νά ύπερασπίσει τόν έαυτό του έναντίον τών

95. 'Ο συγγραφέας άναφέρεται στή μάχη τοΰ 422, δπου νικήθηκαν οΐ ΆθηναΓο άπό τους Σπαρτιάτες. "Αλλά ή μάχη αυτή Ιγ ιν ι στήν Ά μφ ίπολη, παρά τόν Στρυμόνα, ένδ) δ λόγγος Βορίλα (τής Πελαγονίας) βρισκόταν στήν περιοχή Μοναστηριού. (Σ .τ .μ .).

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214

1262)

161

κα-ηγοριών τοΰ νικητή του. Στέλνοντας τούς αιχμαλώτους του στήν αυλή του άδελφοΟ του στή Λάμψακο, δ "Ελληνας στρατηγός έξακολούθησε τδ νικηφό­ ρο δρόμο του στήν ’Ήπειρο καΐ στή Θεσσαλία. Ένώ ενα μέρος τοΰ στρατού του πολιόρκησε τά. "Ιωάννινα καΐ κυρίεψε τήν ’Ά ρτα, τ'ις δυό κυριώτερες πόλεις τοΰ Δεσποτάτου κι’ Ιλευθέρωσε τδν &τυχο Άκροπολίτη άπδ τή φυλα­ κή του, έξακολούθησε τήν κορεία, του μέ τδ νόθο γιδ τοΰ Δεσπότη στή Θεσ­ σαλία, στή Νεοπάτρα καί, άπδ κεΐ, στή Θήβα. Καταγινόταν μέ τή λεηλασία

Νόμισμα ’Αλεξίου ΚομνηνοΟ

τής πόλης, δταν δ νόθος πού εγινε πάλι προδότης Ιφυγε πρδς τόν πατέρα του, ποδχε καταφύγει μέ τήν οίκογένειά του στά νησιά τής Λευκάδας καΐ Κεφαλλωνιάς. Ή δυναστεία των ’'Αγγέλων εϊταν δημοφιλής στήν ’Ή πειρο, δπου οΕ ντόπιοι θεωρούσαν τούς “Ελληνες τής Νίκαιας ώς άλλοπράγμονες καΐ ή ά­ πρεπη διαγωγή τών νικητών, σέ λίγο ξεσήκωσε τούς νικημένους’ ή ’Ά ρτα πήρε τδ μέρος τοΰ παλιοΰ Δεσπότη, ή πολιορκία τών Ίωαννίνων λύθηκε κι’ ο αύτοκρατορικδς στρατηγός Ικρινε σκόπιμο νά έγκαταλείψει τή Βοιωτία καΐ νά γυρίσει πίσω (96). Ό Εκανδς Δεσπότης τής ’Ηπείρου γρήγορα συνήλθε άπδ τ’ άποτελέσματα αυτής τής έκστρατείας του. °Ενα χρόνο μετά τή μάχη τής Πελαγονιας πήρε νέα στρατιωτική δύναμη άπ’ τδ γαμπρό του Μάνφρεντ, καΐ μ’ αότή δ μεγαλύτερος γιός του Νικηφόρος κατατρόπωσε τδν αύτοκρατορικδ στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο, καΐ τδν αιχμαλώτισε. Σύντομη άνακωχή άκολούθησε, δ Στρατηγόπουλος έλευθερώθηκε καΐ τοΰ δόθηκε, Ιτσι, ή εύκαιρία νά δοξασθεΐ μέ τήν άνάκτηση τής Κωνσταντινούπολης άπδ τούς Λατίνους τδν έπόμενο χρόνο. Ά λ λ ’ δ έκπορθητής :ής Κωνσταντινούπολης, άπδ μιά ξαφνική 113 μεταστροφή τής τύχης, πού ξάφνιασε τούς Βυζαντινούς Ιστορικούς κάνοντάς τους νά τδν παραβάλουν μέ τδν Κύρο, τδν Αννίβα καΐ τδν Πομπήϊο, ξανάγινε αιχμάλωτος τοΰ πανούργου Δεσπότη, πού τοΰ έπετέθηκε δεύτερη φορά, καΐ τδν έστειλε μέ κουστωδία στδ Μάνφρεντ, δπου παρέμεινε μέχρι πού άνταλλάχτηκε μέ τήν άδελφή τοΰ Βασιλέα τής Σικελίας ’Ά ννα. Μετά άπδ τρία 96. -Αχροπολίτης, 95—9, 141— 2, 148—53, 156— 61, 167—8, 171, 174—84. Νικηφόρου Γρηγορδ, I , 47—9, 71—5. ΙΓαχυμέρης, I , 81, 6 . S a n u d o [στόν H o p f, C h ro n iq u e s g re c o -ro m a in e s ], 106 - 7. M ik lo s ic h — M fille r (A c ta e t d ip lo m a ta ] , I I I , 240. X[povix 6v] τ[ο5] Μ[ορέως], 3060 - 137, 3469 - 4191. L [iv re ] d [e la] C (o n q u e ste ] 96 - 100, 117 - 42. L [ib ro ) d [e los] f[e c h o s) 53 - 63. M. Παλαιολόγου, D e v i t a s u a [ίκδ. T r o tz k y ] . 6 - 7 . Τ ό Χ ρ ο ν ι χ ό ν [τβδ. 11ορέως[ δν καΐ κλείνει ιστορική δλη, χαρακτηρίζει τόν πόλεμο ώς οικογενειακή διαμάχη μεταξδ τ(δν π α ιδιδν τοδ Μιχαήλ I I , τοδ Νικηφόρου καΐ τοΟ 'Ιωάννη, πού τόν άποκαλεί Θεόδωρο.

162

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛ Α Δ Α

χρόνια ό άδελφός τοΰ Αύτοκράτορα ’Ιωάννης, δ ν ικ η τ ή ς τής Πελαγονίας, ξαναεπετέθηκε στδν παλιό του έχθρδ μέ τέτοια έπιτυχία ώστε δ Μιχαήλ I I ζή­ τησε τή διπλωματική βοήθεια τής δγιας γυναίκας του πού πήγε στήν Κων­ σταντινούπολη μέ τόν δεύτερο γιό της ’Ιωάννη καΐ τόν ίίφησε έκεΐ ώς δμηρο τής καλής διαγωγής τοΰ άντρα της. Οί κατηγορίες του Πατριάρχη, πού καυτηρίαζαν τόν αύτοκράτορα γιά ύποκίνηση πολέμου' έναντίον συναδέλφου — χριστιανού — καΐ δπως ΐλεγε, μέλους τής ορθόδοξης ’Εκκλησίας — συν­ δυασμένες μέ τΙς πολυδάπανες κα'ι δύσκολες έκεΐνες ηπειρωτικές εκστρατεί­ ες κατέληξαν σέ ειρήνη' δ μεγαλύτερος γιος τοΰ Δεσπότη Νικηφόρος, πού τώρα εΐταν χηρευάμενος, παντρεύτηκε τήν άνηψιά τοΰ Αύτοκράτορα σαν έγγύηση τής ειρήνης μεταξύ τών δυ6 Ελληνικών κρατών (97). ’Αλλά, ένώ ή μάχη τής Πελαγονίας είχε μόνο προσωρινή σημασία γιά τήν τύχη τής Ηπείρου, ύπήρξε μοιραίο χτύπημα γιά τή Φράγκικη ήγεμονία τής Ά χαία ς. Εϊταν ή ούσιαστική άφορμή δλων τών καταστροφών πού άκολούθησαν, επειδή ή αιχμαλωσία τοΰ ήγεμόνα Ιδωσε στόν ικανό Αύτοκράτο­ ρα Μιχαήλ τήν άφορμή ν’ άποκτήσει ενα δρμητήριο στο Μόριά, άπ’ δπου, λί­ γο - λίγο, ή Βυζαντινή κυριαρχία ξαπλώθηκε, πάλι, σ’ δλόκληρη τή χερσό­ νησο. Αύτό εϊταν τό αποτέλεσμα τής απερισκεψίας τοΰ Βιλλαρδουίνου. Γι’ αύτό, σωστά, οί τροβαδούρο', θρήνησαν τήν αιχμαλωσία τοΰ ήρωά τους καΐ προφήτεψαν πένθιμα τήν άπώλεια τής ΆχοΛας μετά άπό τήν άπώλεια τής Κωνσταν­ τινούπολης. 'Ό ταν οί αιχμάλωτοι εφτασαν, ό Αύτοκράτορας τούς κάλεσε μπροστά του κα'ι τούς πρόσφερε χρήματα γιά ν’ αγοράσουν μεγάλα χτήματα στή Γαλλία, .μέ τόν δρο πώς δ Γουλιέλμος θα τοΰ παραχωρούσε τό Μόριά. Ό ήγε­ μόνας Α πάντησε πώς δέν εϊταν στό χέρι του νά τόν παρα­ χωρήσει, γιατί σ’ αυτόν είχε μόνο ώρισμένο μέρος. Άνάφερε, πώς ή χώρα είχε κατακτηθεί άπό τόν πατέρα του κα'ι τούς συναγωνιστές τοΰ πατέρα του, πώς ό ήγεμόνας τής Ά χαία ς δέν εϊταν άπόλυτος μονάρχης, αλλά ύποχρεωμένος νά ζητάει τή γνώμη τών δμοτίμων του σ’ δλα τά ζητήματα, καΐ νά κρατάει τ'ις συμφωνίες πού είχαν γίνει τήν εποχή τής Κατάκτησης. Ό Αύτοκράτορας, πού οργί­ '0 Πύργος στηκε άπό τήν ειλικρινή έκθεση τών άρχών τοΰ φεουδαλι­ το3 Γαλατδ σμού, διέταξε τούς πελεκυφόρους Β.αράγγους του, πού άνάμεσά τους θα πρέπει νά όπήρχαν μερικοί άπ’ τούς Ά γγλο - Σάξωνες προγό­ νους μας, νά βάλουν τόν ήγεμόνα κα'ι τούς συντρόφους του πάλι στή φυλα­ κή τους. Τρία χρόνια παρέμειναν αιχμάλωτοι, ένώ δ δυνάστης τους προκαλοΰσε στή Λατινική Αύτοκρατορία τής Ρωμανίας θανάσιμο χτύπημα μεταφέροντας τόν Ελληνικό θρόνο άπό τή Νίκαια στήν Κωνσταντινούπολη (98). Ή αιχμαλωσία τοΰ ήγεμόνα, κα'ι άρκετών βαρώνων του, είχε στερήσει τήν ήγεμονία άπ’ δλους τούς άρχηγούς της. Γ ι’ αύτό, ή πριγκήπισσα [γυναί­ κα τοΰ ήγεμόνα] κα'ι μερικοί Φράγκοι, πού άπόμεναν, θέλοντας νά προλά97. Παχυμέρης, I, 89, 106 - 7, 137, 185, 205 - 7, 214, 243. Νικηφόρος Γρηγορ δ;, I, 83, 90 - 2, 98. 98. Χ|ρονικόν] ·:(οΰ] Μ[ορέως], 4217 - 323. L [iv re ] d [e la] C [o n q u e s te ], 141-β.

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

163

■βουν μιά άπειλητική έξέγερση των Ελλήνων, έγραψαν oxb δούκα τής ’Αθή­ νας (9 9 ), πού βρισκόταν άκόμα στή Γαλλία, προσφέροντάς του τη θέση τοϋ Βάϊλου τής Ά χαΐα ς. Σπάνια ό τροχός τής τύχης είχε γυρίσει μέ τέτοια τα­ χύτητα' δ νικητής [τής μάχης] τοΰ Καρυδιοΰ ειταν τώρα αιχμάλωτος, δ νι­ κημένος, πού άπ’ αύτδν είχε συρθεί μπροστά στή Μεγάλη Κούρτη, στδ Νύχλι, σάν άποστάτης υποτελής, είταν τώρα Ινας δούκας τής ’Αθήνας καί διοι■κητής τών κτήσεων τοΰ κατακτητή του. Τ6ν κρατούσαν στή Γαλλία ενοχλη­ τικές αιτήσεις μερικών Γάλλων έμπορων καϊ προσκυνητών, ποδχαν ύποβλη-

Ή παλαιά Έ ρισκοπή ατά Νύκλι

'θεΐ στον Βασιλέα Λουδοβίκο [IX], μέ δικαιολογία πώς είχαν ζημιωθεί άπδ ’Αθηναίους πειρατές, πού δρμοΰσαν άπδ τδ πόρτο τής Ναυπλίας, και δέν εί^α ν άποζημιωθεΐ άπδ τδ δούκα (100) . Ό Γκύ τακτοποίησε αύτή την υπόθεση καΐ εφυγε γιά τδ Μόριά. Πρώτη :ου ενέργεια, μόλις άποβιβάστηκε, εϊταν νά διατάξει τ η ν άπελευθέρωση τών . δυδ φυλακισμένων τριτημόριων τής Εύβοιας κα'ι ν’ άπαθανατίσει τήν άπ’ αύτδν διοίκηση τής Ά χα ΐα ς καΐ τήν απόκτηση τοΰ δουκικοΰ τίτλου μέ κοπή ■νομίσματος στο νομισματοκοπείο τής Γλαρέντζας — τδ πρώτο νόμισμα ’Αθη­ ναίου δούκα πού κατέχουμε (101) . Άσχολεϊτο μέ τή διοίκηση τής χώρας, πρδς γενική εύχαρίστηση, δταν τά τρομερά νέα τής άνάκτησης τής Κωνσταν­ τινούπολης άπδ τούς 'Έλληνες κα'ι τής φυγής τοϋ τελευταίου Αατίνου Αύτοκράτορα, Μπάλντουϊν I I , Ιφτασαν σ’ αυτόν. Ό πρόσφυγας σταμάτησε πρώ­ τα στδ Νεγκροπόντε [Χαλκίδα] οπου ή γυναίκα του είχε παραμείνει γιά νά ■συγκεντρώσει χρήματα, άπδ τούς πλούσιους πολίτες, δεκατρία χρόνια πρίν, καΐ οπου οι τρεις βαρώνοι τδν δέχτηκαν μέ τή μεγαλόπρεπη τιμή πού άρμο- U 5 99. L [ib ro ] d[e los] f[ech o s] 66 - 66 . S a n u d o [σ τό ν Η ο ρ ί, C h ro n iq u e s g r e ­ co - ro m a in e s], 107. 100. "Επίσης [S atiu d o ], 106. 101. (Β λ.) S c h lu m b e rg e r , N u m is m a tiq u e (d e 1’ O rie n t L a tin ) 337, 340, πού πιστεύει πώς αύτό τό νόιιισμο: είναι παρχχαραγμένο. B u c h o n , A tla s , πιν. X X V . "Ενα άπό αίιτά τά νθ|ΐίσιιατα βρίσκεται στό 'Αρχαιολογικό Mouoito τής Βενετίας· τά ^προηγούμενα φέρνουν τόν ζίτλο D o n iin u s .

164

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΑΑ

ζε στ6 άξίωμά του. Ά π ό κεΐ πήγε στή Θήβα καΐ στήν ’Αθήνα, δπου βρήκε τό δούκα πού περίμ,ενε ν& τόν χαιρετήσει. Στό κάστρο τής Καδ|ΐείας καΐ πά­ νω στήν παλιά ’Ακρόπολη, πού πενήντα χρόνια πρίν είχε υποδεχτεί εναν άλλον Λατίνο Αύτοκράτορα σ’ ώρα θριάμβου του, συγκεντρώθηκαν γύρω άπό τόν φεουδαλικό τους κύριο — τώρα άκτήμονα έξόριστο — οι βαρώνοι πού εί­ χαν σωθεί άπδ τή μοιραία μέρα τής Πελαγονίας καί τΙς φυλακές τοΰ Παλαιο­ λόγου. Ή δούκισσα τής Νάξου ήρθε μέ τΙς κυρίες των τιμών της φέρνοντάς του δώρα καΐ δ ”Οθων de C icou, αύθέντης τής Καρύστου κα'ι Αίγινας, πούχε παίξει κύριο ρόλο στόν Εύβοϊκό πόλεμο κ’ είχε δανείσει σ’ αυτόν [τόν Μπάλντουϊν] 5000 ύ π έ ρ π υ ρ α (£ 2240) στήν οδυνηρή του στιγμή. Ό Μπάλντουϊν δέν είχε τίποτα &λλο άπό κενούς τίτλους κα'ι μερικά λείψανα, άπ’ τά άπομεινάρια τοΰ σκευοφυλάκειου τοΰ Βυζάντιου, νά προσφέρει. ’Αλ­ λά ύπήρξε γενναιόδωρος στή χορήγηση ίπποτικών αξιωμάτων καΐ Ιξόφλησε τό χρέος του στό βαρώνο τής Καρύστου μέ ένα μπράτσο τοΰ "Αγιου ’Ιωάννη τοΰ Βαφτιστή (!) πού δ εύσεβής ’Όθων τό χάρισε μετά στό Βουργουνδιακό μοναστήρι τών Κιστερκίων [C iteau x ] (102). ’Έτσι, πάνω στόν σεπτό βράχο τής ’Αθήνας παίχτηκε ή στερνή συγκινητική σκηνή τοΰ σύντομου δράματος τής Αατινικής Αύτοκρατορίας τής Κωνσταντινούπολης. Μετά ο Μπάλντουϊν Ιφυγε [μέ πλοίο] άπ’ τόν Πειραιά γιά τή Μονεμβασιά, καί, άφήνοντας πίσω του οχι λίγους εύγενεΐς του νά μείνουν στό Μόριά, άναχώρηαε γιά τήν Ευρώ­ πη νά ζητήσει βοήθεια γιά νά ξαναπάρει τό χαμένο του θρόνο κα'ι νά παίξει τό θλιβερό ρόλο ένός αύτοκράτορα Ιξόριστου (103) . Ό «νέος Κωνσταντίνος», δπως άποκαλοΰσε ό Μιχαήλ Παλαιολόγος τόν έαυτό του μετά τήν άνάκτηση τής Κωνσταντινούπολης, άρχισε μέ ζήλο νά άποκαθιστά Ιπίσης τήν Ελληνική κυριαρχία στό Μόριά. Μετά άπό τρία χρό­ νια αιχμαλωσίας είχε καταβάλει, κάπως, τοΰ Γουλιέλμου τή Φράγκικη περηφάνεια. Μερικοί άπ’ τούς συναιχμαλώτους του είχαν πεθάνει στή φυλακή κα'ι δπως δ Μιχαήλ V II I εΐ'ταν, τώρα, περισσότερο διαλλακτικός στίς απαι­ τήσεις του, μιά συνεννόηση εΐ'ταν δυνατή. Ό Αύτοκράτορας έπιθυμοΰσε τό ’Άργος καί ή Ναυπλία νά περιληφθοΰν μεταξύ τών τόπων πού θά δίνονταν σ’ αύτόν’ άλλά δ αιχμάλωτός του μπόρεσε νά ισχυριστεί πώς άποτελοΰσαν τιμάριο τοΰ Δούκα τής ’Αθήνας. Ό Γουλιέλμος μπόρεσε, δμως, νά δεχτεί τήν παραχώρηση τών τριών κάστρων τής Μονεμβασιάς, Μαΐνας καί Μυστρδ, πού τάχε καταλάβει ή χτίσει μόνος του καΐ πού γ ι’ αύτό εΐ'ταν σέ θέση νά τά δια116 θέσει. Ό σύγχρονος "Ελληνας ιστορικός Παχυμέρης, πρόθυμος νά παινέψει τόν Αύτοκράτορα, προσθέτει, πώς δ ήγεμόνας θά γινόταν υποτελής τοΰ Μι­ χαήλ γιά τό ύπόλοιπο τής ήγεμονίας καί θά Ιπαιρνε άπό τόν έπικυρίαρχό 102. Βλ. R ia n t, Ρ . E x u v ia e S a c ra e C o n s ta n tin o p o lita n a e , τ .Ι , 144-8 G e n e ­ v a , 1876. Ό συγγραφέας, σ’ δλα τά ϊρ γα το ο , στρέφεται γύρω άπ4 τήν ’Ανατολή στά χρό­ νια τΛν ΣταυροφοριΛν, δπως τά : A le x e i I C o m n e n i a d R o b e rtu m I F la n d r ia e c o m ite n e p is to la s p u r ia (G e n e v a 1879), L e C h a n g e m e n t d e d ir e c tio n d e la q u a tr ie m e c ro is a d e d ’ a p r e s q u e lq u e s t r a v a u x r e c e n ts , R e v u e d e s q u e s tio n s h is to r iq u e s , X X I I I , 71-114 (1878), I n n o c e n t H i , P h ilip p e d e S o u a b e e t B o n i­ fa c e de M o n tf e r r a t, R e v u e d e s q u e s tio n s h is to r i q u e s , X V I I , 321—374, X V I I I , δ-75 (1875), I n v e n t a ir e c r itiq u e d e s le t tr e s h is to r iq u e s d e c ro is a d e s , A rh iv d e r O rie n t L a ti n , 1,1— 224 (1881). (Σ .τ .μ .). 103. S a n u d o [στ4ν H o p f , C h ro n iq u e s g re c o -ro m a in e s ] 115 - 172. X[poviχόν] τ[οΟ] Μ[ορέως] 1301 - 32. L [iv re ] d [e la] C [o n q u e ste ] 27 - 31. D u c a n g e , H is t o ir e d e 1’ E m p ir e d e C o n s ta n tin o p le , I . 432, D a n d o lo , στ4ν M u ra to ri, X II, 369. [R ia n t], E x u v ia i S a c ra e C o n s ta n tin o p o lita n a e [G e n e v a , 1876] II, 144—8.

TO ΜΕΣΟΥΡΑΝΗΜΑ ΤΗ Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1214— 1262)

165

Ν α ΰ π λ ι ο V

■του τόν τίτλο σε κα'ι τδ περιέ­ βαλε μέ τδ γάντι του (70) ένώ τά άπομένοντα δύο τρίτα τής βαρωνίας δό­ θηκαν στή συνώνυμή της Μαργαρίτα, τή νεώτερη κόρη τοΰ ήγεμόνα(71). Λίγο καιρδ μετά πέθανε κι’ δ Γουλιέλμος. "Οταν κατάλαβε πώς πλησία­ ζε τδ τέλος του άποσύρθηκε στδ άγαπημένο του κάστρο τής Καλαμάτας, τδ οικογενειακό τιμάριο τών Βιλλαρδουίνων, δπου είχε γεννηθεί. Στδ πλάι του 70. Μ’ α&τδ, σύμφωνα μέ τ4 φεουϊαλικά ση (Σ .τ .μ .). 71. Χ[ρονικάν] τ[ο0ΐ Μ[ορέωί] 7301— 752. — 54 . L [ib ro ] d[e los] f[e ch o s] 85 — 7 . I ,i b e r (lie g e s B a rb a ro ru m ] I I I , 5 0 5 . I^es R e g is tr e s Κλί]μης IV (R e g is tr e s [d e C e m e n t I V , Ικδ. ρίνα.

Ιθιμα

έπικυρώνονταν ή παραχώρη­

L [iv re ] d [e la] C [o n q u e ste ] 240 C o n s u e tu d in u m , στάν C a n c ia n i d e N ic o la s I I I , 26 . Α ϊτός κ ι ' δ J o r d a n ] lo i) τήν άποκαλοΰν Κατε­

Η ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Η Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Η -(1262— 1278)

197

κάλεσε τούς εύγενεΐς τής ήγεμονίας καΐ ρώτησε τή γνώμ,η τους γιά νά κά­ νει τή διαθήκη του. Τ ή γυναίκα του, τά δυό του κορίτσια και τούς υπηκόους τους, μικρούς καΐ μεγάλους τούς δ.φησε στή φροντίδα τοΰ Βασιλέα Κάρολου 146 I τής Νεάπολης καΐ διόρισε τδν ’Ιωάννη ντέ Σωντερόν, τόν Μεγάλο Κοντόσταυλο, τόν ’Αρχιεπίσκοπο τής Πάτρας Βενέδικτο κα'ι τόν Επίσκοπο τής Με­ θώνης έκτελεστές τής διαθήκης του. Ό πρώτος θά διαχειριζόταν τΙς ύποθέσεις τής ήγεμονίας μέχρι νά διορίσει δ Κάρολος βάϊλο. Παρακάλεσε, νά δια­ τηρηθούν δλες οί δωρεές του στά Λατινικά κι’ Ελληνικά μοναστήρια κα'ι σέ Ιδιώτες κα'ι εδωσε διαταγή νά θάψουν τό σώμα του στήν εκκλησία τοΰ "Αγιου ’Ιάκωβου στήν ’Ανδραβίδα— πού τήν είχε χτίσει δ ϊδιος κα'ι τήν είχε δωρήσει στούς Ναίτες— δίπλα στόν πατέρα καΐ τόν άδελφό του.Πέθανε τήν 1 Μαΐου 1278 (72). Ό τελευταίος τών Βιλλαρδουίνων πριγκήπων θάφτηκε δπως είχε δια­ τάξει κι’ δρίστηκαν, σύμφωνα μέ τήν έπιθυμία του, τέσσερις ιερείς νά δέον­ ται γιά τήν ψυχή τών τριών, ποδχαν άποτεθεΐ στήν έκκλησία τοΰ "Αγιου ’Ιάκωβου. Ή θέση τής έκκλησίας μπορεΐ, άκόμα, νά δριστεΐ, άλλά κανείς ά,ρχαιολόγος δέν ταράζει τήν πολύχρονη ήσυχία τών Γάλλων κυρίαρχων τοΰ Μοριδ (73). R e q u ie sc a n t in pace ! (74). Είταν μεγάλη άτυχία γιά τήν ήγεμονία πού δ Γουλιέλμος δέν άφησε γιό γ ιά νά τήν κληρονομήσει (75). Μ’ αότϊν τέλειωσε δ άντρικδς κλάδος τών Βιλλαρδουίνων, γιατί δ «Πρίγκηπας τοΰ Μορέως» πού μνημονεύεται άπό τδν Βυ72. Ό Π. Καλονάρος σημειώνει στήν Ικδοση τοδ Χρονικοί : «Είς τό περιθώριον τοί3 Εώδ[κος] Κ [οπεγχάγηζ. C o d e x H a v n ie n s is 57] ’‘“I 7810 σημειοΰται 8 ι ’ έρυθρδς μελάνης: « Έ ω ς έδω b βίος τοΰ π ρίγκ ιπ α Γυλιάμου· δταν 8έ άπέβανεν ήτον Ιτοος ςψ πέ». Νεώτερος δέ άναγνώστης Ιχει ίϋναγράψει δ ι’ άραβικδν χαρακτ»]ρων τοϋς άκολούθους άριθμούς: 6787 καΐ άφαιρων τά πρ 6 Χριστού ϊτη άπό κτίσεως κόσμου; ήτοι : 5508 σημειώνει ώς δπόλοιπον τό άπό γέννήσεως Χριστού έτος 1277 [λάθος· ή άφαίρεση είναι 1279], ΚαΙ τό Γαλλικόν κείμενον (§534) συμφωνεί: S i r e n d y s o u a m e a N o s tr e S e ig n o r D ie d J h e s u s C ris t le p r e m ie r jo u r d o u m o y s de m a y a m il I I C. L X X V I I a n s (1 Μαΐου 1277). 'Επομένως κατά τόν σημερινόν γρηγοριανόν δπολογισμόν των χρονολογιών, ά πριγκιφ Γουλιέλμος άπεβίωσε τήν 1 Μαίοι) τοΰ 1278 [δν βασιστούμε στό λάθος τής άφαίρεσης τότε ή χρονολογία θανάτου άνεβαίνει κατά Ινα χρόνο, ίηλαδή 1 Μαΐου 1280] (βλ. σχετικώ ς καΐ L o n g n o n Γαλλ. χρον. σ. 212 δποσημ. 3, Ά δα μ . σ. 592, S c h m i tt σελ. 506 καΐ B u c h o n , R e c h . H i s t . A’ σελίς 255, ύποσημ. 3) ώς καΐ Z a k y th in o s σελ. 56 κ ΐξ.» [Χρονικόν τού Μορέως σ. 316 δποσημ.]. 78. Χ[ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέως] 7757— 810. L [iv re J d[e la] C fo n q u e ste ] 254 — β. L [ib ro d [e I d s ] f]ec h o s] 92, B u c h o n L a G re c e C o n tin e n ta le , 509— 10. A rc h [iv io S fo r[ic o ] Ita ][ia n o ], σειρ. IV , 1, 436, ποδ καθορίζει ώς ημερομηνία [τοΰ θάνατου τό 1278. [Στή μετάφραση Λάμπρου συμπληρώνεται ώς πρός τό θέμα πώς 8έν έγινε Ιρευνα : άλλά κ α τ’ άνασκαφάς γενομένας τφ 1890 δέν κατωρθώθη ή εδρεσις τδ ν λειψάνων αδτής. ’Εν τοίς Βυζαντινοϊς χρονικοΓς τομ. Β ' J. 2127 οΐ άνασκάφαντες πε­ ριέγραφαν τά πορίσματα τοΰ Ιργου αδτών]. 74. ΓαΓαν Ιχοιεν Ιλαφράν. 75. Τήν άτυχία τήν περιγράφει μέ μελανά χρώματα 6 χρονικογράφος : Έ δ ε άμαρτία ποδ έγίνετον, τό πρέπει νά λυπούνται μικροί μεγάλοι τοΰ Μορέως, ίια τ ί οδδέν άφήκεν άπ’ αδτου υιόν άρσενικόν διά νά κληρονομήσω} τόν τόπον, δποο έκέρδισε μέ μόχθον δ πατήρ του. Ά μμ ή Ιποικεν θηλυκά κ ’ έχάθη ή δοδλεψή του· έπεί τό θηλυκόν παιδί ’ς κληρονομιάν άφέντου ποτέ στερχτό οδκ εδρίσκεται τοΰ νά κληρονομήση, άφοΟ έξ άρχής Ιγένετο κατάρα εις τές γυναίκες' κ ι’ οδ πρέπει τοΰ νά χαίρεται ποτέ του γάρ άφέντης δπου διά κληρονομιάν ϊποικε θυγατέρες'

19S

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

ζαντινό ιστορικό Παχυμέρη (76) ώς πατριάρχης ’Αντιόχειας καΐ πού κάπο­ τε εΐταν καΐ υποψήφιος γιά τέν Οικουμενικό θρόνο [τής Κωνσταντινούπολης] δέ μπορεΐ νά ειταν αδελφός τοΰ ήγεμόνα Γουλιέλμου. ’Ακόμα κι’ δ γαμπρός του Φίλιππος ντ’ Άνζού δέ ζοΰσε τόν καιρό πού πέθανε (77). Ό νεαρός πρίγκηπας είχε πάθει ύπερκόπωση άπό τέντωμα τόξου κα'ι δέν είχε άπό τό­ τε συνέλ&ει. Πέθανε 2να χρόνο πρίν άπό τόν πεθερό του καΐ στήν ώραία ’Εκ­ κλησία τοΰ Τράνι, δπου εξη χρόνια νωρίτερα είχε γίνει ή τελετή τοΰ γάμου του είχε βρει εναν τάφο (78). Έ τσ ι ή οικογένεια Βιλλαρδουΐνου περιοριζό­ ταν, τώρα, στίς δυό κόρες τοΰ Γουλιέλμου. ’Απ’ αυτές ή ’Ισαβέλλα σύμφωνα 147 μέ τή μαρτυρία τοΰ Καταλάνου χρονικογράφου M u n ta n e r (79) εΐταν μόνο δέκα τεσσάρων χρόνων’ καΐ μάλιστα χήρα, κ’ ή Μαργαρίτα δυό χρόνια νεώτερη. Ή Έλληνίδα μητέρα τους ’Ά ννα [’Αγγελίνα Κομνηνή] τής ’Ηπείρου ή 'Α γνή, δπως τήν άποκαλοΰσαν οΐ Φράγκοι (8 0 ), πού είχε πάρει τά κά­ στρα τής Καλαμάτας κα'ι τοΰ Χλουμούτσι ώς αντάλλαγμα τής προίκας της, λίγο μετά παντρεύτηκε τό Νικόλα I I Σαιντομέρ τόν άγέρωχο βαρώνο ποδχε φερθεί στόν πρώτο της άντρα μέ τέτοια ύπεροψία. Μετά, στά χέρια των γυναικών, ή ήγεμονία φυσικά ξέπεσε. Δέν ύπήρχε άντρας δυνατός γιά να συγκρατεΐ τούς άπείθαρχους βαρώνους' ο\ έπίτροποι πού διόριζαν οί Βασιλείς τής Νεάπολης εΐταν, κατά κανόνα ξένοι, πού δέ γνώριζαν τή χώρα κα'ι τά ένδιαφέροντά της, καΐ μετά τήν εποχή τοΰ Βιλλαρδουΐνου, μόνο τέσσερις ήγεμόνες τής ’Αχαίας Ιμειναν στή χώρα άπ’ δπου καΐ δ τίτλος τους. Κυριότερα άπό τότε δλλαξε ή φεουδαλική τάξη του Μόριά. Ά πό τις δώδεκα κύριες βαρωνίες μόνο δυό — τής Βοστίτζας καΐ τής Χαλανδρίτσας — μείναν στά χέρια των παλιών βαρωνικών οικογενειών. Δυό— των Καλαβρύτων κα'ι π ι­ θανόν τοΰ Γερακιού — πέρασαν στά χέρια των Ελλήνων μετά τή μοιραία [γιά τούς Φράγκους] άνασύσταση τής αύτοκρατορικής δύναμης στή χερσόνη­ σο' τής Πάτρας πέρασε άπό τούς Άλεμάνους στον [Λατίνο] Αρχιεπίσκοπο έπεί δλην τήν άφεντίαν καΐ δόξαν δπου έχει, οΤον γαμπρόν τοΟ δώσει δ θεός, θέλει τοΟ τήν έπάρει. (Χρονικόν τοΟ Μορέως, 7807—818). )Σ .τ.μ .). 76. I. 402, 437 [ώς έκ πριγκίπω ν τΦν κατά Πελοπόννησον . Ή διήγηση προ­ ήλθε, πιθανόν, άπό τό γεγονός πώς δπήρχε κάποιος G n ifr id u s c e ric u s c o n s a n g u in e u s p r in c ip is A c h a ia e , nob είταν έξομολογητής στήν 'Ωλένη καΐ nob δ πάπας Γρηγόριος IX τόν πρόσταζε νά παρουσιαστεί μπροστά του γιά νά άξιωθεΐ καλύτερη τόχη (L e s R e g is tr e s [de G re g o ire IX , Ικδ. A u v ra y ] I I , 851'j. 77. '0 Φ ίλιππος, ποΐ) τό Χ ρ ο ν ι κ ό τόν άναφέρει λανθασμένα ώς μισίρ Λ ω ις (στ. 6481) δταν παντρεύτηκε τήν ’Ισαβέλλα είταν δυό χρόνια μικρότερος τη ς. Ή ’Ι ­ σαβέλλα τότε είτον (28 Μαΐου 1271) 11 χρόνων. 78. S a n u d o στόν H o p h , C h ro n iq n e s g re c o - ro tn a n e s ] 119, A rc h [iv io ] S to r[ic o ] Ita l[ia n o σειρά I I I , X X V I, 1 1 , 2 1 1 [κ ι’ έδώ δ χρόνος θανάτου του ύπολογίζεται μέ βάση τή σημείωση πού δπάρχει στό περιθώριο το3 Κώδικα τής Κ οπεγχά-

ϊ»ιε]·

79. Κεφ. C C L X II. 80. Λέγαν γ ι ’ αδτήν, πώς «χωρίς νά στολισθή ήτο στολισμένη άπό τά κάλλη της τά εύμορφα, διότι ήτο εύμορφωτάτη καΐ χαριτωμένη, άπό τήν κεφαλήν καΐ δλον τό κορμί, ώς δευτέρα 'Ελένη τοΟ Μενελάου» ([Φευδο]Δωρόβεος, 482). Ά ρ α .ν ά έμπνεύσθηκε άπό δώ ό G o e th e καί νά παρουσίασε στό Δεύτερο Φάουστ, τήν 'Ελένη τοΰ Μενέ­ λαου γυναίκα Φράγκου πρίγκηπα καΐ Βασίλισσα τής Μεσαιωνικής Σπάρτης; Πολλούς άπασχόλησε τό θέμα, δπως τή D ia n e d e G u ld e n c ro n e στό ly ’ A c h a ie fe o d a le (δ­ που πρωτοανοφέρεται πώς δ G o e th e δέχτηκε τήν έπίδραση τοΟ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ ) , τόν S c h m i tt , στήν είσαγ. τοΰ Χρ. τοΰ Μορέως L V I I I —L X V I, τόν M o ra v c s ik , στό Z u r q u e lle n f r a g e , d e r H e le n a e p is o d e in G o e th e s F a u s t , I, B y z |n e iig r. J a h r b flc h e r . V I I , 41—56, 1931.

Η ΕΛΛΗ ΝΙΚΗ ΛΝΛΓΕΝΝΗ ΣΗ (1262-1278)

199

κι’ &ν, οπως φαίνεται, ξαναγύρισε στους λαϊκούς αύθέντες της, δ Γουλιέλμος Άλεμάν την είχε υποθηκεύσει στδν πριμάτο (81) άντί 16.000 ύπέρπυρων (£ 7168) κ’ είχε έγκαταλείψει τή χώρα (82) ’ ό βαρώνος της Γριτσένας δέ μντιμονεύτηκε ποτέ, ϊσως γιατί πέθανε χωρίς [ν’ άφήσει] άπόγονους’ οί οι­ κογένειες της Καρύταινας, "Ακοβας, τής Βελιγοστής, τοΰ Πασσαβά καΐ τοΰ Νυκλίου, είχαν πάψει νά ύπάρχουν γιατί δέν άφησαν άπόγο­ νους άντρες κι’ αύτές' οι μεγάλες βαρωνίες πέρασαν άπό γάμο δλες ή κα­ τά μέρος, στίς οικογένειες των Μπριέν, τών Σαιντομέρ, Ντέ λά Ρός καΐ Ντέ Βιλλιέρ. ’Απ’ τά δυό τιμά­ ρια τής οικογένειας των Βιλλαρδουίνων, τής ’Αρκαδίας είχε παραχωρηθεΐ άπό τον τελευταίο ήγεμόνα στον ΒιλαΙν Η’ A u n o y Πρωτοστράτορα τής Ρωμανίας, εναν άπό τούς Γάλλους εύγενεΐς, ποδχε καταφύγει άπ’ την Κωνσταντινούπολη, στό Μό­ ριά, μετά την πτώση τής Λατι­ νικής Αύηοκρατορίας (8 3 ), ενώ τής Καλαμάτας πού βρισκόταν Td Κάατρο τοΰ Γερακιοβ στά χέρια τής Πριγκήπισσας 'Αγνής [Ά ννας Ά γγελίνας Κομνηνής] δχι μόνο γυναίκας, άλλά καΐ Έλληνίδας, άνταλλάχτηκε, επειτ’ άπό λίγο, μέ τό Χλουμούτσι [C lerm ont] τόν όπόλοιπο κλήρο της ώς χήρας, μ’ άλλες χώρες λιγότερο σπουδαίες, πού βρίσκονταν δχι σέ στρατηγικές θέσεις (84). Τίποτα δέν είναι τόσο άξιοσημείωτο στήν Ιστορία τής Φραγκοκρατούμενης Ελλάδας δσο ή ταχύτητα πού διακρίνει τήν εξαφάνιση τής ράτσας των κατακτητών. Μόνο δυό γενιές είχαν 148 περάσει άπό τότε πού πρωτοπάτησαν τό πόδι τους στήν Πελοπόννησο κα'ι νά πού πολλές οικογένειες τους είχαν έξαφανιστεΐ. 01, σχεδόν, άτέλειωτοι πόλε­ μοι τοΰ ήγεμόνα Γουλιέλμου κ’ ή φυλετική αύτοκτονία ποδχαν έπιβάλει ατούς έαυτούς τους οί Φράγκοι, μέ τό νά μένουν χωρισμένοι, ώς ξεχοιριστή τάξη, άπό τούς "Ελληνες, εφερε τά φυσικά της Ιπακόλουθα, γιατί κι’ δταν Ικαναν μικτούς γάμους μέ τούς ντόπιους τά παιδιά τους πού εϊταν, σχεδόν, πάντοτε περισσότερο "Ελληνες παρά Φράγκοι, ύπηρετοΰσαν στά αύτοκρατο81. Τάν ’Αρχιεπίσκοπο. Ό τίτλος (p r im a s , άπό τό p r im u s t) δίνονταν σΙ έπισκόπους μέ μεγάλη έκκλησιαστική δικαιοδοσία. Συνηθισμένος στή Δοτική ’Εκκλησία, είναι άντίστοιχος τοΰ 'Ορθοδόξου Έ ξ α ρ χ ο f. Στή Λύση, σήμερα, χρησιμοποιείται άπό τήν Καθολική ’Εκκλησία γιά τούς ανώτερους Εκκλησιαστικούς άρχηγούς διαφόρων χω ρδν. Στήν ‘Α γγλική ’Εκκλησία χρησιμοποιείται άπό τόν ‘Αρχιεπίσκοπο τοΰ Κ«ντέρμπουρυ (Πριμάτος πάσης ’Α γγλίας). Προπολεμικά, άπό τήν πλευρά τής ‘Ορθόδοξης ’Εκκλησίας, τόν τίτλο τόν είχε μόνο ό Πατριάρχης τής Ρουμανίας καΐ Μητροπολίτης Βουκουρεστίου (Πριμάτος τής Ρουμανίας) (Σ .τ.μ .). 82. L [ib ro j d [e los] f[e c h o s], 8 8 . 83. X ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέως] 1325— 7 [‘Απαύτου ήτο δ μισίρ Βηλές, ντέ Ά νόε εΧχεν τό έπίκλην, | 8που ήτο πρωτοστράτορας τής Ρωμανίας έτάτε· | δ πρίγκιπας εδεργεσίαν τήν ’Αρκαδίαν τοΰ έδΛκεν]. 84. A rc h [iv io ] S to [ric o ] Ita l[ia n o ], σειρ. I V , iv 176— 7.

200

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΛΑΔΑ

ρΐκά πλοία καΐ πολεμοδσαν στίς αύτοκρατορικές μάχες. Μιά άπό τΙς λίγες έξαφέσεις αότής τ·^ς ταχτικές ε’ίταν, δταν, γιά λόγους πολιτικούς ενας Γάλ­ λος ήγεμόνας παντρεύονταν Έλληνίδα πριγκήπισσα, δπως στήν π ερίπ τω σ η τοΰ Γουλιέλμου τής Ά χ α ία ς καΐ τοΰ όμώνυμοό του [Δούκα] της ’Αθήνας. ’Αλλά στή Μεσαιωνική Ελλάδα, δπως στή σύγχρονη Εύρώπη, οΐ μικτοί γάμοι μεταξύ βασιλέων δέ μοιάζουν μέ τούς δμοιους μεταξύ ιδιωτών: σχεδόν σέ κάθε περίσταση ή καταγωγή τοΰ βασιλικού συζύγου ταυτίζεται μέ τ6 έθνος πού τά συμφέροντα του είναι κοινά μέ τά δικά του. Γι’ αύτό ο'ι Γασμούλοι πού τούς περιφρονοΰσαν οΕ άλαζόνες Φράγκοι ειταν καλόδεχτοι κι’ εδρισκαν σταδιοδρομία στήν ύπηρεσία τής Ελληνικής Αύτοκρατορίας. Δέν εχουμε σύγχρονες μαρτυρίες γιά τό τί εγιναν οί Φράγκοι, πού είχαν κτήσεις σ’ αότό τδ τμήμα τοΰ Μόριά πού άνακτήθηκε άπό τούς "Ελληνες με­ τά τό 1262. Ξέρουμε, ώστόσο, πώς §νας διάσημος Φράγκος, δ ’Ιωάννης ντέ Νιβελέ, δ βαρώνος τοΰ Γερακιού, έγκαταστάθηκε σ’ εναν τόπο κοντά στή Βοστίτζα πού τοδδωσε τ’ δνομα τής οικογένειας του (8 5 ), χωρίς άμφιβολία κι’ άλλοι θ’ άκολούθησαν τό παράδειγμά του καΐ είναι πιθανόν, πώς πολλοί άπ’ τούς κατώτερους θάφιαξαν νέες οικογένειες μέσα στίς Βενετσιάνικες άποικίες τής Μεθώνης καΐ τής Κορώνης. ’Αλλά αυτές οί δίδυμες Ιμπορικές πόλεις εί­ χαν κάτι τό ιδιαίτερο. Οί δροι ζωής, δύσκολα μπορούσαν νά προσελκύσουν τούς Γάλλους πολεμιστές, κα'ι καθώς ή Γαλλική ήγεμονία ξέπεφτε, πρέπει νάταν γ ι’ αύτούς δύσκολη ή άνεύρεση τόπου σέ μικρές κτήσεις γιά νά συνεχίσουν μιά ζωή ίδια μ’ έκείνη πού είχαν συνηθίσει στα νότια. Ή επιστροφή στή Γαλλία εΐ'ταν δύσκολη. Μετά άπό δυό γενεών παραμονή στήν ’Ανατολή εϊταν φυσικό νά τούς φαίνονταν άπρόσφορη ή ζωή στή Δύση. 'Όμοια συμβαί­ νει, σήμερα, καΐ στόν Αεβαντϊνο’ είναι ευτυχής στή Σμύρνη, άλλά δυστυχι­ σμένος στό Αονδϊνο καΐ στό Βερολίνο. Ή μόνη λύση, γιά τούς περισσότερους, ' ε?ταν νά μείνουν σέ Βυζαντινή κτήση, δπου τούς περίμενε συγχώνευση μέ τήν 149 Ε λληνική ράτσα καΐ σάν φυσικό έπακόλουθο άποδοχή τής ’Ορθόδοξης θρη­ σκείας άπ’ αύτούς ή τά παιδιά τους — ενα φαινόμενο πού παρατηρεΐται στήν περίπτωση τών Φράγκων τής ’Αρκαδίας έξήντα χρόνια αργότερα. "Οπου στήν Ε λλάδα τό ίταλικό στοιχείο παρέμεινε ισχυρό καΐ ένιαΐο, κα'ι δπου ή λατινική κυριαρχία διατηρήθηκε, δπως στά Ίόνια νησιά κα'ι στά νησιά τοΰ ΑΙγαίου γιά πολλούς αιώνες, στάθηκε δυνατόν στούς άπόγονους τών Βενετσιάνων νά διατηρήσουν τή θρησκεία καΐ τή γλώσσα τους. Ά λλά αύτό δέν παρατηρεΐται στήν Πελοπόννησο, στήν ηπειρωτική Ε λλάδα κα'ι στήν Εύβοια. Ά πό τό άλλο μέρος οί Φράγκοι τοΰ Μόριά δέν είταν φανατικοί καθολικοί' δ ήγεμόνας Γουλιέλμος ένίσχυσε Ελληνικά μοναστήρια’ δ άδελφός του σφετε­ ρίστηκε τά Ισοδα τών Καθολικών κι’ δσοι ύπηρετοΰσαν στό στρατιωτικό σώ­ μα μπορούσαν νά κάνουν τή σκέψη, πώς ή παράλειψη τοΰ F ilio q u e (86) 85. L [ibro] d[e losl f[echo s], 147. S c h m i t t , T h e C h r o n ic l e of M o r e a , σ. L I V . 86 . Λόγμα τί]; Καθολικί|ς ’Εκκλησίας. 2ύμφωνα |ΐ ’ αύτό χ 6 άγιον Πνεΰμα π η ­ γά ζει κ ’ άπό τάν ΓΕόν (F ilio q u e ). ’Αντίθετα, ή ’Ανατολική ’Εκκλησία παραδέχεται πώς π ηγάζει μάνο Από τόν Πατέρα, μέ τή δικαιολογία πώς παραδοχή τής Καθολικής θέσης σημαίνει καΐ δημιοοργία δυά θεοτήτων, μ’ δλο πού οί Καθολικοί δέν τό βλέποϋν. 'Ισ τ ο ­ ρικά, λένε, τό θέμα άνακινήθηκε άπό τόν Α&γουστΕνο (δ Φώτιος δέν παραδέχεται ώς γνήσια τά σχετικά χωρία τοΰ έργου του). Μετά ή άρχή γίνεται δεκτή στήν 'Ισπανία, άπό άντίδραση στήν άρχή τοϋ "Αρειου (δ|ΐοοι!)σιος) στή σύνοδο τοΰ 589 (στό Τολέδο). ‘Αρχικά ή Καθολική ’Εκκλησία άρνειται τήν προσθήκη τοΰ F ilio q u e στό σύμβολο τής

Η Ε ΛΛ Η Ν ΙΚ Η Α Ν Α ΓΕ Ν Ν Η ΣΗ (1262— 1278)

201

[καΙ έκ τοϋ ΓΣοΰ] άπό τούς δρους του δόγματος είταν [από μέρος τους] μιά μικρή πληρωμή γιά νά διατηρούνται άρμονικές οΐ σχέσεις τους μέ τούς Έ λ ­ ληνες τών Βυζαντινών κτήσεων, οπου, μέ τον καιρό, συγχωνεύτηκαν μ’ αυτό τό έξαιρετικό ?θνος πού άφομοιωσε τή μια φυλή μετά τήν δλλη πάνω στό έδαφος τής Ελλάδος. Σ ’ ολη τή Φραγκοκρατούμενη Ε λλάδα φάνηκε πώς τερματίστη­ κε μιά περίοδος μέ τό θάνατο τοϋ κυριότερου Φράγκου κυρίαρχου αυτής τής έποχής. Πέρα άπό τόν Κορινθιακό κόλπο ό Θωμάς I I των Σαλώνων, πού είχε παντρευτεί μιά άπ’ τΙς άνηφιές τοϋ Βιλλαρδουΐνου κι’ ειχε πολεμήσει μαζί του στήν ι­ στορική μάχη τής Πελαγονίας, είχε πεθάνει πρίν λίγο, κι’ ό γιός του Γουλιέλμος κρατούσε τό πε­ ρίφημο κάστρο στή θέση του (87). Τόν συμπολεμιστή του Οόμπερτΐνο, Μαρκήσιο της Βοδονίτζας, έναν άλλον άπό τούς άγωνιστές τής Πελαγονίας τόν είχε διαδε­ χτεί ή άδελφή του ’Ισαβέλλα (88). Στή Θεσσαλία, στά άποΤό Κάστρο των Σαλώνων μεινάρια τών βαρωνιών, πού δ Βονιφάτιος τΙς είχε μοιράσει μεταξύ τών Γερμανών καΐ Λομβαρδών άκολούθων του (89) καΐ πού άπ’ αότές σώζονταν, μόνο τής Λάρισας, κι’ αύτή πι-

πίστης (πού τήν ζητάει, δ Καρλομάγνος άπό τόν πάπα Λέοντα I I I ) , άλλά τελικά τήν υιοθετεί γιά πολιτικούς λ ό γ ο υ ς..’Εδώ, §νας λόγος τοϋ σχίσματος καΐ ειδικότερα ή &ρνηση τής Καθολικής ’Εκκλησίας νά βοηθήσει τή Βυζαντινή Αδτοκρατορία, έπειδή δ τρό­ πος τής έπιβολής, ποί) σήμάινε καΐ δποταγή τής 'Ανατολικής ’Εκκλησίας, δέ γίνηκε δεκτός άπό τήν Κωνσταντινούπολη. 'Η Δύση πρστίμησε νά ρ ιχτεί στά χέρια των Τούρ­ κων ολόκληρος δ κόσμος χάρη βνός τεχνικοδ δρου σέ στιγμή ποί) ή διδασκαλία γιά τήν Τριάδα ξεπερνάει τήν άνβρώπινη λογική (είναι μυστήριο) δ ,τι κάνει τή σχέση των τρ ι­ ών προσώπων της νά μήν άποδεικνύεται μέ λογικά έπιχειρήματα. Ά λ λ ά άνθρωποι πο!) συζητοΟσαν γιά τό πόσοι άγγελοι μπορούσαν νά καθήσουν στήν άκρη τής βελόνας ή γιά τό &ν μετά τήν άνάληψή του διατήρησε δ Ίησ οϋς τά σημάδια τής λόγχης καΐ των καρ­ φιών, δέ μπορούσαν νά δούν τό πράγμα ρεαλιστικά. Σκοπός τους είταν τό μέ κάθε τρό­ πο κουρέλιασμα τής ’Ανατολικής Αδτοκρατορίας. Τό πέτυχαν έφήμερα, οΐ ϊδιοι, τό π έ - . τυχαν κι" δριστικά μέ τήν ένθάρρυνση των Τούρκων. Σπάνια μιά λέξη έπαιξε τέτοιο ρόλο στίς σχέσεις τών άνθρώπων καΐ τών έθνων (Σ .τ .μ .). 87. Γνωρίζαμε τήν ύπαρξή του άπό τήν είδηση, ποί) σώθηκε στ’ αρχεία τών Άνζοί) τής Νεάπολης, του γάμου τής κόρης του 'Α γνής μέ τόν Ντρέ ντέ Μπωμόν, πρωτοστράτορα τού Κάρολου ν τ’ Ά νζού, ποδγινε στά 1275 (H o p f, στήν A llg e m e in e E n c y c lo p a d ie τών E r s c h —G ru b e r, L X X X V , 292).Ό πατέρας τής νύφης, σ’ αδτό τά έγγραφο, δνομάζεται G u g le lm o , d o m in o d i S a lo n a . Πρβλ. Σάθα, χρονικόν Γαλαξειδίου, 237. 88 . R ic c io , N u o v i S t u d i i A n g io v in i, 11. 89. Μιά βαρωνέασα, ή Βεατρίκη τής Αάρισας, μνημονεύεται στά τέλη τού 1280

202

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΛΑΔΑ

θανόν τιμητικά, είχε καθιερωθεί, άπδ τούς ισχυρούς Δεσπότες τής Ηπείρου §να Ελληνικό φεουδαλικδ σύστημα φανερά επηρεασμένο από τό σύστημα 150 τών Φράγκων. Σ ’ αύτά τα χρόνια οί σπουδαιότεροι άπ’ αυτούς τούς "Ελληνες φεουδαλικούς αύθέντες ειταν τά μέλη τής μεγάλης οικογένειας τών Μελισσηνών, πού τούς βρίσκουμε νίι συγγενεύουν, από γάμο μέ την ’Ηπειρώτικη δυναστεία στά χρόνια τής Φραγκοκρατίας. Οί ΜελισσηνοΙ πήραν άπ’ τον Μιχαήλ V III, μοναστηριακά χτήματα στά περίχωρα του 'Αλμυρού, ανακτημένα άπό τούς «Ρωμαιοβόρους Λατίνους» (90). Εϊταν οικογένεια εξαιρετικά ευσεβής' Ιχτισαν τό μοναστήρι τής Παναγίας στό γραφικό χωριό τής Μακρυνίτσας πού μοιά­ ζει φυτρωμένο σε μιά πλαγιά τοΰ Πηλίου, «τοΰ δρους τοΰ Δρόγγου» (9 1 ), δ πως όνομάζονταν στην Ιλληνική τής περιόδου, καΐ προίκισαν τό μοναστήρι τοϋ “Αγιου ’Ιωάννη τοΰ Βαπτιστή στη Νέα Πέτρα, κοντά στή Δημητριάδα — καΐ τά δυό πήραν χρυσόβουλλα άπό τόν Αύτοκράτορα Μιχαήλ V II I, Ινώ ^δυδ άπ’ τούς Μελισσηνούς άπαρνήθηκαν τά εγκό­ σμια, άφησαν άνάμεσα σ’ αύτά τά λαμπρά τους οικό­ σημα, τό δικέφαλο άητό (9 2 ), τΙς μέλισσες κα'ι τΙς καμπάνες καΐ κλείστηκαν στά μοναστικά τους κελλιά. "Ενας ίίλλος ντόπιος άρχοντας, δ Μιχαήλ Γαβριηλόπουλος, αύτοτιτλοφορήθηκε, στά 1295 «αόθέντης τής Θεσσαλίας», καΐ Ικανέ τό Φανάρι, κοντά στά Τρίκαλα, εδρα του, δίνοντας ύπόσχεση στούς πολίτες, πώς δέν θά έπέτρεπε ποτέ είσοδο Αλβανών άτιοίκων ή φράγκικης φρουράς [στή χώρα] (9 3 ). “Έτσι ή Θεσσαλία προπαρασκευάζονταν, άπό τήν ίδια την Ε λ ­ ληνική έξουσία, γιά τήν εισαγωγή τοΰ τ ι μ α ρ ιω τ ι κ ο Ο ή Τουρκικού φεουδαλικοΰ συστήματος [τών τσιφλικιών] μετά άπό Ιναν αιώνα καΐ υΑ ζι — ΟΖκόσημο τίδν Μ ε λ ι σ σ ώ ν ω ν μ π ο ρ ο ύ μ ε νά τό δούμε ακόμα στά μεγάλα άγροκτήματα πού χαρακτηρίζουν τήν τελευταία προσαρτηθεΐσα [χώρα] τού νεότερου Ελληνικού Βασιλείου. ’Εκεί, στά χρόνια τής μεσαιωνι­ κής Ελληνικής έξουσίας, έπεκράτησε τό σύστημα τής καλλιέργειας [τών άγρών] με δουλοπάροικους, δπως στήν Κέρκυρα καΐ τό Μόριά, κι’ ενα χρυσόβουλλο τοΰ Αύτοκράτορα Μιχαήλ άπαριθμεΐ τούς περίοικους τοΰ μοναστη­ ριού τής Μακρυνίτσας μέ τόν ίδιο τρόπο δπως καΐ τούς μυλωνάδες, πού κι’ αύτούς τούς ύπολογίζει στήν ίδιοχτησία του (94). Ή Θεσσαλία, δπως ή Θή­ βα, ειταν, σ’ αύτά τά χρόνια, δνομαστή γιά τή μεταξουργία της και πολλές ([R iccio ], 5) άλλα είχε, πιθανόν, χάσει τΙς κτήσεις της, μ* δλο πού Ιφερνε τόν τίτλο τών προγόνων της, γιά νάναι δποτελής γιά τήν φανταστική της βαρωνία στήν ήγεμονΐδα ’Ισαβέλλα. 90. M ik lo s ic h — M iille r, A c ta e t d ip lo m a ta , IV , 46. (Σ .τ.μ .). 91. -Επίσης IV . 331—6, 345— 9, V . 260. 92. B n c h o n , A tla s , πιν. X L I , 20 . 93. M ik lo s is h —M u lle r, A c ta e t d ip lo m a ta , V , 260— 1. Πρβλ. Σ. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνήμων. τομ. ς ', ?.42. (Σ .τ .μ .). 94. Βλ. γ ι ’ αύτδ M ik lo s is h — M iille r, A c ta e t d ip lo m a ta , IV , 331 κέξ. Πρβλ. Σ. Λάμπρου, Αελτιον τής 'Ιστορικής καΐ ’Εθνολογικής 'Ε ταιρείας, τ. Α’ σ. 113 κίξ. Νέος 'Ελληνομνήμων, τομ. ς ’ 174 κέξ.

Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΑΝΑΓΕΝ ΝΗ ΣΗ (1262— 1278)

203

χιλιάδες λίτρες μ,εταξιοϋ έξάγονταν στήν Ά πουλία άπδ το Δούκα τής Νέας Πάτρας [Τπάτης]. Για τήν έσωτερική κατάσταση τοΰ Δουκάτου τής ’Αθήνας, σ’ αυτή τήν περίοδο, λίγα μποροΰμ,ε νά, σταχυολογήσουμ,ε. Ά πο το γεγονός, δμως, πώς ό Δούκας ’Ιωάννης κατάφερε νά δανειστεί χρήματα γιά νά πληρώσει τούς στρατιώτες τοΰ Κάρολου ντ’ Άνζού στο Μόριά, φτάνου[Αε στδ συμπέρασμα πώς τά οικονομικά του ειταν άνθηρά, κι’ ενα Βενετσιάνικο Ιγγραφο τοΰ 1278 μνημονεύει όπήκοους τής Δημοκρατίας πού είταν έγκαταστημένοι ώς 151 5μποροι στ'ις S a tin e s, δπως είχε αρχίσει ν’ άποκαλεΐται στη δημοτική [γλώσσα] ή Ά&ήνα [άπό τούς Φράγκους] μέ τήν ένωση τής πρόθεσης μέ τήν αιτιατική (είς τάς ’Αθήνας) (95). Ά π ί μια ε’ίδηση, δυό χρόνια νωρίτερα, μαθαίνουμε, πώς αύτόν τον χρόνο τ6 ώραΐο μοναστήρι τοΰ Δαφνιού ε’ίταν ή μόνη σωζόμενη κτήση των Κιστερκίων [Cis­ te rc ia n s] [μοναχών] σ’ Ελληνικό Iδαφος. 'Η έκκλησιαστική διάταξη τής ’Α­ θήνας δμως, διευκόλυνε τήν έξασφάλιΝ όμ ^σ μ α Μ .χα ή Χ νίΙίΠ α Χ α ιο Χ ό γο ο μελών τής δουκικής οικογέf ‘ > νειας που προσχωρούσαν στήν Εκκλη­ σία. Άκοϋμε πώς Su6 Ντέ λά Ρός εϊταν ιερείς στήν ’Αθήνα, αύτή τήν περίοδο' δ Ινας άπ’ αύτούς, δ Νικόλας, άφησε τ ’ δνομά του ώς «ιδρυτής κά­ ποιου μεσαιωνικοΰ κτίσματος σέ μιά άπ’ τΙς κολώνες τής Στοάς τοΰ ’Αδριανοΰ' δ άλλος, δ Γουλιέλμος, είχε γίνει «Ιπιμελητής τής ’Αθηναϊκής ’Εκκλη­ σίας», άλλα παρά τΙς προσευχές τοΰ Ιερατείου, δ Κλήμης IV δέν εστερξε νά διορίσει ώς ’Αρχιεπίσκοπο τής ’Αθήνας 2ναν πού είχε «πραγματική άγνοια τών γραμμάτων» (9 6 ). Ά π δ δώ συμπεραίνουμε, πώς δ δυνατδς ίερέας δέν εϊταν άνθρωπος μορφωμένος. Μεγάλες μεταβολές είχαν γίνει στά Επτάνησα κατά τή διάρκεια τής περιόδου πού μάς άπασχολεϊ σ’ αύτδ τδ κεφάλαιο. ’Ενώ ή Αευκάδα έξακολουθοΰσε νά είναι ένωμένη μέ τδ Δεσποτάτο τής ’Ηπείρου, πού κυρίαρχός του εϊταν, τώρα, δ άνίσχυρος Νικηφόρος I, ή Κέρκυρα είχε γίνει κτήση τών Ά νζού καί τδ Τσιρίγο [Κύθηρα] είχε περάσει στά χέρια τής μεγάλης Μονεμβασιώτικης οίκογένειας τών Δαιμονοϊωάννων, πού τδ κράτησε σαράντα χρόνια. Στά τρία κεντρικά νησιά τής Κεφαλλωνιάς, τής Ζακύνθου κα'ι τής ’Ιθάκης, κυριαρχούσε, τώρα, «δ ύφηλότατος καΐ κυριώτατος κόντης Ρικάρντο Όρσίνι [δ τοΰ παλατίου] (97) πού βπως δ πο οέρας του Ματτέο είταν ύποτελής τοΰ πρίγκηπα τής Ά χα ΐα ς, καΐ πού μ’ αύτδ τδν τρόπο συνδέονταν μέ τούς ίδιους φεουδαλικούς δεσμούς μέ τδν Βασιλέα Κάρολο τής Νεάπολης. Στδ έπόμενο κεφάλαιο θά έχουμε τήν εύκαιρία νά άναφερθοΟμε σ’ αύτδν τδν περιώνυμο· άνθρωπο, πού προορίστηκε νά παίξει σπουδαίο ρόλο στήν ιστορία τής Κέρκυ­ ρας καΐ τή ς Ά χα ία ς. Κατά τή διάρκεια τής περιόδου αυτής τδν βρίσκουμε νά έπικυρώνει, στά 1264, τΙς κτήσεις τής Καθολικής έπισκοπής τής Κεφαλ95. A r c h i v i o S t o r i c o I t a l i a n o , σειρά Π Ι. τ. XXII, 16, 19, I V , 1.9, ( T a f e l — T h o m a s ] F o n t[e sJ R e r[u m ] A i i s t r i a c a r n m ] , X IV , 178,186. 96. L e s R e g i s t r e s d ’ U r b a i n I V , I I I 426. [Νεροΰτσος] Δελτίον [Ισ το ρ ικ ή ς καΐ Ε θνο λο γικ ές Ε τα ιρ εία ς] II, 28, L e s R e g i s t r e s de C l e m e n t I V , 1,214, 24δ. M arte n e e t D u r a n d , T h e s a u r u s , I V , 1453.' 97. M i k l o s i s h —M iiller, A c t a e t d i p l o m a t a , V , 44. (Σ .τ.μ .).

204

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

X m M q π ο ύ , δπως είδαμε, είχαν ένο)μ,ένη μέ τήν έπισκοπή τής Ζακύν&ου, μέ

έγγραφο μεγάλης άξίας γιά τή σύγχρονη γεωγραφία τής έπισκοπής. Τά πο152 λυάριθ[Αα ιταλικά ονόματα ττού περιέχει φανερώνουν δπαρξη μεγάλης ’Ιταλικής παροικίας, πού τήν άποτελοΰσαν οΐ άπόγονοι τοΰ Μαργκαριτόνε. Ειδικά, μνημο-, νεύεται ή ’Ιθάκη ώς μέρος των κτήσεών του [τοΰ Όρσίνι] καΐ άποκαλεΐται ή άρχαία πατρίδα τοΰ ’Οδυσσέα μέ τό κλασσικό της δνομα, πού, έπίσης, συ­ ναντιέται σ’ Ινα βενετσιάνικο Ιγγραφο μερικά χρόνια άργότερα, ώς τόπος πειρατών. Τ ά δλογα κα'ι τά μουλάρια σπάνιζαν σ’ αύτά τά νησιά, δπως καΐ στα χρόνια τοΰ "Ομηρου, γ ι’ αύτδ βλέπουμε τδ Ρικάρντο νά ζητάει άδεια άπδ τδν Βασιλέα Κάρολο γιά νά φέρει, τέτοια κτήνη άπδ τΙς πεδιάδες τής Ά πουλίας στίς βραχώδεις κτήσεις (98). Οί τρεις Βενετσιάνικες άποικίες, ποδχαν άπομείνει στην κύρια Ε λ λ ά ­ δα ·— ή πόλη τοΰ Νεγκροπόντε [Χαλκίδας] κ’ οι δυδ ΜεσσηνιακοΙ σταθμοί Κορώνης καΐ Μεθώνης ·— είχαν, φυσικά, επηρεαστεί άπδ τήν άνώμαλη κα­ τάσταση τής ’Ανατολής κατά τή διάρκεια των εχθροπραξιών μεταξύ των Φράγκων κα'ι τοΰ Αότοκράτορα Μιχαήλ V TII. Μετά τήν άπώλεια τής Κων­ σταντινούπολης, τδ Νεγκροπόντε [Χαλκίδα] §γινε ή πιδ σπουδαία γιά τή Δημοκρατία' δ μισθδς τοΰ βάϊλου αύξήθηκε καΐ ξοδεύτηκαν άφθονα λεπτά χάρη τής πόλης, τόσα, ώστε δ Βενετσιάνος Σανοϋδος καυτηριάζει τή μεγά­ λη σπατάλη πού Ιγινε άπδ τούς συμπατριώτες του στή γειτονική ’Ανατολή καΐ «ειδικά γιά τή διατήρηση τοΰ Νεγκροπόντε [Χαλκίδας] » (9 9 ). Ά π δ μιά έπιγραφή τοΰ 127S μαθαίνουμε πώς, δ τότε βά'ιλος εχτισε Ινα παρεκκλήσι τοΰ "Αγιου Μάρκου. Αύτδ μπορεΐ νά σημαίνει ή απόδειξη τής πίστης του ή, τδ πιδ πιθανό, αύξηση τών μελών τής Βενετσιάνικης αποικίας (100). Ή κα­ τάληψη δλου τοΰ νησιοΰ έκτδς τών τειχών τής πρωτεύουσας πρέπει νά εβλαφε τδ έμπόριο τοΰ σταριοΰ, τοΰ λαδιοΰ, τοΰ κρασιοΰ, τοΰ κεριοΰ, τοΰ μελιού, τών άκατέργαστων καΐ κατεργασμένων μεταξωτών, πού μνημονεύονται, ώς προϊόντα τής Εύβοιας τδν δέκατο τρίτο αιώνα (101). Τδ ϊδιο γινόταν μέ τήν περίπτωση τής άγοραπωλησίας κρασιοΰ καΐ λαδιοΰ στούς δυδ Μεσσηνιακούς σταθμούς πού, δπως είναι φυσικό, ή Βενετία τούς εδινε μεγάλη σημασία. Σπάνια πολεμιστής, σπάνια Ιμπορικδ πλοίο, πού πήγαινε στδ ΑΙγαΐο, στή Μαύρη θάλασσα ή στήν ’Αζοφική, ξέφευγε άπδ τήν προσοχή τών Βενετσιάνων φρουρών τής Κορώνης καΐ Μεθώνης, πού χαρακτηριστικά δνομάζονταν «κυριότερα μάτια τής Δημοκρατίας», γιατί ύπήρχαν κι’ άλλες άφορμές νά 153 πλουτίζουν οί ’Ιουδαίοι κι’ βχι λιγότερο οί Χριστιανοί Ιμποροι, έκτδς άπδ τά κέρδη πού άφηναν οί προσκυνητές, πού άποβιβάζονταν στίς δυδ πόλεις καθώς πήγαιναν γιά προσκύνημα στούς "Αγιους Τόπους. "Οταν έπίσης οί Φράγκοι πολιορκούσαν κάποιο κάστρο, έδώ διόρθωναν τά πολιορκητικά τους μηχανήματα. Ή Κορώνη είταν ή σπουδαιότερη άπ’ τΙς δυό. Ή κόκκινη βαφή της είταν ξακουστή. "Οταν, σ’ αύτά τά χρόνια, δ άριθμδς τών φρουράρ­ χων αύτών τών σταθμών, αύξήθηκε άπδ δυδ σέ τρεις, δυδ άπ’ τούς τρεις εί98. M ik lo s is h — M u lle r [A c ta e t d ip lo m a ta ], V , 16—67. T a f e l—T h o m a s ] E o n t[e s ] R er[u m ] A u s tr [ia c a r u m ] I I , X I V , 215. S a n u d o [στάν H o p h , C h ro n iq u e s g re c o — ro m a n e s ] 116, A rc h [iv io ] S to r[ic o ] Ita l[ia n o ], I V , 1, 13. 99. [S a n u d o , στύν H o p f, C h ro n iq u e s g re c o —ro m a n e s] 174. 100. S p o n , V o y a g e , I I , 247. 101. [T a fe l— T h o m a s ] F o n t[e s ] R e rju m ] A u s tr [ia c a r u m ], X III, 93,95,176, t7 7 , 179, 181, 183, X IV , 15.

Η Ε ΛΛ Η Ν ΙΚ Η ΑΝΑΓΕΝ ΝΗ ΣΗ (1262-1278)

205

χαν ώς ίδρα, τήν Κορώνη, Ινώ σε κρίσιμες περιστά σεις στέλνονταν %αΙ βάϊλος ώς πρόξενος. Στα άλλα μέρη τοΰ Μόριά, γινόταν έμπόριο σ τα φυλι& ν, σύκων, λαδιοϋ, μελιού, κεριοΰ και κόκκινης βαφής, τόσο ώστε νά προσελκύει τούς έμπορους τής Φλωρεντίας καΐ τής Πίζας. Ε πίσ ης παράγονταν μετάξι κα'ι ζάχαρη' ή τελευταία είταν λίγη σέ ποσότητα κα'ι δχι καλή ώς ποιότητα. Ά λλα τά φη­ μισμένα άμπέλια τής Μονεμβασιας άπ’ δπου ο! πρόγονοί μας έπαιρναν το M alm sey (102) τους, είχαν περάσει στα χέρια των Ελλήνων. Κατά τή διάρκεια τοΰ τελευταίου, άλλά και των ένδιάμεσων πολέμων ή ήγεμονία 6πό-

Ο ρ

ω

V η

φερε άπό Ιλλειψη σταριοΟ, καΐ ύποχρεώνονταν νά το φέρνει, δπως και τά. ίλ ρ γα , άπδ τήν Άπουλία. Στά 1268 δ ήγεμόνας ζήτησε από τό νέο του έπικυρίαρχο δδεια νά δανειστεί 2.000 ούγκιές χρυσού (£ 4800) γιά νά διορ­ θώσει τίς ζημιές πού προκάλεσε δ πόλεμος στή χώρα του» καΐ τήν ’ίδια έποχή οΕ πόροι του είταν τόσο λίγοι, ώστε άναγκάστηκε γιά νά πληρώσει τά χρέη του, νά βάλει ένέχυρο τά κειμήλια, γιά νά πετύχει δάνειο 127.. ούγκιων (£ 300) χρυσού άπδ τό ένεχυροδανειστήριο τής Βαρλέττας (103). Ά λλά τό χρόνο τοΰ θανάτου του μπόρεσε νά καταθέσει έτήσιο εισόδημα £ 1054, πού τ’ άφησε σ’ εναν άπδ τούς εκτελεστές τής διαθήκης του, άπδ τά τελωνειακά τέλη τής Γλαρέντζας, τοΰ κυριώτερου πόρτου τής Ά χαΐα ς, δπου υπήρχε κ’ ή τράπεζα, πού συνήθιζε νά δανείζει χρήματα στούς βάϊλους των Άνζού. 102. Τό μονεμβασι,ώτικο κρασί· ατοί)ς 'Ιταλούς γνωστό ώζ M a lv a s ia . (2 .τ . μ.) 103. 'Οχυρή πόλη τΫ/ς Ν. ‘Ιταλίας, στήν πβριοχή της Ά ποϋλίας κοντά στό ΜπάΡ'·: μέ λιμάνι στήν Ά δρια τική.

206

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛΑΔΑ

F t’ αύχ6 δυό χρόνια, άργότερα άπ’ τά Ισοδα τής ήγεμονίας βρίστηκε ετήσιος μισθός £ 1200 σ’ Ιναν άπ’ αύτούς. ’Άντρας πονηρός %ι’ ευνοούμενος τής Κούρτης, δπως ό Λεονάρδος ντε Βέρολι,, δ καγκελλάριος [Λογοθέτης] τής Ά χαΐα ς, κατόρθωσε νά κάνει μεγάλη περιουσία καΐ ν’ αφήσει πίσω του σπί­ τια καΐ χτήματα σκορπισμένα σ’ δλη τήν ηγεμονία, από τήν Κόρινθο α>ς τήν Καλαμάτα. ’Λξίζει νά σημειωθεί, άκόμα, πώς ειχε σχηματίσει καί μικρή βιβλιοθήκη (104). ’Από τον κατάλογο των βιβλίων του συμπεραίνουμε πώς 154 καταγίνονταν είδικά μέ μυθιστορήματα καΐ ιατρικά βιβλία, επειδή δ κατά­ λογος περιέχει δεκατέσσερα ρομάντσα κα'ι δυό ιατρικά Ιργα. ’Αλλά ή περιέργειά μας μεγαλώνει, &ταν άκοΰμε, πώς κάτεχε,«Ελληνικό βιβλίο κι ενα χρο­ νικό» καΐ πώς είχε κώδικα, πού τόν ενδιέφερε, συνταγμένον γιά χάρη του, άπό δυό άντιγραφεϊς στή βασιλική βιβλιοθήκη τής Νεάπολης, διορθωμένο μέ κάθε επιμέλεια άπό εναν Γάλλο καΐ δυό ’Ιταλούς. Φανερό, πώς οι Γάλλοι άξιωματοΰχοι, κάποτε, περνούσαν τ'ις ώρες τους, τ’ ατέλειωτα χειμωνιάτικα βρά­ δια στά κάστρα τη Ά χ α ΐα ς, διαβάζοντας ιστορικά κα'ι λογοτεχνικά βιβλία καΐ πώς μερικοί άπ’ αύτούς γνώριζαν τή γλώσσα των ύπηκόων τους. "Ενας ’Αρχιεπίσκοπος, μάλιστα, μετάφρασε Αριστοτέλη. 'Γπήρχε, δμως, μιά άλλη άσχολία, περισσότερο αποδοτική άπό τό νόμο καΐ τή γεωργία, πού εύδοκιμοΰσε τότε στά περισσότερα μέρη τής ’Ανατολής: ή πειρατεία — πού σέ κάθε έποχή εϊταν ή μάστιγα τών Ελληνικών θαλασ­ σών καΐ πού Ιξαιρετικά άνθοΰσε αυτή τήν έποχή (105). 'Έ να έγγραφο τοΟ 1278 (περιλαμβάνει Ικθεση τριών Βενετσιάνων δικαστών xC αποβλέπει α’ ε-ναν άπολογισμό των ζημιών ποδχαν ύποστεΐ οι ύπήκοοι τής Δημοκρατίας σ’ Ελληνικά δδατα, τά τελευταία χρόνια), ρίχνει άρκετό φώς στά σχετικά μέ τή δημόσια ασφάλεια στή χώρα τής Ρωμανίας. Γίνεται λόγος γιά κουρ­ σάρους διάφορων έθνικοτήτων — Γενοβέζους (οΐ λεηλασίες τους εϊταν τόσο πολλές ώστε νά χρειαστεί είδική γ ι’ αυτές άναφορά στόν κατάλογο) , Βενετσιάνους, Λομβαρδούς, Πισάτες, Σικελούς, Προβηγκιανούς, Καταλάνους, 'Ι ­ σπανούς, "Ελληνες, Σλάβους καΐ μιγάδες. ’Αλλά ή Γένοβα είχε τήν ύπεροχή στήν προμήθεια τών περισσότερων καπετάνιων κ’ ή Βενετία στην παρο­ χή τών περισσότερων ναυτών. ’Ίσως, διασημότερος, κπ’ αύτούς τούς πειρατές, εϊταν δ ’Ιωάννης ντέ λό Κάβο (ή C ap it), Λατίνος καΐ συνέχεια αύθέντης τής ’Ανάφης πού κύριο δρμητήριό του στάθηκε ή Ά ναία,’ στίς άκτές τής Mtκράς Ά σίας άπέναντι στή Σάμο. Ά πό προτίμηση, λυμαίνονταν τήν γύρω άπό τήν Εύβοια θάλασσα και διαδέχτηκε τόν Λικάριο ώς Μεγαδουκας. ’Ανά­ μεσα στά πολλά θύματά του, άπ’ τις λεηλασίες του, είταν κι’ δ πατέρας τοΰ Ιστορι%οΰ Σανούδου (106) πού Ιχασε μεγάλης αξίας εμπορεύματα πάνω σέ δυό Βενετσιάνικα πλοία, οταν αύτά έπεσαν στά νύχια αύτοΰ τοΰ κουρσάρου καΐ πού γ ι’ αύτά άποζημιώθηκε άργότερα, μέ 10.752 £ , δηλαδή μέ τό ενα 104. X[povty.0v] τ[οΟ] Μ[ορέωζ] 7533—35, I,[iv re] d[e la] C [o n q u e s te ] 378, 383, H e y d , G e s c h i c h t e d e s L e v a n t e h a n d e l s , I. 300. L e s R e g i s t r e s d e N i c h o ­ la s I I I [έκδ. G a y ] 2 i , A rc h]ivio ] S to r [ic o ] I t a lfia n o ] σειρ. I l l , XXII, 238, I V , iv , 16, 178, 182. M i n ie r i R ic c io , A l c u n i f a t t i , 35, 49, 82, H o p f [στήν A llg em e i n e E n c y c l o p a d i e ] των p 'r s c h —G r u b e r , LXXXV, 307,316, 317,319. 105. [T a f e l— T h o m a s ] , F o n t e s R ir [ tn n ] A n s t r [ i a c a r u m ] X I V , 159 — 381 [Σ. Άργυροΰ, Ή πειρατεία άπό τοΰ 1500 π.Χ. εως τοΰ 1860, Άθηναι, 195G, σ. 68, δπου παραστατικί) εικόνα πειρατικών έπιδριμων]. 106. Ε π ίσ η ς [ T a f e l —T h o m a s , F o n t s s R e n n n A iis tr i a c a r u m , X I V ] , 337, 351. S a n u d o [στόν H o p f , C h ro n iq iie s g r e c o — ro m a n o s ] 132, 134, 146.

Η ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Η ΑΝΑΓΕΝ ΝΗ ΣΗ (1262— 127S)

207

τρίτο -ής αξίας τους, από τον αύτοκράτορα. "Ενας άλλος πεφατής, πού τ’ δνομά του εγινε πολύ γνωστό στήν Ε λλάδα, ειταν δ Άντρέα Γκαφφόρε (1 0 7 ), Ινας Γενοβέζος, πού ο Σανοϋδος τόν γνώριζε προσωπικά, καΐ πού, μ,ετά άπό 155

μακρόχρονο πεφατικό στάδιο, έγκαταστάθηκε μέ τόν συρφετό του ώς ειρηνικός πολίτης στήν ’Αθήνα, δπου τόν βρίσκουμε στήν άρχή τοΟ έπόμενου [δέκατου τρίτου] αιώνα. Φοβερότερος δμως πειρατής ύπήρξε δ Ρόλλαντ, ιππότης τής Θεσσαλονίκης, πού οι λεηλασίες του έφταναν, στα δυτικά·, ώς τή Ζάκυνθο. Τό έπάγγελμα εϊταν πολύ προσοδοφόρο κα'ι λογαριάζονταν τόσο Ιντιμο, & στε Ιγινε κληρονομικό. Ό γιός τοϋ ’Ιωάννη ντε λό Κάβο βοηθούσε τόν πα­ τέρα του' δ Γκαφφόρε είχε ώς συνεργάτη τόν άδελφό του" δ ιπποτικός Ρόλ­ λαντ πήρε τόν γαμπρό του, Πάρντο, κατά πιθανότητα Ισπανό, ώς συνέταιρο. ’Άνθρωποι άπό γενιές περήφανες, "Ελληνες κα'ι Φράγκοι, Ιγιναν πειρατές. Οι μεγάλες άρχοντικές οικογένειες τής Μονεμβασιάς, οΐ Δαιμονοϊωάννες κα'ι οί Μαμωνάδες, άπαθανατίζονται χαρακτηριστικά στήν εκθεση τών Βενετσιάνων δικαστών, κα'ι ενας άπό τούς πρώτους, δ Παύλος Μονογιάννης (βπως τ’ δνομά του γράφονταν χάρη συντομίας), γίνηκε δ πρώτος "Ελληνας αύθέντης τοϋ Τσιρίγου [Κυθήρων], δταν διώχτηκαν οί αύθέντες τοΰ Βενιέρι άπό τόν Λικάριο. Ό Σανοϋδος μιλάει ειδικά γιά τ'ις πειρατικές επιχειρήσεις τών Λομβαρδών βαρώνων τοΰ Νεγκροπόντε [Εύβοιας], πού εδρισκαν τόν θερισμό (πειρατεία] τής θάλασσας περισσότερο καρποφόρο άπό τόν θερισμό τοΰ μεγά­ λου νησιοΰ τους. Κάθε χρόνο συνήθιζαν νά στέλνουν στόλο, άατό εκατό σκά­ φη καΐ νά λεηλατούν τ'ις άκτές τής Μικράς Άσίας. Σέ μιά τέτοια περίπτο)ση μάζεψαν λάφυρα άξίας 50.000 ό π έ ρ π υ ρ ω ν (£ 22.400) στήν Ά ναία (108). Δεν είναι λοιπόν περίεργο πώς δ γερο - Γουλιέλμο ντά Βερώνα μπορούσε νά συντηρεί 400 ιππότες, τό γιατ'ι τό νησ'ι εΐ'ταν όνομαστό γιά τό ιππικό του, πού ένοχλοΰσε έξαιρετικά τούς "Ελληνες στή στεριά ή τό γιατί τό Νεγκροπόντε [Χαλκίδα] καυχιόταν γιά τήν πλούσια Βενετσιάνικη τραπε­ ζιτική οικογένεια τοΰ Άντρέα Φέρρο, πού μπόρεσε νά δανείσει τούς Φράγκους τοΰ Μόριά, δταν πολεμούσαν εναντίον τοΰ Μιχαήλ V I I I (109). 01 βαρώνοι τών άλλων νησιών άκολουθοΰσαν τό παράδειγμα τής οικογένειας ΝΙτάλλε Κάρκερι τής Εύβοιας, λεηλατώντας τούς "Ελληνες κι’ δποιον συναντού­ σαν, χωρ'ις νά λογαριάζουν ούτε τ'ούς εύσεβεΐς προσκυνητές πού πήγαιναν στόν "Αγιο Τάφο. ’Επίσης ή δουκική οικογένεια τών Ντε λά Ρός παραχω­ ρούσε άσυλο στούς κουρσάρους στόν ώραϊο κόλπο τής Ναυπλίας καΐ ?τσι προκάλεσε έναντίον της, σύμφωνα μ’ δσα λέει δ θεοσεβής Σανοϋδος (πού δέν ξεχνάει τό λεηλατημένο φορτίο τοΰ πατέρα του) τήν είδική δυσμένεια τής Θείας Πρόνοιας, πού τιμώρησε επίσης, τούς Βενιέρι τοΰ Τσιρίγου [Κυθήρων] κα'ι τούς Βιάρι τοΰ Τσιριγόττου [Αντικυθήρων]. ’Εκτός άπό τήν Ά ναία κα'ι τό Ναύπλιο, ή Μονεμβκσιά κα'ι τά νησιά Σκόπελος, Κέα κα'ι Σαμοθράκη εϊ- 156 ταν εύνοούμενα καταφύγια τών πειρατών. Σέ μιά περίπτωση, οΐ Μονεμβασιώτες παρακολούθησαν άτάραχοι μιά σκανδαλώδη πειρατεία πού Ιγινε στο ϊδιο τους τό λιμάνι, πού άν κα'ι επίνειό τους, δπου κα'ι φορτώνονταν τό μονεμβασιώτικο κρασί, τράβηξε τούς κουρσάρους πού εΐταν επίσης γνώστες [τοΰ θέ107. Ό γνωστόζ στούς 'Έ λληνες Καφοΰρης, βλ. Νικήτα Χωνιάτη, 63,64 καΐ στή σελ. 42 τοϋ Βιβλίου κεφ. I. (Σ .τ.μ .). 108. S a iiu d o [στόν H o p f, C h o n iq u e s g re c o —ro m a n e s ] 190,127. 1 0 9 .,H o p f στήν [A llg e m e itie E tic y c lo p a d ie ] E r s c h — G ru b e r, M XXXV,293.

208

Η Φ Ρ Α Γ Κ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

ματος], Μετα την αλο^ση τής Σκοπέλου καί της Λήμνου από τον Λικάριο, οί κάτοικο' αυτών των νησιών κατέφυγαν στήν Εύβοια καΐ εγιναν πειρατές, ετσι πού αυτή κατάντησε κύριο καταφύγιο τής αδελφότητας καΐ φωλιά τών κουρσάρων. Κατά τή διάρκεια ένος πόλεμου εναντίον τοϋ Αύτοκράτορα ’Αν­ δρόνικου II, 300 πειρατές ξεκίνησαν μόνο από το Νεγκροπόντε [Εύβοια] κι’ 6 Σανοΰδος είχε τήν τιμή νά γνωριστεί μ’ εναν Κρητικό πειρατή, πού συνήθιζε νά ύπερηφανεύεται. πώς μ’ ενα πλοίο του, μόνο, είχε προκαλέσει 400.000 ύ π έ ρ π υ ρ ω V (£ 179.200) ζημιές στήν Ε λληνική Αυτοκρατορία. ΑύτοΙ οί πειρατές είχαν στήν πραγματικότητα κανονισμένο, τακτικό τιμολό-

κ ’Μ · · ' ·

·

'

•ί V

'Αγία ς Μαρίνας

γιο [ t n r i f f a l (110) πού αναγνωρίζονταν ώς έθιμο τοΰ εμπορίου. Ό καπϊ. τάνιος έπαιρνε δικαιωματικά τρία δηνάρια [ d e n a r i a ] (111) ώς λάφυρο για κάθε δυο ποδχε ξοδέψει γιά τόν εξοπλισμό τοΰ πλοίου. Ά λλά άν Ικανέ Ιπίθεση σέ κρυσφύγετο άλλου πειρατή, τά κέρδη του, άφοϋ όπολογίζονταν ό κίν­ δυνος τοΰ πειράματος, λογαριάζονταν διπλά χάρη τής δαπάνης τοΰ εξοπλι­ σμού του. ’Ά ν ή επίθεση γίνονταν στό χώρο τής Ρωμανίας, δ καπετάνιος τών πειρατών έπαιρνε, δικαιωματικά, τό πέμπτο τών λάφυρων κι’ έπΙ πλέον ά110. -\έξη ‘Αραβική, άπό τήν T a r i f f a , σπουδαίο έμη ορ ιχό κέντρο τίδν Μαυριτανών στήν 'Ισπανία. 111. Παλιό νόμισμα των Ροίμαίων (d e n a r iu s ) αρχικά &πό δργυρο, μετά άπό χρυσό καΐ χαλκό. Ε π ίσ η ς μεσαιωνικό, κατά κανόνα χάλκινο (γαλλ, d e n ie r , Εταλ. d e n a ro ) τώρα νόμισμα τής Γιουγκοσλαοΐας. Είναι έπίσης λογιστική μονάδα στήν Περσία και παλαιότερα δπήρξε νόμισμα τής ’Αραβίας (χρυσό) καΙ τής Παλαι­ στίνης (χρυσό). Τά πρώτα (ρωμαϊκά) δηνάρια κόπηκαν στά 342 π.Χ. γιά τις έκστρατεΓες στή Μεγάλη 'Ελλάδα, σύμφωνα με τά δσα είχαν (οί Ρωμαίοι) διδαχτεί από τους "Ελ­ ληνες. ’Επίσημα τό νόμισμα καθιερώθηκε μετά τή συντριβή τοΰ Πύρρου καΐ τήν άλωση τοΰ Τάραντα. "Αρχισαν νά κόβονται στό νομισματοκοπείο τοΰ Καπιτωλίου ατά 269 ί) 268. Στή Γαλλία τά δηνάρια (d e n ie rs ) παρουσιάστηκαν στά χρόνια των Μεροβίγγειων (V — V I I I αιώνα, άπό τόν Βασιλέα ϋεροβαϊο), διατηρήθηκαν στά χρόνια τοϋ Καρλομάγνοι» καΐ των διαδόχων του (742—987. R i c h t e r — K o h !, A n n a l e n d e s F r a n k i s c h e n R e ic h s i m Z e i t a l t e r d e r K a r o l i n g e r , 1885—87) καΐ στά μετά χρόνια Ιχουν διαφορε­ τικό βάρος καΐ συμπληρωματικά ονομα ( d e n i e r : C a ro lu s , p a r i s i s , a 1’ a g n e l, a 1’ e c u , g r o s , b la n c ] . Στά χρόνια 'Ερρίκου I I I (1573— 1589) κυκλοφοροΰν τά d e n i e r s t o u r n o i s καΐ στοϋ 'Ερρίκου I V (1589—1660) d o u b le s t o u r n o i s . Στά χρόνια τής Αδ-

Η ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Η ΑΝΑΓΕΝ ΝΗ ΣΗ (1262— 1278)

209

μοιβή ώς διερμηνέας καΐ πιλότος (112). Ά λλα δσο μεγάλα κι’ άν ήταν τά κέρδη των πειρατών, Αντιπροσώπευαν μόνο ενα μέρος άπό τΙς ζημιές πού προ­ ξενούσαν. Ή δυστυχία κα'ι ή έρήμωση [πού αφηναν πίσω τους] ει'ταν Ανυπο­ λόγιστη, γιατ'ι δέν περιορίζονταν μόνο σέ όπαδούς μιας ράτσας ή μιας θρη­ σκείας. Λιγότερο φανερούς έχθρούς δέ λογάριαζαν τούς ούδέτερους, γ ι’ αυτό τούς χρησιμοποιούσαν σαν πιόνι. ’Έτσι οί καταστροφές, πού κάναν τούς Βενετσιάνους να παραπονιώνται, γίνηκαν, δλες, σέ μιά εποχή δπου δ Μιχαήλ V II I, πού τήν παντιέρα του σήκιοναν οΐ πειρατές, ισχυρίζονταν πώς έπιζητοΰσε «άγάπην καθαρήν καΐ άδολίευτον» μέ τήν Δημοκρατία. Τό ιδιωτικό εμπόριο, κάτω άπ’ αότές τις συνθήκες, διεξάγονταν μέ με­ γάλες περιπέτειες, ειδικώτερα μεταξύ των ελληνικών νησιών. Τό έμπόριο μεταξύ "Ανδρου καΐ Εδβοιας εϊταν έξαιρετικά επικίνδυνο, γιατί κοντά στούς φυσικούς κίνδυνους του περάσματος τοΰ πορθμού Ντόρο (113) λογαριάζονταν κ’ ή πιθανότητα, πώς δ ’Ιωάννης ντέ λο Κάβο ή ό Δαιμονοϊωάννης, παραμό­ νευαν πίσω άπό τό Εύβοϊκό ακρωτήριο τοΰ C apo M an tello , δπως δνομάζον- 157 ταν τότε (114). Άκοΰμε πώς ενας Βενετσιάνος έμπορος τής ’Αθήνας ληστεύ­ τηκε, ενώ περνούσε [τό πλοίο] τό Μαραθώνα καΐ συχνά πώς βαρυφορτωμένο πλοίο δέ μπορούσε να προχωρήσει πέρα άπ’ τΙς «Κολώνες» [τό ναό τοΰ Ποσειδώνα] τοϋ Σούνιου' μάλιστα, κάποτε, ενα πλοίο κυριεύθηκε, μέσα στό λιμάνι τής Χαλκίδας, μπροστά στα μάτια τοΰ βάϊλου. Τό πέρασμα άπό τήν Εΰβοια στήν ’Αταλάντη έμποδίζονταν άπό τά πειρατικά μ π ρ ί κ ι α (115) καΐ φορ­ τία άπό κουκιά ή άλλα τρόφιμα πού προορίζονταν γιά τόν Μαρκήσιο τής Βοδονίτζας καΐ τούς στρατιώτες του, άρπάζονταν άπ’ τήν άιποβάθρα. Ό κάθε άπονήρευτος Ιμπορος μπορούσε ν’ άπογυμνωθεϊ άπ’ δλα έκτός άπ’ τό πουκά­ μισό του, ή νά τό χάσει κι’ αύτό κα'ι νά δδηγηθεΐ, γιά δουλειά, στα, κάτεργα της Ρόδου. "Οπου υπήρχε καλό λιμάνι— στόν Παγασητικό κόλπο, στό νησί ”Ιος, στόν δρμο τής Σούδας, στήν ήφαιστειώδη Σαντορίνη, στόν ξακουστό δρμο τοϋ Ναυαρίνου, «τό πόρτο τών σχοίνων» [ϊσως άπό τή μεγάλη κίνηση— άνασεισμό τών πλοίων], δπως τ’ δνόμαζαν οί Φράγκοι— ^υπήρχε, έπίσης, κα­ λό πόστο γιά τόν πειρατή καπετάνιο καΐ τό τσούρμο του. Ή Μαίνα είχε, ι­ διαίτερα κακό δνομα άπό τήν πειρατεία, καΐ τά πλοία πού πόδιζαν στό P o rto Q u ag lio (116) ή κοντά στό Οίτυλο, συχνά Ιχαναν τά φορτία τους. 'Ο Κοστριακης κατοχηε στή Λομβαρ 8ο—Βενετία δνομάζονταν d e n a ro τό γραμμάριο. 21τή Γιοογκοσλαυΐα γίνη χε Ιπίσημο νόμισμα στά 1873. 2τήν ‘Αραβία κόπηκε τό πρδτο δηνάρι στά 685 άπό τόν Ά δδοΰλ—Μελίκ. Τέλος δπτίρξε καΐ τό Δ η ν ά ρ ι ο τ ο ΰ ’Α­ γίου Π έ τ ρ ο U, φόρος γιά τό ταμείο τοΰ πάπα. Κ ι’ έξακολουθεΐ νά δπάρχει γιά ν ' άναπληρώνει τά Ισοδα πού Ιχασε δ πάπας δταν τοΟ άφαιρέθηκε ή κοσμική Iξουσία. 112. S a n u d o [στόν H o p f, C h ro n iq u e s g re c o -ro m a n e s ] 146. 113. Ό Καφηρέας (στή ΝΑ δκρη τής Εδβοιας), δ Καβοντόρος. Λένε πώς έτυμολογ'κά τ ’ ονομα προήλθε άπό τά κ ά π τ ω (= κα τα π ο ντίζω ). Ot φ ρά γκοι, στά με­ σαιωνικά τό δνόμαζαν Κ α β ο ν τ ό ρ ο(=Χρυσό άκρωτήριο) είτε για τί βρίσχονταν σ' αύτό μετά τά συχνά ναυάγια χρυσά νομίσματα ή, δπως λένε άλλοι, Ιπειδή χρυσίζουν (άπό τήν άνταόγεια των άκτίνων τοΰ ήλιου, τά βράχια του. 114. Σ ’ αδτά τά χρόνια οί 'Ε λληνες δνόμαζαν τό άκρωτήριο Ξ υ λ ο φ ά γ ο , Ιπειδή Ιτρω γε τά ξόλα ( = τ ά πλοία). ’Από δω καΐ άπό κακή άπόδοση, προήλθε τό δ­ νομα τοϋ άνάμεσα στόν Καφηρέα καΐ ’ Ανδρο στενοΟ B o c c a d i S ilo fia ή S ilo ta , nob τό συναντοΰμε σέ παλιότερους γεωγραφικούς χάρτες ( 2 .τ.μ .). 115. ’Εξέλιξη τοΰ βριγαντίνου (b r ig a n tin e ) (Σ .τ .μ .). 116. Τό Πόρτο Κάλιο. Βλ. Γ. Καφάλη, 'Η Μάνη, περιγραφή τής χώρας, μετά εικόνων καΐ χάρτου, ’Αθήναι 1933. (Σ .τ .μ .). 14

2 t0

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛ Α Δ Α

ρινθοακός κόλπος ε’ίταν μιά δλλη έπικίνδυνη περιοχή, καΐ πέρα άπ’ τΙς δυτι­ κές άκτές τής Ελλάδος, δ στενός πορ&μδς τής Κέρκυρας [Corfu] είχαν, άκόμ,α, καταφύγιο των κουρσάρων, πού είχαν φέρει τούς αιχμαλώτους τους στο ιστορικό Βουθρωτό [B u trin to ] (117) — τό ce lsa m B u th ro ti acced im u s u rb c m τής Α Ε ν ε ι ά δ α ς (118)— πού τδχαν πάρει οί “Ελληνες άπό τόν Άνδηγαυό φρούραρχό του. Ή άκρη τής ’Ιθάκης είταν Sva δλλο έπικίνδυνο μέρος' δ έπίσκοπος τής Κεφαλλωνιάς ληστεύτηκε άπό Δαλματούς πει­ ρατές καΐ δ «Άμβρακικός κόλπος» μέ τή στενή του είσοδο φαινόταν σά νάχει, ειδικά, κατασκευαστεί γιά νά κλείνονται σ’ αύτδν τά κερκυραϊκά πλοία στο δρόμο τους γιά τή σ κ ά λ α τής 'Αρτας. Ά λλα ύπήρχαν και πειρατές τής ξηράς, δχι λιγότεροι άπό τούς πειρα­ τές τής θάλασσας, πού άναστάτωναν τό δρόμο των έμπορων καΐ των Ιερέων. Λίγο - πολύ δ συνεχής Φράγκο - Ελληνικός πόλεμος, πού άρχισε στό Μόριά, μετά τή μοιραία παραχώρηση τών τριών κάστρων, άλλαξε δλοκληρωτικά τούς έκεΐ δρους ζωής. Ή σίγουρη άσφάλεια πού είδαμε να ύπάρχει τόν πρώ­ το καιρό τής βασιλείας του ήγεμόνα Γουλιέλμου είχε λείφει. Οί Βενετσιάνοι τής Κορώνης καΐ τής Μεθώνης, μ’ δλο πού οί πόλεις τους είταν ειδικά προφυλαγμένες έναντίον των έπιθέσεων χάρη στίς συμφωνίες πού εγιναν άπό τή Δημοκρατία μέ τόν Μιχαήλ I I I , Ιβλεπαν πώς ή ούδετερότητά τους δέν τούς 158 ώφελοΟσε σέ τίποτα, δταν συναντούσαν §ναν "Ελληνα καπετάνιο— μισοάρχοντα, μισοληστή— 2ξω άπό τα στενά δρια αύτών των δυό Μεσσηνιακών άποικιών. Σέ μια περίπτωση δ άρχιδιάκος τής Μεθώνης, ένώ ταξίδευε συνοδεύον­ τας τόν Ιπίσκοπό του στην Γλαρέντζα, τόν κράτησαν στά Κρέσταινα, κοντά στήν ’Ολυμπία καΐ δδηγήθηκε μπροστά στόν άδελφό του αύτοκράτορα Κων­ σταντίνο, δταν διοικούσε τΙς Βυζαντινές κτήσεις. Μάταια δ άρχιδιάκος διαμαρτυρήθηκε πώς είταν «Βενετσιδνος πολίτης»' ή εθνικότητά του άγνοήθηκε καΐ σκοτώθηκε ά,πό στρατιωτικό άπόσπασμα. Άξιωσημείωτο είναι πώς δ Βε­ νετσιδνος δικαστής καθόρισε τήν άξια τοϋ άποικιακοΰ άρχιδιάκου σέ 450 ύπ έ ρ π υ ρ α (£ 201,12). Λιγότερη περιφρόνηση δέν εδειξε δ στρατός τοΰ Ε'ωνσταντίνου Παλαιολόγου, δταν οί ντόπιοι άρχοντες τής Κορώνης τοδστειστειλαν λογαριασμό, αποζημίωσης γιά τήν απώλεια ένός φορτίου κρητικοΰ τυ-, ριοΰ καΐ κρασιού. Βενετσιάνοι ύπήκοοι ελυωναν στίς φυλακές των Καλαβρύ­ των ά.πό τότε πού οί "Ελληνες είχαν καταλάβει τό ώραϊο κάστρο τοϋ Γοδοφρείδου ντέ Τουρναι, δπου ό αύτοκρατορικός διοικητής είχε υψώσει τόν δι­ κέφαλο άετό. "Εφτασαν τρία τέταρτα ένός αΙώνα, Φράγκικης κυριαρχίας, γιά, νά γε­ μίσει ή Ε λλάς μέ ξένες, συχνά γραφικές τοπωνυμίες. Δέν ύπάρχει άμφιβολία, πώς οί Φράγκοι, άντίθετα πρός τούς “Αγγλους, είχαν στό διάστημα αύτό μάθει άρκετά καλά τά Ελληνικά γιά νά συνεννοούνται στήν καθημερινή συναλλαγή, μ’ δλο πού άργότερα, ή Γαλλική, μιά έξαιρετική Γαλλική γλώσ­ σα μιλιόταν στήν Αδλή τής Θήβας. ΚαΙ δμολογοΰμε ρητά, Ιπίσης, πώς δ ήγεμόνας Γουλιέλμος τής ’Αχαίας καΐ δ Δούκας ’Ιωάννης τής ’Αθήνας μιλοΰ117. Βρυθρωτόν, Βοοθρωτόζ, Βοοτρωτόν (έτομολογικέν άπό τό ΒοΟς καΐ θρώσκ» ή βόρνυμι, δνομα ποί) άναψέρονταν στά όνομαστά βόδια τ·^ς ή π εφ ω τικ η ς Κ εστρίνης.'Ως πόλη, άναφέρεται άπό τά πανάρχαια χρόνια. (Σ .τ .μ .). 118. L ib e r I I I , 293. Κατά τό μδθο τοΰ παίητΫ], ή πόλη χτίστηκε άπό τό γιό τοΰ Πρίαμου "Ελενον καΐ τήν Άνβρομάχη κι" δνομαζόταν Πέργαμα καΐ Τροία, κ ι’ δτι άπό δώ πέρασε δ πλανώμενος Αινείας; (Σ .τ.μ .).

Η ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Η ΑΝΑΓΕΝ ΝΗ ΣΗ (1262— 1278)

21ί

σαν έλληνικά στούς "Ελληνες στρατηγούς δ τελευταίος [ό ’Ιωάννης] χρησι­ μοποίησε, ίσως άσυναίσθητα, μιά έπιγραμματική φράση τοϋ Ηρόδοτου (1 1 9 ), ένώ ό ΆνσελΙν ντέ Τού&, δ κοντόστταυλος Σωντερόν, κι’ δ Γοδοφρεΐδος ντ’ Ά νό ϊ μιλοΟσαν έλληνικά κι’ δ Λεονάρντο ντέ Βέρολι διάβαζε [έλληνικά] (120). ’Αλλά, μ’ 8λ’ αυτά, οί Φράγκοι, βοη&ούμενοι άπδ τήν άμάθεια τών ντόπιων, διέφθειραν τά έλληνικά κύρια δνόματα σέ τρόπο πού νά γίνονται άγνώριστα σ’ έκείνους πού δέν διάβασαν τά γαλλικά καΐ τα Ιταλικά Ιγγραίρα τί)ς περιόδου. ’Αναφέραμε, μάλιστα, πώς ή «’Αθήνα» είχε γίνει « S atines», ή «Αί)μνος» « S ta lim en e » , ή «Νέα Πάτρα» [Τπάτη] «L,a P a tre » , ή Αοτ χεδαιμονία» «L,a C rem onie» καΐ δ «Ευριπος» « N e g ro p o n te» ’Αλλά σ* 8λο τδν Φράγκο - Έλληνικδ κόσμο παρατηρεΐται ή δμοια μεταβολή. Τό νησί Σαμοθράκη τό συναντούμε, συχνά, ώς « S an ctu s M an d rach i» (121) (άπότ’ 8- 159 νομα Ανύπαρκτου άγιου πού έφευρέθηκε), ή «“Ίος» κ’ ή «’Ανάφη» μέ τή συ­ νηθισμένη μεταβολή τής προσθήκης τού τελευταίου γράμματος τής αΐτιατικής τοϋ άρθρου στό έπόμενο ονομα, τώρα γίνεται «Νιό» καΐ «N anfio», τδ -ίΖητούνιον» (τδ βυζαντινό δνομα τής «Ααμίας») γίνεται στή φράγκικη κου­ βέντα « G ito n » ή « G ip ten » κ’ή Θήβα γίνεται « E stiv es» ή « S tiv a » (122). Ά π δ τΙς άρχές τοϋ δωδέκατου αΙώνα, τά «Σάλωνα» στά φράγκικα γίνονται « L a 8ο ΐ6 » ή στά Ιταλικά «L a Sola», πού είναι δ έπίσημος προσδιορισμός των νομισμάτων τοΟ Γάλλου αύθέντη τους(123). Ή «Ναύπακτος» Ιγινε « N epantu m » , άπδ τό 1210, άλλά άπ’ τδ 1278 παίρνει τδν περισσότερο σύγχρονο τύ­ πο τοΟ «L ep an to » , μ’ δλο πού ή άλλη παραφθορά Ιζησε γιά καιρό στή λαϊ­ κή καΐ έπίσημη γλώσσα, δπως βλέπουμε στά νομίσματα τοϋ Φίλιππου τοϋ Τάραντα. Τό προγενέστερο δλοφάνερα προέρχεται άπδ τήν έλληνική αιτια­ τική (είς τόν *Επαχτον), τδ τελευταίο άπό τήν άρεστή στούς Γάλλους, προσ­ θήκη τοϋ άρθρου στήν Ιλληνική λέξη (124) (L a P a k to ), Στήν πράξη [τά δνόματα] «L ’ A rte» («“Αρτα») καΐ «L a P rev a sse » (Πρέβεζα») είναι άλλα παραδείγματα. ’Αντίστροφα ή «Αάρισα» δγινε « L ’ A rse», ή «Μονεμβασιά» πήρε τή γαλλική μορφή «M alevasie» καΐ τήν ιταλική «M alvasia» άπ* β-που έγινε εύκολη ή παραφθορά στόν άγγλικδ τύπο «M alm sey». Ή Αιβαδόστρα « L iv ad o stro » τδ πόρτο τής ’Αθήνας στόν Κορινθιακό κόλπο, Iγινε « R iv e d ’O stre» κα'ι τό «Σούνιον» μεταπλάστηκε σέ C olonne άπδ τΙς κολώνες τοΰ περιώνυμου ναοϋ καΐ σέ άκόμα άπώτερη παραμόρφωση στόν τύπο τοΰ «Pellestello»(125) (πολύστηλον), έν© στή Γαλλική μετάφραση τοϋ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ τ ο ϋ Μ ο ρ έ ω ς τά «Καλάβρυτα» γίνονται «L a G rite» Πολλά γνωστά άρχαια ονόματα έξαφανίστηκαν τότε; ετσι ή "Οσσα πή­ ρε τό σύγχρονο δνομα Κίσσαβος κα'ι δ Ταΰγετος τ’ δνομα Πενταδάκτυ119. Βλ. σελ. 186. 1 2 0 . L [iv re ] d[e la] C [o n q u e ste ], 338. 1 2 1 . [Tafel-Thom as] F ontes Rer[um] Austr[iacarum] X I V , 205, 207, 2 1 2 , 222.

1 2 2 . O S aew ulf τήν δνο|ΐάζει

«Stivas»

στά

1102

(R ecueil de V o y a g es,

IV , 384). 123. Συναντιέται καΐ ό τόπος S u la (Σ .τ .μ .). 124. Σάθας, Τ 6 Χρονικόν τοΟ Γαλαξειδίου, 16. ΚαΙ τά 8ud δ " Ε π α χ τ ο ς καΐ δ Π ά κ τ ο ς συναντιωνται στδ Χ ρ ο ν ι κ δ ν τοί3 Μ ο ρ έ ω ς , 3489, 3627. Ή αρχαιότερη άναφορά τοΟΙ τύπου «Lepanto» φαίνεται πώς βρίσκεται σ’ 5να ϊγγραφο τοΰ 1278 ([T afel-Thom as], F on tes Rer[um] Austrfiacarum] X IV , 175). 125. [T afel-T hom as, F ontes Rerum Austriacarum] 192.

212

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

Ε ΛΑΑΑΑ

λον (1 2 6 ). Ή ’Ιθάκη στήν κοινή γλώσσα κι’ δχι λιγότερο στούς λόγιους Βυ­ ζαντινούς συγγραφείς δια-ςηρεΐ τ6 δνομ,α πού είχε άπ’ τΙς μέρες τοΟ "Ομ,ηρου, μ’ βλο πού όνομάζονταν, έπίσης «V al di C om pare», (127). "Αν οΐ Φράγκοι, άπδ τό τέλος δυδ γενεών, είχαν μάθει τή γλώσσα κΓ εΓχαν βάλει τά σημάδια τους στόν χάρτη τής Ελλάδος, οί "Ελληνες είχαν άνορθωθεϊ στά νοτιοανατολικά καΐ στά βόρεια [μέρη τής χώρας]. "Ετσι οΐ Φράγκικες κτήσεις είχαν έλαττωθεΐ καΐ ή ήρωϊκή έποχή τής Φράγκικης Ε λ ­ λάδος είχε περάσει. Μιά νέα περίοδος προοιωνίζονταν ν’ ά(^χίσει, δταν οϊ τύχες τής χώρας πού πρίν τΙς διεύθυναν Ισχυροί, σ’ αυτήν, ήγεμόνες, έπρόχειτο νά έξαρτηθοΰν άπό τήν άνάμιξη στά ’Ανατολικά ζητήματα, μιας ’Ιταλι­ κής Αύλής καΐ τοΰ φιλόδοξου μονάρχη της.

126. Σ ' Ιγγραφα το 8 1276 καΐ 1293 στοί)ς M iklosich — M iiller [A c ta e t d i p lo m a ta ] IV , 427, V , 155— 61. 127. Ό K. Σάθας (Έ λ λη νικιϊ άνέκδοτα, 1867, τ. A’, σ. ρκθ') κ ι ’ δ Α. Μηλιαράκης (Γεωγραφία πολιτική νέα καΐ άρχαΐα τοΰ νομοδ Κεφαλληνίας, Ά θηναι 1890, σ. 191) τήν έρμηνεύουν ώς «Κ οιλάϊα τοί3 Κουμπάρου», Ινίδ δ Σ. Λάμπρος (6λ. Έ σ π ερ ο ς, τ . Γ ', 178) καΐ Δημήτριος Καμπούρογλου (έφημ. 'Ε στία, 18—21.1.1908) πιστεύουν π ώ ς δρβότερη ή Ιρμηνεία είναι «Λιμάνι τίδν πειρατικών πλοίων».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

οι

NT

ΑΝΖΟΥ

VI

ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ

(12 7 8 - 1 3 0 7 )

ο ΚΑΡΟΛΟΣ Χ Α-Ι-ΑΣ

I Ν Τ ’ Α Ν ΖΟ Υ ΗΓΕΜ ΟΝΑΣ Τ Η Σ Α -

Η ΔΙΟ ΙΚ Η ΣΗ ΤΩΝ ΒΑ-Ι-ΛΩΝ : Ο ΓΚ ΑΛΕΡΑΝ Ν Τ ’ ΙΒ Ρ Υ, Ο ΦΙΛΙΠΠΟ Ν Τ Ε ΛΑΓΚΟ ΥΕΣΣΑ Κ Ι” Ο Γ Κ Υ Ν Τ Ε Α Α ΤΡΕΜΟΥ-Ι-Γ Ο ΓΟΥΛΙΕΛΜ ΟΣ

ΔΟ ΥΚ ΑΣ ΤΗ Σ ΑΘ Η Ν ΑΣ Κ Α Ι Α -

ΧΑ-Ι-ΑΣ Ο Ν ΙΚ Ο ΛΑΣ Ν Τ Ε ΣΑΙΝΤΟΜ ΕΡ ΒΑ-Ι ΛΟΣ : Χ Τ ΙΖ Ε Ι ΤΑ ΚΑΣΤΡΑ ΣΑΝΤΑΜ ΕΡΗ Κ Α Ι ΑΒΑΡΙΝΟ Υ Η Κ Α ΤΑ ΓΩ ΓΗ ΤΟ Υ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΝΑΒΑΡΙΝΟ Ο ΓΟΔΟΦΡΕΙΔΟΣ ΑΡΑΚΛΟΒΟ

'

Ν ΤΕ Μ Π ΡΥΓΙΕΡ Κ ΥΡΙΕΥΕ Ι ΤΟ

Ο ΦΛΩΡΕΝΤΙΟΣ Ν Τ Ε ΑΙΝΩ Π Α Ν ΤΡ Ε ΥΕ ΤΑ Ι ΤΗ Ν ΙΣΑ Β Ε ΛΛ Α Β ΙΛ Λ Α Ρ Δ Ο Υ -ΙΝ Ο Υ Κ Α Ι Γ ΙΝ Ε Τ Α Ι ΗΓΕΜ ΟΝΑΣ ΤΗ Σ ΑΧΑ-Ι-ΑΣ Ο Ι Ν Τ Α Ν Ζ Ο Υ Σ Τ Η Ν ΗΠΕΙΡΟ, Η Σ Υ Λ Λ Η Ψ Η ΤΟΥ Σ Ο Υ Λ Α Υ Η Λ Α ΤΙΝ ΙΚ Η ΣΥΜ Μ ΑΧΙΑ ΕΝΑΝΤΙΟ Ν ΤΗ Σ Ε ΛΛ Η ­ Ν ΙΚ Η Σ ΑΥΤΟ ΚΡΑΤΟ ΡΙΑΣ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΟΡΒΙΕΝΤΟ. Η ΑΠΗΧΗΣΗ ΤΩΝ "Σ ΙΚ Ε Λ ΙΚ Ω Ν ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ,. Σ ΤΗ Ν Ε ΛΛ Α Δ Α Η Δ ΙΑ Λ Υ Σ Η ΤΗ Σ ΣΥΜ Μ ΑΧΙΑΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Μ ΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗ ΝΩ Ν Σ Τ Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ Ή ΕΠ ΤΑΧΡΟ Ν Η ΕΙΡΗ Ν Η Σ Τ Η Ν Α Χ Α Ί-Α Ή Κ Α ΤΑ Σ Τ Α Σ Η ΤΗ Σ Η Π Ε ΙΡ Ο Υ : ΤΟΥ ΦΛΩΡΕΝΤΙΟΥ ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ Κ Α Ι Κ ΑΤΑ ΓΩ ΓΗ [Λ Ε ΥΚ Α Δ Α Σ !

Η

ΕΠΕΜΒΑΣΗ

ΤΗ Σ Α Γ ΙΑ Σ Μ ΑΥΡΑΣ

Ό Φ ΙΛΙΠΠΟΣ ΤΟΥ ΤΑΡΑΝΤΑ Π Α Ν Τ Ρ Ε Υ Ε Τ Α Ι ΤΗ Ν ΘΑΜΑΡ Τ Η Σ Η Π ΕΙΡΟ Υ Κ Α Ι Γ ΙΝ Ε ΤΑ Ι Ε Π ΙΚ ΥΡΙΑΡΧΟ Σ ΤΩΝ ΦΡΑΓΚΙΚΩΝ Κ ΤΗ ΣΕΩ Ν 0 1 Ν Γ Α Ν ΖΟ Υ Σ Τ Η ΝΑΥΠ ΑΚΤΟ Ο ΡΟΓΗΡΟΣ Ν Τ Ε Λ Ο ΥΡ ΙΑ Λ Ε Η Λ Α Τ Ε Ι ΤΟ ΜΟΡΙΑ

ο ΑΙΦΝΙΔΙΑΣΜΟΣ Σ Τ Η Ν ΚΑΛΑΜ ΑΤΑ Η ΑΝΤΙΔΗΜ Ο ΤΙΚΟ ΤΗΤΑ ΤΩΝ ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΟ Υ ΦΩΤΙΟΥ

ΦΑΑΜΑΝΔΩΝ : Η

Η ΑΓΟΡΑ Σ ΤΑ ΒΕΡΒΕΝΑ : Η ΑΛΩ ΣΗ ΤΟΥ Α ΓΙΟ Υ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ο Θ ΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΦΛΩΡΕΝΤΙΟΥ Η ΕΝΗ ΑΙΚ ΙΩ ΣΗ ΤΟ Υ Γ Κ Υ Π ΤΗ Σ Α Θ Η Ν ΑΣ : ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗ Σ ΘΗΒΑΣ Ο ΒΟΝΙΦΑΤΙΟΣ ΤΗ Σ ΒΕΡΩΝΑΣ Ο ΓΚΥ Π ΑΙΝΩ Η

Π ΑΝ ΤΡ ΕΥΕ ΤΑ Ι

ΙΣ Α Β Ε ΛΛ Α Τ Η Σ ΓΟΥ 1300

ΤΗ Ν Μ ΑΤΘ ΙΛΔΗ N T ’

Α Χ Α -ΙΑ Σ

ΣΤΟ

ΙΩΒ1ΛΑΙΟ

Ο ΓΑΜΟΣ Τ Η Σ ΜΕ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ ΤΗ Σ Σ Α Β Ο Ί-Α Σ Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΗΓΕΜ ΟΝΑΣ ΤΗ Σ Α ΧΑ -Ι-Α Σ : Η Δ ΙΑ ­ Μ Α Χ Η ΤΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΣΑ1ΝΤ0ΜΕΡ 01 ΔΙΟ ΙΚ Η ΤΙΚΕΣ ΤΟ Υ ΥΠ ΕΡΒΑΣΙΕΣ Ο Γ Κ Υ Π ΤΗ Σ Α Θ Η Ν ΑΣ ΦΡΟΥΡΟΣ ΤΗ Σ ΘΕΣΣΑ­ Λ ΙΑ Σ ; Η ΕΠ ΕΚ ΤΑΣ Η Σ ’ Α Υ Τ Η Ν ΤΗ Σ Γ Α Λ Λ Ι­ Κ Η Σ ΕΠΙΡΡΟ ΗΣ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟ Υ ΕΝΑΝΤΙΟ Ν ΤΗ Σ Η Π ΕΙΡΟ Υ 01 ΙΠ Π ΙΚ Ο Ι ΑΓΩ Ν ΕΣ ΣΤΟΝ ΡΙΝΘΟ Υ J

ΙΣΘΜΟ [Τ Η Σ

Ο ΚΑΡΟΛΟΣ Π ΚΑΝΕΙ ΗΓΕΜΟΝΑ ΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ ΤΟΥ ΤΑΡΑΝ ΤΑ

ΚΟ­

ΤΗ Σ Α Χ Α Ί -Α Σ

Η ΕΞΟΡΙΑ Κ Α Ι Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗ Σ ΙΣ Α Β Ε Λ Λ Α Σ 0 1 "Σ Α Β Ο -ΙΑ Ν Ο Ι ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΗ Σ Α ΧΑ -Ι-ΑΣ., Η Μ ΕΓΑΛΗ ΕΥΗΜ ΕΡΙΑ ΤΗ Σ ΑΘ Η Ν ΑΣ Η Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η ΤΩΝ ΦΡΑΓΚΙΚΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΣΤΑ 1307

Μ ε τ ά τό θάνατο τοΰ ήγεμόνα τής Ά χα ία ς Γουλιέλμου, ή οικογένεια των 161 Άνζού Ιγινε δ κυριότερος ρυθμιστής τής έλληνικής πολιτικής. Ό Κάρο­ λος I , Βασιλέας τής Νεάπολης καΐ Σικελίας, είταν, τώρα, σύμφωνα μέ τδ γαμήλιο συμβόλαιο μεταξύ τοΟ μακαρίτη γιοΰ του Φίλιππου καΐ τής ’Ισα­ βέλλας Βιλλαρδουΐνου, ήγεμόνας καί, μάλιστα, έπικυρίαρχος τής ’Αχαίας" σε λίγο τό νομισματοκοπείο τής Γλαρέντζας Ικοφε νομίσματα μέ τ’ δνομά του άκολουθούμενο άπδ τδν ήγεμονικδ τίτλο πού είχε τώρα πάρει, πάνω σ’ αύτό. Ή συνθήκη τοΰ Βιτέρμπο, πού τοδχε δώσει τήν έπικυριαρχία τής Ά ­ χαίας, δέν άναφέρει τήν ’Αθήνα' άλλά μ’ 8λο πού δέν άναφέρεται, πώς ό Δούκας ’Ιωάννης άναγνώρισε τόν Κάρολο ώς έπικυρίαρχό του, δ Βασιλέας τής Νεάπολης άπευθύνθηκε σ’ αύτόν ώς ύποτελή τής ’Αχαίας καΐ δ διάδο­ χος τρΰ ’Ιωάννη, Δούκας Γουλιέλμος, άναγνώρισε τδν Βασιλέα τής Νεάπολης ϋ')ς έπικυρίαρχό του, μέ τή διαφορά πώς παρακάλεσε ν’ άπαλλαγεΐ άπό x i p ύποχρέωση νά τ’ δμολογήσει αύτοπρόσωπα στή Νεάπολη. Ό Κάρολος εϊταν έπικυρίαρχος, έπίσης, τοΰ «ύψηλοτάτου καΐ κυριωτάτου κόντη τοΰ παλατι­ ού» (1) Ρικάρντο τής Κεφαλλωνιάς κι’ δ φρούραρχος καΐ γενικός του επίτρο­ πος στήν Κέρκυρα [Corfu] διοικούσε τούς νησιώτες ώς άντιπρόσωπος τοΰ Να·· πολιτάνικου στέμματος. Τέλος, στήν ’Ήπειρο, θεωρούσε τδν εαυτό του, μέ βάση τή συνθήκη τοΰ Βιτέρμπο, διάδοχο τοΰ Μάνφρεντ καΐ τοΰ [Φίλιππο] Κινάρντο, μ’ δλο πού λίγα πράγματα ε ί χ ε κάνει γιά τήν πραγματοποίηση των άξιώσεών του σ’ αύτή τή δύσκολη χώρα, πού έφερνε σέ άπελπιστική θέση τά τακτικά στρατεύματα. "Ετσι σέ κάθε, σχεδόν, μέρος τοΰ έλληνικοΰ κόσμου δ άγρυπνος Άνζού είχε μιά βάση γιά τήν άπο καιρδ έτοιμαζόμενη έπίθεση έναντίον τής Κωνσταντινούπολης, πού ή άνακωχή μεταξύ Βενετίας καΐ "Ελ­ ληνα Αύτοκράτορα, οί έπιτήδειες μηχανορραφίες κ’ ή διπλωματική συνδιαλ­ λαγή τοΰ τελευταίου μέ τόν πάπα κ’ οι δικές του άπασχολήσεις στήν ’Ιταλία τήν είχαν, δ ς τώρα, έμποδίσει. Ό Κάρολος δέν Ιχασε καιρό. Άνέλαβε τήν διοίκηση τής ηγεμονίας τής Ά χ α ία ς καΐ Ιστειλε Ικεΐ, ώς βάϊλο καΐ γενικό του έπίτροπο τόν Γκαλεράν 162 ντ’ Ίβρύ στρατοπεδάρχη [Σενεσάλο] τής Σικελίας, πού Ιμεινε στή νέα του θέση δυό χρόνια. Ό διορισμός τοϋ γνωστοποιήθηκε σ’ δλους τούς μεγάλους τιμαριούχους τής Ά χ α ία ς: στόν Ιω άννη, Δούκα τής Α θήνας καΐ στόν ά δελφό του Γουλιέλμο [αόθέντη] τής Λειβαδιάς, στόν Κόμητα Ρικάρντο τής Κεφαλλωνιάς, στούς τριτημόριους τής Εδβοιας, στήν ’Ισαβέλλα, Μαρκησία τής Βοδονίτζας, στόν Σωντερόν τόν Κοντόσταυλο, καΐ στόν Σαιντομέρ, τόν πρωτοστράτορα τής Ά χαία ς, στούς Α χαιούς Βαρώνους Γκύ ντέ λά Τρεμούϊγ τής Χαλανδρίτσας, Γοδοφρεΐδο ντέ Τουρναί, Γκύ ντέ Σαρπινύ τής Βοστίτζας, καΐ Ζάκ ντέ λά Ρός τής Βελιγοστής. Οί Φρούραρχοι τής Κορίνθου, 1. M ik lo s ic h -M fllle r, A c ta e t d ip lo m a ta , V , -14.

2/6

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛ Α Δ Α

Χλουμουτσίου, Μπωβουχρ (2) καΐ Καλαμάτας διατάχθηκαν νά τοΰ παραδώοουν αύτά, τά σπουδαία κάστρα (3 ). "Οσο γ ι’ αύτόν πήρε εντολή νά δε­ χτεί τό δμά(ν)τζο(4) δλων των Βαρώνων, ιπποτών καΐ των άλλων τιμαρι­ ωτών «άνδρών τε καΐ γυναικών, Λατίνων τε καΐ Ελλήνων» (5 ). Γι’ αύτό μόλις Ιφτασε στή Γλαρέντζα κάλεσε τούς ιεράρχες, τούς βαρώνους καΐ τούς Ιππότες τής ήγεμονίας ν’ άκούσουν τις διαταγές τοΰ κυριάρχου τους. Ή συ­ νέλευση άκουσε τό βασιλικό μήνυμα, πού τούς παρακαλοΟσε νά δηλώσουν ύποταγή στό βάϊλο ώς άντιπρόσωπο,τοΰ Βασιλέα κι’ δ ’Αρχιεπίσκοπος Βενέδικτος τής Πάτρας, πού οΐ άλλοι βαρώνοι τόν πρόβαλαν ώς συνήγορό τους σηκώ­ θηκε ν’ άπαντήσει (6 ). Ό πριμάτος ισχυρίστηκε πώς μιά τέτοια άπαίτηση σήμαινε παράβαση τών έθίμων τής χώρας, πού είχαν καθοριστεί γραφτά καΐ μέ δρκο άπό τούς προπάτορές τους, τούς κατακτητές τοΰ Μόριά. Οί φεουδαλικοΐ θεσμοί δριζαν, είπε, πώς κάθε νέος ήγεμόνας δφειλε νά παρουσιαστεί αυτοπρόσωπα καΐ νά δρκιστεΐ, μπροστά στό θεό καΐ στό λαό, μέ τό χέρι του πάνω στό Ευαγγέλιο, πώς θά τόν διοικήσει σύμφωνα μέ τά έθιμά του κι’ δτι θά διατηρήσει τις έλευθερίες του καΐ τότε δλοι οΐ ύποτελεΐς είναι υποχρε­ ωμένοι νά τοΰ δηλώσουν ύποταγή σφραγίζοντας τή συνθήκη τής άμοιβαίας πίστης μέ φίλημα στό στόμα. «Προτιμούμε καλύτερα νά πεθάνουμε κα'ι νά χά ­ σουμε τόν κλήρο μας» πρόσθεσε δ άτρόμητος Ιεράρχης, «παρά νά στερηθούμε τά δικαιώματά μας» (7 ). Ό λόγος τοΰ πριμάτου δέ μπορούσε ν’ άρέσει στό βάϊλο, άλλά ή συνέλευση ε?ταν δμόθυμα στό πλευρό τοΰ ρήτορα, και ειταν φανερό πώς οί υπερόπτες βαρώνοι μένοντας πιστοί στά δικαιώματά τους δέν 163 θά δήλωναν ύποταγή σ’ εναν ξένο, πού άνήκε στή δική τους τάξη. Ά λλά π ι­ στοί στό πνεΰμα τής συνταγματικής μοναρχίας εΓταν έτοιμοι νά κάνουν με-

2. Τό Ποντ'.κόκαστρο, τών 'Ελλήνων (ή Κ αλ λ ιθέα = Β εβ υνο ΪΓ των Φράγκων), λίγο m b πάνω άπό τό Κατάκωλο. Ά ναφέρεται άπό τόν ΙΓ ' αίωνα. Μ»τά τό 1470 (τε­ λευταία άναφορά XOU ώς φροΰριου] παύει, φαίνεται νά χρησιμοποιεΓται. (Σ .τ .μ .). 3. ΜπορεΓ, άπό άνάγκη, ν" άναγνώρισε δ Γουλιέλμος τήν Ιπικυριαρχία το5 Κά­ ρολου I, άλλά στό βάθος ή πίκρα τόν τυραννοΟοί. ΤοΟτο φαίνεται ά π ’ τήν άνατροπή τών Ιστορικών γεγονότων πού έπιχειρεί ό συντάκτης τοϊ5 Χρονικού. Οί διαπραγματεύ­ σεις τοδ γάμου 'Ισαβέλλας—Φ ιλίππου ν τ ’ Ά νζοϋ Ιγιναν στό διάστημα πού (μετά τή μάχη τοΰ Ταλιακότσο) παρέμεινε ό Γουλιέλμος στήν Ά νάπολη (Νεάπολη). Ό σ'>ντάκτης γιά νά δικαιολογήσει τήν άποξένωση, τοΰ πλάθει τό μδθο, πώς ύ Γουλιέλμος Iγινε λίζιος (δποτελής τοΟ Κάρολου μέ τό γάμο 'Ισαβέλλας— Φ ιλίππου, ένώ ίΐν α ι γνω­ στό πώς ή δποτέλεια ρυθμίστηκε μέ τή συνθήκη τού Βιτέρμπο (1267) §να χρόνο πρίν άρχίσουν οί διαπραγματεύσεις τού γάμου (1268). "Οσο κ ι' άν δ έπικυρίαρχος είταν Γάλλος, οί Φράγκοι βαρώνοι τοΰ Μοριδ στό βάθος δέ συγχώρησαν τόν Γουλιέλμο. Κ ι' δπως φαίνεται, πάσχισε &ς δτος δεκαπέντε χρυσές νεοελληνικές δραχμές (ή άξια τδ ν τελειιταίων, μέ βάση τά πρώτα χρόνια τοδ 20οδ αιώνα). Κατά τόν Α. Μ. Άνδρεάδη άντιστοιχοΰσε μέ 15 φράγκα. Στά χρόνια ττ)ς Τουρκοκρατίας μέ τό δπέρπυρο δηλώνεται τό βαρύτιμο χρυ­ σό νόμισμα. Μετά έξομοιώνεται μέ τό γ ρ ό σ ι, έπειδή τό δλλοτε, άπό άτόφιο χρυ­ σάφι, βυζαντινό δπέρπυρο, μέ τόν καιρό Ιχασε τήν άξια του κ ι' Ιγινε άργυρό νόμισμα. "Απόδειξη, πώς στά 1584 ή άξία ίο υ δπολογίζεται σέ 31 ’], σολδία. 'Η σωστή γραφή tlv a i &πέρπυ^δα=άπό τό πυ^^ιός, ποδ σημαίνει τό φυσικό χρώμα το3 χρυσοδ, κυριότερα 8ταν εΤναι δλοκάθαρο. Λέγονταν, έπίσης, καΐ γράφονταν καΐ πέρπυρα.

248

Η Φ Ρ Α Γ Κ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

τζας (£ 8960) στόν ήγεμ^όνα. ’Από κείνη τή οτιγμ,ή δ πανούργος Βενιαμίν άπέκτησε τήν εδνοια τοΟ φιλοχρήματου αύθέντη, πού τό πάθος του, για τό χρήμα, γνώριζε, καλύτερα ά π ί κάθε άλλον νά του τ6 θεραπεύει, περιμένοντας κατάλληλη δρα για νά έκδικηθεΐ. Μέ είσήγησή του, ό εχθρός του Κόμητας τής Κεφαλλωνιάς Ρικάρντο, ύποχρεώθηκε νά δανείσει στο Φίλιππο 20.000 ύ π έ ρ π υ ρ α , πού δέν τοΰ έπιστράφηχε, σχεδόν, ούτε Ινα. Ά λ λ ’ αύτ6 δέν εΐταν τό μόνο στρατήγημα τοΰ ήγεμόνα για νά εκμεταλλευτεί τήν πλούσια οίκογένεια τής Κεφαλλωνιας Όρσίνι. 'Όταν, μετά από λίγο, δ γέ­ ρο Κόμης Ρικάρντο δολοφονήθηκε από εναν ιππότη του, πού τόν είχε χτυ­ πήσει στό κεφάλι μ’ ενα ραβδί, ενώ καθόταν στή δικαστική Ιδρα στή Γλαρέντζα, δ γιός του Ιω άννης I ύποχρεώθηκε ν’ αγοράσει τήν ανάθεση σ’ αύτόν τής διοίκησης των νησιών του από τόν κυρίαρχό του, τόν ήγεμόνα τής Ά χα ία ς, μέ μεγάλο χρηματικό δώρο. ’Έ πειτ’ άπό λίγο καιρό Ιδωσε στό Φ ί­ λιππο πανάκριβο δώρο γιά νά κερδίσει τήν εύνοιά του σέ μιά ύπόθεση πού δικάζονταν εναντίον του στή Μεγάλη Κούρτη τής Ά χαΐα ς, μ’ απαίτηση τής 198 μητρυάς του τής Κυράς τής 'Άκοβας, πού ζητούσε τήν προσωπική περιουσία τοΰ μακαρίτη άντρα της άξίας £ 44.800. Ό περήφανος Νικόλαος ντε Σαιντομέρ, βμως, υιοθέτησε τήν ύπόθεση τής Κυράς, περισσότερο άπό περιφρό­ νηση καΐ δυσαρέσκεια Ιναντίον τοΰ φιλοχρήματου ήγεμόνα παρά άπό επιθυ­ μία νά τιμωρήσει τή βιαιότητα τοΰ γαμπροΰ του, τοΰ νέου Κόμητα τής Κεφαλλωνιάς. Πάλι δ Φίλιππος ύποχρεώθηκε νά καταπνίξει τήν άγανάκτησή του, γιά τήν αύθάδεια τοΰ ισχυρότερου Βαρώνου στή χώρα, πού καυχιόταν, πώς είχε βασιλικό αίμα στις φλέβες του, πού είταν έξάδελφος τοΰ Δούκα τής ’Αθήνας κα! συνδέονταν μέ φεουδαλικούς δεσμούς μέ τούς κυριότερους άχαϊαούς εόγενεΐς. ’Έτσι εγινε ενας συμβιβασμός μ’ αύτόν. Ή Κυρά τής ’Άκοβας βάπαιρνε τό ενα πέμπτο τοΰ ποσοΰ πού ζητούσε. ’Από άλλες αιτίες, Ιπίσης, δ Πεδεμόντιος ήγεμόνας άποσποΰσε διάφορα ποσά. Ό Βασιλόπουλος, δ "Ελ­ ληνας πού είχε διοριστεί πρωτοβεστιάριος τουκανε άναγκαστικά δώρο £ 1344' δ λαός τής Καρύταινας τοΰ πρόσφερε £ 1792' οί κάτοικοι τής ’Ανδρα­ βίδας, τής εύνοούμενης Ιδρας του £ 224' οί Βουργήσιοι τής Γλαρέντζας £ 268,16 σ.' Ινώ τά τέλη τοΰ πόρτου [λιμανιού] της, επιβαρύνθηκαν μ’ Ιτήσια φορολογία £ 134,85 γιά χάρη ενός Πεδεμόντιου εύνουμένου του. Αύτές ο! αυθαιρεσίες μάς δίνουν μιά Ιδέα τοΰ πλούτου τής Ελλάδος σ’ αύτή τήν πε­ ρίοδο. 'Ωστόσο παρ’ δλες αύτές τΙς «φιλανθρωπίες» δ ήγεμόνας άναγκ^στήκε νά χάνει δάνειο άπό τό υποκατάστημα τής Φλωρεντινής τρ ά τ^α ^ΙΙερ δ υ τσ ι στήν Γλαρέντζα, πού δάνειζε τούς μονάρχες μας. ΤελΛ>5& 'ίίέκ β ια σ μ ο ί του •κατέληξαν σε μιά σοβαρή έξέγερση. Οί κάτοικοι τών Σκορτών (99) εΐταν πάντα τό περισσότερο άνήσυχο στοιχείο τοΰ πληθυσμού κ’ ή όρεινή τους χο')ρα — ή Ελβετία τοΰ Μόριά — φυλάγονταν μέ περισσότερη προσοχή άπό τούς Φράγκους. 99. 'Απλώνονταν στό μεγαλύτερο μέρος τής σημερινής Γορτονίας, 'Ολυμπίας καΐ Μεγαλόπολης. Ή δνομασία προήλθε, ϊσως άπ6 τήν ταυτόχρονη προφορά ίρθρου καΐ δνόματος (εις τήν Γόρτυνα). Στήν περιοχή βρίσκσνταν τά κάστρα τοΰ Άράκλοβοο (B uc e le t), το3 Τολέδου τής 'Ε λλάδος, Καρύταινας (C a ra in ta in e ), τής "Ακοβας (M a te grifou), "Αγιου Γεωργίου καΐ 'Α γία ς 'Ελένης (βρισκόταν στή θέση τής άρχαίος θεισόας, L e a k e , Τ. 2, κ. 18, σ. 315). Πρα>τ3ύουσα τδ ν Σκορτδν (p a y s d e Γ E s c o r t a , Γαλλ. Χρον. § 390) ή δρόγγος των Σκορτίον’ (πού στοίχισε πολλά στούς Φράγκους) εϊταν ή Καρύταινα (Σ .τ .μ .).

0 1 N T ’ A N Z O Y Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α (1 2 7 8 -1 3 0 7 )

249

Κ ι’ δμως παρά τά γνωστά χαρακτηριστικά αύτών των βουνήσιων ’Αρκά­ δων καΐ τή φυσική δχύρωση τής χώρας τους, δ Φίλιππος έξω&ούμενος άπό τόν κακό του δαίμονα, τό γέρο Ιππότη άπό τήν Πικαρδία, αποφάσισε νά έπιβάλει έκτακτη φορολογία στούς ’Αρκάδες άρχοντες. Τοΰ είχαν πει, πώς εϊταν πλούσιοι κα'ι τό μεγάλο ποσόν πού είχε ττάρει, μάλιστα, άπό τήν ’Αρκα­ δική πόλη τής Καρύταινας (100) , τόν έκαναν, χωρίς άμφιβολία, νά πιστέ­ ψει πώς μπορούσαν νά πληρώσουν περισσότερα. ’Αλλά οί κάτοικοι τής Γορτυνας (101) άπό τή Φράγκικη Κατάκτηση ως τά χρόνια τοΰ κ. Δελη[γι]άννη ύπερασπίστηκαν πεισματικά τά συνταγματικά τους δίκαια έγγυημένα σ’ αυ­ τούς άπό τό χρόνο τής Κατάκτησης. Ό άρχηγός τους πήγε στό σπίτι των δυο άδελφών Μικρωνά, πού βρισκόταν στούς πρόποδες τοΰ βουνού, δπου βρί­ σκονται τά έρείπια τοΰ έρημικοΰ περιώνυμου ναοΟ τών Βάσσων [τοΰ ’Επικού- 199 ρειου ’Απόλλωνα τής Φιγαλείας] καΐ έρκίστηκε μ’ άντάξιο τρόπο τών άρχαίων Ελλήνων, πώς προτιμούσαν νά πεθάνουν παρά νά, πληρώσουν εστω κι’ εναν όβολό τοΰ ζητούμενου φόρου. Ό μόνος άν&ρωπος, πού θά μπορούσε νά προλάβει τήν εξέγερση εϊταν δ Νικόλας ντε Σαιντομέρ, άλλά εϊταν γνω­ στό, πώς βρισκόταν στη Θεσσαλία, καί, τήν έποχή πού Ιφυγε Ιστειλαν δυό άγγελιοφόρους στό Μυστρά νά ζητήσουν τή βοήθεια τοΰ Βυζαντινοΰ διοικη­ τή καΐ νά προσφέρουν τή χώρα τους στόν αότοκράτορα. Ή άποστολή τους δεν προκάλεσε ύπόνοιες, γιατί εϊταν κοινό γεγονός γιά τούς προσκυνητές νά έπισκέπτοντα,' τό λείψανο τοΰ "Αγιου Νίκωνα(102) στή Αακεδαιμονία — τοΰ ’Αρμένιου καλόγερου, πού μετά τήν επιστροφή τών Κρητών, ποδχαν άποστατήσει, στό Χριστιανισμό, έγκαταστάθηκε στά τέλη τοΰ δέκατου αΙώνα στή Σπάρτη [Αακεδαιμονία] δπου καΐ ή μνήμη του τιμδται άκόμα. Ό διοι­ κητής δέχτηκε τήν προσφορά τους μέ χαρά. Συγκέντρωσε τά στρατεύματά του στήν ξακουστή πεδιάδα τοΰ Νικλίου άπ’ δπου ο! άποστάτες τά δδήγησαν, άπό άσφαλισμένο δρόμο, στά Σκορτά. ”Έ πειτ’ άπό λίγο, δυό Φράγκικα κάστρα — τής 'Α γίας 'Ελένης κα'ι C re v e — C oeur πού βρίσκονταν στή μιά 100. Κ αΐά τόν L e a k e (Τ. 2, κ. 18, σ. 292) είχε χτισχΕΓ στή θέση της Βρένβης. Β λ. καΐ I. Ρ . Ραγκαδη, 'Ε λληνικά, τόμο; ϊεότερος, α. 691, έν Ά θήναις 1853 (Σ .τ.μ .)· 101. Ή Γόρτυνα, στά χρόνια τ·»)ς φραγκοκρατίας άποτελοΰσε μέρας τηςβαρω νίας "Ακοβας καΐ Καρύταινας—λέγονταν καΐ διαμέρισμα Σκαρτών καΐ έπαρχία ή καζας Καρυταίνης. Χωρογραφικά άπλώνεται στΙς άρχαΕες πόλεις θελπούσας, 'Η ραίας, θεισόας, 'ΓφοΟντος, Μεθυδρίου, Γόρτυνος κ. S. I. X. Κανδηλώρου, 'Ιστορία Γορτυνίας (1898). Γενικά, στά χρόνια τής φραγκοκρατίας τ ’ άρχαΐα ϊνόματα Ιχουν ΙξαφανιστεΓ. 'Η "Αρ­ καδία δνομάζεται Μ ε σ α ρ έ α (ΜεσογαΓα) ή Τ εγέα Ν ί κ λ , ή Μαντινεία Μ ο ΰ■χ λ ι, ή Κύναιθα Κ α λ ά β ρ υ τ α , ή Α ίγΰτις (κοντά στό Λεοντάρι) Β ε λ ί γ ο σ τ η , ή χώρα κοντά στό Γαλατά Ά κ ο β α (Σ .τ .μ .). 102 Μαζί μέ τόν "Αγιον 'Αθανάσιο τόν ’Αθωνίτη [τόν ίδροτή τής Μεγίστης Λαύ­ ρας τοΰ Ά θω ] έργάστηκε στήν Κρήτη (δταν τήν ξαναπήρε δ Νικηφόρος Φωκάς | γιά τή διάδοση τοΰ χριστιανισμοί} στούς Σαρακηνούς καΐ στούς Κρήτες ποδχαν προσχωρήσει στόν ισλαμισμό. Μετά (σέ ιεραποστολικές του πορείες, στήν Πελοπόννησο, στή Στερεά, στά νησιά) κήρυξε μέ θέρμη καί πίστη άκαταμάχητη τό λόγο τοδ θεοδ, καλώντας τό λαό σέ μετάνοια μέ τήν περιώνυμη πρόσκληση «Μετανοείτε», ά π’ δπου καΐ Νίκων δ Μετί^νοείτε ονομάστηκε. Τελικά έγκαταστάθηκε στή Λακεδαιμόνια (Σπάρτη) δπου πέθανε καΐ τάφηκε (σύμφωνα με ασφαλείς υπολογισμούς) στά 990. Ε ίνα ι πολιοδχος τής πόλης ■καΐ γενικά τής Λακεδαιμόνιας. Τό συναξάρι του (γράφτηκε άπό άγνωστο ήγούμενο το5 I B ’ αιώνα) είναι άξιόλογο φιλολογικό μνημείο καΐ ταυτόχρονα άνεκτίμητη Ιστορική πηγή γιά τήν Ιστορία τής Λακεδαιμόνιας καΐ γενικά τής Πελοποννήσου, στή διάρκεια τοΟ I ’ καΐ ΙΑ ' αιώνα. Βλ. Σ. Π. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνήμων, τ. Γ ’, σ. 129 κέξ. (1906), τ. Ε ’ σ. 301 κέξ. (1908) (Σ .τ.μ .).

250

Η Φ Ρ Α Γ Κ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

καΐ σιήν &λλη πλευρίς τής Άνδρίτσαινας— ε’ίταν καπνισμένα έρε£πια. ’Αλ­ λά, ο! "Έλληνες, βπως σημειώνει δ χρονογράφος, εϊταν καλύτεροι στίς ξαφ­ νικές έπιθέσείς παρ& στή διεξαγωγή πολιορκίας. Τό vεoχτισμivo κάστρο τοΰ Φλωρέντιου B ea u fo rt (103) [ΛεΟτρον] δντεξε στίς Ιπιθέσεις τους κι’ δταν 6 ΦίλιτΓκος πλησίασε, διαλύθηκαν δτακτα. Ό ήγεμόνας κρίνοντας τά πράγ­ ματα ψύχραιμα άπόφυγε μεταφορά τοΰ πόλεμου στή Βυζαντινή κτήση. Παρακάλεσε τούς Ιντρομους δουλοπάροικους, ποδχαν φύγει μπροστά στή διαμά­ χη Ελλήνων καΐ Φράγκων, νά ξαναγυρίσουν στα σπίτια τους' κι’ άφοΟ τούς έξέτασε γιά τΙς άφορμές τής εξέγερσης καΐ εμαθε πώς αύτή ε’ίταν Ιργο μιας οικογένειας άρχοντικής άρκέστηκε μέ δήμευση των κτημάτων καΐ τών άγαθών τής τελευταίας (104). 103. Γράφει δ I I . Καλονάροζ (σχολιάζοντας τό στίχο τοΰ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ : y6c ποιήσ^ κάστρο εΕς τέν αίγιαλάν πλησίον τηξ Γιστέρνας· | κ ι’ δ πρίγκηπας τοΟ Ιπίστεφεν έκείνοϋ δπου τό εΐπενΙώ ρισε γάρ κ ' έχτίσαν το καΐ ΑεΟτρο τό ώνομάσαν) πώς «ή Γιστέρνα ή &ς άναφέρεται δπό τδ ν Βυζαντινών, τό περί τήν Κινστέρναν θέμα (Π αχυμίρ·ης I, 77— 78), ήτο ή περιοχή τοΟ Λεΰτρου, αΟτή ή ιδία άκρι6ως, δπου έκτίσθη τό δμώνομον κάστρον ΛεΟτρον, τουτέστι δνωθεν όλίγον το3 κυρίως ΖυγοΟ. Ή περιοχή Γ ιστέρνας περιελάμδανεν, πιθανδς, καΐ τήν άλλην Β. Λακωνικήν, δηλαϊή τήν περιοχήν Σταυροπηγίου, ή Ζαρνάτας έκτεινομένη κατά μήκος τής άκτής μέχρι τοΟ Ά λμυροδ τδ)ν Κ αλαμδν. Πάντως ίκ ειτο εις τό Β. τμήμα τής Λακωνικής. 01 μεταγενέστεροι έρευνητα ί, δμως, κ α κ δ ς έρμηνεύοντες συγκεχυμένα? καΐ άσαφεΕς πληροφορίας Βυζαντινών tοτορικδν (Νικηφόρου Γρήγορά, Ρωμ. Ιστορία, B o n n a e , A, 80—81), προεκάλεσαν &ς καΐ διά τήν Μαΐνην, σΰγχισιν καΐ έν προκειμένφ, οΟτω δέ ή Γιστέρνα καΐ τό κάστρον της φέρονται τοποθετημένα δλως άβασανίστως καΐ άνευ Ιπιτοπίου έρεόνης παρά τό Ταίναρον. Τοδτο συνέβη μόνον καΐ μόνον λόγφ άσαφοΰς τίνος πληροφορίας τοδ Nικηφόρou Γρήγορά [Ρωμ. Ιστορία, B o n n a e , A’ 8 0 —81] καΐ διότι δ γαλλικός χάρτης τής Ε χ ρ . S ie n t . d e M o ree σημειώνει τόν παρά τό Ταίναρον λιμενίσκον K is te r n e s , ένδ τό άληθές όνομα το3 δρμίσκου είναι Ά σώματος, λέγεται δέ δλως Ιξαιρετικω ς ένίοτε ύπό τ^ γματος των Ναϊτών πρέπει νά παραχωρηθοΰν σ’ αΟτδν τον τόσο «πιστό πρόμαχο τής άληθιΝόμισμα 'Ιωάννη I I , εκκλησίας εναντίον των -σχισματικών Έλ^aooxaNsasn«xp«, ^ ^ ω ν (36) . Άφοΰ χρησιμοποίησε τήν Εταιρία, για, νά εξυπηρετήσει τό σκοπό του, δ δούκας θέλησε ν’ άπαλλαγεΐ άπ’ αύτήν, δπως δλοι έκεΐνοι πού τήν είχαν μισθώσει πριν άπ’ αύτόν. Ξεχώρισε 200 άριστους ιππείς καί 300 πεζούς άπ’ τΙς τάξεις τους, τούς Ιδωσε μισθούς καΐ τόπο για νά μείνουν κι’, .αιφνίδια εί­ πε στους άλλους νά φύγουν, άφοΰ πρώτα τοΰ έπιστρέφουν τά κάστρα πού εί­ χαν κυριέφει στό ονομά του καθώς κι’ δλα τά λάφυρα. Αότο'ι άρνήθηκαν νά έκτελέσουν τ'ις διαταγές του' μάλιστα τοΰ θύμισαν πώς τούς χρωστούσε τεσ­ σάρων μηνών μισθό. 'Ωστόσο πρότειναν νά τον άναγνωρίσουν ώς κυρίαρχο των κάστρων πού κυρίεφαν, άν τούς άφηνε νά, μείνουν, επειδή πουθενά δέ μπορούσαν νά πάνε (87). Ό Βάλτερ απάντησε αγέρωχα πώς θά τούς εδιωχνε μέ τή βία κα'ι άρχισε προετοιμασίες κατά τή διάρκεια τοΰ φθινόπωρου και τοΰ χειμώνα γιά νά έκτελέσει τήν απειλή του. ’Αγγελιοφόροι του πή­ γαν σ’ δλα τά μέρη τοΰ Φράγκικου κόσμου ζητώντας βοήθεια έναντίον τοΰ κοινοΰ έχθροΰ. “Ολοι οΕ μεγάλοι τιμαριούχοι τής Ελλάδος άπάντησαν στην πρόσκλησή του. Ήρθε δ Άλμπέρτο Παλλαβιτσίνι, δ Μαρκήσιος τής Βοδονίτζας κι’ άπδ τΛ γάμο του μέ μιά κληρονόμο των Ντάλλε Κάρκερι, έκτημόριος τής Εύβοιας, δ Θο^μάς I I I των Σαλώνων, δ πιστός υποτελής τών δου225 κών τής ’Αθήνας, πού πρίν λίγο είχε γίνει πρωτοστράτορας τής Ά χαίας, δ Βονιφάτιος ντά Βερώνα, δ ισχυρδς βαρώνος τής Εύβοιας, πού χρωστούσε δ,τι είχε στήν εδνοια τοΰ προκατόχου τοΰ Βάλτερ, κι’ άλλοι δυό αύθέντες τής Ε5βοιας, δ Γεώργιος Γκίζι, αύθέντης μιας άπδ τΙς τρεις βαρωνίες τοΰ νησιοΰ καΐ τών νησιών Τήνου κα'ι Μυκόνου, πού είχε αιχμαλωτιστεί άπδ τόν Ρογήρο ντέ Λουριά πρ'ιν άπδ είκοσι χρόνια, κι’ δ ’Ιωάννης ντε Μαϊού, πού είχε άναλάβει τή φύλαξη τοΰ ’Ινφάντη Φερδινάνδου. Οί φίλοι Άνζού, πού γ ι’ αύτούς είχε άγωνιστεΐ δ Βάλτερ στή Σικελία, πρόθυμα έπέτρεφαν στούς Μοραΐτες ύποτελεΐς τους κα'ι στούς υπηκόους τους, στδ Βασίλειο τής Νεάπο­ λης, νά ένισχύσουν τήν ’Αθηναϊκή σημαία. ’Αλλά κι’ δ Δούκας τής Νάξου φαίνεται νά εστειλε ενα νησιώτικο σώμα στρατού (38) . Ποτέ ενας τόσο άςιόλογος στρατός δέν είχε κυβερνηθεί άπδ Δούκα τής ’Αθήνας. Σύμφωνα μ’ Svav βυζαντινό συγγραφέα (39) τό στρατό τοΰ Βάλτερ τόν 36. Sanudo, Secreta d e m e n tis V , v , 235.

Fidelium Crucis, σ-όν Bongrs, I I , 68,

R egestu m

37. Χ[ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέως] 7282 - 9 3 . L [ib ro ] d[e los] f[e c h o sj, 117 (δποο δ Βάλτερ μπερδεύεται μέ τάν Γκύ II), 119, 120. 38. L [ib ro ] d[e loa] f[ech o s] 120. πού έπιβεβαιώνει τ4ν S a u g e r, H is t o ir e n o u v e lle [des a n c ie n s d u e s e t a u tr e s s o u v e r a in s de Γ A rc h ip e l. Τό βιβλίο γράφτηκε στά 1698 καΐ μεταφράστηκε άπό τόν Α. Μ. Καράλη, στό, 1878 στην Έρμοήπολη] 130, [στή μετάφραση σ. 87]. 39. Τά Νικηφόρο Γρήγορα. (Σ .τ .μ .).

Η Μ ΕΓΑΛΗ Κ Α Τ Α Λ Α Ν ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΙΑ (130 2 -1 3 1 1 )

281

συγκροτοΰσαν 6.400 ιππείς καΐ περισσότεροι άπδ 8.000 πεζοί. Σύμ,φωνα μ,έ τον Καταλάνο Μουντάνερ άποτελεΐτο άπό 700 Φράγκους ιππότες καΐ 24 χιλιάδες “Ελληνες πεζούς τοΰ δουχάτου του. Αντίθετα ή Άραγωνική δια­ σκευή τοΰ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ τ ο ϋ Μ ο ρ έ ω ς (40) ύπολογίζει τΙς συγκεντρωμ,ένες δυνάμ^εις δχι περισσότερες άπό 2.000 ίππεΐς καΐ 4.000 πεζούς. Μέ Ιναν τέτοιο στρατό, δ άλαζονικός δούκας, φανταζόταν οχι μ,όνο νά έκμηδενίσει τούς Καταλάνους, μ’ Ινα χτύπημα, άλλα και ν’ άπλώσει τά σύνορά του ώς τΙς πύλες τής Κωνσταντινούπολης. Ή θέση τής Εταιρίας (41) (τήν άποτελοΰσαν, τώρα, 3.5βΟ ίππεΐς, καΐ 4.000 πεζοί καθώς καΐ πολλοί αιχμάλωτοι' οΕ τελευταίοι είχαν περιληφτεΐ σ’ αύτήν γιατί εϊταν άξιόλογοι τοξότες) δεν εϊταν εύχάριστη. "Αν ύποχωροΰσαν θά δέχονταν νέα επίθεση άπό τό νικηφόρο Χανδρηνό. Σύμμαχους δέν είχαν, γιατί ή Βενετία δέν είχε απαντήσει καθαρά στ'ις εΙρηνικές τους προ­ τάσεις ποδχαν ύποβληθεΐ στό βάϊλο στή Χαλκίδα. "Αλλωστε, τότε, είχε άνανεώσει, για μιά, είκοσαετία, τή συνθήκη της μέ τόν αύτοκράτορα, πού περιείχε Ιναν ειδικό δρο, πώς κανένας Βενετσιάνος ύπήκοος, μέ ποινή να χάσει τήν πε­ ριουσία του, δέν είχε τό δικαίωμα νά πατήσει τό πόδι του σέ τόπο δπου βρί­ σκονταν ή Καταλανική Εταιρία (42). "Ετσι στήν Καταλανική Εταιρία δέν Ιμενε άλλη διέξοδος. "Επρεπε νά, διαλέξει μεταξύ ένός ένδοξου θανάτου ή, τό περισσότερο, μιας ϊνδοξης νίκης. Σάν ϊμπειροι πολεμιστές διάλεξαν τό πεδίο τής μάχης καλά. "Οταν ήρ0ε ή άνοιξη πέρασαν τόν Βοιωτικό Κηφισό καΐ στρατοπέδεψαν δχι μα■κρυά άπό τή δεξιά δχθη αύτοϋ τοΰ βραδυκίνητου ποταμού, πού κυλούσε κά- 226 τω άπ’ τίς ίτιές, δπως ό Αϊηβον στό Ράγκμπυ (43). Μετά άρχισαν νά προ­ παρασκευάζουν τό Ιδαφος, πού θά, είταν ή σκηνή τοϋ τελικού άγώνα για τήν ■δπαρξή τους. Ή φύση φαίνεται πώς είχε προορίσει τή μεγάλη πεδιάδα τής Βοιωτίας γιά πεδίο μάχης. Αίγα μίλια μακρυά, άπό κεϊ δπου οΐ Καταλάνοι είχαν στρατοπεδέψει, δ Φίλιππος τής Μακεδονίας πρίν άπό δεκάξη αιώνες, είχε κερδίσει «μιά τόσο δτιμη νίκη, στή Χαιρώνεια, μοιραία γιά τήν έλευθερία» (44). Στά χρόνια τοΰ Σύλλα ή πεδιάδα άκουσε τρεις φορές τήν κλαγ40. Τό L ib ro d e lo s fe c h o s e t C o n q u is ta s d e l P r in c ip a d o d e la M o re a . C o m p ila d o p o r c o m a n d a m in e n to d e D o n F r a y J o h a n F e r r a d e z d e H e r e d ia , M a e s to d e l H o s p it a l d e S . J o h a n d e J e r u s a [le m . C h ro n iq u e d e M o re e a u x X III e t X I V s ie c le s , p u b lie e e t t r a d u i t e p o u r la p re m ie r e fo is p o u r la S o c ie te d e Γ O r ie n t L a ti n , p a r A lfre d M o r e l-F a tio , Γενεύη 1885, nob έΐναι ή μοναδική έκ­ δοση xijs Ά ραγω νικης διασκευής τοΡ X ρ ο ν ι κ ο δ (L ib ro d e lo s fecliOS=Bt.3Xtov των κατορθωμάτων) στήν οδσία συμπύκνωση τοδ δεύτερου μέρους, το3 πρώτου τόμου, το3 Ιργου L a G r a n t C ro n ic a d e lo s c o n q o ir id o re s (σώζεται στή Βιβλιοθήκη Osun a τής Μαδρίτης) ποδγινε στά 1393 μ ’ Ιντολή το3 H e r e d ia . (Σ .τ .μ .). 41. Τής Κ ο υ μ π α ν ί α ς το3 X ρ ο ν ι κ ο 3, 7272 κέξ. 42. T h o m a s , D ip lo m a ta r iu m V e n e to —L e v a n tin u m , I, 82—5. 43. Ποτάμι καΐ πόλη τής Κεντρικής "Α γγλίας. (Σ .τ .μ .). 44. "Οταν ot ΛοκροΙ τής Ά μφισσας (Ό ζό λ α ι) καταπάτησαν έκτάσεις το3 βελφικο3 ίερο3 στήν πεδιάδα το3 Κρισαίου, οί Ά μφ ικτίονες τούς θεώρησαν Ιερόσυλους καΐ ■ζήτησαν άπό τό Φ ίλιππο νά τούς τιμωρήσει. ’ Ετσι στά 339 (τρίτος Ιερός πόλεμος) δ Φ ίλιππος τούς κατατρόπωσε καΐ τούς έπέβαλε μεγάλες τιμω ρίες. 'Α λλά άντί νά γυρί­ σει στή Μακεδονία (έδω δφείλεται δ χαρακτηρισμός τής νίκης το3 Φ ιλίππου, άπό τόν συγγραφέα «άτιμη») κατέλαβε τήν ισχυρή πόλη τής Λοκρίδας Έ λ ά τεια , δχυρώθηκ* σ’ αύτήν κ ι άρχισε ν ' άπειλεΓ τήν 'Ε λλάδα. Μπροστά στόν κίνδυνο ένώθηκαν ot ’Αθη­ ναίοι, Θηβαίοι, 'Α χα ιοί, Κερκυραΐοι, Κορίνθιοι, Μ εγαρείς, Εύβοείς καΐ κινήθηκαν Ιναντίον του στά 338, καΐ κατέλαβαν τήν Χαιρώνεια, μέ μέτωπο στά Β. καΐ μ ' άποσπάσματα τό πέρασμα το3 ΚηφισοΒ, κοντά στό σταθμό τή ς Δαύλειας. Ό Φ ίλιππος κινήβηκε

282

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛΑΔΑ

γή των δπλων μεταξύ των Ρωμαίων αύθεντών της Ελλάδος καΐ των Ποντια­ κών στρατευμάτο^ν τοϋ Μιθριδάτη (45). Τώρα, μετά από παρέλευση 1.400 xpovcov σ’ αυτή τή θέση ή τύχη των ’Αθηνών θά κρίνονταν. Άλλα οι πανούργοι Καταλάνοι, δέ στήριζαν τΙς ελπίδες τους στην ταχτική πού α­ κολούθησαν οΐ στρατιώτες τών Μακεδόνων και τών Ρωμαίων για, νά κατα­ τροπώσουν τούς "Ελληνες καί τούς Άσιάτες. Γνώριζαν πώς 0’ αντιμετώπι­ ζαν τούς πιό φημισμένους ιππότες τοΰ καιροΰ, ιππότες πού είχαν κάνει τ’ δνομα τής ’Αθήνας κα'ι τής Ά χαΐας διάσημο σ’ δλο τον ’Ανατολικό κόσμο, άπόγονους τών ψηλόκορμων κα'ι πάνοπλων ιππέων, πού μπροστά στη θέα τους τδβαλε στα, πόδια δ Σγουρός, φεύγοντας από τ'ις Θερμοπύλες, εναν αιώνα πρίν. Τό γεμάτο ελη έδαφος τής Κωπαίδας τούς κατοχύρωνε εξαιρετικά από μια έπέλαση τοΰ ιππικού κα'ι οι Καταλάνοι έκαναν αυτό τό φυσιχό πλεονέκτημα περισσότερο άποτελεσματικό μέ μια τάφρο, πού άνοιξαν μπροστά τους, πού τή γέμισαν μέ νερό, από τό παράπλευρο ποτάμι. Ή υγρασία βοήθησε τή βλάστηση κα'ι στά μέσα τοΰ Μαρτίου (46), δταν δ Φράγκικος στρατός αντι­ μετώπισε τούς Καταλάνους,, ή πεδιάδα είχε σκεπαστεί μ’ ενα πυκνό στρώ­ μα χλόης. Τήν Τετάρτη, 10 Μαρτίου 1311, δ Δούκας τής ’Αθήνας συγκέντρωσε τ'ις δυνάμεις του στή Λαμία, δπου προμαντεύοντας τον έπερχόμενο θάνατό του, εκανε, επίσημα, τή διαθήκη του. Τό έγγραφο (πού μάρτυρές του, τήν ό!ιρα τής σύνταξης, στάθηκαν δ G illes He la P lanche, βάϊλος τής Ά χα ΐ­ ας, κ’ οί δυό μεγάλοι βαρώνοι τής Εύβοιας, δ ’Ιωάννης ντε Μαϊού, συγγενής τοΰ δούκα, κι’ δ Βονιφάτιος ντά Βερώνα) πρόβλεπε λύσεις για, δλες τ'ις έκέναντίον τοος καΐ περνώντας, πιθανόν, μέσα άπό τΙς χαράδρες τοΟ βοονοδ ποΰταν άνατολικά (μεταξύ Πετρομαγούλας καΐ Σκριποΰς, ά π ' δποο δρχιζε ή Κωπαΐδα) παρατάχτη­ κε άπέναντί τους μέ μέτωπο στά Ν . Ή μάχη πο!) άκολούθησε εϊταν τρομερή. Ot ’Α­ θηναίοι καΐ οί Θηβαίοι άγωνϊστηκαν δπεράνθρωπα. Ά λ λ α δ Φ ίλιππος πιέζοντας τ ο ώ ς μέ τή μακεδονική του φάλαγγα καΐ μέ τό δριστο ιππικό τοα (τό διοικούσε δ δεκαεπτά­ χρονος ’Αλέξανδρος) τσάκισε κυριολεκτικά τόν 'Ιερό λόχο των 300 Θηβαίων στή θέση δποο 6 Λέων τής Χαιρώνειας καΐ άνάγκασε τούς σύμμαχους νά δπισθοχωρήσουν άτακτα στόν 'Ε λικω να. ’Ανάμεσα στοΰς φυγάδες εϊταν καΐ δ Δημοσθένης. "Ετσι μέ τή νίκη τή ς Χαιρώνειας, δ Φ ίλιππος Ιγινε ηγέτης τής 'Κλλάδος καΐ τόν άναγνώρισαν στήν Κόρινθο) οί "Ελληνες έκτός άπό τούς Σπαρτιάτες. Οί νεκροί των Μακεδόνων θάφτηκαν σέ τεχνικό λόφο τρία χιλιόμετρα μακρυά άπό τό σιδηροδρομικό σταθμό τής Χαιρώνειας πρός τά Α. κ ι’ οί νεκροί των Θηβαίων καί ’Αθηναίων τέσσερα χιλιόμετρα μακρυά άπό τόν τύμβο των Μακεδόνων, πρός τά Ν.Λ, δποο καί γιά ένδειξη τής άνδρείας τους στή­ θηκε δ περιώνυμος Λέων τής Χαιρώνειας. (Σ .τ.μ .). 45. Ό Σύλλας πήρε μέρος στόν α ' Μιθριδατικό πόλεμο. Ό Μιθριδάτης Ε&πάτωρ ή Μέγας U 32 - 63 π.Χ .) άνέλαβε τήν άρχή στά 113. 'Γπέταξε τή μικρή ’Αρ­ μενία, τήν Κολχίδα, μέρος τής Παφλαγονίας, τής Καππαδοκίας καΐ Ιτσι δημιούρ­ γησε κράτος ισχυρό μ’ άμεσο άποτέλεσμα νά σογκροοσθεί μέ τή Ρ ώ μη. Τό 88 δ Μάνλιος Ά κύλιος θέλησε νά ρυθμίσει τίς διαφορές άλλά τοΰτο είχε άποτέλεσμα νά ξεσπάσει δ α’ Μιθριδατικός πόλεμος. Στήν άρχή οί Ρωμαίοι άποκρούστηκαν, για τί δέν είχαν δυνάμεις. 'Ο Μιθριδάτης κορίεφε δλη τί) Μ. ’Ασία καί γιά νά έκμηδενίσει τή δύ­ ναμη των Ρωμαίων Ισφαξε δλοος τούς Ρωμαίους (80.000 γιά μερικούς, ΙδΟ.ΟΟΟ γιά άλλους). Μετά πέρασε στά νησιά καί στήν 'Ελλάδα, δπου βρήκε συμμάχους στό πρό­ σωπο των Λακεδαιμονίων, ’Αθηναίων, Βοιωτών κ .ά . Τότε (87) παρουσιάστηκε ό Σϋλλας. Κατέλαβε (8δ) τήν ’Αθήνα, μ ’ έφοδο, καί κατατρόπωσε (86) στή Χαιρώνεια. τούς στρατηγούς τοΏ Μιθριδάτη. Βλ. R e in a c h , M itr id a te E u p a to r , ro i d e P o n t (1890), B e r n h a r d t, C h ro n o lo g ie d e r m i th r id a t is c h e n K rie g e (1896). (Σ .τ.μ .). 46. « Ό πόλεμος έγίνετον ήμέρα γάρ δευτέρα | στάς δεκαπέντε τοΰ μηνός δπερ τόν λέγουν Μάρτιον, έν Ιτει τρέχοντος χρόνων τφ άπό κτίσεως κόσμου, | §ξι χ ιλ ιά ­ δων άλλαδή κ ι δκτακοσίων χρόνων καί σύν αΰτοίς δεκαεφτά, καί τής ίνδίκτου δγδόης», Χ ρ ο ν ι κ ό ν τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς , 7296— 7300. (Σ .τ .μ .).

Η Μ Ε ΓΑ ΛΗ Κ ΑΤΑΛΑΝ1Κ Η Ε ΤΑ ΙΡ ΙΑ (1302— 1311)

283

ν-ρεμεΐς άξιώσεις τής χήρας τοΰ προκατόχου [δούκα] για τΙς κτήσεις του, κληροδοτούσε ποσόν 200 ύ π ε ρ π ύ ρ ω ν (£ 89, 125) στις έκ-κλησίες τής Παναγίας τής Άθηνιώτισσας, τής Παναγίας τής Θήβας καΐ τής Παναγίας τής Χαλκίδας, στίς μεγάλες έκκλησίες "Αργους, Κορίνθου, καΐ στήν έκκλησία τής Δαύλειας, δμοιο ποσ6 στούς ’Αθηναίους καΐ Θηβαίους Μινωρίτες 22Τ καΐ στούς Θηβαίους Δομινικανούς [τούς F re re s Precheurs] καΐ τ ϊ μ,ιο6 στήν έκκλησία τοΰ "Αγιου Γεωργίου τής Λειβαδιάς καΐ στήν έκκλησία τής Βοδονίτζας. Ό δούκας διόριζε τή γυναίκα του ’Ιωάννα de Cliatillon κηδεμόνα των παιδιών του Βάλτερ καί ’Ισαβέλλας, ύποχρεώνοντάς την νά χτίσει έκκλησία τοΰ "Αγιου Αεονάρδου στήν ιταλική πατρίδα τοΰ Lecce, για ανάπαυση τής ψυχής του καΐ τής ψυχής των γονιών του, καΐ ζητούσε νά τόν θάψουν κοντά στόν τελευταίο Δούκα τής ’Αθήνας, στό μοναστήρι τοΰ Δαφνιού, πού τοΰ Ά φη νε έκτάσεις γής άξίας 100 ύ π έ ρ π υ ρ ω ν ή 1000 σέ μετρητά για, νά τοΰ γίνεται μνημ,όσυνο κάθε χρόνο. Στή γυναίκα του, τόν έπίσκοπο τής Δαύλειας καΐ σ’ άλλους άφηνε την εκτέλεση τών θελήσεών του. "Έτσι άφοΰ ρύθμισε τΙς υποθέσεις του δρμησε ό Βάλτερ για νά έπιτεθεΐ έναντίον τών έχθρών του (47). ’Ακολουθώντας τον σύγχρονο δρόμο πού φέρνει άπό τή Λαμία στή Λει­ βαδιά, περνώντας άπό τό Δαδί, δ Βάλτερ σταμάτησε, μ^τά τή διάβαση τής Χαιρώνειας, κοντά στή θέση, δπου 6 σύγχρονος δρόμος δδηγεΐ στή Σκριποΰ, τόν άρχαΐο Όρχομενό. Πάνω στό λόφο, όνομαζόμενο θούριον, πού τόν στε­ φανώνει, άκόμα, μεσαιωνικός πύργος, Ιστησε, πιθανόν, τό στρατηγείο του, τή μριραία κείνη μέρα τής 15 Μαρτίου 1311, για νά έπισκοπήσει την πε­ διάδα. Άλλά, πριν άρχίσει ή μάχη, οί 500 εύνοούμενοί του Καταλάνοι, πού τούς είχε ξεχωρίσει άπ’ τούς άλλους, πήγαν καΐ τοΰ άνακοίνωσαν πώς προτιμοΰσαν νά πεθάνουν μέ τ’ άδέλφια τους παρά νά πολεμήσουν έναντίον τους. Ό δούκας τούς είπε πώς είχαν τήν άδειά του νά πεθάνουν μέ τούς άλλους. ”Ετσι, μέ τό νά φύγουν^ πρόσθεσαν ά·κόμα μια άξιόλογη έμπειρη δύναμη στίς Ιχθρικές δυνάμεις. "Οταν έφυγαν, δ Βάλτερ, άνυπομονώντας νά συγκρουστεΐ, μπήκε έπΙ κεφαλής 200 Γάλλων ιπποτών πού έφερναν χρυσά, σπηρούνια καΐ πολλών άλλων ίπποτών τής χώρας καθώς καΐ τοΰ !ππικοΰ καΐ δρμησε, μέ θόρυβο, στήν πεδιάδα, πούχε μεταβληθεΐ σέ βαλτωμένη έκταση, δπου τόν περίμεναν, πίσω άπ’ αυτήν, οΐ Καταλάνοι. Ποτέ δέν είχε δει ή Φραγ-κοκρατούμενη Ελλάδα θέαμα πιό μεγαλό­ πρεπο άπό κείνο πού έδειχνε δ δμοιος μέ “Αρη δούκας κ’ οΐ πάνοπλόι πολε­ μιστές του, τό άνθος τών Ιπποτών τής Δύσης, πού ή σημαία μέ τό λιοντάρι τών Μπριέν κυμάτιζε πάνω άπ’ τά,, κεφάλια τους. Άλλά πρίν τ’ άλογα φτάσουν στή μέση τής πεδιάδας, βυθίστηκαν δλα, άνύποπτα μέσα στό τέλμα. Άπό τό βάρος τους καί τήν δρμή τής έφόδου, τά πόδια τους βυθίζονταν δλοένα καί περισσότερο στό τέλμα, ένώ οί κραυγές «Άραγωνία! Άραγωνία!» τών Καταλάνων μεγάλωναν τόν τρόμο τους. Μερικά κυλιόνταν μέ τούς πά­ νοπλους ίππεΐς στόν πηλό. “Αλλα ποδχαν κολλήσει στέρεα μέσα στό τέλ­ μα στέκονταν άκίνητα σά νάταν άγάλματα (48). Οί Καταλάνοι καταπονού­ σαν τούς άπελπισμένους ίππεΐς μέ τά βέλη πού έπεφταν δπως τό χαλάζι, κ’ 47. m ent de 48. έκυλίοντο

D ’ A rb o is d e J u b a in v ille , V o y a g e p a le o g r a p h iq u e d a n s le d e p a rte V A u b e, 332— 340. ϋχετικ ά μ ’ αδτά γράφει δ Νικηφόρος Γρηγορας : οί μέν άμα τα ίς ίππεΰαιν κατά τοΰ πηλοΟ, οί S i τούς Ιππέας άποοβαλόντες πλημμελδς έφέροντο κατά

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ ΤΗ Ν Ε ΛΛΑΔΑ

Ή μά χη τ ΐις Κ ω παΐδα ς

Τούρκοι, πού εμεναν ούδέτεροι ως τήν ώρα αυτή, από φόβο μή-τ;ως οΐ Καένωθοΰν μέ τούς Φράγκους καΐ τούς έπίτεθοΰν, βλέποντας πώς ή \χά.χη δεν εϊτχν' ψεύτικη δρμησκν μπροστά και συμπλήρωσαν το θανάσιμο έρ­ γο. ’Αλλά, παρά τό δύσκολο τής θέσης τους οΐ Φράγκοι αγωνίζονταν γεν­ ναία κι’ ο αγώνας κράτησε ώς το τέλος. Τόσο μεγάλη εί'ταν ή σφαγή, πού, άν πιστέψουμε τον Καταλάνο χρονογράφο, περισσότεροι άπό 20.000 πεζοί κα'ι άλλοι 700 Φράγκοι Ιππότες βρήκαν τδ θάνατο αύτή τή μέρα. Ά π ’ αυ­ τούς πού σώθηκαν δυό εΐ'ταν, δ Βονιφάτιος ντά Βερώνα, πού εΐταν πάντα Ινας καλός φίλος τής Εταιρίας, κι’ δ Ρογήρος Ντελώρ, πού είχε μεσολαβή­ σει μεταξύ αύτής %αΙ τοΰ δούκα τής ’Αθήνας. Γνωρίζουμε, ομως, άπό α^λες πηγές, πώς τοόλάχιστον δυό άλλοι ιππότες, ό ’Ιωάννης ντέ Μαϊού τής Εύ­ βοιας κι’ δ μεγαλύτερος γιός τοΰ Δούκα τής Νάξου πού είχε τραυματιστεί έκεϊ γλύτωσαν. Ό τελευταίος μάλιστα παντρεύτηκε τήν ομομήτρια άδελφή τοΰ Βάλτερ Ίωαννέττα κα'ι πολέμησε, πάλι εναντίον των Καταλάνων (49). Δυό άλλοι, μεγάλοι εύγενεΐς, δ Νικόλας I I I ντέ Σαιντομέρ κι’ δ ’Αν­ τώνιος λέ Φλάμα, αύθέντης τής Καρδίτσας, είναι γνωστό πώς ζοΰσαν μετά 01

τ α λά νο ι

τοΰ πεδίου, τοίις πόδας συγκαταχώσαντβς Ιφ ’ §ν4ς ϊσταντο, καθάπερ άνδριάντας τούς έπιβάτας άνέχοντεζ (I', 253). (Σ .τ .μ .). 49. T h o m a s , D ip lo m a ta r iu m [V e n e to — L e v a n tin u m ] , I, I I I . P re d filli, C o m m e m o ria li, I, 133, 134, 198, 204. ['H Ίω αννέττα, ij m a d a m e J e h a n n e το3 Γαλλικοΰ χρονικοΟ, § 550, ί) Τζανέττα τοΰ Χ ρ ο ν ι κ ο δ τ ο Ο Μ ο ρ έ ω ς , ποί) πηρε τό Νικόλα I S a n u d o , δοόκα τοΠ Αιγαίου Πέλαγους ή Νάξου, είταν κόρη τοΐ3 H u g u e s d e B rie n n e καΐ της χήρας τοΰ δούκα Γουλιέλμου, 'Ε λένης, κόρης τοΰ αδθέντη της Νέας ΙΙάτρας ‘Ιωάννη I . Τό Χ ρ ο ν ι κ ό ν λέει χαρακτηριστικά: «*Αφότου έσμίξασιν οί δυό, ώς τό ■^φερεν τό φέρος, ή άρχόντισσα έγκαστρώθηκεν κ ’ Ιποικεν θυγατέραν Ντζανέτα τήν ώνόμασαν, κι δσον Ικαταστάθη κ" ήλθεν τοΟ νόμου ηλικίας κ ’ Ιγίνετον γυναίκα, άντραν της έδώκασιν μισίρ Νικόλαον έκ είνο ν τό έπϊκλην του ηττον ντέ Σανοΰ, δοΰκας ήτον της Νηξίας» (8030— 35).

Η Μ ΕΓΑΛΗ Κ Α Τ Α Λ Α Ν ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΙΑ (1302-1311)

28S

τή μάχη — άπ’ αύτούς δ πρώτος δεν είχε π ά ρ ε ι σ’ αυτήν δπως φαί­ νεται, ενώ μπορούμε, ΐ'σως νά, συμπεράνουμε, πώς ή εκκλησία τοΰ "Αγιοα Γεώργιου πού· δ Φλαμανδός ιππότης [’Αντώνιος λέ Φλάμα] εχτισε αυτόν α­ κριβώς τό χρόνο στο Κωπαϊδικό χωριό του εϊ'ταν αποτέλεσμα εύχης π ουκανε στόν &γιο πρ'ιν πάρει μέρος στη μάχη (50). Άλλα ή μοιραία ημέρα τοΰ Κηφισοΰ κατάστρεψε μ-’ ενα χτύπημα τούς ευγενεΐς ιππότες τής Φράγκικης Ελλάδος. Σχεδόν δλοι οί άρχηγοι τής χώρας, σχεδόν δλοι οί άπόγονοι των παλαιών οικογενειών τής Κατάκτηαης βρήκαν τό θάνατο στό Βοιωτικό τέλμα. Ό Δούκας τής ’Αθήνας σκοτώθηκε καΐ τό κεφάλι του πού χωρίστη­ κε από τό σώμα του μ’ ένα καταλάνικο μαχαίρι, μεταφέρθηκε, μετά άπό πολλά χρόνια, μέ μιά νεκρική γαλέρα στό Βρινδίσι, κι’ άπό κεΐ στό L,ecce μέ πομπή, δπου θάφτηκε κάτω άπό ενα μαρμάρινο μνημείο στήν εκκλη­ σία τοί5 S ta Croce [Πανάγιου Σταυρού], πού δ άμοιρος γιός του εχτισε στήν ’Ιταλική του Ιδρα, άλλα, πού ·καταστράφηκε μέ τό μνημείο, δταν τό L,ecce 229> (51) άπέκτησε τείχη στά χρόνια τοΰ Κάρολου V (52). Έ κεΐ επεσε, έπίσης, δ Μαρκήσιος τής Βοδονίτζας κι’ δ αύθέντης τών Σαλώνων, ο'ι δυό φύλακες των Ελληνικών, συνόρων (πού τ’ άξιώματά τους άρχιζαν άπό τά χρόνια τής Κατάχτησης), δ γενναίος Γεώργιος Γκίζι κι’ άλλοι πολλοί εύγενεΐς. Δέν ήταν σπάνια ρητορική υπερβολή, δταν δ Θεόδουλος δ ρήτορας εγραφε πώς τέτοια ειταν ή καταστροφή, ώστε οδτε π υ ρ φ ό ρ ο ς (53) δέν ϊζησε γιά νά άναγγείλει τό γεγονός. Σ’ αυτόν [τόν Θεόδουλο] καΐ στούς "Ελ­ ληνες φαίνεται Ινδοξη νίκη πού τούς άπάλλαξε άπό αύθέντες πού είχαν κυ­ ριαρχήσει στήν Ελλάδα τρεις δλόκληρες γενιές κα'ι πού ή άλαζονεία τους ύπήρξε ή άφορμή τής πτώσης τους. "Έτσι τό φραγκόφιλο X ρ ο ν ι κ ό y τ ο ΰ Μ ο ρ έ ω ς παραδέχεται, πώς δ θάνατος τοΰ Βάλτερ ύπήρξε δικό τουλάθος (54). 50. Ό D . S te el, διεοθοντής της 'Ε ταιρείας τής Κ ωπαϊδας, είχ ε τήν καλωσύνη νά κάνει, γιά μένα Ινα νέο άντίγραφο αδτης τί;ς έπιγραφης μέ τήν βοήθεια τοδ Έ λ λ η ­ να σχεδιαστή τοο. Ή χρονολογία είναι «6819, ίνδικτιδνος Ινάτη», δηλαδή 1311, πολ!>χαρακτηριστικό γεγονός. [Βλ. καΐ Buchon, R echerches h istoriq ues, I, 409. "Επί­ σης W illiam M iller, T he Prankish inscription at Karditza, στό Journal o f H ellen ic S tu d ies, XXIX, 1909, 198 κέξ]. 51. Λατινικά A le tiu m , γιά τοί)ς άρχαίοος "Ελληνες Ά λη τΙα καΐ Ά λήτιον— πό­ λη ’Ιταλική στήν Ά πουλία . Γιά τΙς φυσικές της καλλονές καΐ τά πολλά της μνημεία, άποκαλεΕται «Φλωρεντία τής Ά πο υ λία ς» . (Σ .τ .μ .). 52. G alateus, D e S itu Jap ygiae, 92. D ella Monaca, Memoria historica della Citta di Brindisi 470. Sum m onte, S toria della Citta e del R egno di N ap oli, II , 248. 53. Μ η δ έ π ο ρ φ ό ρ ο ν , κλασσική έκφραση «δ ιερέας πο!) φέρνει τό ίερόνπδρ» [στόν B oissonade. A necdota Graeca, I, 200]. 54. 'ϊπ άρ χου ν δυό δυσκολίες γ ι ' αδτή τή μάχη— ή χρονολογία της καΐ ή θέση. Τό 'Ε λληνικό X ρ ο ν ι κ ό ν (7295— 300) άναφέρει «Δευτέρα, 12 Μαρτίου άπό κ τί­ σεως κόσμου 6817, Ίνδίκτο υ V II» (ή V I I I , άλλο χειρόγραφ ο)=μ .Χ . 1309. Ή Γαλ­ λική παραλλαγή άναφέρει Ιδια μέρα καΐ ϊδιο μήνα τοδ 1310 (σ. 240), άλλά μεταβάλ­ λει τό χρόνο σέ 1307 άλλοδ (σ. 474). Ά λ λ ά στά 1311 στίς 15 Μαρτίου είταν Δευτέρα, καΐ αδτή ή ημερομηνία βεβαιώνεται άπό τή διαθήκη τοδ Βάλτερ κ ι' άπό τό « N e c ro lo g iu m M o n a s te rii S . N ic o la i e t C a ta ld i» τοδ L e c c e , ποδ τό έξήτασα στή Νεάπολη καΐ λέει «15 M a r tii o b iit G u a lte r iu s d u x A th e n a r u m , B re n n a e e t L is ii C o n ie s 1311, I n d . V I I I I » . Ot τέσσερις παραλλαγές τοδ Χ ρ ο ν ι κ ο δ τ ο δ Μ ο ρ έ ω ς , κι" δ S a n u d o λένε δμόφωνα πώς ή θέση [τής μάχης] είταν δ 'Αλμυρός- άλλά δέν ε ί­ ναι δυνατόν νά νοείται ή θεασαλική πόλη, δπως δ Νεροδτσος (Δελτίον [τής 'Ιστορικήςκαΐ ’Εθνολογικής 'Εταιρείας] iv , 130) κ ι’ δ Γιαννόπουλος ([’ΕπετηρΙς] Παρνασσοδ, V I I I , 76) πιστεύουν, για τί κανένα άλλο πεδίο, Ικτός άπό τό Βοιωτικό, δέ συμβιβάζε-

286

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

ΣΤΗ Ν

ΕΛΛΑΔΑ

Μετά τή μάχη, οί νικητές κυρίεψαν τ6 Φράγκικο στρατόπεδο καΐ τότε 230 πήγαν στή γειτονική πόλη τής Λειβαδιάς, μιάς από τΙς πιο οχυρωμένες στό δουκάτο, πού εϊταν ιδιαίτερη κτήση τής δουκικής οικογένειας. ’Αλλά οί κά­ τοικοι άνοιξαν τΙς πύλες στην «Ευτυχισμένη Εταιρία των Καταλάνων» παίρ-

Τά έρείπια τοΰ Κάστρου της Λειβαδιας

νοντας ώς αμοιβή τους τά δικαιώματα καί τά προνόμια των Φράγκων, πού σφραγίστηκαν μέ τή μεγάλη σφραγίδα τοΰ "Αγιου Γεωργίου (55) . “Οταν τά νέα γιά τή συντριβή των Φράγκων ϊφτασαν στή Θήβα,, ο'ι ται μέ τΙς περιγραφές τοΰ M u n ta n e r καΙ τοΰ Νικηφόρου [Γρηγορδ]. 'Ο ΆλμΟρός («ή αλμυρή θέση») είναι, δμως, κοινό ονομα στήν Έ λ λχδ α , καΐ θίχ (δπηρχε, πιθχνόν θέση, ποί) δνομάζονταν Ιτσι, στά περίχωρα τής Κωπαίδας. Σύγχρονες πηγές γιά τή μάχη είναι : 'Ο Νικηφόρος Γρηγορας, I, 251—4, δ M u n ta n e r, κεφ. C C X L , δ Θεόδουλος, [B o is so n a d e , A n e c d o ta G ra e c a j I I , 200— 1. Σ ' α&τήν άναφέρεται τά Χ[ρονικόν] τ[οΰ] Μ[ορέως], 7272—300, 8010 [έκεΕνον nob έσκοτώσασιν στδν 'Αλμυρά ή Κουμπάνια], L iv re ] d[e la] C fo n q n e ste ] 239—40, 2G8, 474, C [ro n aca] d[i] M [orea], 456, L fib ro ] d[e los] f[ech o s] 120, R o c c a c c io , D e C a sib u s V iv o riim I llu s tr iu m , σ. 265, V illa n i, στόν M u r a to ri, X I I I , 379—80, S a n n d o , I s to r i a d e l R e g n o , 125, [Ααόνικος] Χαλκοκονδύλης, 19. ”Ενα ποίημα [γραμμένο] άπδ τόν P u c c i, δημοσιευμένο στό Αγο1ι[ϊλ'Ϊο] sto r[ic o ] Ita l[ia n o ], κεφ. 111, x v i, 52 άφήνει νά νοηθεΓ ή πράξη τής άποκοπής τοΰ κεφαλιοΰ τοΰ Βάλτερ «άπό τήν 'Ε ταιρία». 2τή σύγχρονη άναγραφή τών αΰθεντίΒν τής 'Ελλάδος (H o p f, C h ro n iq u e s fg re c o -ro m a n e s], 177—8) άναφέρονται τά δνόματα αδτων ποί) πέθαναν [στή μάχη. Βλ. έπίσης M ille r, Μονογραφίαι : Δοΰκες ’Αθηνών, σ. 19, Αί Ά θήναι Οπό τούς Φράγκους, σ. 22. 'Η Φραγκική έπιγραφή τής έν Βοιωτιη: Καρδίτσης, σ. 5. Ε.^ Σταματιάδου, Ot ΚαταλανοΙ έν τη ’Ανατολή, σ. 189— 191, S c h lu m b e rg e r , L ’ F x p e d it io n d e s A lm u g a v a re s , 1902, R e c its d e B y z a n c e e t d e s C ro is a d e s I τόμος. F ra n p a is e t E s p a g n o ls en C re c e , an d e t u t d u 14e s ie e le , 149. Δέν είναι δμως άδύνατο τό νά άποτελεΓ μεταγενέστερη προσθήκη ή μνεία τής μάχης στό σημείο αυτό τοΰ X ρ ο ν ι κ ο Ο (στ. 7290— 7300), βλ. Άδαμαντιου σ. 521. ’Επίσης H o p f, C h ro n iq ’.ies G re c o —ro m a n e s , 473, δποο τά σχετικά μέ τή διάλυση τοΰ Μεγαλοκυράτου τής ’Αθήνας άπό τούς Καταλάνους]. 55. Λάμπρου, Έ γγρ α φ α , 337 [Γ ρ η γ ο ρ ί6 ι ο υ ,Ι σ τ ο ρ ία τών ’Αθηνών, τ. Γ ' 339J.

Η Μ ΕΓΑΛΗ Κ Α ΤΑ Λ Α Ν ΙΚ Η Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ (1302— 1311)

287

-κάτοικοι Ιφογαν μ’ 8,τι μπορούσαν νά πάρουν στο Νεγκροπόντε [Χαλκίδα] — τό γενικά -καταφύγιο των Λατίνων κατοίκων τοΰ δουκάτου, δπου Βενετσιάνικος στόλος εΐταν κείνη τή στιγμή ποδισμένος άναμένοντας την εξέλι­ ξη τ(5ν γεγονότων. Ά λλα ή έγκαταλειφ&εΐσα πόλη, ή πλουσιότερη σ’ δλο τό δουκάτο, λεηλατήθηκε άγρια άπό τούς άξεστους τυχοδιώκτες, πού, μετά, άναχώρησαν για τήν ’Αθήνα. Μ’ ευχαρίστηση θα πιστεύαμε τήν ιστορία τοΰ Άραγωνικοΰ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ , πώς ή ήρωϊκή χήρα τοΰ σκοτωμένου δούκα, κό­ ρη ένός -κοντόσταυλου τής Γαλλίας, ύπεράσπισε τήν ’Ακρόπολη, δπου είχ& καταφύγει μέ τόν άνήλικο γιό της μέχρι πού ειδε πώς δέν υπήρχε έλπίδα σωτηρίας καΐ τότε εφυγε μέ τό νεαρό Βάλτερ στή Νεάπολη κι’ άπό κεΐ στήν παλιά της πατρίδα στή Γαλλία (56). ’Αλλά ό Νικηφόρος [Γρηγορας] ρητά λέει, πώς οί επιδρομείς επεσαν πάνω στήν ’Αθήνα ξαφνικά, καϊ τήν κατέλα­ βαν εϋκολα, μαζί μέ τά χρήματα, τΙς γυναίκες και τά παιδιά των νικημέ­ νων. Μιά μεταγενέστερη πηγή, αμφίβολης άξίας(57), προσθέτει πώς έκα­ ψαν τό άλσος των Νυμφών στον Κολωνό (58), δίνοντας ετσι, στό μέρος πού γεννήθηκε 6 Σοφοκλής τήν δψη έρήμωσης, πού τήν διατηρεί μέχρι σήμεΡαΜιά καΙ δέν εμεινε ζωντανός κανένας Φράγκος άρχηγός γιά νά κρα­ τήσει άμυνα έναντίον τους, καΐ οι "Ελληνες παρέμειναν θεατές σ’ αυτή τή μεταβολή των κυρίαρχων, οΐ Καταλάνοι μπόρεσαν νά μοιραστούν μεταξύ τους τις πόλεις καΐ τά κάστρα τοΰ δουκάτου έκτός άπό τά κάστρα τής ’Αργολί­ δας, πέρα άΛό τόν Ίσ&μό, πού ή πιστή οίχογένεια τών Φουσερόλ τά κρατού­ σε άκόμα γιά τήν έξόριστη δυναστεία (59). 0Ε χήρες τών σκοτωμένων γινικαν γυναίκες τών φονέων (60). Κάθε στρατιώτης πήρε γυναίκα σύμφοινα μέ τΙς ύπηρεσίες του, καΐ Ιτσι πολλοί άξεστοι πολεμιστές βρέθηκαν άντρες μερικών εόγενικών κυράδων, πού στ'ις φλέβες τους Ιτρεχε τό εύγενικότερο αίμα τής Γαλλίας τιαΐ «πού δέν ει^αν άξιοι» σύμφωνα μέ τή φράση τοΰ Μουντάνερ «οδτε τό νιπτήρα τους νά κρατήσουν». Καθόλου παράξενο πώς αύτοί 231 οί τυχοδιώκτες άποφάσισαν νά σταματήσουν τήν έννιάχρονη περιπλάνησή τους καΐ νά έγκατασταθοΰν στό εόχάριστο δουκάτο, πού μιά εύτυχής σύμπτω­ ση τούς τό είχε παραχωρήσει. 01 σύμμαχοί τους οί Τούρκοι, δμως, θέλησαν '/α γυρίσουν στήν πατρίδα τους τήν ’Ασία. Τότε οι Καταλάνοι προσφέρθηχαν νά τούς δώσουν τρία ή τέσσερα μέρη στό δουκάτο γιά, νά έγκατασταθοΰν, καΐ τούς παρακάλεσαν νά μείνουν. Πήραν τό μερίδιό τους σ’ άλογα, δπλα (61) 56. Ά νω τ. 121. 57. Τά Χρονικ6ν τοΰ ’Ανθίμου (ποδ άπο8ίδεται, τώρα, στον "Ιωάννη Β ϊνιζέλον). ποί) τά άναφέρει δ F a llm e r a y e r , G esch ichte d e r H a lb in s e l M o re a , I I , 182. 58. Τ ά έν Κ ο λ ω ν φ τ δ ν Ν υ μ φ ώ ν σ ω ζ ό μ ε ν ο ν τότβδάσ ο ς. Ά λ λ α γ ι ’ αδτά 8έ γίνεται λόγος οδτέ στό X ρ ο ν ι κ ό ν, ποί) άποίίδεται στάν ’ Ανθιμον (Δ. Καμπούρογλου, ΜνημεΓα τής 'Ιστορίας των ’Αθηναίων, Α ', 28 κ ΐξ . 99 κέξ. 'Ιστορία των 'Αθηνών, I 25 κέξ. ’Εκ8. Οίκος Γ. ΙΙαπαδημητρίου, θ . Φιλαδελφέως, 'Ιστορία των ’Αθηνών Τουρκοκρατίας, Β ' σ. 255 κέξ.) οδτε στά λεγάμενα ’Αναργόρεια άποσπάσματα (Σ. τ. μ.) 59. Αδτές εΧναι, χω ρίς άμφιβολία, οΐ κτήσεις ποδ δπονοεΓ δ Κλήμης V δταν λέει, πώς διατηράνταν άκάμα στά 1314 (R e g e s tu m , V I I I , U , IX, 46). 60. Μιά περίπτωση ποδ θυμίζει τό μΟθο τοΟ ίπποτικοΟ μυθιστορήματος L e C h e ­ v a li e r au lio n , δπου ή γυναίκα τοδ σκοτωμένου παντρεύεται αδτάν ποδ τόν σκότωσε. (Σ .τ .μ .) 61. Ό θεάδουλος (I I, 201). Έ τ σ ι, άποδβικνύει άσύστατη τή θεωρία τοΟ B u c h o n , πώ ς τά ίπ λ α ποδ βρέθηκαν στή Χαλκίδα -στά 1840, καΐ ποδ τώρα άνήκουν στή συλλο­ γ ή τής Ισ το ρ ικ ή ς καΐ ’Εθνολογικής 'Ε ταιρείας τής ’Αθήνας, είταν τά δπλα έκείνων

288

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

καΐ τΙς στρατιωτικές άποσκευές των σκοτωμένων Γάλλων, καΐ έφυγαν |ΐέ τα πίό φιλικά αΕσθήματα για, τούς Καταλάνους συντρόφους τους. ΚαΙ τά δυό μέρη ύποσχέθηκαν να βοηθήσουν τό ενα το αλλο σέ περίπτωση άνάγκης. ’Αλλά πριν οΐ Καταλάνοι προφτάσουν νά, έκτελέσουν τήν υπόσχεσή τους, οΐ Τούρκοι φίλοι τους νικήθηκαν άπό τον αύτοκράτορα καΐ τούς Γενοβέζους συμ­ μάχους του στα Δαρδανέλλια. 'Όσοι ξέφυγαν άπό τό ξίφος των Βυζαντινών τελείωσαν τΙς μέρες τους στά γενοβέζικα κάτεργα. Ή μάχη του Κηφισού πού είταν, βέβαια, Ινα γεγονός άπ’ τά παράδο­ ξα στήν ιστορία, άφησε τούς νικητές και τούς νικημένους χωρίς άρχηγούς. Οι Καταλάνοι είχαν χάσει τούς άρχηγούς τους πολύ πρ'ιν άπό τή μάχη' οΕ Γάλλοι Ιππότες Ιπεσαν στό Βοιωτικό τέλμα. Άλλα ή Εταιρία ενιωσε στη νέα της θέση τήν άνάγκη ένός άρχηγοΰ άξιόλογου κα’ι Ιμπειρου. Κι’ δπως δέν ευρισκαν άναμεταξύ τους τόν άξιο άντρα, πρόσφεραν τήν άρχηγία τής Εταιρίας στόν Ινα άπό τούς δυό αιχμαλώτους τους, τόν Βονιφάτιο ντά Βερώνα. Ό περίφημος βαρώνος τής Εύβοιας είταν ό πιό σπουδαίος Γάλλος σ’ δλη τή βόρεια Ελλάδα. Κατάγονταν άπό περήφανη γενιά, ε’ίταν πλούσιος, έξυπνος καΐ δημοφιλής στούς Καταλάνους. Ό Μουντάνερ, πού δπως είδαμε είχε μείνει στό σπίτι του στή Χαλκίδα, τόν περιγράφει μέ ένθουσιαστικές λέ­ ξεις ώς «τόν πλέον Ιξυπνο καΐ πλέον ευπροσήγορο εύγενή άπ’ δσους είχαν γεν­ νηθεί». Φρονιμάδα καΐ εύγένεια τόν οδήγησαν νά μή δεχτεί τήν προσφορά, πού θά χάλαγε τΙς σχέσεις του μέ τή Βενετία καΐ θά, τόν εκανε μισητό σ’ δλο τόν Φράγκικο κόσμο. Γι’ αύτό άρνήθηκε κατηγορηματικά. Οι Καταλάνοι στράφηκαν στόν συναιχμάλωτό του, τόν Ρογήρο Ντελώρ, τόν ιππότη τοΰ Ρουσ* σιγιόν, πού δέν είχε οδτε τΙς έδαφικές κτήσεις, ούτε τούς οικογενειακούς δε­ σμούς, οδτε τούς δΐ(7ταγμούς τοΰ Βονιφάτιου. Δέχτηκε. 01 Καταλάνοι τόν έ­ καναν άρχηγό τους καΐ τοΰ έδωσαν τό περίφημο κάστρο των Σαλώνων μα­ ζί μέ τή χήρα τοΰ σκοτωμένου αυ&έντη Θωμά I II , τοΰ τελευταίου των Στρομονκούρ. 232 "Ετσι, μετά άπό διάρκεια έκατό χρόνων κα'ι πλέον, Ιπεσε μ’ ενα μόνο χτύπημα τό δουκάτο τής ’Αθήνας. Περίτεχνο δημιούργημα, πού έπεβλήθηκε σέ ξένο μέρος Ιπεσε μέ τόν Ι’διο τρόπο πού είχε φυτρώσει και άφησε λί­ γα χνάρια δπαρξης. Είδαμε πώς στά χρόνια των δουκών Ντε λά Ρός τό έμπόριο εύημεροΰσε, ή βιομηχανία άνθοΰσε κα'ι τό μεγαλείο της Θηβαϊκής αύλής ξάφνιαζε τούς ξένους πού είταν συνηθισμένοι στή μεγαλοπρέπεια κα'ι τήν αίγλη μεγαλύτερων κρατών. Οδτε πρ'ιν κα'ι οδτε μετά ή άρχαία Ιπτάπυλη πό­ λη στάθηκε μάρτυρας τόσο μεγαλόπρεπου θόρυβου δπως εκείνου πού αντη­ χούσε στούς διακοσμημένους τοίχους τοΰ μεγάλου κάστρου τών Σαιντομέρ άπό τά άσματα τών μ,ενεστρέλων. Οδτε πρ'ιν ούτε μετά τό άπό μενεξέδες στέμμα τής ’Αθήνας δέν εστεψε τόσο ρωμαντική σκηνή σάν αότή τών πάνο­ πλων ιπποτών κα'ι τών ώραίων Βουργούνδιων κυράδων, πού άνέβαιναν, καβάλλα στ’ άλογά τους, γιά ν’ άκούσουν τή λειτουργία στήν εκκλησία τής Πα­ ναγίας, πάνω στήν ’Ακρόπολη. ’Αλλά ή γαλλική κοινωνία πού είχε κάνει τήν ’Αθήνα αίθουσα ύποδοχής τής ’Ανατολής, δέν είχε ριζώσει στή χώρα. Οί “Ελληνες καΐ οί Φράγκοι πουθενά δέν φαίνονταν νάχουν συγκεραστεΐ λιγόποί) είχαν πέσει στόν Κηφισό καΐ μεταφέρθηκαν άπό τόν Βονιφάτιο στή Χαλκίδα (L a G re c e C o n tin e n ta le 134 κ έξ .). [Βλ. γ ι αΰτά Γρηγορόβιον, 'Ιστορία τη ς πόλεως τίδν Α θηνών, μτφρ. Σ. Π. Λάμπρου, Β ' σ. 31, σημ. 1].

Η Μ ΕΓΑΛΗ Κ ΑΤΑ Λ Α Ν ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΙΑ (130Ζ-1311)

2Η9

τερο παρ' δσο στήν ’Αθήνα. 01 Φράγκοί είταν, μετά από τρεις γενιές ακό­ μα μιά ξένη φρουρά κι’ οδτε κατόρθωααν, δπως οί Νορμανδοι στήν ’Αγγλία νά σχηματίσουν ενα Ισχυρό κράμα με τήν κατακτημένη ράτσα. Γοητευτικό ειταν τό θέαμα τής ένθρονισμένης ίππωσύνης στή γή τής άρχαίας λογοτε­ χνίας, άλλα ή 2νωση έιταν άφύσικη κα'ι ετσι διαλύθηκε από τήν αρχή. ’Αλ­ λά στή μακρόχρονη Ιστορία τής ’Αθήνας, δέν είναι λίγες ο'ι λαμπρές σελίδεξ πού άναφέρονται στους όπερπόντιους δοΰκες. "Αν και μικρή έπίδραση σημείωσε πάνω στο χαραχτήρα τοΰ λαοΰ, ή

Ή είσοδοί του Λοϋ-χ,α, ντέ Μπριεν στή Θήβα

Γαλλική δυναστεία, μάς κληροδότησε άρκετά δείγματα τής κυριαρχίας της. "Ολοι αύτοί οί κυρίαρχοι, εκτός άπό τόν "Οθωνα χαΐ τον ’Ιωάννη, άφησαν νομίσματα πού βρίσκονται στό δόγικο παλάτι τής Βενετίας κι’ άλλοΰ, έν© άπό τό &λλο μέρος, δπως είδαμε, ευσεβής άφιέρωση χτημάτων στό μοναστή­ ρι τοΟ B ellevaiix Εσωσε τή σφραγίδα τοΰ πρώτου Γάλλου αυθέντη τής ’Α­ θήνας (62). ’Ά ν ύπάρχει ενα κτίριο περισσότερο άπό κάθε άλλο πού μάς έ- 233 62. Βλ. σελ. 138 (2 .τ.ιι·). /9

290

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ

νά διακρίνουμε τά χνάρια τής γαλλικής επ ίδ ρ α σ η ς, αυτό είναι τ6 όνομαστδ μοναστήρι τοΰ Δαφνιοΰ, πού δ ’Όθων τό είχε παραχωρήσει στούς Κιστέρκιους μοναχούς κα'ι οπου ο! διάδοχοί του εκλεισαν τά λείψανά τους. ’Αλλά, &ν εξαιρέσουμε τδν ύποτιθέμενο τάφο τοΰ Γκύ I I , δυο μόνο σειρές γοτ­ θικών τόξων θυμίζουν αύτή τήν τόσο λαμπρή περίοδο στή ζωή τοΰ μοναστη­ ριού. Κ!άτω άπδ τήν προστασία των δουκών από τήν Φράνς - Κοντέ, οι ήγούμενοι τοΰ Δαφνιοΰ έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στήν έκκλησιαστική ιστορία τής Ελλάδος. Οί πάπες τούς είχαν μεταχειριστεί σαν μεσίτες κα'ι οι κάθε πέντε χρόνια έπισκέφεις τους στό μοναστήρι τοΰ C iteaux βοηθούσαν τη συντήρηση π ιτ ρ έ π ε ι

Ή Γοργοβπήκοος

(δ σημερινός "Α γ ιο ς Έ λ εο θ έρ ιο ς)

τής έπ'.κοινωνίας μεταξύ Γαλλίας κα'ι ’Αθήνας. ’Αλλά, μετά τήν πτώση τοΰ Γαλλικοΰ δουκάτου, τό μοναστήρι ξέπεσε. Μικρός λόγος γίνεται γι’ αύτό στούς δυό έπόμενους αιώνες. ’Έπαψε νά είναι τό δουκι-κό κοιμητήριο κα'ι έπισκιάστνρ^ε μέ τή μεγαλύτερη λαμπρότητα τής ’Εκκλησίας τής Παναγίας. Μόνο πού πάνω σέ μια κολώνα του δ τελευταίος γνωστός άπ’ τούς ήγουμένους [τοΰ μοναστηριού] άπαθανατίστηκε πρόχειρα μέ μια χαραγμένη λατι­ νική έπιγραφή (63). Μιά άλλη έπιγραφή, στή Στοά τοΰ ’ASpcavoO, μνημο63, Πρώτα έξε3ό0η άπό τάν Πιττάκη (Α ρχαιολογική Έ φημερΙς ip . 2995, 1836) μετχ άπδ τ6ν L e n o rm a n t, τάν Ά ντω νζνο, Ρωσο άρχιμανϊρίτη, καΐ τόν Ααμπάκη. M il­ le t , L e M o n a s te re d e D a n h n t, 40,42, 57, M a r te n e e t D iir a n t, T h e s a u r u s , IV , 1320, 1422.

Η Μ Ε ΓΑ ΛΗ Κ ΑΤΑ Λ Α Ν ΙΚ Η ΕΤΑΙΡΙΑ (1302— 1311)

291

•νεύει, δπως είδαμε, Ιναν Άθηνοιΐο ιερέα τγ]ς δουκικής οικογένειας, ένώ δ Βάλτερ ντέ Ραίη, πού εϊταν επίσν,οπος της Χαλκίδας στα χρόνια της κατα­ στροφές, ειχε τύχη νά τού στηθεί πολυτελέστατο μ,νημ.εΐο στδ γαλλικό μο­ ναστήρι τοΟ Beze (64). Σ’ αυτή τήν περίοδο, Ιπίσης άνέρχεται x b «Φραγκομονάστηρο» πού τά, ερείπιά του για καιρύ βρίσκονταν στούς πρόποδες του ϋεντελικοΰ καΐ πιθανόν νά εϊταν ή εδρα των Μινωριτών, πού μνημονεύονται στή διαθήκη τοΰ τελευταίου δούκα (65). “Ενα αλλο περισσότερο άξιόλογο κτίσμα — ή έκκλησία τής Γοργοεπήκοου (66) —· θεωρήθηκε άπό τόν ένβουσιώδη Buchon κτίσμα των Γάλλων (67). Άλλά γενική γνώμη λέει, πώς είναι βυζαντινό οίκοδόμημα. Κάποιος ευφάνταστος “Ελληνας, πηγαίνοντας άκόμα μακρύτερα ισχυρίστηκε πώς τό ώραΐο αυτό εκκλησάκι εϊταν παρεκ­ κλήσι τοΰ δουκικοΰ παλατιού, πού τό λογάριαζε στημένο στή θέση τής σημε­ ρινής μητρόπολης (68). Άλλά ή εδρα τής γαλλικής δυναστείας εϊταν στή

Ε ρ ε ίπ ια της Φ ραγκικής γέφυρας της Κωπαίοας

βήβα, καΐ ό φρούραρχος τής ’Ακρόπολης, πού τόν έκπροσωποϋσε στήν ’Α­ θήνα, κατοικούσε, χωρίς άμφιβολία μέσα στό κάστρο. Γι’ αύτό στή Βοιωτία, 234 περισσότερο, παρά στήν ’Αττική πρέπει νά άναζητήσουμε μνημεία τής πρώ­ της φράγκικης έποχής, Ό κολοβωμένος πύργος τοΰ Σανταμέρη στή Θήβα διατηρεί άκόμα τό δνομα τοΰ θεμελιωτή του. Μιά γέφυρα, πού άλλοτε τήν άποτελοϋσαν πέντε, καΐ τώρα τρία τόξα δ,τι ?νωνε τΙς δχθες τοΰ Μέλανος ποταμού, κάπου δυό μίλια μακρυά άπ’ τό χωριό Τοπόλια, βεβαιώνει τήν άγάπη τών Γάλλων γι’ αύτή τήν περιοχή πού γίνηκε μάρτυρας τής πτώσι^ς τους — μιά πτώση πού, ϊσως τήν διαιωνίζει καΐ ή μικρή έκκλησία τής Βοιωτικής Καρδίτσας. Φράγκικες πανοπλίες διακρίνονται στούς τοίχους τής παλαιδς έκκλησίας, στόν "Οσιο Λουκά. Μιά άπ’ αύτές πού δείχνει δυό φίδια 64. 65. 82, 165. 66. 67. 68. αΰτής Οπό

A c a d e m ie d e B e s a n 9 on (1880), 149 - 53, πίν. V . [ΝεροΟτσος], Δελτίον [τής 'Ιστορικής καΐ 'Εθνολογικής

Ε τα ιρ εία ς]

IV ,

Ό σημερινός "Αγιος 'Ελευθέριος δίπλα στή Μ ητρόπολη. (Σ .τ .μ .). B u c h o n , L a G re c e C o iitin e n ta le e t la M o re e , 129. (Σ .τ .μ .;. Σουρμελής, Κατάστασις συνοπτική [τής πόλεως Ά θη νδ ν, άπ4 τής πτώσεως τ δ ν Ρωμαίων μέχρι τής Τουρκοκρατίας, 1842], 36, στή σημείωση.

292

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σ ΤΗ Ν

Ε ΛΛΑΔΑ

νά, κρατοΟν δυό σταυρούς, παρουσιάζει -κάποια δμοιότητα μ,έ την εικόνα πού·

ύπάρχει στόν τάφο στο Δαφνί. Δεν είναι παράξενο πώς ενα μοναστήρι, βποι>. Ιμεναν δ ήγούμενος κα'ι οί Ιερείς του Πανάγιου Τάφου καΐ βπου μετά κατοί­ κησε ή χήρα δούκισσα τής ’Αθήνας κλείνει φραγκικές αναμνήσεις (69) . 'Οπως οΐ Γάλλοι δοΰκες, και οΕ κυριότεροι υποτελείς τους, οι αυθέντες των Σαλώνων, άπαθανάτισαν τα όνόματά τους κόβοντας νομίσματα, δπως αύτά πού σώθηκαν στο δνομα του Θωμά II καί τοΰ Θωμα I I I , χαραγμένα στό νομισματοκοπείο τους (70). Άλλα τό λαμπρό κάστρο των Σαλώνων, πού δ Όνώριος I I I είχε βοηθήσει νά δχυρωθεΐ, είναι τδ ωραιότερο λείψανο τής δλλοτε πανίσχυρης Γαλλικής οικογένειας, μ’ δλο πού δέν είναι εύκολο νά

Γλυπτά Ό σίοϋ Λουκά

ξεχωριστεΐ τδ τί μέρος του έχτισαν οί ϊδιοι καΐ τί οί διάδοχοί τους. Ά πδ τδ άλλο μέρος οϋτε οί Παλλαβιτσίνι τής Βοδονίτζας, οδτε δ κλάδος τής δουκικής ράτσας [Ντέ λά Ρδς] πού εΐταν έγκαταστημένοι στο Δαμαλά, τής ’Αργο­ λίδας, φαίνεται ν’ άφησαν χνάρια ικανά νά μάς τούς θυμίζουν έκτδς άπδ τά έρείπια τοΰ κάστρου των μαρκησίων [τής Βοδονίτζας]. Κ’ οί δυδ κλάδοι έξακολούθησαν νά διαιωνίζονται μόνο στδ ονομα γυναικών ■ —·τήν κοινή μοίρα, τδν Γάλλων εδγενών στήν Ελλάδα. Τέτοιο εϊταν τδ τέλος αύτοΰ τοΰ πρωτό­ φαντου τολμήματος, ποδχε μεταβάλει τήν Ά τική καΐ τή Βοιωτία σέ μιά «Νέα Γαλλία». Αίγα νομίσματα, λίγα τόξα γεφυριών, έπιγραφές έδώ κι’ Iκεϊ, είναι δ,τι περισώθηκε άπ’ αυτούς τούς περιώνυμους Βουργούνδιους δοΰ­ κες.

69. B u c h o n , L a G re c e C o n tin e n ta le , 246. A tla s , S c h u ltz a n d B a rs le y , T h e M o n a s te r 3' of S t . L u k e , είκ. L ’ e g lis e e t le s m o s a i'q u e s d u C o u v e n t d e S a i n t - L u c 70. S c h lu m b e rg e r , N u m is m a tiq u e s [d e Γ O rie n t Λάμπρου, στό Χ ρ ο ν ι κ ά ν τ ο Ο Γ α λ » , ξ ε ι δ ί ο υ , 231

είκ. X L I , 7, 8, 16. 14, D . [Βλ. καΐ D ie h l, e n P h o c id e , 1889]. L a tin ] 349 (βλ. καΐ κέξ.].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΙ Κ Α Τ Α Λ Α Ν Ο Ι Κ' ΟΙ

VIII

ΓΕΙΤΟΝΟΙ ΤΟΥΣ

(13 1 1 - 1 3 3 3

Η Ε ΤΑ ΙΡ ΙΑ Β Α Ζ Ε Ι Π ΡΟ ΣΤΑΤΗ ΤΗ ΣΙΚΕΛΙΑ

)

ΤΟΥ ΔΟΥΚΑΤΟΥ

Ο ΜΑΝΦΡΕΝΤ ΤΗ Σ ΣΙΚ Ε Λ ΙΑ Σ ΔΟ ΥΚ ΑΣ ΤΗ Σ Α ­ ΘΗΝΑΣ Ο ΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΣΤΑΝΙΟΛ Ω Σ ΔΙΟ ΙΚ Η ΤΗ ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ Κ Α ΤΑ Λ Α Ν ΙΚ Ο Υ ΔΟ ΥΚ ΑΤΟ Υ Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ Ο ΠΡΩΤΟΣΤΡΑΤΟΡΑΣ 01 ΒΙΚΑΡΙΟ Ι 01 Κ Α Π Ε ιΑ Ν Ο Ι Κ ’ 01 Κ ΑΣ ΤΕΛΛΑΝ Ο Ι ΑΝΤΙΠΡΟ ΣΩΠ ΕΥΤΙΚΟΙ Κ Α Ι ΣΜΟΙ

ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΚΟΙ ΘΕ­

ΚΩ ΔΙΚΑΣ ΝΟΜΩΝ Κ Α Ι ΓΛΩΣΣΑΣ ΕΚ Κ Λ Η ΣΙΑΣ ΤΙΚ Η ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ Η ΣΥΜΙΙΕΡΙΦΟΡΑ Π ΡΟ Σ ΤΟ ΥΣ ΕΛΛΗ Ν ΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ Η ΔΙΟ ΙΚ Η ΣΗ ΤΟΥ ΕΣΤΑΝΙΟΛ Ο ΑΑΦΟΝΣΟ ΦΑΔΡΙΓ, ΑΡΧΗ ΓΟ Σ ΤΗ Σ Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ Σ Ο ΓΑΜΟΣ ΤΟΥ Κ ’ Η ΕΥΒΟΙΑ

ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟ Υ ΣΤΗ Ν

Η ΣΥΝΘΗ ΚΗ ΤΟΥ 1319 ΜΕ ΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ Η ΣΗ Μ ΑΣΙΑ ΤΟΥ Π ΕΙΡΑ ΙΑ Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΤΕ ΛΕ ΥΤΑ ΙΟ Υ Ε ΛΛΗ ΝΑ ΤΗ Σ Ν ΕΑ Σ Π Α Τ Ρ Α Σ

ΔΟΥΚΑ

Η Δ ΙΑ Λ Υ Σ Η ΤΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΤΟΥ Η ΒΕΝΕΤΙΑ Κ ΑΤΑ ΛΑ Μ Β ΑΝ Ε Ι ΤΟΝ Π ΤΕΛΕΟΝ ΤΟ Κ ΑΤΑΛΑΝΙΚΟ ΔΟΥΚΑΤΟ Τ Η Σ Ν ΕΑ Σ Π Α Τ Ρ Α Σ Π Ρ Ω ΤΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΑΛΒΑΝΩΝ Σ Τ Η ΘΕΣΣΑ­ Λ ΙΑ

TO ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟ ΤΖΑ Σ

MAPKIZATO

ΤΗ Σ

ΒΟΔΟΝΙ-

ΤΟ ΤΕΛΟΣ [Τ Η Σ ΕΞΟΥΣΙΑΣ] ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩ Ν Σ Τ Η Ν ΗΠΕΙΡΟ 01 ΟΡΣΙΝΙ Σ Τ Η Ν ΗΠΕΙΡΟ ΤΑ ΕΓΚΛΗ Μ ΑΤΑ ΤΟΥΣ Κ Α Ι Η ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Η ΕΚ Π Α Ι­ ΔΕ ΥΣΗ Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ Τ Η Σ Α Χ Α Ί-Λ Σ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ Τ Η Σ ΒΟ ΥΡΓΟ ΥΝΔΙΑΣ Π ΑΝ ΤΡ ΕΥ­ Ε Τ Α Ι ΤΗ Μ Α ΤΙΛ Ν ΤΑ Ν Τ ' ΑΙΝΩ Κ Α Ι ΓΙΝ Ε ΤΑΙ ΗΓΕΜΟΝΑΣ ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗ Σ Κ Υ Ρ Α Σ Τ Η Σ ΑΚΟΒΑΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Σ Τ Η Ν Η ΛΕ ΙΑ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΓΙΟΡΚΑΣ

ΤΟΥ

ΦΕΡΔΙΝΑΝΔΟΥ ΤΗ Σ Μ Α­

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ Κ Α Ι ΤΩ Ν ΔΥΟ Μ ΝΗΣΤΗΡΩΝ Ο ΙΩ ΑΝΝ Η Σ Ν Τ Ε ΓΚΡΑΒΙΝ Η ΓΕΜ ΟΝΑΣ Χ Α ·Ι·Α Σ

ΤΗ Σ Α -

Ο ΤΕ ΛΕ ΥΤΑ ΙΟ Σ ΤΩΝ ΒΙΛΛΑΡΔΟΥ·Ι·ΝΩ Ν Η ΕΠ Ε Κ ΤΑΣ Η ΤΩΝ ΒΥΖΑΝ ΤΙΝ Ω Ν ΕΠΑΡΧΙΩΝ Η Α Π Ω Λ ΕΙΑ ΤΗ Σ Α Ρ Κ Α Δ ΙΑ Σ Η Π ΡΩ ΤΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Γ ΙΛ ΤΟ ΥΣ Λ Τ Ζ Α Γ ΙΟ Λ Ι Η Α Ν Τ Α Λ Λ Α Γ Η ΤΗ Σ Α Χ Α Ί -Α Σ ΜΕ ΤΟ ΔΥΡΡΑΧΙΟ Ο Β Α Λ ΤΕ Ρ Ν Τ Ε Μ ΠΡΙΕΝ

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ

ΝΑ Α Ν Α ­

Κ ΤΗ Σ Ε Ι ΤΗ Ν ΑΘΗΝΑ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΜΕΡ

ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟ Υ

ΤΩΝ

ΣΑΙΝ ΤΟ -

Η Μ ΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΤΟΥ Β Α Λ Τ Ε Ρ Η Κ Α ΤΑ Σ Τ Α Σ Η ΤΗ Σ Ε ΛΛΑΔΟ Σ ΣΤΑ 1333

M i τά περιπλανώμενα βήματά της ή Μεγάλη Καταλανική Εταιρία Ιφτασε 235 νά κατακτήσει τ6 δουκάτο τής ’Αθήνας, άλλα τήν ιδια στιγμή άπόκτησε πλήθος φιλύποπτων ή μνησίκακων έχθρών. Οί Άνζού, πού τούς έκπροσωποΟσε δ Φίλιππος τοΰ Τάραντα, ήγεμόνας τής Ά χαίας καΐ έπικυρίαρχος τών φράγκικων κρατών τής Ελλάδος, είταν φυσικό νά φέρνουν βαρεία τήν άλωση τής ’Αθήνας άπ6 τούς έχθρούς τής δυναστείας των’ οί Βενετσιάνοι τής Χαλ­ κίδας άνησυχοΟσαν, εδλογα, γιά τήν άσφάλεια αύτής τής άξιόλογης άποικίας' ή χήρα τοΰ σκοτωμένου δούκα ζτττοΰσε ν’ άνακτήσει τδ δουκάτο για τδ

Ή ναυμαχία

τής

Δημητριάδας

γιό της’ τά δυδ έλληνικα Δεσποτάτα τής Νέας Πάτρας καΐ τής "Άρτας, εί­ δαν μ’ άσχημο μάτι τήν Ιμφάνιση αύτών των νέων παρείσακτων’ δ Αότοκράτορας, μ’ δλο πού δέ λυπήθηκε πού οί Φράγκοι είχαν δεχτεί ενα τέτοιο μοιραίο χτύπημα, δέ λησμονούσε τήν καταστροφή πού είχαν πάθει, άπδ τούς Καταλάνους τά στρατεύματα καΐ οί χώρες του. "Αριστα ένημερωμένοι γιά τδ κρίσιμο τής θέσης τους στήν ξένη χώρα, κυκλωμένοι άπδ έχθρούς, οΐ νι­ κητές τοΰ Κηφισού, Ιφτασαν, χωρίς νά θέλουν, στδ συμπέρα-ηχα, πώς αν ή­ θελαν νά κρατήσουν τίς κτήσεις τους Ιπρεπε νά έπιδιώξουν τήν προστασία κάποιου Ισχυρού ήγεμόνα. Ή έκλογή τους, φυσικά, επεσε στδ Βασιλέα Φρει­ δερίκο I I τής Σικελίας, τδν αύθέντη πού είχαν όπηρετήσει, πριν Ιγκαταλεί-

296

Η

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν

ΕΑΑΑΔΑ

φουν αύτό τό νησί, για τήν ’Ανατολή, δέκα χρόνια νωρίτερα, καΐ πού μέ τό v3c στείλει τόν ’Ινφάντη τής Μαγιόρκας ν’ άναλάβει, στ’ δνομά του, τήν άρχηγία τους, ένώ βρίσκονταν άκόμα στήν Ελληνική Αυτοκρατορία, είχε άποδείξει, πώς δέν είχε Ιγκαταλείψει τήν Ιδέα νά έπωφεληβεΐ άπ’ τΙς έπιτυ236 χίες τους. Γι’ αύτό, στα 1312 κάλεσαν τό Βασιλέα τής Σικελίας νά τούς στεί­ λει Sva άπ’ τά παιδιά του μέ τήν ύπόσχεση νά τοΰ ορκιστούν πίστη ώς αύθέντη τους και νά τόν δεχτούν ώς άρχηγό δλων των δυνάμεων. Ό Φρειδερΐyoς II δέχτηκε μέ χαρά τήν πρόταση, πού μπορούσε νά προσθέσει αίγλη στή δυναστεία του. ’Απάντησε στούς Καταλάνους άπεσταλμένους, πώς θά τούς Ιδινε ώς δούκα τόν δεύτερο γιό του Μάνφρεντ, άλλά μιά κα'ι είταν άχόμα τόσο νέος για νά άναλάβει, προσωπικά, τήν έξουσία τοΰ δουκάτου, θα τούς Ιστελνε εναν πιστό ιππότη πού θά δέχονταν τήν δμολογία τής πίστης τους κα'ι θά τούς διοικοΰσε στό δνομα τοΰ Μάνφρεντ. Γι’ αύτή τή σπουδαία θέση διάλεξε τόν Μπερεγκά,ρ Έστανιόλ, έναν Εππότη τής ’Αμπούριας (1 ), πού ξεκίνησε μέ πέντε γαλέρες, για ν’ άναλάβει τή θέση πού τοΰ άνέθεσαν. Οί Καταλάνοι τόν δέχτηκαν καλά. Ό Δελώρ, πού παραιτήθηκε άπδ τήν προσο)ρινή άρχηγία, ξαναγύρισε στήν αύθεντία τών Σαλώνο)ν, δταν εφτασε ό κυβερνήτης τοΰ δούκα, κα'ι δέν ξανακοΰμε γι’ αύτόν τίποτα (2). Τ ’ άρχεΐα τοΰ Παλέρμ-ου, δυστυχώς, δέν σώζουν έγγραφα άναφερόμενα στήν πρώτη διοίκηση τής ’Αττικής στά χρόνια τής Καταλανικής κυριαρχί­ ας. Άλλά άπό μερικές άναφορές τής ’Αθήνας, στίς δυό τελευταίες' δεκάδες τής Σικελικής κυριαρχίας, μπορούμε νά σχηματίσουμε κάποια ιδέα τοΰ συ­ στήματος τής διοίκησης— ενα σύστημα πού μέ μερικές μετατροπές μποροΰμε' νά τό συμπεράνουμε άπό τήν άρχή. Οί δυό κυριότεροι άξιωματοΰχοι εϊταν ό γενικός επίτροπος (3) κι’ δ πρωτοστράτορας [στρατηγός], πού κ’ οί δυό διορίζονταν άπό τό δούκα' δ πρώτος άσκοΰσε τήν πολιτική έξουσία ώς άντιπρόσωπός του, ένώ δ τελευταίος εϊταν δ στρατιωτικός άρχοντας τής πολιτεί­ ας. Ό γενικός έπίτροπος διορίζονταν γιά άκαθόριστο χρονικό διάστημα καΐ Ικανέ δρκο πίστης, πάνο) στό ιερό Εύαγγέλιο, στόν δούκα ή τόν άντιπρόσωπό του, πού τόν έπαναλάμβανε μπροστά στούς sindici — ενα μικρό παρ­ λαμέντο— δλων τών πόλεων καΐ τών χωρών τοΰ δουκάτου .’Από τήν εδρα του στή Θήβα, τήν πρωτεύουσα- τής Καταλανικής πολιτείας, μπορούσε νά δικά­ ζει, στό δνομα τοΰ δούκα, τά κακουργήματα ή τήν προδοσία' αύτός άσκοΰ­ σε τή διοίκηση τών οικονομικών, φροντίζοντας γιά τήν άμυνα τής χώρας, έπιθεωρώντας τά φρούρια κα'ι συχνά διορίζοντας τούς φρουράρχους τους. Ή θέση τοΰ γενικοΰ έπίτροπου εΓτανμιά άπό τις πιο λαμπρές."Ενας, αύλάρχης (4) βρισκόταν έπΙ κεφαλής τοΰ παλατιοΰ του. Κι’ ενας procureur general 1. A m p u ria s (Καστελλών δε Ά μπούριαί), πόλη Ισπανική (στά Ν. τοδ κίλποί) Ρόσας τής Καταλωνϊας) στήν κ οιλά ία Ά μποορϊάν (A m b u rd a n ). ΕΧναι χτισμένη, δπως Ιδειξαν ot άνα^καφές πάνω σι;ήν 'Ε λληνική πόλη Έ μ π ο ρία ι, άποικία τδ ν Μασσαλιωτδν τής φ(05]των. (2 .τ .μ .).

302

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗ Ν Ε ΛΛΑΔΑ

όρθόδοξη πίστη (23). “Οσο για τήν Ελληνική Εκκλησία εξακολουθούσε v i βρίσκεται σέ κατώτερη θέση, δπως συνέβαινε καΐ στα χρόνια των Φράγκων. Για τούς πρίν Φράγκους εύγενεϊς φυσικά δέν άκοΰμε τίποτα, γιατί αύτοί εί­ χαν πέσει στή μ^άχη τοΰ Κηφισού. Οί Βουργούνδιοι άστοί δέν άναφέρονται. ’Από τήν δλλη πλευρά βρίσκουμε ’Αρμένιους νά κατοικούν στή Θήβα καΐ νάναι τη^γή έσόδων γιά τό δουκικό ταμείο. Ό δούκας, δπως εϊταν φυσικό, προσάρτησε στ6 στέμμα του τΙς κτήσεις τών Γάλλων προκατόχων του, πού, σ’ αύτές, περιλαμβάνονταν κτήματα καΐ σπίτια στήν ’Αθήνα. ·καΙ τή Θήβα. Τά σπίτια πού βρίσκονταν στην πρωτεύ­ ουσα μισθώνονταν καΐ τδ μίσθωμα πληρώνονταν, κάθε χρόνο σέ κερί. Πότε πότε τό στέμμα εύδοκοϋσε νά. χορηγήσει ετήσια πρόσοδο άπό τΙς εισπράξεις

Ή μάχη των Καταλάνων ·και, του Δουκα

ΙΙάτρας

τής «έκ Θηβών άπό τοΰ κηροΰ άποφοράς» σέ μερικούς Καταλάνους τής ύπη241 ρεσίας του. Άκοΰμε, έπίσης, νά γίνεται λόγος γιά Ιγγειο φόρο (ius te rra gii ) πού πληρώνονταν στή δουκική αυλή. Σ’ αότήν, έπίσης, περιέρχον­ ταν ή άκίνητη καΐ κινητή περιουσία αυτών πού προσχωρούσαν στήν όρθόδοξη πίστη (24). ’Αλλά δπως συμβαίνει στή Βρεττανική Αότοκρατορία καΐ στίς άποικίες της, οΐ Σικελιώτες δούκες τής ’Αθήνας, δέν έκτιμούσαν τήν άξία τής σχέσης μέ τΙς μεθόδους ένός λογαριασμού. Κατέχονταν άπό τή γοητεία πού άσκούσε στό κύλισμα τών αιώνων τό δνομα τής ’Αθήνας, κι’ άπό τήν ικανοποίηση πού τούς ?δινε ή δικαιολογία τής έπέμβασης στά πολιτικά πρά^· 23. Λάμπρου, άνωτ. 238, 272, 331, 337—8, R u b io y L lu c h , C a ta lu n y a a C re c ia 46. 24. Λάμπρου άνωτ. 234, 272, 291, 292, 299, 313, 350. R u b io y L lu c h , L o s N a v a rro s , 465.

01 Κ Α ΤΑ Λ Α Ν Ο Ι Κ ’ 01 ΓΕΙΤΟΝΟΙ ΤΟ ΥΣ (1311-1333)

303

γματα τής ’Ανατολής. Στούς Καταλάνους, άπό τήν άλλη πλευρά, ή προστα­ σία τοΰ Σικελικού στέμματος είχε μεγάλη πρακτική αξία. Χωρίς ναχουν δι­ πλωματική ύπηρεσία άνέθεταν στούς δουκικούς διπλωμάτες νά διαχειρίζον­ ται μέ κατάλληλο τρόπο τήν άπαλλαγή τους άπό τΙς συνέπειες των βίαιων πειρατικών πράξεων, πού, κατά συνήθεια άσκοΰσαν εις βάρος μερικών Βενετσιάνων υπηκόων, νά συνηγορούν γι’ αδτούς στό Βατικανό καί, μέ λίγα λόγια, νά τούς διαφεντεύουν, στήν κοινή συνείδηση τών έ&νών. ’Έχοντας δλα τά πλεονεκτήματα τής άνεξαρτησίας, χωρίς καμμιά ύποχρέωση δέν έ­ χασαν τίποτα άναγνωρίζοντας τήν κυριαρχία τής Σικελίας. ’Έτσι % οι δυό, αότοί κ’ οΐ Σικελιώτες δοϋκες φαίνεται, άπόλυτα, νάχουν κατανοήσει τΙς α­ μοιβαίες τους σχέσεις. Γιάι τέσσερα χρόνια, ώς τό θάνατό του στά 1316, δ Έστανιόλ κυβέρνη­ σε τό Καταλανικό δουκάτο, μέ φρόνηση, καλά. Μέ τήν ήγεσία του ή Ε τα ι­ ρία διατήρησε τό πολεμικό της πνεΰμα, πού άποτελοΰσε τήν καλύτερη άπόδειξη τής ύπαρξής της, μέ έκστρατειες πρός βλες τΙς κατευθύνσεις — εναν­ τίον τών αότοκρατορικών φρούριων, στά σύνορα τής Θεσσαλίας, εναντίον τών ’ Αγγέλων τής Νέας Πάτρας καΐ τής ’Άρτας, εναντίον τής νήσου Εύβοιας καί, γιά χάρη τής ύποστήριξης τών άπαιτήσεων τοΰ παλιοΰ τους συντρόφου, τοΰ ’Ινφάντη Φερδινάνδου τής Μαγιόρκας, έναντίον τής ήγεμονίας τής Ά χαίας. Μπορούμε νά κρίνουμε γιά τήν έκταση τής έρήμωσης πού προκάλεσαν αδτές οί επιδρομές άπό τό γεγονός πώς δ ’Αρχιεπίσκοπος Βαρθολομαίος άπαλλάχτηκε, τότε, άπ’ τον Κλήμη V νά μήν πληρώσει τά δφειλόμενα τοΰ προκατόχου του γιά τρία χρόνια, γιατί ή άρχιεπισκοπή του «είχε Ιρημωθεΐ καΐ ή πόλη τής Κορίνθου ειχε καταστραφεΐ άπό τήν Καταλανική Εταιρία», ένώ δ ’Αρχιεπίσκοπος τής Θήβας κι’ δ Βάλτερ ντε Ραίη, επίσκοπος τής Χαλκίδας δε μπόρεσαν νά πά-νε στίς εδρες τους. ’Αλλά ό Έστανιόλ εϊταν ένας διπλωμάτης τόσο καλός δσο καΐ στρατιώτης. Κατόρθιοσε νά έπιτεθεΐ στούς έχθρούς του στόν καθένα χωριστά, κ’ οί στρατιώτες του, χωρίς νά χάνουν ·καιρό, δταν εξαντλούσαν τούς πόρους τής χώρας δπου είχαν είσβάλει, επεφταν, δπως οί άκρίδες, σέ άλλη. Μάταια 242 δ πάπας διέταξε τό Αατΐνο πατριάρχη τής Κωνσταντινούπολης νά συζητή­ σει μέ τούς Καταλάνους άρχηγούς γιά τήν πλάνη τής διαγωγής τους καΐ νά άφορίσει έκείνους πού λεηλατούσαν τΙς εκκλησίες κα'ι σκότωναν τούς ιερείς (25) σέ περίπτωση πού θά παράκουαν τή φωνή του. Μάταια παρακάλεσε τό Μεγάλο Μάγιστρο τών «Ιπποτών τοΰ "Αγιου ’Ιωάννη», πού είχαν, πρόσφατα, έγκατασταθεΐ στή νήσο Ρόδο, νά στείλει τέσσερις γαλέρες γιά νά βοηθήσουν τόν Βάλτερ ντέ Φουσερόλ, πού κρατούσε τά ’Αργολικά φρούρια 25. Σύμφωνα μ ' Ιπιστολή συγχρίνοί) του μοναχοδ, δταν ϊφτασαν στά Ά γ ιο ν Ό ­ ρος ϊσφαξαν τούς καλόγερους σάν πρόβατα χα ΐ ξεθεμέλιωσαν τά μοναστϊ]ρια. Α π ' τά 300, πο!) σημειώνει σ’ έπιστολϊί του δ Ίννοκέντιος I I I σωθήκαν, τότε, μόνο 25. Χαρα­ κτηριστικά είναι δσα λέει δ Φαλμεράϋερ : «δταν 6πολογΙσει κανείς τΙς άπειρες συμφο­ ρές, πο!) Ιπεσαν πάνω στήν 'Ελλάδα τρισϊίμισυ αιώνες, άπ* τή στιγμή, δηλαδή, ποί> άρχισε ή Φραγκοκρατία, &ς τή στιγμή ποΐ) Ιπεσε ή Πόλη στά χέρια τοδ Μωάμεθ I I , εδκολα έξηγεί τήν καταστροφή τδ ν μοναστηριών τοδ Ά γ ιο υ Ό ρο υ ς. Φυσικά έμεΕς οί δυτικοί ίέν άκοδμε εΟχάριστα αδτόν πο!) μας μιλάει γιά τό φανατισμό καΐ τή βάρίαρη άμάβεια γιά πρόσωπα καΐ πράγματα ή άκόμα γ ιά τήν άνόητη ένέργεια καΐ συμπερι­ φορά των προγόνων μας, στήν Α νατολή. Ά ν δμως σώζονταν στά 'Ισπανικά καΐ Σ ικε­ λικά Α ρ χ ε ία δλα τά στοιχεία, θά μποροδσε νά μάθει κανείς ποιός Ικαψε τό μοναστήρι το& Ξηροπόταμου καΐ ποιός λεηλάτησε καΐ ρήμαξε τή ρωμαντική περιοχή τοδ Κουτλουμοΰση». (Σ .τ .μ .).

304

Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Σ Τ Η Ν Ε ΛΛ Α Δ Α

μέ τόν τίτλο τοΟ «καπετάνου τοΰ δουκάτου» για τον παππού καΐ κηδεμόνα τοΰ άνήλικου δούκα, τοΰ κοντόστα’υλου της Γαλλίας. Μάταια άπευθύνθηκε στο ΒασΓ.λέα ’Ιάκωβο II τής Ά ραγώνας, παρακαλώντας τον voc διώξει τούς Καταλάνους από την ’Αττική, κα'ι περιέγραφε τΙς θη­ ριωδίες, τΙς λεηλασίες κα'ι τούς ρόνους πού είχαν διαπράξει είς βάρος τών πιστών παιδιών τής έκκλησίας σ’ αύτά, τα μέρη. Ο'ι Καταλάνοι δεν έδιναν προσοχή στίς παρακλήσεις τοΰ πατριάρχη δ Μέγας Μάγιστρος τών Ίωαννιτών είταν άπασχολημένος μέ τ'ις ύποθέσεις τής νέας τους κτήσης, Ινώ ό πολιτικός μονάρχης πού δεν είχε διάθεση νά ανακατωθεί στά εσωτερικά ζητήματα τοΰ δου­ κάτου τοΰ άδελφοΰ του, άπαντοΰσε πώς «δ εύσεβής αθλητής τοΰ Χρίστου κι’ ό πιστός πρόμαχος τής εκκλησίας» δπως δ πάπας εί­ χε άποκαλέσει τό μακαρίτη Δούκα Βάλτερ,, είχε πάθει άπό λόγου του, κα'ι πώς οί Καταλάνοι, μπορεΐ ναταν ώμοί, είταν ό­ μως καθολικο'ι καΐ μπορούσαν νά Ό νεαροί ΰάλτερ ντέ Μπριεν άναδειχτοΰν προπύργιο τής Ρωμανίας έναντίον τών σχισματικών Ελλήνων τοΰ Βυζάντιου (26). Μέ τό θάνατο τοΰ ’Εστανιόλ, ή Εταιρία έξέλεξε εναν άπό τα μέλη της, §ναν ιππότη, τον Γουλιέλμο Τομά, άνθρωπο τής άνώτερης τάξης, άπό τήν τάξη τών συντρόφων του, ώς προσωρινό άρχηγό μέχρι πού νά βρει καιρό δ Βασιλέας Φρειδερίκος νά στείλει κάποιον γιά, νά τούς κυβερνήσει (27) .Ό Βασιλέας διόρισε τό νόθο γιό του Ντόν Άλφόνσο ΦαδρΙγ ή Φρειδερίκο, άν­ θρωπο μεγάλης δραστηριότητας και ίσχυροΰ χαραχτήρα, πού τόν είχαμε δει νά λεηλατεί τις άκτές καΐ τα, νησιά τής Ελλάδος πρό δώδεκα, περίπου, χρόνων. «Ό Πρόεδρος τοΰ τυχεροΰ στρατοΰ τών Φράγκων στό δουκάτο τής ’Αθήνας», £πως δ νέος γενικός Ιπίτροπος άποκαλοΰσε τόν έαυτό του, δια­ τήρησε τήν άρχηγία τής Εταιρίας δέκα τρία χρόνια— μιά θέση στήν ούσία άνεξάρτητη, μιά κι’ δταν πέθανε δ δνομαστικός Δούκας Μάνφρεντ τό­ τε πού διορίστηκε δ Φαδρίγ, τόν διαδέχτηκε δ νεαρότερος άδελφός του Γουλιέλμος επίσης άνήλικος. Έ πί πλέον στερέωσε τήν άρχή του στην Ά τ 243 "^ον ίδιο χρόνο άνακατεύτηκε στά Ισωτερικά τής Εΰβοιας άπό τό 26. M iin ta n e r, κεφ. CCLII, C tirita , A n a le s , β ιβ λ .νΐ, κεφ. XII. R a y n a l d u s , άνωτ. V , 22 3, R e g e s tu m d e m e n t i s , V. v ii, 72— 3, 125, 238, V II, 14, 13i— 2, IX, 214—7. • 27. B u c h o n , N o u v e lle s r e c h e r c h e s , II, μέρος I, 394— 6. Λάμπρου, Έ γ γ ρ α ­ φα, βλ. άνωτ. 354—6.

305

01 Κ Α Τ Α Λ Α Ν 01 Κ ’ 01 ΓΕΙΤΟΝΟΙ ΤΟΥΣ (1311- 1333)

γάμο του μέ τή Μαρούλλα, την κόρη καΐ κληρονόμο τοΟ Βονιφάτιο ντά Βερώνα, «μια πραγματική Χριστιανή, δριστη καΐ φρόνιμη γυναίκα, άπ δσες γεννήθηκαν σ’ αύτή τή χώρα», δπως δ Μουντάνερ, πού τήν είχε δει ώς παιδί στο σπίτι τοΰ πατέρα της στη Χαλκίδα, τήν περιγράφει ενθουσιαστι­ κά. Μ’ δλο πού δ ευγενικός Λομβαρδός είχε άδελφό, τα δέκα τρία κάστρα στο άθηναϊκό δουκάτο κα'ι τ’ αλλα μέρη, πού δ Γκύ II τής ’Αθήνας τοδχε παραχωρήσει, περιC C C C ^uo^, ήλθαν στόν κλήρο της (28). Οί Βενετσιάνοι είχαν φοβηθεί για τήν άσφάλεια τής Εύβοιας άπό τή στιγμή πού οι Καταλάνοι εφτασαν στήν Ελλάδα. Μετά τή μάχη τοΰ Κηφισού αύξησαν τούς μισθούς τδν άξιωlC ίΤf). ί u tc C/rr